TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ

KHOA MÔI TRƯỜNG & TNTN

GIÁO TRÌNH

CƠ SỞ KHOA HỌC
MÔI TRƯỜNG

Biên soạn: Ts. Bùi Thị Nga

2008

1
 THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ
PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG
CỦA GIÁO TRÌNH

(CƠ SỞ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG)

1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ

Họ và tên: BÙI THỊ NGA

Sinh năm: 1963
Cơ quan công tác:
Bộ môn: Khoa học Môi Trường
Khoa: Môi Trường & TNTN
Trường: Đại học Cần Thơ
Địa chỉ Email liên hệ: btnga@ctu.edu.vn

2. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG

Giáo trình có thể dùng tham khảo cho những ngành: Ngành Môi Trường, Ngành
Nông Nghiệp, Ngành Thủy Sản, Ngành Quản Lý Đất Đai.

Có thể dùng cho các trường Đại học, Trung tâm và Viện nghiên cứu Môi Trường, Chi
cục Bảo vệ Môi Trường.
Các từ khóa: Khoa học môi trường, Công cụ quản lý môi trường, Kinh tế môi trường,
Luật môi trường, Tầm nhìn chiến lược và Bảo vệ môi trường

Yêu cầu kiến thức trước khi học môn này:

- Sinh thái học cơ bản
- Hóa Môi Trường

Đã xuất bản in chưa: chưa.

2
 MỤC LỤC
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ................................................................................................................. 2
1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ......................................................................................................... 2
2. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG .................................................................................... 2
MỤC LỤC............................................................................................................................................ 3
CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................................................................... 10
CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG.......................................... 11
I.1. TỔNG QUAN VỀ MÔI TRƯỜNG......................................................................................... 11
I.1.1 Khái niệm về môi trường ................................................................................................... 11
I.1.2 Các yếu tố môi trường và yếu tố sinh thái ......................................................................... 11
I.1.3. Hệ sinh thái ....................................................................................................................... 12
I.1.4 Các vấn đề môi trường....................................................................................................... 12
I.1.4.1 Khủng hoảng môi trường............................................................................................ 12
I.1.4.2 Suy thoái môi trường .................................................................................................. 13
I.1.4.3 Gia tăng dân số............................................................................................................ 13
I.2. TỔNG QUAN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG (KHMT) ................................................... 14
I.2.1 Định nghĩa khoa học môi trường ....................................................................................... 14
I.2.2 Vai trò của khoa học môi trường ....................................................................................... 15
I.3. GIỚI THIỆU VỀ NHIỆM VỤ CƠ BẢN CỦA CON NGƯỜI................................................ 15
I.3.1 Xây dựng xã hội phát triển bền vững................................................................................. 15
I.3.1.1.Mục tiêu phát triển bền vững về kinh tế ..................................................................... 15
I.3.1.2. Mục tiêu phát triển bền vững về xã hội ..................................................................... 16
I.3.1.3. Mục tiêu Phát triển bền vững trong lĩnh vực tài nguyên - môi trường ...................... 16
I.3.1.4. Các nội dung thực hiện xã hôi phát tiển bền vững đến năm 2020............................. 16
I.3.2 Thay đổi tư duy về môi trường và xã hội phát triển bền vững .......................................... 17
CHƯƠNG II: HỆ SINH THÁI VÀ CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH.................................................. 19
II.1. GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ HỆ SINH THÁI ......................................................................... 19
II.1.1 Định nghĩa hệ sinh thái..................................................................................................... 19
II.1.2 Cấu trúc hệ sinh thái ......................................................................................................... 19
II.1.2.1. Môi trường (environment) ........................................................................................ 19
II.1.2.2. Sinh vật sản xuất (producer)..................................................................................... 20
II.1.2.3. Sinh vật tiêu thụ (consumer)..................................................................................... 20
II.1.2.4. Sinh vật phân hủy (saprophy)................................................................................... 20
II.1.3 Chức năng của hệ sinh thái............................................................................................... 21
II.2 CÁC MỐI QUAN HỆ VỀ NĂNG LƯỢNG TRONG HỆ SINH THÁI ................................. 21
II.2.1 Chuỗi thức ăn (Food chain) ............................................................................................ 22
II.2.2 Mạng lưới thức ăn (Food web) ....................................................................................... 22
II.2.3 Tháp sinh thái học............................................................................................................ 23
II.2.3.1. Tháp số lượng: .......................................................................................................... 23
II.2.3.2. Tháp sinh khối: ......................................................................................................... 23
II.2.3.3.Tháp năng lượng:....................................................................................................... 23
II.3. TỔNG QUAN VỀ CÂN BẰNG SINH THÁI........................................................................ 23
II.4. SỰ MẤT CÂN BẰNG CỦA CÁC HỆ SINH THÁI ............................................................. 25
II.5. TÍNH ỔN ĐỊNH CỦA HỆ SINH THÁI (Ecosystem Stability)............................................. 25
II.5.1. Nhóm gây tăng qui mô thường gồm có: .......................................................................... 26
II.5.2. Nhóm làm giảm quy mô thường có ................................................................................. 26
II.6. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI LÊN CÁC HỆ SINH THÁI ............................................. 26
II.6.1. Thay đổi các nhân tố sinh vật .......................................................................................... 26
3
 II.6.2. Thay đổi nhân tố lý, hóa .................................................................................................. 27
II.6.3. Giản hóa các hệ sinh thái................................................................................................. 27
II.7. CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH TRÊN THẾ GIỚI ................................................................. 27
II.7.1 Các hệ sinh thái tự nhiên ................................................................................................. 27
II.7.1.1. Các hệ sinh thái trên cạn........................................................................................... 27
II.7.1.2. Các hệ sinh thái nước mặn........................................................................................ 28
II.7.1.3 Các hệ sinh thái nước ngọt ....................................................................................... 29
II.7.2 Hệ sinh thái nhân tạo ....................................................................................................... 29
II.8. VÒNG TUẦN HOÀN VẬT CHẤT....................................................................................... 29
II.8.1 Chu trình cacbonic............................................................................................................ 29
II.8.2 Chu trình nitơ.................................................................................................................... 30
II.9. NHÂN TỐ MÔI TRƯỜNG ẢNH HƯỚNG ĐẾN SỰ ĐA DẠNG HỆ SINH THÁI ............ 31
II.9.1 Sự tác động của các yếu tố vô sinh đến sự đa dạng hệ sinh thái ..................................... 31
II.9.1.1 Nhiệt độ .................................................................................................................... 31
II.9.1.2 Nước và độ ẩm.......................................................................................................... 31
II.9.1.3 Ánh sáng ................................................................................................................... 32
II.9.1.4 Muối khoáng............................................................................................................. 32
II.9.1.5 Các chất khí .............................................................................................................. 32
II.9.2 Những yếu tố sinh học và những mối quan hệ sinh học.................................................. 33
CHƯƠNG III: TĂNG TRƯỞNG VÀ KIỂM SOÁT DÂN SỐ ......................................................... 35
III.1. KHÁI NIỆM VỀ DÂN SỐ.................................................................................................... 35
III.1.1. Dân số (Population):....................................................................................................... 35
III.1.2. Tỷ suất gia tăng dân số (Population growth rate): ......................................................... 35
III.1.3. Tỷ suất sinh thô (Crude Birth Rate - CBR ):.................................................................. 35
III.1.4. Tỷ suất chết thô (Crude Death Rate - CDR): ................................................................. 36
III.1.5. Tỷ suất gia tăng tự nhiên (Rate of Natural Increase - RNI ): ......................................... 36
III.1.6. Tổng tỷ suất sinh (Total fertility Rate - TFR): ............................................................... 36
III.1.7 Bùng nổ dân số (Population Bomb): ............................................................................... 37
III.1.8 Phân bố dân số (Population Distribution ): ..................................................................... 37
III.1.9 Mật độ dân số (Density of Population): .......................................................................... 37
III.1.10 Chất lượng cuộc sống (Quality of Life): ....................................................................... 37
III.1.11 Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product - GDP): ........................................ 37
III.1.12 Tổng sản phẩm quốc dân (Gross National Product - GNP): ......................................... 37
III.2. SỰ PHÁT TRIỂN VÀ GIA TĂNG DÂN SỐ TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM.............. 37
III.2.1 Lịch sử phát triển dân số của các khu vực trên thế giới .................................................. 37
III.2.2 Tình hình gia tăng dân số trên thế giới............................................................................ 38
III.2.3 Sự phát triển và gia tăng dân số của Việt Nam ............................................................... 39
III.3 QUAN HỆ GIỮA DÂN SỐ - MÔI TRƯỜNG VÀ TÀI NGUYÊN...................................... 40
III.3.1 Gia tăng dân số và lương thực thực phẩm....................................................................... 40
III.3.2 Gia tăng dân số và tài nguyên - môi trường .................................................................... 40
III.3.3 Gia tăng dân số và giáo dục ............................................................................................ 42
III.3.4 Gia tăng dân số và sức khoẻ cộng đồng .......................................................................... 42
III.3.5. Đô thị hóa và gia tăng dân số ......................................................................................... 43
III.3.6 Dân số và chất lượng cuộc sống...................................................................................... 43
III.4. CHÍNH SÁCH DÂN SỐ Ở VIỆT NAM .............................................................................. 44
III.5. CHIẾN LƯỢC VỀ DÂN SỐ ................................................................................................ 45
III.5.1 Những định hướng lớn của chiến lược dân số 2001- 2010 ............................................. 46
III.5.2 Các chỉ tiêu cơ bản cần đạt được vào năm 2010 ............................................................. 46
III.5.3 Các giải pháp thực hiện................................................................................................... 47
4
 III.5.3.1 Lãnh đạo, tổ chức và quản lý ................................................................................... 47
III.5.3.2 Truyền thông - giáo dục thay đổi hành vi ................................................................ 48
III.5.3.3 Chăm sóc SKSS/KHHGĐ........................................................................................ 49
III.6. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG........................................................................................... 50
CHƯƠNG IV: TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG............................................... 51
IV.1. TỔNG QUAN VỀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN............................................................. 51
IV.2. CÁC DẠNG TÀI NGUYÊN CHÍNH................................................................................... 53
IV.2.1 Năng lượng...................................................................................................................... 53
IV.2.1.1 Các dạng năng lượng ............................................................................................... 53
IV.2.1.2 Sử dụng năng lượng và các vấn đề môi trường ....................................................... 57
IV.2.1.3 Sản xuất và tiêu thụ năng lượng............................................................................... 57
IV.2.2 Tài nguyên rừng .............................................................................................................. 59
IV.2.2.1 Tài nguyên rừng trên thế giới................................................................................... 60
IV.2.2.2 Tài nguyên rừng Việt Nam ...................................................................................... 60
IV.2.2.3 Vai trò và lợi ích của rừng trong cuộc sống............................................................. 62
IV.2.2.4 Bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng ....................................................................... 63
IV.2.3 Tài nguyên sinh vật ......................................................................................................... 65
IV.2.4 Tài nguyên đất................................................................................................................. 66
IV.2.4.1 Định nghĩa................................................................................................................ 66
IV.2.4.2 Thành phần của đất .................................................................................................. 66
VI.2.4.3 Tài nguyên đất trên thế giới và Việt Nam................................................................ 68
IV.2.4.4 Các vấn đề trong nông nghiệp.................................................................................. 70
IV.2.4.5 Một số thách thức trong nông nghiệp ...................................................................... 72
IV.2.4.6 Nông nghiệp và nông thôn bền vững ....................................................................... 73
IV.2.5 Tài nguyên khí hậu.......................................................................................................... 74
IV.2.5.1. Giới thiệu ................................................................................................................ 74
IV.2.5.2 Các tầng của khí quyển ............................................................................................ 75
IV.2.5.3 Thành phần của không khí ....................................................................................... 76
IV.2.5.4 Hiệu ứng nhà kính (The green house effect)........................................................... 76
IV.2.6 Tài nguyên nước ............................................................................................................. 78
IV.2.6.1 Tài nguyên nước trên trái đất ................................................................................... 78
IV.2.6.2 Chu trình nước và sự phân bố của nước .................................................................. 78
IV.2.6.3 Quản lý và sử dụng nước ......................................................................................... 79
IV.2.7 Tài nguyên khoáng sản ................................................................................................... 80
IV.3. SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG............... 80
IV.3.1 Sử dụng hiệu quả tài nguyên đất ..................................................................................... 81
IV.3.2 Sử dụng hiêu quả tài nguyên nước.................................................................................. 81
IV. 3.3 Sử dụng hợp lý tài nguyên rừng..................................................................................... 82
IV.3.4 Sử dụng hợp lý tài nguyên khoáng sản ........................................................................... 83
IV.3.5 Sử dụng và phát triển tài nguyên biển............................................................................. 84
IV.4. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG .......................................................................................... 86
CHƯƠNG V: MÔI TRƯỜNG ĐẤT, NƯỚC VÀ KHÔNG KHÍ...................................................... 87
V.1. MÔI TRƯỜNG ĐẤT ............................................................................................................ 87
V.1.1 Định nghĩa ........................................................................................................................ 87
V.1.2. Những thành phần chủ yếu của môi trường đất .............................................................. 87
V.1.2.1. Thành phần vô sinh .................................................................................................. 87
V.1.2.2 Thành phần hữu sinh. ................................................................................................ 87
V.1.3. Suy thoái đất.................................................................................................................... 87
V.1.3.1 Định nghĩa ................................................................................................................. 87
5
 V.1.3.2 Các nguyên nhân chính gây suy thoái đất (Hình 5.1) ............................................... 88
V.1.3.3 Các cấp độ suy thoái đất............................................................................................ 88
V.1.3.4 Các loại hình suy thoái đất ........................................................................................ 89
V.1.3.5 Hậu quả suy thoái đất ................................................................................................ 89
V.1.3.6 Suy thoái đất ở Việt Nam .......................................................................................... 90
V.1.4. Quan điểm và bảo tồn đất trên cơ sở phát triển bền vững............................................... 95
V.1.4.1 Quan điểm của FAO/Unesco..................................................................................... 95
V.1.4.2 Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến bảo tồn tài nguyên đất......................................... 95
V.1.4.3 Sử dụng đất ở ĐBSCL............................................................................................... 96
V.1.4.4 Bảo tồn tài nguyên đất trên cơ sở phát triển bền vững.............................................. 97
V.1.5. Quản lý tài nguyên đất..................................................................................................... 97
V.1.5.1 Thu thập dữ liệu gốc về tài nguyên đất ..................................................................... 97
V.1.5.2 Phân loại đất .............................................................................................................. 97
V.1.5.3 Thống kê tài nguyên đất đai ...................................................................................... 98
V.1.5.4 Vấn đề kinh tế xã hội phát sinh trong việc quản lý đất ............................................. 98
V.1.5.5 Qui hoạch và sử dụng đất nông nghiệp ..................................................................... 98
V.1.5.6 Đất phèn qui hoạch và sử dụng ................................................................................. 99
V.1.5.7 Đất rừng và bảo vệ rừng............................................................................................ 99
V.2. MÔI TRƯỜNG NƯỚC........................................................................................................ 100
V.2.1 Định nghĩa ô nhiễm môi trường nước ............................................................................ 100
V.2.2 Nguồn gây ô nhiễm nước ............................................................................................... 100
V.2.2.1 Nước thải từ khu công nghiệp & chế biến............................................................... 100
V.2.2.2 Nước thải từ các hoạt động nông nghiệp................................................................. 101
V.2.2.3 Nước thải từ khu dân cư .......................................................................................... 102
V.2.2.4 Nước chảy tràn mặt đất ........................................................................................... 103
V.2.2.5 Nước sông bị ô nhiễm do các yếu tố tự nhiên ......................................................... 103
V.2.3 Tác nhân gây ô nhiễm .................................................................................................... 103
V.2.3.1 Các chất hữu cơ dễ bị phân hũy .............................................................................. 103
V.2.3.2 Các chất hữu cơ bền vững ....................................................................................... 103
V.2.3.3 Kim loại nặng .......................................................................................................... 104
V.2.3.4 Các ion vô cơ........................................................................................................... 104
V.2.3.5 Dầu mỡ .................................................................................................................... 104
V.2.3.6 Các chất phóng xạ ................................................................................................... 104
V.2.3.7 Các chất có mùi ....................................................................................................... 105
V.2.3.8 Các chất rắn ............................................................................................................. 105
V.2.3.9 Vi trùng.................................................................................................................... 105
V.2.4 Các phương thức đưa chất ô nhiễm vào môi trường ...................................................... 105
V.2.4.1 Dạng nguồn ô nhiễm ............................................................................................... 105
V.2.4.2 Thành phần của chất ô nhiễm.................................................................................. 106
V.2.4.3 Tính chất vật lý của chất ô nhiễm............................................................................ 106
V.2.4.4 Tính chất hóa học của chất ô nhiễm ........................................................................ 106
V.2.4.5 Ảnh hưởng của các yếu tố môi trường đến độ bền vững của chất ô nhiễm: ........... 106
V.2.5 Tác hại của ô nhiễm nước............................................................................................... 107
V.2.6. Quản lý tài nguyên nước ............................................................................................... 107
V.2.6.1 Quản lý môi trường nước mặt ................................................................................. 107
V.2.6.2 Quản lý nước ngầm ................................................................................................. 109
V.2.6.3 Quản lý lưu vực sông .............................................................................................. 110
V.2.6.4 Sử dụng GIS trong quản lý môi trường nước.......................................................... 112
V.2.7. Bảo tồn nước sinh hoạt.................................................................................................. 112
6
 V.2.8. Sử dụng nước và tái sử dụng nước ................................................................................ 113
V.3. MÔI TRƯỜNG KHÔNG KHÍ............................................................................................. 115
V.3.1. Nguồn và tác nhân gây ô nhiễm không khí ................................................................... 116
V.3.1.1 Các nguồn gây ô nhiễm chính ................................................................................. 116
V.3.1.2 Các tác nhân gây ô nhiễm chính.............................................................................. 117
V.3.2 Ảnh hưởng của ô nhiễm không khí ................................................................................ 118
V.3.2.1 Ảnh hưởng ô nhiễm không khí trên thời tiết khí hậu. ............................................. 118
V.3.2.2 Tác động đến sức khỏe con người........................................................................... 118
V.3.2.3 Tác động đến sự phát triển của thực vật.................................................................. 118
V.3.2.4 Tác hại trên công trình xây dựng, nguyên vật liệu .................................................. 119
V.3.2.5 Tác hại trên tài nguyên rừng.................................................................................... 119
V.3.3 Một số ảnh hưởng của ô nhiễm không khí trên phạm vi toàn cầu ................................. 119
V.3.3.1 Mưa acid.................................................................................................................. 119
V.3.3.2 Hiệu ứng nhà kính ................................................................................................... 119
V.3.3.3 Tầng ôzôn và lỗ thủng tầng ôzôn ............................................................................ 120
V.3.4 Ô nhiễm không khí trong gia đình.................................................................................. 120
V.3.5 Các khu vực đô thị và ô nhiễm không khí do đô thị hóa................................................ 120
V.3.6 Kiểm soát ô nhiễm không khí......................................................................................... 121
V.3.6.1 Biện pháp kiểm soát ô nhiễm không khí ................................................................. 121
V.3.6.2 Xử lý ô nhiễm dạng khí ........................................................................................... 122
V.3.6.3 Công nghiệp sinh thái.............................................................................................. 123
V.3.7 Tiếng ồn.......................................................................................................................... 123
V.3.7.1 Khái niệm cơ bản về tiếng ồn.................................................................................. 123
V.3.7.2 Phân loại tiếng ồn .................................................................................................... 123
V.3.7.3 Tác động của tiếng ồn ............................................................................................. 123
V.3.7.4 Kiểm soát tiếng ồn................................................................................................... 124
V.4. THẢO LUÂN CUỐI CHƯƠNG.......................................................................................... 124
CHƯƠNG VI: CHẤT THẢI RẮN VÀ MÔI TRƯỜNG................................................................. 125
VI.1 TÔNG QUAN VỀ CHẤT RẮN .......................................................................................... 125
VI.1.1 Khái niệm về thải rắn ................................................................................................... 125
VI.1.2 Các nguồn tạo thành chất thải rắn................................................................................. 125
VI.1.2.1. Các nguồn chủ yếu phát sinh ra chất thải rắn: ...................................................... 125
VI.1.2.2. Các loại chất thải rắn:............................................................................................ 125
VI.1.3 Hiện trạng rác thải......................................................................................................... 127
VI.1.3.1 Trên thế giới........................................................................................................... 127
VI.1.3.2 Việt Nam ................................................................................................................ 128
VI.2 TÁC HẠI CỦA CHẤT THẢI RẮN ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG VÀ CON NGƯỜI ........... 129
VI.2.1 Sức khoẻ cộng đồng ...................................................................................................... 130
VI.2.2 Ô nhiễm môi trường đất do rác thải .............................................................................. 131
VI.2.3 Ô nhiễm môi trường nước do rác thải........................................................................... 131
VI.2.4 Ô nhiễm môi trường không khí do rác thải................................................................... 132
VI.3 HỆ THỐNG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN....................................................................... 133
VI.3.1 Thu gom ........................................................................................................................ 133
VI.3.1.1. Hiệu quả của việc thu gom được đặc trưng bởi các tiêu chí sau:.......................... 134
VI.3.1.2. Các hình thức thu gom khác ................................................................................. 134
VI.3.2 Vận chuyển và trung chuyển......................................................................................... 134
VI.3.3 Thu hồi và tái chế.......................................................................................................... 137
VI.4 CÔNG CỤ PHÁP LÝ VÀ CHÍNH SÁCH TRONG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN......... 138
VI.4.1 Các công cụ pháp lý trong công tác quản lý chất thải rắn ............................................ 138
7
 VI.4.1.1 Các quy định và tiêu chuẩn môi trường ................................................................. 138
VI.4.1.2 Các loại giấy phép môi trường............................................................................... 138
VI.4.1.3 Kiểm soát môi trường ............................................................................................ 139
VI.4.1.4 Thanh tra môi trường ............................................................................................. 139
VI.4.1.5 Đánh giá tác động môi trường .............................................................................. 139
VI.4.1.6 Luật bảo vệ môi trường.......................................................................................... 139
VI.4.2 Quản lý chất thải rắn ở Việt Nam ................................................................................. 140
VI.4.2.1 Xây dựng chiến lược quản lý CTR ........................................................................ 140
VI.4.2.2 Tổ chức thu gom và phân loại tại nguồn................................................................ 140
VI.4.2.3 Lựa chọn công nghệ xử lý...................................................................................... 140
VI.5 TỔNG QUAN VỀ CHẤT THẢI NGUY HẠI..................................................................... 141
VI.5.1 Khái niệm về chất thải nguy hại.................................................................................... 141
VI.5.1.1 Phương thức gây ô nhiễm của chất thải độc hại .................................................... 142
VI.5.1.2 Phân loại chất thải độc hại ..................................................................................... 143
VI.5.2 Tác hại của chất thải nguy hại....................................................................................... 144
VI.5.3 Tác động chất thải nguy hại đối với sức khỏe .............................................................. 144
VI.5.3.1 Chất thải công nghiệp ............................................................................................ 144
VI.5.3.2 Trong sản xuất nông nghiệp................................................................................... 145
VI.6 XỬ LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI (CTNH)....................................................................... 149
VI.6.1 Xử lý CTNH bằng phương pháp biến đổi vật lý-hoá học............................................. 149
VI.6.2 Xử lý CTNH bằng chôn lấp .......................................................................................... 150
VI.6.3 Qui định của Nhà nước về xử lý CTNH ....................................................................... 150
VI.7 TÌNH HÌNH QUẢN LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI ........................................................... 151
VI.7.1 Trên thế giới.................................................................................................................. 151
VI.7.1.1 Quản lý CTNH ở Pháp........................................................................................... 151
VI.7.1.2 Cộng hoà liên bang Đức......................................................................................... 152
VI.7.1.3 Ở Thụy Điển,.......................................................................................................... 152
VI.7.1.4 Các nước đang phát triển: ...................................................................................... 152
VI.7.2 Việt Nam ....................................................................................................................... 153
VI.7.2.1 Chất thải nguy hại ở Việt nam ............................................................................... 153
VI.7.2.2 Xây dựng phương hướng quản lý ......................................................................... 154
VI.8. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG ........................................................................................ 156
CHƯƠNG VII: MÔI TRƯỜNG VÀ XÃ HỘI................................................................................. 157
VII.1. KHÁI QUÁT KINH TẾ MÔI TRƯỜNG.......................................................................... 157
VII.1.1 Giới thiệu ..................................................................................................................... 157
VII.1.2 Quyền sở hữu............................................................................................................... 157
VII.1.3 Đánh giá kinh tế môi trường........................................................................................ 158
VII.2. LUẬT MÔI TRƯỜNG ...................................................................................................... 159
VII.2.1 Lịch sử hình thành và phát triển luật môi trường ........................................................ 159
VII.2.2 Vai trò cuả luật pháp trong công tác bảo vệ môi trường ............................................. 159
VII.2.3 Tác động của luật môi trường...................................................................................... 159
VII.2.4 Thẩm quyền ban hành luật môi trường........................................................................ 160
VII.2.5 Các luật có liên quan môi trường đã được ban hành ở nước ta ................................... 160
VII.2.5.1 Luật bảo vệ môi trường ........................................................................................ 160
VII.2.5.2 Các luật định khác về môi trường......................................................................... 172
VII.2.5.3 Các văn bản dưới luật ........................................................................................... 172
VII.3. ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỰ PHÁP TRIỂN ĐÔ THỊ................................................................. 175
VII.3.1 Đô thị ........................................................................................................................... 175
VII.3.2 Siêu đô thị .................................................................................................................... 175
8
 VII.3.3 Phát triển đô thị bền vững........................................................................................... 176
VII.4. XÃ HỘI PHÁT TRIỂN VÀ SỨC ÉP MÔI TRƯỜNG ..................................................... 176
VII.5. CHÍNH PHỦ VÀ MÔI TRƯỜNG .................................................................................... 178
VII.6. GIÁO DỤC VÀ MÔI TRƯỜNG ...................................................................................... 178
VII.7. GIẢI PHÁP CHIẾN LƯỢC VỀ MÔI TRƯỜNG ............................................................. 179
VII.7.1 Khái niệm sản xuất sạch hơn (SXSH) ......................................................................... 179
VII.7.2 Lợi ích của sản xuất sạch hơn...................................................................................... 180
VII.7.3 Các giải pháp về sản xuất sạch hơn ............................................................................. 180
VII.7.4 Sản xuất sạch hơn trong chính sách bảo vệ môi trường của Việt Nam ....................... 181
VII.7.4.1 Lộ trình SXSH ở Việt Nam .................................................................................. 181
VII.7.4.2 Mục tiêu đến 2010 ................................................................................................ 182
VII.7.4.3 Mục tiêu đến 2020 ................................................................................................ 182
VII.7.4.4 Một số khó khăn trong việc áp dụng SXSH ......................................................... 182
VII.7.5 Công cụ hổ trợ cho sản xuất sạch hơn ......................................................................... 183
VII.8. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG ....................................................................................... 184
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................................ 185

9
 CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BVMT Bảo vệ môi trường.
KHMT Khoa học môi trường
ONMT Ô nhiễm môi trường
ONN Ô nhiễm nước
ONNN Ô nhiễm nguồn nước
KTXH Kinh tế xã hội
ISO Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế
SXSH Sản xuất sạch hơn
MT Môi trường
QLMT Quản lý môi trường
TB Trung bình
TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam
TPCT Thành phố Cần Thơ.
TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh.
TCCP Tiêu chuẩn cho phép
TNTN Tài nguyên thiên nhiên
TW Trung ương
VN Việt Nam.
UBND Ủy ban nhân dân.
LVS Lưu vực sông
UNEP Chương trình môi trường Liên Hợp Quốc
TSDN Tái sử dụng nước
QLMTN Quản Lý môi trường nước
MTNM Môi trường nước mặt
TNMTĐ Tài nguyên môi trường đất
MTĐ Môi trường đất
CTR Chất thải rắn
ONMTN Ô nhiễm môi trường nước
SXNN Sản xuất nông nghiệp
CTNH Chất thải nguy hại
QLCTNH Quản lý chất thải nguy hại
MTST Môi trường sinh thái

10
 CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG

I.1. TỔNG QUAN VỀ MÔI TRƯỜNG

I.1.1 Khái niệm về môi trường
Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và yếu tố vật chất quan hệ mật thiết với nhau, có
ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên (theo
điều 1, Luật Bảo vệ Môi trường). Môi trường sống của con người được chia thành:
- Môi trường tự nhiên bao gồm các nhân tố thiên nhiên như vật lý, hoá học, sinh học,
tồn tại ngoài ý muốn của con người, nhưng cũng ít nhiều chịu tác động của con
người. Đó là ánh sáng mặt trời, núi sông, biển cả, không khí, động, thực vật, đất,
nước... Môi trường tự nhiên cho ta không khí để thở, đất để xây dựng nhà cửa, trồng
cây, chăn nuôi, cung cấp cho con người các loại tài nguyên khoáng sản cần cho sản
xuất, tiêu thụ và là nơi chứa đựng, đồng hoá các chất thải, cung cấp cho ta cảnh đẹp
để giải trí, làm cho cuộc sống con người thêm phong phú.
- Môi trường xã hội là tổng thể các quan hệ giữa người với người. Đó là những luật lệ,
thể chế, cam kết, quy định, ước định... ở các cấp khác nhau như: Liên Hợp Quốc,
Hiệp hội các nước, quốc gia, tỉnh, huyện, cơ quan, làng xã, họ tộc, gia đình, tổ nhóm,
các tổ chức tôn giáo, tổ chức đoàn thể,... Môi trường xã hội định hướng hoạt động
của con người theo một khuôn khổ nhất định, tạo nên sức mạnh tập thể thuận lợi cho
sự phát triển, làm cho cuộc sống của con người khác với các sinh vật khác.
- Ngoài ra, người ta còn phân biệt khái niệm môi trường nhân tạo, bao gồm tất cả các
nhân tố do con người tạo nên, làm thành những tiện nghi trong cuộc sống, như ôtô,
máy bay, nhà ở, công sở, các khu vực đô thị, công viên nhân tạo...
Chức năng cơ bản của môi trường:
- Môi trường là không gian sống của con người và các loài sinh vật.
- Môi trường là nơi cung cấp tài nguyên cần thiết cho cuộc sống và hoạt động sản xuất
của con người.
- Môi trường là nơi chứa đựng các chất phế thải do con người tạo ra trong cuộc sống
và hoạt động sản xuất của mình.
- Môi trường là nơi giảm nhẹ các tác động có hại của thiên nhiên tới con người và sinh
vật trên trái đất.
- Môi trường là nơi lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người.

I.1.2 Các yếu tố môi trường và yếu tố sinh thái

Các yếu tố môi trường bao gồm: (1) yếu tố vô sinh như nhiệt độ, lượng mưa, nước, muối
dinh dưỡng; (2) các yếu tố hữu sinh như: vật ký sinh, vật ăn thịt, con mồi, mầm bệnh và con
người. Khi các yếu tố môi trường tác động lên đời sống sinh vật mà sinh vật phản ứng thích
nghi thì chúng được gọi là các yếu tố sinh thái. Có các yếu tố sinh thái sau:

11
 - Yếu tố không phụ thuộc mật độ là yếu tố khi tác động lên sinh vật, ảnh hưởng của nó
không phụ thuộc vào mật độ của quần thể bị tác động. Các yếu tố vô sinh thường là
những yếu tố không phụ thuộc mật độ.
- Yếu tố phụ thuộc mật độ là yếu tố khi tác động lên sinh vật, ảnh hưởng của nó phụ
thuộc vào mật độ của quần thể chịu tác động, chẳng hạn dịch bệnh đối với nơi thưa
dân ảnh hưởng kém hơn so với nơi đông dân. Các yếu tố hữu sinh thường là những
yếu tố phụ thuộc mật độ.

I.1.3. Hệ sinh thái

Hệ sinh thái là hệ thống các quần thể sinh vật sống chung và phát triển trong một môi trường
nhất định, quan hệ tương tác với nhau và với môi trường đó. Hệ sinh thái là đơn vị cơ bản để
nghiên cứu về môi trường. Trong hệ sinh thái tồn tại hai thành phần chính: vô sinh và hữu
sinh. Chức năng chính của hệ sinh thái là: (1) vận chuyển năng lượng, năng lượng ánh sáng
được hấp thụ bởi cây xanh và chuyển đổi thành năng lượng hoá học bởi sự quang hợp, thực
vật sử dụng năng lượng này để phát triển và tồn tại, thực vật được sử dụng bởi các động vật
ăn cỏ và theo chuỗi thực phẩm động vật này được tiêu thụ bởi các loài ăn thịt; (2) chức năng
thứ hai cũng khá quan trọng của hệ sinh thái là chu trình vật chất trong vũ trụ (đất, nước,
không khí và sinh vật). Các chu trình này khá phức tạp và chúng có liên hệ mật thiết với
nhau. Chính nhờ các chức năng này mà sự sống trên trái đất được duy trì. Trong hệ sinh thái
liên tục xảy ra quá trình tổng hợp và phân huỷ vật chất hữu cơ và năng lượng. Năng lượng
mặt trời được sinh vật sản xuất tiếp nhận sẽ di chuyển tới sinh vật tiêu thụ các bậc cao hơn.
Trong quá trình đó, năng lượng bị phát tán và thu nhỏ về kích thước. Trái lại, các nguyên tố
hoá học tham gia vào quá trình tổng hợp chất hữu cơ sau một chu trình tuần hoàn sẽ trở lại
trạng thái ban đầu trong môi trường.
Cân bằng sinh thái được tạo ra bởi chính bản thân hệ và chỉ tồn tại được khi các điều kiện
tồn tại và phát triển của từng thành phần trong hệ được đảm bảo và tương đối ổn định. Con
người cần phải hiểu rõ các hệ sinh thái và cân nhắc kỹ trước khi tác động lên một thành phần
nào đó của hệ, để không gây suy thoái, mất cân bằng cho hệ sinh thái. Tác động của con
người đối với hệ sinh thái rất lớn, có thể phân ra các loại tác động chính sau đây:
- Tác động vào cơ chế tự ổn định, tự cân bằng của hệ sinh thái.
- Tác động vào các chu trình sinh địa hoá tự nhiên.
- Tác động vào các điều kiện môi trường của hệ sinh thái: khí hậu, thuỷ điện v.v...
- Tác động vào cân bằng sinh thái.

I.1.4 Các vấn đề môi trường

I.1.4.1 Khủng hoảng môi trường
Khủng hoảng môi trường là các suy thoái về chất lượng môi trường sống trên quy mô
toàn cầu, đe dọa cuộc sống của loài người trên trái đất. Những biểu hiện của khủng hoảng
môi trường:

12
- Ô nhiễm không khí (bụi, SO2, CO2 v.v...) vượt tiêu chuẩn cho phép tại các đô thị, khu công
nghiệp.
- Hiệu ứng nhà kính đang gia tăng làm biến đổi khí hậu toàn cầu.
- Tầng ozon bị phá huỷ.
- Sa mạc hoá đất đai do nhiều nguyên nhân như bạc màu, mặn hoá, phèn hoá, khô hạn. -
Nguồn nước bị ô nhiễm.
- Ô nhiễm biển xảy ra với mức độ ngày càng tăng.
- Rừng đang suy giảm về số lượng và suy thoái về chất lượng
- Số chủng loài động thực vật bị tiêu diệt đang gia tăng.
- Rác thải, chất thải đang gia tăng về số lượng và mức độ độc hại.
Hiện nay, thế giới đang đứng trước 5 cuộc khủng hoảng lớn là: dân số, lương thực, năng
lượng, tài nguyên và sinh thái. Năm cuộc khủng hoảng này đều liên quan chặt chẽ với môi
trường và làm cho chất lượng cuộc sống của con người có nguy cơ suy giảm. Nguyên nhân
gây nên các cuộc khủng hoảng là do sự bùng nổ dân số và các yếu tố phát sinh từ sự gia tăng
dân số. Do đó, xuất hiện một khái niệm mới là khủng hoảng môi trường.
I.1.4.2 Suy thoái môi trường
Suy thoái môi trường là sự làm thay đổi chất lượng và số lượng của thành phần môi trường,
gây ảnh hưởng xấu cho đời sống của con người và thiên nhiên (Bùi Thị Nga, 2004). Thực tế
phát triển kinh tế xã hội là quá trình nâng cao điều kiện sống về vật chất và tinh thần của con
người qua việc sản xuất ra của cải vật chất, cải tiến quan hệ xã hội, phát triển là xu thế của
loài người trong quá trình sống. Giữa môi trường và phát triển có mối quan hệ hết sức chặt
chẽ: môi trường là địa bàn và đối tượng của sự phát triển, còn phát triển là nguyên nhân tạo
nên các biến đổi của môi trường. Trong xã hội, hàng hoá được di chuyển từ sản xuất, lưu
thông, phân phối và tiêu dùng cùng với dòng luân chuyển của nguyên liệu, năng lượng, sản
phẩm, phế thải. Các thành phần đó luôn ở trạng thái tương tác với các thành phần tự nhiên
và xã hội của hệ thống môi trường đang tồn tại trong địa bàn đó. Khu vực giao nhau giữa hai
hệ thống trên là môi trường nhân tạo. Tác động của hoạt động phát triển đến môi trường thể
hiện ở khía cạnh có lợi là cải tạo môi trường tự nhiên hoặc tạo ra kinh phí cần thiết cho sự
cải tạo đó, nhưng có thể gây ra ô nhiễm môi trường tự nhiên hoặc nhân tạo. Mặt khác, môi
trường tự nhiên đồng thời cũng tác động đến sự phát triển kinh tế xã hội thông qua việc làm
suy thoái nguồn tài nguyên đang là đối tượng của hoạt động phát triển hoặc gây ra thảm hoạ,
thiên tai đối với các hoạt động kinh tế xã hội trong khu vực. Ở các quốc gia có trình độ phát
triển kinh tế khác nhau có các xu hướng gây ô nhiễm môi trường khác nhau (Bộ Khoa Học
& Công Nghệ Môi Trường, 1998), .
I.1.4.3 Gia tăng dân số
Sự gia tăng dân số thật sự bắt đầu vào nửa thế kỷ 19 vào đỉnh cao của cuộc cách mạng công
nghiệp lúc này dân số thế giới khoảng 1 tỉ người. Chỉ trong khoảng 1 thế kỷ sau đó dân số
thế giới tăng đến 5 tỉ người. Hiện nay dân số thế giới khoảng 8 tỉ người (Niên giám thống kê,
2007). Sự gia tăng dân số thế giới có thể do một vài nguyên nhân sau:

13
- Di dân từ nước này sang nước khác thường sự di dân là do họ muốn tìm kiếm nền giáo
dục, y tế và thu nhập tốt hơn.
- Tỉ suất sinh cao hơn tỉ suất chết., thường ở các nước phát triển tỉ suất sinh và chết bằng
nhau, do đó tỉ lệ tăng dân số chậm lại hoặc không xảy ra. Còn ở các nước đang phát triển,
tỉ suất chết giảm từ thập niên 1950, do các nước này có đầu tư y tế và cải thiện phúc lợi
cho trẻ em. Trong các châu lục hiện có Châu Á là đông dân nhất, trong đó Trung Quốc
và Ấn Độ có dân số cao nhất chiếm khoảng gần 40% dân số thế giới. Thường các quốc
gia nghèo có truyền thống đông con do tỉ lệ tử vong ở trẻ em cao và cha mẹ cần có con
để phụ giúp việc nhà và chăm sóc họ khi tuổi già.
Sự tăng dân số và di dân tự do: những thách thức về nhân khẩu là rất nghiêm trọng đối với
tất cả các vấn đề môi trường và tài nguyên thiên nhiên. Tăng dân số vẫn ở mức cao và di dân
nội bộ từ các khu vực nghèo tài nguyên thiên nhiên và kinh tế kém phát triển vẫn đang tăng
lên, không kiểm soát được. Trung bình trong 5 năm qua (2000 - 2005) tỷ lệ tăng trưởng dân
số là 1,7%. Với mức tăng trưởng như vậy thì theo các dự báo đến năm 2020 số dân nước ta
sẽ xấp xỉ 100 triệu người, tức là phải bảo đảm cuộc sống cho thêm gần 25 triệu người, tương
ứng với một số dân nước ta trước năm 1945, trong khi tài nguyên đất, tài nguyên nước và
các dạng tài nguyên khác có xu thế suy giảm, vấn đề nghèo đói ở các vùng sâu vùng xa chưa
được giải quyết triệt để (hiện có 1750 xã ở diện đói nghèo). Tất cả những vấn đề trên là
những thách thức nghiêm trọng, gây ra sức ép to lớn đối với nguồn tài nguyên và môi trường
trên phạm vi toàn quốc.

I.2. TỔNG QUAN VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG (KHMT)

I.2.1 Định nghĩa khoa học môi trường
Khoa học môi trường là ngành khoa học nghiên cứu mối quan hệ và tương tác qua lại giữa
con người và môi trường xung quanh nhằm mục đích bảo vệ môi trường sống của con người
trên trái đất. Môi trường là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học như sinh học,
địa học, hoá học, v.v... Tuy nhiên, các ngành khoa học đó chỉ quan tâm đến một phần hoặc
một thành phần của môi trường theo nghĩa hẹp mà không có một ngành khoa học nào đang
có hiện nay đủ điều kiện nghiên cứu và giải quyết mọi nhiệm vụ của công tác bảo vệ môi
trường là quản lý và bảo vệ chất lượng các thành phần môi trường sống của con người và
sinh vật trên trái đất. Như vậy, có thể xem khoa học môi trường là một ngành khoa học độc
lập, được xây dựng trên cơ sở tích hợp các kiến thức của các ngành khoa học đã có cho một
đối tượng chung là môi trường sống bao quanh con người với phương pháp và nội dung
nghiên cứu cụ thể (Cunningham, 1995).
Mục tiêu của KHMT phải đảm bảo cho chất lượng cuộc sống, sự tồn tại của sinh vật và sự
hữu dụng các nguồn tài nguyên. Muốn đạt được mục tiêu trên KHMT cần phải nghiên cứu
về các lĩnh vực: rừng, nông nghiệp, qui họach sử dụng đất, công nghiệp chế biến, năng
lượng, vệ sinh thực phẩm, khống chế dân số và quản lý các loài hoang dã… Do vậy để
nghiên cứu được các lĩnh vực này cần phải có kiến thức và hiểu biết nhất định một số ngành
khoa học: Hóa học, Toán học, Địa chất học, Vật lý học, Kỹ thuật, Địa lý, Kinh tế học, Khoa
Học chính trị, Xã hội học, Tâm lý học, Sinh thái học, Di truyền học và Sinh lý học
(Murdoch, 1989).

14
 I.2.2 Vai trò của khoa học môi trường
Khoa học môi trường là ngành khoa học đóng vai trò quan trọng trong các nghiên cứu về
môi trường, nhằm áp dụng các kiến thức từ nhiều lĩnh vực khác nhau để quản lý và bảo vệ
môi trường được tốt hơn. Nội dung nghiên cứu tập trung vào mối quan hệ giữa con người và
môi trường sống của con người. Thực tế cho thấy các nghiên cứu môi trường rất đa dạng
được phân chia làm 4 loại nghiên cứu chủ yếu:
- Nghiên cứu đặc điểm của các thành phần môi trường (tự nhiên hoặc nhân tạo) có ảnh
hưởng hoặc chịu ảnh hưởng con người, nước, không khí, đất, sinh vật, hệ sinh thái,
khu công nghiệp, đô thị, nông thôn v.v... Ở đây, khoa học môi trường tập trung
nghiên cứu mối quan hệ và tác động qua lại giữa con người với các thành phần của
môi trường sống.
- Nghiên cứu công nghệ, kỹ thuật xử lý ô nhiễm bảo vệ chất lượng môi trường sống
của con người.
- Nghiên cứu tổng hợp các biện pháp quản lý về khoa học kinh tế, luật pháp, xã hội
nhằm bảo vệ môi trường và phát triển bền vững trái đất, quốc gia, vùng lãnh thổ,
ngành công nghiệp.
- Nghiên cứu về phương pháp như mô hình hoá, phân tích hoá học, vật lý, sinh vật
phục vụ cho ba nội dung trên.
(Nguồn:

I.3. GIỚI THIỆU VỀ NHIỆM VỤ CƠ BẢN CỦA CON NGƯỜI

I.3.1 Xây dựng xã hội phát triển bền vững
Hội nghị Thượng đỉnh Trái đất về Môi trường và phát triển tổ chức ở Rio de Janeiro
(Braxin) năm 1992 và Hội nghị Thượng đỉnh Thế giới về Phát triển bền vững tổ chức ở
Johannesburg (Cộng hoà Nam Phi) năm 2002 đã xác định "phát triển bền vững" là quá trình
phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3 mặt của sự phát triển: phát triển
kinh tế (nhất là tăng trưởng kinh tế), phát triển xã hội (nhất là thực hiện tiến bộ, công bằng
xã hội; xoá đói giảm nghèo và giải quyết việc làm) và bảo vệ môi trường (nhất là xử lý, khắc
phục ô nhiễm, phục hồi và cải thiện chất lượng môi trường; phòng chống cháy và chặt phá
rừng; khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên). Tiêu chí để đánh giá sự
phát triển bền vững là sự tăng trưởng kinh tế ổn định; thực hiện tốt tiến bộ và công bằng xã
hội; khai thác hợp lý, sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ và nâng cao được chất
lượng môi trường sống (Heijman, 1996).
Thật vậy phát triển bền vững là xu thế tất yếu trong tiến trình phát triển của xã hội loài
người. Phát triển bền vững là sự phát triển hài hòa cả về 3 mặt: Kinh tế - Xã hội - Môi
trường để đáp ứng những nhu cầu về đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần của thế hệ hiện tại
nhưng không làm tổn hại, gây trở ngại đến khả năng cung cấp tài nguyên để phát triển kinh
tế - xã hội mai sau, không làm giảm chất lượng cuộc sống của các thế hệ trong tương lai.
I.3.1.1.Mục tiêu phát triển bền vững về kinh tế
- Duy trì tăng trưởng kinh tế nhanh và ổn định trên cơ sở nâng cao không ngừng
15
 tính hiệu quả, chất lượng khoa học-công nghệ và sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên
nhiên và cải thiện môi trường.
- Thay đổi mô hình và công nghệ sản xuất, mô hình tiêu dùng theo hướng sạch hơn và
thân thiện với môi trường. Thực hiện quá trình "công nghiệp sạch".
- Phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững, phát triển bền vững vùng và xây dựng
các cộng đồng địa phương phát triển bền vững.
I.3.1.2. Mục tiêu phát triển bền vững về xã hội
- Tập trung nỗ lực để xoá đói, giảm nghèo, tạo thêm việc làm.
- Tiếp tục hạ thấp tỷ lệ gia tăng dân số, giảm bớt sức ép của sự gia tăng dân số và
tình trạng thiếu việc làm. Phát triển về số lượng và nâng cao chất lượng các dịch vụ y
tế và chăm sóc sức khoẻ nhân dân, cải thiện các điều kiện lao động và vệ sinh môi
trường sống.
- Định hướng quá trình đô thị hoá và di dân nhằm phân bố hợp lý dân cư và lực
lượng lao động theo vùng, bảo vệ môi trường bền vững ở các địa phương, trước
hết là các đô thị.
- Nâng cao chất lượng giáo dục để nâng cao dân trí, trình độ nghề nghiệp thích hợp với
yêu cầu của sự nghiệp phát triển đất nước.
I.3.1.3. Mục tiêu Phát triển bền vững trong lĩnh vực tài nguyên - môi trường
- Sử dụng hợp lý, bền vững và chống thoái hoá tài nguyên đất.
- Sử dụng tiết kiệm, hiệu quả và bền vững tài nguyên khoáng sản.
- Bảo vệ môi trường nước và sử dụng bền vững tài nguyên nước.
- Bảo vệ và phát triển rừng.
- Giảm ô nhiễm không khí ở các đô thị và khu công nghiệp.
- Quản lý chất thải rắn và chất thải nguy hại.
- Giảm nhẹ biến đổi khí hậu và hạn chế những ảnh hưởng có hại của biến đổi khí
hậu, góp phần phòng, chống thiên tai.
I.3.1.4. Các nội dung thực hiện xã hôi phát tiển bền vững đến năm 2020
- Xây dựng và thực hiện chương trình phát triển kinh tế nhanh và bền vững.
- Xây dựng chương trình phát triển công nghiệp và thương mại bền vững.
- Xây dựng chương trình phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững.
- Xây dựng chương trình phát triển đô thị bền vững
- Xây dựng chương trình phát triển nguồn nhân lực và xã hội bền vững.
- Xây dựng chương trình hành động thực hiện các mục tiêu về môi trường.
- Xây dựng chương trình hành động phát triển bền vững ở các địa phương:

16
 I.3.2 Thay đổi tư duy về môi trường và xã hội phát triển bền vững
Công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước,
được nhấn mạnh: "Bảo vệ môi trường là một nội dung cơ bản không thể tách rời trong
đường lối, chủ trương và kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của tất cả các cấp, các ngành là
cơ sở quan trọng bảo đảm phát triển bền vững, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp
hoá, hiện đại hoá đất nước". Quan điểm phát triển bền vững đã được tái khẳng định trong
các văn kiện của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam và
trong Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2001-2010 là: "Phát triển nhanh, hiệu quả và bền
vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi
trường" và "Phát triển kinh tế-xã hội gắn chặt với bảo vệ và cải thiện môi trường, bảo đảm
sự hài hoà giữa môi trường nhân tạo với môi trường thiên nhiên, giữ gìn đa dạng sinh học".
Phát triển bền vững đã trở thành đường lối, quan điểm của Đảng và chính sách của Nhà
nước. Để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, nhiều chỉ thị, nghị quyết khác của Đảng,
nhiều văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước đã được ban hành và triển khai thực hiện
nhiều chương trình, đề tài nghiên cứu về lĩnh vực này đã được tiến hành và thu được những
kết quả bước đầu; nhiều nội dung cơ bản về phát triển bền vững đã đi vào cuộc sống và dần
dần trở thành xu thế tất yếu trong sự phát triển của đất nước.
Các chính sách kinh tế-xã hội còn thiên về tăng trưởng nhanh kinh tế và ổn định xã hội, mà
chưa quan tâm đầy đủ, đúng mức đến tính bền vững khi khai thác và sử dụng tài nguyên
thiên nhiên và bảo vệ môi trường. Mặt khác, các chính sách bảo vệ môi trường lại chú trọng
việc giải quyết các sự cố môi trường, phục hồi suy thoái và cải thiện chất lượng môi trường,
mà chưa định hướng phát triển lâu dài nhằm đáp ứng những nhu cầu tương lai của xã hội.
Quá trình lập quy hoạch và kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội và quá trình xây dựng chính
sách bảo vệ môi trường còn chưa được kết hợp chặt chẽ, lồng ghép hợp lý với nhau. Cơ chế
quản lý và giám sát sự phát triển bền vững chưa được thiết lập rõ ràng và có hiệu lực.
Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nhằm khắc phục những hậu quả môi trường do chiến tranh để
lại. Nhiều chính sách quan trọng về quản lý, sử dụng tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi
trường đã được xây dựng và thực hiện trong những năm gần đây. Hệ thống quản lý nhà nước
về bảo vệ môi trường đã được hình thành ở cấp Trung ương và địa phương. Công tác quản lý
môi trường, giáo dục ý thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường cho mọi tổ chức, cá nhân
ngày càng được mở rộng và nâng cao chất lượng. Công tác giáo dục và truyền thông về môi
trường đang được đẩy mạnh. Nội dung bảo vệ môi trường đã được đưa vào giảng dạy ở tất
cả các cấp học trong hệ thống giáo dục quốc dân. Việc thực hiện những chính sách trên đã
góp phần tăng cường quản lý, khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên;
phòng ngừa, ngăn chặn suy thoái và sự cố môi trường; phục hồi và cải thiện một cách rõ rệt
chất lượng môi trường sinh thái. Do vậy tư duy về môi trường và phát triển bền vững cũng
đã được thể hiện theo các nguyên tắc sau:
1. Con người là trung tâm của xã hội phát triển để đáp ứng ngày càng đầy đủ hơn nhu
cầu vật chất và tinh thần của mọi tầng lớp nhân dân, xây dựng đất nước giàu mạnh
phát triển.
2. Phát triển kinh tế là nhiệm vụ trung tâm của thập niên sắp tới, bảo đảm an ninh lương
thực, năng lượng để phát triển bền vững, bảo đảm vệ sinh và an toàn thực phẩm cho

17
 nhân dân; kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa với phát triển xã hội; khai thác hợp lý,
sử dụng tiết kiệm và hiệu quả tài nguyên thiên nhiên.
3. Bảo vệ và cải thiện chất lượng môi trường phải được coi là một yếu tố không thể tách
rời của quá trình phát triển. Tích cực và chủ động phòng ngừa, ngăn chặn những tác
động xấu đối với môi trường do hoạt động của con người gây ra. Cần áp dụng rộng
rãi nguyên tắc "người gây thiệt hại đối với tài nguyên và môi trường thì phải bồi
hoàn". Xây dựng hệ thống pháp luật đồng bộ và có hiệu lực về công tác bảo vệ môi
trường; chủ động gắn kết và có chế tài bắt buộc lồng ghép yêu cầu bảo vệ môi trường
trong việc lập quy hoạch, kế hoạch, chương trình và dự án phát triển kinh tế-xã hội,
bảo vệ môi trường là một tiêu chí quan trọng trong đánh giá phát triển bền vững. Quá
trình phát triển phải bảo đảm đáp ứng một cách công bằng nhu cầu của thế hệ hiện tại
và không gây trở ngại tới cuộc sống của các thế hệ tương lai.
4. Khoa học và công nghệ là nền tảng và động lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa,
thúc đẩy phát triển nhanh, mạnh và bền vững đất nước. Công nghệ hiện đại, sạch và
thân thiện với môi trường cần được ưu tiên sử dụng rộng rãi trong các ngành sản xuất,
trước mắt cần được đẩy mạnh sử dụng ở những ngành và lĩnh vực sản xuất có tác
dụng lan truyền mạnh, có khả năng thúc đẩy sự phát triển của nhiều ngành và lĩnh
vực sản xuất khác.
5. Huy động tối đa sự tham gia của mọi người có liên quan trong việc lựa chọn các
quyết định về phát triển kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường ở địa phương và trên
quy mô cả nước. Bảo đảm cho nhân dân có khả năng tiếp cận thông tin và nâng cao
vai trò của các tầng lớp nhân dân, đặc biệt của phụ nữ, thanh niên, đồng bào các dân
tộc ít người.
6. Chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển bền vững đất nước. Phát triển các
quan hệ song phương và đa phương, thực hiện các cam kết quốc tế và khu vực; tiếp
thu có chọn lọc những tiến bộ khoa học công nghệ, tăng cường hợp tác quốc tế để
phát triển bền vững. Chú trọng phát huy lợi thế, nâng cao chất lượng, hiệu quả, năng
lực cạnh tranh. Chủ động phòng ngừa, ngăn chặn những tác động xấu đối với môi
trường do quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế gây ra.

I.4. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG

1. Hãy cho ví dụ về mối quan hệ giữa Khoa Học Môi Trường với các ngành Khoa
Học khác?.
2. Trình bày vấn đề môi trường bức xúc trong hiện tại và tương lai ở Việt Nam?
3. Theo các Anh (Chị) thế nào là xã hội phát triển bền vững? các nhiệm vụ, nguyên tắc
để đạt được mục tiêu trên.

18
 CHƯƠNG II: HỆ SINH THÁI VÀ CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH

II.1. GIỚI THIỆU CƠ BẢN VỀ HỆ SINH THÁI

Hệ sinh thái được nghiên cứu và các khái niệm về hệ sinh thái đã ra đời ở cuối thế kỷ thứ
XIX dưới các tên khác nhau như “Sinh vật quần lạc”, “Sinh vật địa quần lạc”. Cụm từ “Hệ
sinh thái” (ecosystem) được A. Tansley nêu ra vào năm 1935 và trở thành phổ biến, được sử
dụng rộng rãi nhất vì nó không chỉ bao hàm các hệ sinh thái tự nhiên mà cả các hệ sinh thái
nhân tạo. Cụm từ “Hệ sinh thái” còn bao gồm từ những hệ cực bé (microecosystem), đến các
hệ lớn như một khu rừng, cánh đồng rêu, biển và đại dương, và hệ cực lớn như sinh quyển
(Vũ Trung Tạng, 2001).

II.1.1 Định nghĩa hệ sinh thái

Hệ sinh thái là tổ hợp của một quần xã sinh vật với môi trường mà quần xã đó tồn tại, trong
đó các sinh vật tương tác với nhau và với môi trường vật lý, hóa học để tạo nên chu trình vật
chất và sự chuyển hóa của năng lượng. Theo Nguyễn Văn Tuyên (2000) hệ sinh thái là đơn
vị bất kì nào bao gồm tất cả các sinh vật (các quần xã) của một khu vực nhất định cũng tác
động qua lại với môi trường vật lí bằng các dòng năng lượng tạo nên cấu trúc dinh dưỡng
xác định, sự đa dạng về loài và các chu trình tuần hoàn vật chất trong mạng lưới được gọi là
hệ thống sinh thái hay hệ sinh thái.
Hệ sinh thái là một hệ thống bao gồm các sinh vật và môi trường của chúng với các mối
quan hệ tương tác, tại đó thường xuyên diễn ra các chu trình tuần hoàn vật chất, dòng năng
lượng và dòng thông tin. Hệ sinh thái cũng có thể quan niệm là hệ thống bao gồm quần xã và
sinh cảnh của nó.

II.1.2 Cấu trúc hệ sinh thái

Cấu trúc của hệ sinh thái phụ thuộc vào đặc tính phân bố trong không gian giữa các thành
viên sống và không sống, vào đặc tính chung môi trường vật lý cũng như sự biến đổi của các
gradien thuộc các điều kiện sống (như nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng, độ cao,…) theo chiều
thẳng đứng và theo chiều nằm ngang (Nguyễn Thị Kim Thái & Lê Hiền Thảo, 1999).
Cấu trúc hệ sinh thái có 4 thành phần: môi trường, vật sản xuất, vật tiêu thụ và vật phân giải.
II.1.2.1. Môi trường (environment)
Môi trường là tổng hợp các điều kiện và hiện tượng bên ngoài có ảnh hưởng đến một vật thể
hay một sự kiện, mà bất kỳ vật thể hay sự kiện nào cũng tồn tại và diễn biến trong một môi
trường. các điều kiện và hiện tượng bên ngoài bao gồm các yếu tố về vật lý, hóa học, sinh
học và các tác nhân xã hội.
Môi trường tự nhiên là bộ phận tự nhiên của quả đất chứa đựng một tổng thể các điều kiện
tự nhiên và các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Môi trường tự nhiên hay sinh quyển có cấu
trúc phức tạp và được tồn tại phát triển theo quy luật riêng, mà con người phải hiểu biết và
vận dụng phù hợp vào đời sống và sản xuất. Các quy luật đó là:

19
 - Quy luật toàn vẹn hay tính toàn vẹn của hệ thống tạo thành môi trường. Toàn vẹn là
tính thống nhất trong hoạt động theo chức năng, vì vậy các thành phần và bộ phận cấu
thành môi trường tự nhiên có mối quan hệ chặt chẽ với nhau (khi thay đổi thành phần
này sẽ ảnh hưởng đến thành phần khác và toàn bộ hệ thống).
- Quy luật tuần hoàn vật chất và năng lượng, đó là sự lặp đi lặp lại nhiều lần của các quá
trình, các vòng tuần hoàn này gồm tuần hoàn sinh vật, tuần hoàn nước và không khí.
- Quy luật nhịp điệu của các quá trình như: nhịp điệu ngày và đêm, nhịp điệu mùa, nhịp
điệu năm,...
Môi trường đáp ứng tất cả các yêu cầu sống và phát triển của mọi sinh vật sống trong hệ sinh
thái. Môi trường vật lý và hóa học bao gồm: Các chất vô cơ (CO2, O2, H2O, CaCO3,…); Các
chất hữu cơ (protein, lipit, glucid, vitamin, enzym, hormon,…); Các yếu tố khí hậu (nhiệt độ,
ánh sáng, độ ẩm, lượng mưa,…). Khi nói đến hệ sinh thái không nên quên tác động của con
người. Trong hệ sinh thái tự nhiên và nhân tạo, họ có vai trò phối hợp với các lực thiên
nhiên, cải thiện và thúc đẩy các hệ sinh thái đó tiến lên vì tương lai của xã hội mình (Dương
Hữu Thời, 1998).
II.1.2.2. Sinh vật sản xuất (producer)
Là những sinh vật tự dưỡng (autotrophy), gồm các loài thực vật, tảo, nấm và vi khuẩn có khả
năng quang hợp hay tổng hợp chất hữu cơ từ vật chất vô sinh dưới tác động của ánh sáng
mặt trời. Chúng là thành phần không thể thiếu trong bất kỳ hệ sinh thái nào. Nhờ hoạt động
quang hợp và hóa tổng hợp của chúng mà nguồn thức ăn ban đầu được tạo thành để nuôi
sống, trước tiên là chính bản thân những sinh vật sản xuất, sau đó nuôi sống cả thế giới sinh
vật còn lại, trong đó kể cả con người.
II.1.2.3. Sinh vật tiêu thụ (consumer)
Là những sinh vật dị dưỡng (heterotrophy) như tất cả các loài động vật ở nhiều bậc khác
nhau: bậc 1 là động vật ăn thực vật, bậc 2 là động vật ăn thịt,... và những vi sinh vật không
có khả năng quang hợp và hóa tổng hợp. Nói cách khác, chúng tồn tại được là dựa vào
nguồn thức ăn ban đầu (do các sinh vật sản xuất tạo ra) một cách trực tiếp hay gián tiếp.
II.1.2.4. Sinh vật phân hủy (saprophy)
Là tất cả vi sinh vật dị dưỡng, sống hoại sinh gồm các vi khuẩn, nấm phân bố ở khắp mọi
nơi, có chức năng chính là phân huỷ xác chết sinh vật, chuyển chúng thành các thành phần
dinh dưỡng cho thực vật. Trong quá trình phân hủy các chất, chúng tiếp nhận nguồn năng
lượng hóa học để tồn tại và phát triển, đồng thời giải phóng các chất từ các hợp chất phức
tạp ra môi trường dưới dạng những khoáng chất đơn giản hoặc các nguyên tố hóa học ban
đầu tham gia vào chu trình vòng tuần hoàn vật chất.
Tất cả thành phần của một hệ sinh thái đều có tác động lẫn nhau thông qua các quá trình
chuyển hóa năng lượng của hệ, mạng lưới thức ăn, các chu trình sinh địa hóa, sự phân hóa
trong không gian và theo thời gian, các quá trình phát triển và tiến hóa của hệ và các quá
trình tự điều chỉnh của hệ.

20
 II.1.3 Chức năng của hệ sinh thái
Chức năng của hệ sinh thái là trao đổi vật chất và năng lượng để tái tổ hợp những quần xã
thích hợp với điều kiện ngoại cảnh tương ứng. Hệ sinh thái phát sinh, biến động, phát triển
và tái sản xuất nhờ các quá trình: chu trình vật chất; chu trình năng lượng; dòng thông tin;
quá trình tái sản xuất.

II.2 CÁC MỐI QUAN HỆ VỀ NĂNG LƯỢNG TRONG HỆ SINH THÁI

Hệ sinh thái luôn là một hệ động lực hở và tự điều chỉnh bởi trong quá trình tồn tại và phát
triển hệ phải tiếp nhận và đào thải qua lại với môi trường về vật chất và năng lượng. Do là
hệ động lực cho nên hoạt động của hệ tuân theo các định luật thứ nhất và thứ hai của nhiệt
động học.
- Định luật 1 cho rằng năng lượng không tự sinh ra và cũng không tự mất đi mà chỉ
chuyển từ dạng này sang dạng khác.
- Định luật 2 sự chuyển hóa từ động năng (ánh sáng) sang thế năng hóa học (chất
nguyên sinh của mô thực vật) luôn luôn mất phần năng lượng khó sử dụng là nhiệt
năng. Khoảng 74% năng lượng của ánh sáng mặt trời mà thực vật đồng hóa được
thoát khỏi nó bằng nhiệt qua hô hấp và khoảng 15% không được dùng vào sự đồng
hóa. Chỉ một số ít năng lượng còn lại là hữu ích cho cây cối mà thôi (Dương Hữu
Thời, 1998).
Năng lượng cung cấp cho hoạt động của tất cả các hệ sinh thái trên Trái Đất là nguồn năng
lượng mặt trời. Sự phân bố năng lượng mặt trời đi tới mặt Trái Đất trình bày hình 2.1.

Năng lượng mặt trời đi tới

mặt Trái Đất

68% 2% 21% 5% 4%
Hấp thu bởi không khí, Hấp thu bởi thực Phản xạ Phản xạ Phản xạ từ
nước, đất vật từ mây từ bụi các vật khác

Tạo nên sự chuyển động Phản xạ Giữ lại trong Cung cấp năng Phản xạ trở
của không khí, hiện nhiệt trở lại sinh khối bậc lượng cần thiết lại vũ trụ
tượng thời tiết; khí vũ trụ dinh dưỡng thứ cho thực vật
tượng 1

Hình 2.1: Phân bổ năng lượng mặt trời đi tới mặt Trái Đất (Lê Thạc Cán, 1995)

21
 II.2.1 Chuỗi thức ăn (Food chain)
Chuỗi thức ăn là một hệ thống chuyển hóa năng lượng dinh dưỡng từ nguồn đi qua hàng loạt
sinh vật, được tiếp diễn bằng cách một số sinh vật này dùng những sinh vật khác làm thức ăn
(Lê Huy Bá và ctv, 2002).
Có hai loại chuỗi thức ăn:
- Chuỗi thức ăn chăn nuôi: Là chuỗi thức ăn bắt đầu từ thực vật, đến động vật ăn thực
vật, đến động vật ăn động vật.
- Chuỗi thức ăn phế liệu: Là chuỗi thức ăn trong đó các sinh vật sử dụng phân và xác
các sinh vật khác làm thức ăn. Trong chuỗi thức ăn này, người ta chia ra làm hai loại
sinh vật tiêu thụ: (1) Sinh vật lớn tiêu thụ (Macroconsumers: là những côn trùng ăn
phân, xác động vật và thực vật, và các động vật ăn xác động vật khác, như: bén hèn,
bọ hung, bọ ăn xác,…); (2) Sinh vật bé tiêu thụ (Microconsumers: là những vi khuẩn
và nấm chịu trách nhiệm phân hủy chất hữu cơ trong phân và xác động thực vật tạo
thành các chất dinh dưỡng, là nguồn thức ăn cho thực vật).

II.2.2 Mạng lưới thức ăn (Food web)

Mạng lưới thức ăn là một tập hợp nhiều chuỗi thức ăn chồng chéo nhau. Trong đó, một mắt xích
vừa là sinh vật ăn nhiều loài sinh vật khác vừa là con mồi cho nhiều sinh vật khác (hình 2.2).

Hình 2.2 Sơ đồ về mạng lưới thức ăn (Tôn Thất Pháp, 2006)

22
Trong tổng năng lượng Mặt trời cung cấp cho Trái đất thì chỉ có khoảng 50% đóng vai trò
quan trọng đối với quá trình quang hợp của sinh vật sản xuất để tạo ra nguồn thức
ăn sơ cấp, khởi đầu cho các xích thức ăn. Sản phẩm của quá trình quang hợp do thực vật tạo
ra còn được gọi là hợp chất giàu năng lượng. Nó bao gồm phần năng lượng được sử dụng
cho quá trình hô hấp của chính thực vật và phần năng lượng còn lại được tích lũy trong các
hợp chất hữu cơ trong cơ thể thực vật – đây là phần có thể làm thức ăn cho sinh vật tiêu thụ.
Đầu tiên là động vật ăn thực vật sử dụng và đồng hóa để tạo nên chất hữu cơ của động vật
đầu tiên trong chuỗi thức ăn. Nguồn này lại tiếp tục được chia sẻ cho những loài động vật ăn
thịt tạo nên nhiều sinh vật tiêu thụ bậc 1, bậc 2, bậc 3,.. trong chuỗi thức ăn chăn nuôi. Và
sau đó nguồn dinh dưỡng và năng lượng này được đưa vào chuỗi thức ăn phế liệu tạo ra
những khoáng chất làm thức ăn cho thực vật (Vũ Trung Tạng, 2001).

II.2.3 Tháp sinh thái học

Tổng năng lượng được đưa vào hệ sinh thái hao hụt dần qua các bậc dinh dưỡng. Nghĩa là
lượng năng lượng còn lại tích tụ trong cơ thể của nhóm này có thể làm thức ăn cho nhóm
khác rất thay đổi ở từng bậc dinh dưỡng, bởi sự hao hụt năng lượng qua các dạng sau: (1)
không sử dụng được (mai, xương cứng của động vật, gai, rễ, vỏ cứng,… của thực vật); (2)
đã sử dụng nhưng không đồng hóa được, thải ra dưới dạng chất bài tiết ở động vật; (3) bị
mất mát dưới dạng nhiệt do quá trình hô hấp để lấy năng lượng cho hoạt động sống của sinh
vật. Theo tính toán, có đến 80 – 90% năng lượng bị mất trong chuỗi thức ăn do chuyển thành
nhiệt, vì vậy mỗi chuỗi thức ăn chỉ có 4 – 5 mắt xích. Phần năng lượng mất đi này phụ thuộc
vào đặc tính của từng loài, nhóm loài và các điều kiện của môi trường.
Để mô tả sự vận chuyển năng lượng trong hệ sinh thái, người ta đưa ra khái niệm tháp sinh
thái học. Có 3 kiểu tháp: tháp số lượng, tháp sinh khối và tháp năng lượng.
II.2.3.1. Tháp số lượng:
Cá thể ở bậc dinh dưỡng thấp lớn, đỉnh nhọn biểu thị bậc dinh dưỡng cao. Những sinh vật ở
bậc dinh dưỡng cao thường có kích thước lớn hơn (thường là con lớn ăn con bé).
II.2.3.2. Tháp sinh khối:
Có trường hợp sinh vật ở bậc thấp hơn lại nhỏ hơn ở bậc cao, tháp có hình lộn ngược. Ví dụ
trong thủy vực, tảo phù du có sinh khối nhỏ hơn các động vật nhưng nó lại sinh sản rất
nhanh. Nhược điểm của các hình tháp này là không đề cập đến các vi khuẩn là thành phần
quan trọng của hệ sinh thái.
II.2.3.3.Tháp năng lượng:
Biểu thị bằng đơn vị năng lượng, tháp này đã khắc phục được nhược điểm của hai kiểu tháp trên.

II.3. TỔNG QUAN VỀ CÂN BẰNG SINH THÁI

Hệ sinh thái tự nhiên có đặc trưng khả năng tự lập cân bằng có nghĩa là mỗi khi bị ảnh
hưởng vì một nguyên nhân nào đó thì lại có thể phục hồi để trở về trạng thái ban đầu. Ở
trạng thái cân bằng thì tốc độ của các quá trình thuận nghịch như nhau (tổng hợp bằng phân

23
giải), năng lượng tự do không thay đổi. Một hệ sinh thái cân bằng khi 4 quá trình sau đây đạt
được trạng thái cân bằng động tương đối với nhau: (1) quá trình chuyển hóa năng lượng; (2)
mạng lưới thức ăn trong hệ; (3) các chu trình sinh địa hóa và (4) sự phân hóa trong không
gian và theo thời gian. Sự cân bằng của tự nhiên nghĩa là mối quan hệ của quần xã sinh vật
với môi trường vật lý mà quần xã đó tồn tại được xác lập và ít thay đổi từ năm này sang năm
khác. Sự cân bằng còn là kết quả của các quá trình điều chỉnh thông qua chuỗi thức ăn, các
quá trình sinh địa hóa và tính đa dạng của cấu trúc. Có thể nói một hệ sinh thái càng đa dạng
về cấu trúc thì mức độ cân bằng sinh thái, tính bền vững càng cao bởi sự kiểm soát lẫn nhau
giữa các thành phần này (Vũ Trung Tạng, 2001).
Đối với vật chất, sự vận động là vĩnh cửu, sự ổn định chỉ là các giai đoạn tạm thời. Vật chất
và năng lượng của hệ sinh thái tuân theo các quy luật chung đó. Còn các sinh vật thì luôn
luôn có xu thế tiến đến sự ổn định. Sự ổn định trong sự vận động. Mọi hệ sinh thái đều có
tính không bền, nghĩa là chúng linh động, dao động trong một giới hạn nhất định để duy trì
tính bền vững. Các hệ sinh thái tự nhiên luôn hướng đến sự gia tăng tính đa dạng đến mức
tối đa. Còn trong các hệ sản xuất thì luôn hướng về tính đa dạng tối thiểu. Nhìn chung, trạng
thái cân bằng sinh thái được thực hiện qua các cơ chế sau:
- Cân bằng thông qua sự điều chỉnh số lượng quần xã: (1) đối với thực vật thì sự điều chỉnh
số lượng cùng diễn ra ở nhiều loài trong quần xã hoặc các cá thể trong một quần thể, tuy
nhiên mức độ không mạnh mẽ và khó nhận biết được qua quan sát bình thường; (2) đối với
động vật, sự điều chỉnh này được thực hiện bằng nhiều cách khác nhau:
+ Điều chỉnh bằng cách kìm hãm hoặc hạn chế lẫn nhau.
+ Điều chỉnh thông qua các hình thức như giảm mức sinh sản, tăng tỷ lệ tử vong,
cạnh tranh, di cư, thậm chí ăn thịt lẫn nhau.
- Cân bằng thông qua mối quan hệ phụ thuộc giữa các loài trong thiên nhiên.
Trong điều kiện bình thường, tương quan giữa các thành phần của hệ sinh thái tự nhiên là
cân bằng. Như vậy cân bằng sinh thái là trạng thái ổn định tự nhiên của hệ sinh thái, hướng
tới sự thích nghi cao nhất với điều kiện sống. Ví dụ như hệ sinh thái rừng, thực vật lấy dinh
dưỡng từ đất tổng hợp thành chất hữu cơ. Chất hữu cơ này đủ để một phần nuôi dưỡng phát
triển cây, một phần nuôi động vật ăn thực vật trong rừng, một phần rơi rụng, trả lại sự màu
mỡ cho đất. Động vật ăn thực vật phát triển vừa đủ để tiêu thụ hết phần thức ăn thiên nhiên
dành cho nó. Phân, xác động vật và lá rụng, cành rơi trên mặt đất được vi sinh vật phân huỷ
hết để trả lại cho đất chất dinh dưỡng nuôi cây. Do vậy đất rừng luôn màu mỡ, giàu chất hữu
cơ, nhiều vi sinh vật và côn trùng, cây rừng đa dạng và tươi tốt, động vật phong phú. Đó
chính là cân bằng sinh thái. Cân bằng sinh thái không phải là một trạng thái tĩnh của hệ. Khi
có một tác nhân nào đó của môi trường bên ngoài, tác động tới bất kỳ một thành phần nào đó
của hệ, nó sẽ biến đổi. Sự biến đổi của một thành phần trong hệ sẽ kéo theo sự biến đổi của
các thành phần kế tiếp, dẫn đến sự biến đổi cả hệ. Sau một thời gian, hệ sẽ thiết lập được
một cân bằng mới, khác với tình trạng cân bằng trước khi bị tác động. Bằng cách đó hệ biến
đổi mà vẫn cân bằng. Trong quá trình này động vật ăn cỏ và vi sinh vật đóng vai trò chủ đạo
đối với việc kiểm soát sự phát triển của thực vật.
Khả năng thiết lập trạng thái cân bằng mới của hệ là có hạn. Nếu một thành phần nào đó của
hệ bị tác động quá mạnh, nó sẽ không khôi phục lại được, đưa đến sự suy thoái của các

24
thành phần kế tiếp, làm cho toàn hệ mất cân bằng, suy thoái. Hệ sinh thái càng đa dạng,
nhiều thành phần thì trạng thái cân bằng của hệ càng ổn định. Vì vậy, các hệ sinh thái tự
nhiên bền vững có đặc điểm là có rất nhiều loài, mỗi loài là thức ăn cho nhiều loài khác
nhau. Ví dụ như: trên các cánh đồng cỏ, chuột thường xuyên bị rắn, chó sói, cáo, chim ưng,
cú mèo... săn bắt. Bình thường số lượng chim, trăn, thú, chuột cân bằng với nhau. Khi con
người tìm bắt rắn và chim thì chuột mất kẻ thù, thế là chúng được dịp sinh sôi nảy nở.

II.4. SỰ MẤT CÂN BẰNG CỦA CÁC HỆ SINH THÁI

Một hệ sinh thái đang cân bằng có thể mất cân bằng vì những tác động thiên nhiên hoặc
nhân tạo. nếu tác động không quan trọng, xảy ra trong một thời đoạn ngắn, thì quán tính và
tính hoàn nguyên sẽ đưa hệ sinh thái về trạng thái ban đầu.
Nếu tác động lớn, kéo dài, môi trường bị thay đổi rộng lớn, sâu sắc thì quần xã sinh vật trong
hệ sinh thái sẽ biến đổi qua một số giai đoạn, cho tới khi có một quần xã mới, thích nghi và
trưởng thành trong bối cảnh mới được hình thành. Quần xã này được gọi là quần xã đỉnh cực
(climax community). Sự chuyển từ một quần xã này sang một quần xã khác gọi là diễn thế
(succession).
Diễn thế nguyên sinh (primary succession) là sự phát triển từng bước của các quần chủng tại
một địa bàn trước đó chưa có giống loài nào cư trú. Thí dụ địa y sinh trưởng trên mặt núi đá,
đến một giai đoạn nhất định, đá bị phong hóa nhiều trở thành đất, đại y cùng sống với rêu,
nấm, vi khuẩn sẽ xuất hiện và cứ thế tiến hóa dần qua các quần xã trung gian (intermediate
communities) cho tới khi đạt tới một quần xã đỉnh cực (climax).
Diễn thế thứ sinh (secondary succession) là sự thay thế một quần xã bị tiêu diệt toàn bộ hoặc
một phần lớn thành quần xã mới. Thí dụ sự xuất hiện lấn át các quần chủng thứ sinh cho tới
khi đạt tới quần xã đỉnh cực trên địa bàn của một khu rừng nguyên sinh đã bị hỏa hoạn thiên
nhiên hoặc do người gây ra phá hủy; hoặc sự hồi phục lại lần lượt các quần xã trung gian với
sinh vật liên quan cho tới khi đạt tới quần xã đỉnh cực trên một cánh đồng hoang.

II.5. TÍNH ỔN ĐỊNH CỦA HỆ SINH THÁI (Ecosystem Stability)

Hệ sinh thái không bao giờ tĩnh tại mà luôn luôn thay đổi. Môi trường của hệ sinh thái thay
đổi, các thành phần trong hệ cũng luôn luôn biến động, tính ổn định của hệ là ổn định động
(dynamic stability), nghĩa là trong lúc số lượng, chất lượng của các thành phần của hệ luôn
luôn thay đổi thì cấu trúc và cơ chế hoạt động của hệ, tỷ lệ và tương tác giữa các thành phần
xem như vẫn nguyên. Lấy một hệ sinh thái một khu rừng làm thí dụ. Nếu trong một thời gian
khoảng 50 năm, hàng năm đến một thời điểm nhất định ta lại quan sát sẽ thấy rằng mặc dầu
nhiều cây con đã chết, cây non trẻ sinh sôi nẩy nở nhưng:
- Số lượng giống loài sinh vật không đổi;
- Các giống loài vẫn giữ nguyên;
- Số lượng cá thể trong các chủng quần không đổi
Thì có thể kết luận rằng hệ sinh thái của khu rừng đó là ổn định.

25
Các nhân tố của tính ổn định của hệ sinh thái
Sự ổn định của hệ sinh thái phụ thuộc vào các nhân tố khống chế quy mô của các quần
chủng trong hệ. Các nhân tố này có thể phân thành 2 nhóm: nhóm kích thước quần chủng
tăng qui mô và nhóm hạn chế quy mô.

II.5.1. Nhóm gây tăng qui mô thường gồm có:

- Các nhân tố sinh vật: tỷ lệ sinh đẻ, khả năng thích nghi với biến động môi trường, khả
năng di cư đến chổ mới, khả năng cạnh tranh, khả năng trốn tránh, khả năng tự vệ và
khả năng tìm thức ăn, nguồn thức ăn;
- Các nhân tố phi sinh vật: ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, môi trường hóa học.
-
II.5.2. Nhóm làm giảm quy mô thường có
- Các nhân tố sinh vật: thú săn mồi, bệnh tật, vật ký sinh, vật cùng cạnh tranh, thiếu
thức ăn, thiếu nơi ở.
- Các nhân tố phi sinh vật: khí hậu khắc nghiệt, thiếu nước, môi trường hóa học xấu.
Cân bằng giữa hai nhóm nhân tố trên quyết định sự ổn định về qui mô của các quần chủng
trong hệ sinh thái. Khả năng của một hệ sinh thái chống lại các thay đổi gọi là quán tính
(inertia) sinh thái. Khả năng trở lại trạng thái cân bằng ban đầu gọi là khả năng hoàn nguyên
(resilience).

II.6. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI LÊN CÁC HỆ SINH THÁI
Để duy trì sự sống và phát triển con người không ngừng tác động lên các hệ sinh thái ở trên
trái đất. Ngày nay không còn hệ sinh thái nào trên trái đất không chịu tác động của hoạt
động con người. Các tác động này có thể xếp thành ba loại sau:

II.6.1. Thay đổi các nhân tố sinh vật

- Đem các vật cạnh tranh mới vào các hệ sinh thái qua việc đem giống cây con mới vào
trồng trọt và chăn nuôi, dẫn tới sự hạn chế, thậm chí tiêu diệt giống các loài bản địa.
- Tiêu diệt hoặc đưa thêm các thú ăn thịt vào hệ sinh thái. Thí dụ tiêu diệt chó sói, hổ, báo,
sư tử làm thay đổi mạng lưới thức ăn, làm mất cân bằng sinh thái; đem các thú ăn mồi để
tiêu diệt một loài có hại nhưng lại ăn luôn cả những vật tạo khác, tạo nên những thay đổi
không mong muốn trong hệ sinh thái.
- Đem các vật sinh bệnh vào các hệ sinh thái. Thí dụ các nguồn bệnh mới qua sản phẩm
thực vật, động vật vào các vùng không có điều kiện thiên nhiên hạn chế sự sinh trưởng của
các nguồn bệnh này.

26
 II.6.2. Thay đổi nhân tố lý, hóa
- Gây ô nhiễm không khí, nước, đất bằng các hoạt động sản xuất, sinh hoạt, tạo nên nhừng
thay đổi về nhiệt độ, ánh sáng, âm thanh, bức xạ; thay đổi thành phần và tính chất hóa học
của môi trường, qua đó biến đổi hoặc phá hủy cân bằng sinh thái.
- Làm cạn kiệt tài nguyên: do sử dụng quá ngưỡng hồi phục tài nguyên tái tạo được, hoặc do
thiếu điều tiết chế trong khai thác các tài nguyên không tái tạo, con người đã làm cạn kiệt tài
nguyên thiên nhiên cần thiết cho bản thân mình cũng như cho các quần chủng khác tạo nên
mất cân bằng nghiêm trọng của các hệ sinh thái.

II.6.3. Giản hóa các hệ sinh thái

Trong sự phát triển trồng trọt và chăn nuôi vì lợi ích kinh doanh con người đã thay thế các
hệ sinh thái phức tạp bằng hệ sinh thái đơn giản, độc canh một loài cây hoặc độc nuôi một
loài con. Các hệ sinh thái này rất mong manh với sâu bệnh, dịch bệnh.
Một trong những tác động chủ yếu của con người lên hệ sinh thái là đã làm cho các hệ sinh
thái của thế giới bị đơn giản hóa. Sự phát triển nông nghiệp đã tạo nên những hệ sinh thái
đơn giản và rút ngắn các dây chuyền thức ăn đến mức tối thiểu thông qua việc loại trừ hàng
trăm loài cây, cỏ để thay vào đó một vài giống cây lương thực. Mục đích của con người là
tăng hiệu quả, năng suất và sản lượng, nhưng đồng thời vô tình làm tăng tính mất ổn định và
khả năng dễ bị phá hoại của hệ sinh thái. Khi chỉ có một loài cây lương thực được trồng thì
khả năng xảy ra dịch bệnh, bùng phát dịch hại có thể phá hủy phần lớn hay toàn bộ hệ. Con
người cũng đã đơn giản hóa một cách cao độ các loài động vật bằng cách thay thế hệ động
vật phong phú gồm nhiều loài bởi một vài loại gia súc đơn giản. Theo nhiều nghiên cứu cho
thấy bất kỳ sự thay đổi ở một bộ phận nào đó của hệ sinh thái lại gây nên những hậu quả
nghiêm trọng đối với các thành phần khác của hệ.
Một tác động không nhỏ của con người đến hệ sinh thái là gây ô nhiễm môi trường trong
hoạt động nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ, sinh hoạt. Chất gây ô nhiễm sẽ làm biến đổi
môi trường một cách nhanh chóng hoặc lâu dài, gây mất cân bằng sinh thái, làm ảnh hưởng
xấu đến đời sống sinh vật trên Trái đất, bao gồm cả chính bản than con người.

II.7. CÁC HỆ SINH THÁI CHÍNH TRÊN THẾ GIỚI

II.7.1 Các hệ sinh thái tự nhiên
Hệ sinh thái tự nhiên trên thế giới được xếp thành 3 nhóm: các hệ sinh thái trên cạn, hệ sinh
thái nước mặn và hệ sinh thái nước ngọt (Nguyễn Văn Tuyên, 2000).
II.7.1.1. Các hệ sinh thái trên cạn
Các HST trên cạn được đặc trưng bởi các quần hệ thực vật, vì ở đây thảm thực vật
chiếm sinh khối lớn nhất. Theo các nhà khoa học, trên thế giới có các hệ sinh thái tự nhiên
trên cạn sau:
- Đài nguyên phân bố ở chung quanh Bắc Cực (Grinlen, lục địa Bắc Mỹ và Orasia) là
một vùng rộng lớn, bao la rất ít cây cối vì băng tuyết. Số loài thực vật rất ít, sinh

27
 trưởng kém và thời gian sinh trưởng ngắn (khoảng 60 ngày), đặc trưng có cỏ bông,
rêu, địa y. Về động vật có tuần lộc, hươu Caribu, thỏ cực, chó sói cực, chuột
Lemmus, Tacmingan, Pipit, muỗi và ruồi đen (Nguyễn Văn Tuyên, 2000).
- Rừng lá nhọn (rừng lá kim hay rừng tai ga) phân bố ở Bắc Mỹ, Bắc Âu và Bắc Á,
hay còn gọi là rừng ôn đới thường xanh. Thực vật sống ở đây gồm có thông núi,
thông đỏ, Sequoia (cao 81 - 110m, đường kính 12m, sống 2000 - 3000 năm), một ít
liễu và bạch dương. Đặt biệt ở đầm lầy Canada có pH chua và có nhiều rêu. Ở vùng
này, lượng mưa có thể lên đến hơn 6000 mm/năm, do vậy người ta còn gọi vùng này
là rừng mưa ôn đới, mùa hè có sương mù.
- Rừng rụng lá ôn đới ở Đông Bắc Mỹ, khắp Châu Âu, cuối Nam Mỹ, Trung Quốc,
Nhật Bản và Úc. Điểm đặc trưng là số lượng loài cây nhiều, mưa phân bố đều, rất
nhiều loài động vật phong phú, đặc biệt là chim và động vật có vú.
- Rừng mưa nhiệt đới là hệ sinh thái phát triển nhất trong các hệ sinh thái rừng. Nhiệt
độ cao, lượng mưa lớn (2.500 – 4.500 mm/năm, ở Camởun 10.170 mm/năm, Atsam
11.600 mm/năm). Rừng mưa nhiệt đới phân bố ở lưu vực sông Amazon, sông Congo,
khu vực Ấn Độ, Mã Lai, Tây Phi. Phần lớn thực vật là dây leo, thực vật bì sinh (lan,
rêu, địa y), cây cao trung bình 46 – 55 m, có nhiều rễ phụ, rễ bạnh, bò như rắn trên
mặt đất. Rừng nhiệt đới là quê hương của cây tếch, cây boni. Trong các khu vực rừng
mưa nhiệt đới thì rừng Ấn Độ, Mã Lai giàu nhất, trong 1km2 có hàng vạn loài; rừng
Châu Phi là nghèo nhất. Động vật có nhiều loài chim, lưỡng thê, linh trưởng, nai,
hoẵng, heo rừng, …
- Thảo nguyên (savan) có khí hậu ấm áp, có mùa khô kéo dài. Điển hình là savan
Châu Phi – nơi có nhiều vườn thú lớn. Động vật có sơn dương, ngựa vằn, trâu, hươu
cao cổ,… Đã có thời kỳ 42% đất trên thế giới là đồng cỏ. Đồng cỏ lớn nhất là thảo
nguyên phần Liên Xô (cũ) và Xiberi. Động vật có các loài gậm nhấm ở hang, các loài
có guốc đơn điệu, thằn lằn, rắn, bò rừng, sơn dương, côn trùng (châu chấu, ve), chim
sẻ, chuột, hươu, thỏ.
- Saparan (rừng và cây bụi là cứng cận nhiệt) ở quanh bờ Địa Trung Hải, ở
California, Mehico, bờ Nam Châu Úc, Chilê. Đặc trưng của hệ sinh thái này là mùa
đông dịu dàng và có mưa; mùa hè dài, nóng và khô; cây lá cứng, dày và thường xanh.
- Hoang mạc và bán hoang mạc có các loài thực vật chịu hạn như cây Metka (rễ đâm
sâu 30m), cây xương rồng, ngải đại kích. Động vật có chuột nhảy, chuột gecbin, chó
Dingo ở Úc, chó hoang ở Châu Phi, rất nhiều côn trùng.
II.7.1.2. Các hệ sinh thái nước mặn
Các HST nước mặn bao chiếm toàn bộ các biển và đại dương. Biển và đại dương chiếm tới
79% diện tích bề mặt trái đất. Các sinh vật đều thích nghi với nồng độ muối cao đồng thời
thực vật rất nghèo về thành phần loài, chỉ có tảo và vi khuẩn.
a. Dựa vào độ sâu có thể phân chia biển và đại dương thành các vùng sinh thái:
- Thềm lục địa và vùng tiếp giáp với bờ biển có bề mặt đáy tương đối bằng phẳng có
mực nước sâu trung bình 200 – 300m (có thể tới 500m).

28
 - Sườn lục địa ứng với vùng đáy dốc có mực nước sâu từ 500m đến 3500m.
- Đáy đại dương có mực nước sâu từ 3500m trở lên.
b. Dựa theo chiều ngang từ bờ ra khơi có thể phân biệt:
- Vùng ven bờ ứng với vùng triều và dưới triều. Ở đây biển không sâu, có đủ ánh sáng
và chịu ảnh hưởng của sóng và thủy triều mạnh. Quần xã vùng ven bờ thay đổi tùy
theo từng vùng biển. Nhìn chung, vùng ven bờ ở ôn đới thì có tảo chiếm ưu thế, còn
vùng ven biển nhiệt đới có rừng ngập mặn rất độc đáo.
- Vùng biển khơi bắt đầu từ sườn dốc lục địa trở đi. Động vật trong vùng này thay đổi
theo độ sâu: càng xuống sâu số lượng càng giảm. Cá chỉ sống tới độ sâu 6000m, tôm
cua 8000, mực 9000 còn sâu hơn chỉ có một số loài đặc trưng.
II.7.1.3 Các hệ sinh thái nước ngọt
Thành phần các loài sinh vật ở môi trường nước ngọt kém đa dạng hơn môi trường nước
mặn. Trong đa số các HST nước ngọt, sinh vật sản xuất chủ yếu là tảo, thực vật thủy sinh có
hoa, động vật tiêu thụ tạo nên phần cơ bản của sinh khối gồmđại diện của 4 nhóm: cá, giáp
xác, côn trùng nước và thân mềm. Các HST nước ngọt có thể chia thành 2 dạng:
- Hệ sinh thái nước tù bao gồm các HST đầm, ao và hồ.
- Hệ sinh thái nước chảy bao gồm các sông và suối.

II.7.2 Hệ sinh thái nhân tạo

Hệ sinh thái nhân tạo là hệ sinh thái do con người tạo ra mới hoàn toàn hoặc dựa trên nền
tảng của hệ sinh thái nguyên sinh đã bị phá hủy. Ở nơi đó là những quần xã sinh vật khác
nhau được lặp lại nhiều lần trong điều kiện môi trường thay đổi ít nhiều. Các quần thể nuôi
trồng cao sản được phát triển trong điều kiện tối ưu có thể đáp ứng lâu dài những nhu cầu
ngày càng tăng của con người về năng suất, số lượng và chất lượng sản phẩm. Có hai loại hệ
sinh thái nhân tạo lớn là hệ sinh thái đô thị và hệ sinh thái
nông nghiệp.

II.8. VÒNG TUẦN HOÀN VẬT CHẤT

Vòng tuần hoàn vật chất trong tự nhiên thông qua các quá trình biến đổi hóa học, lý học và
sinh học. Sự trao đổi vật chất trong hệ sinh thái là một giai đoạn trong các chu trình của vật
chất trong tự nhiên hay còn gọi là chu trình sinh địa hóa. Các quá trình tổng hợp chất hữu cơ,
sử dụng chất hữu cơ và phân giải chất hữu cơ là ba khâu không thể thiếu và luân phiên nhau
một cách có trình tự nhất định trong hệ sinh thái. Sau đây là một số vòng tuần hoàn quan
trọng trong hệ sinh thái:

II.8.1 Chu trình cacbonic

Cacbon tham gia vào chu trình ở dạng khí cacbon dioxit (CO2) có trong khí quyển. Trong
khí quyển hàm lượng CO2 rất thấp, chỉ khoảng 0,03%, nhưng các dạng dự trữ cacbon rất
29
phong phú và đa dạng (đó là than đá, dầu mỏ, khí đốt, CaCO3). Chu trình cacbon là chu trình
quan trọng nhất của con người. Bởi chúng là nhân tố không thể thiếu trong quá trình quang
hợp tạo ra chất hữu cơ để duy trì sự sống trên Trái đất. Tuy nhiên khi nồng độ CO2 trong khí
quyển cao làm khí hậu nóng hơn, gây ra hiện tượng hiệu ứng nhà kính.

Hình 2.3 Chu trình cacbon (Tôn Thất Pháp, 2006).

II.8.2 Chu trình nitơ

Chu trình nitơ về cơ bản cũng tương tự như các chu trình khí khác, được sinh vật sản xuất
hấp thụ và đồng hoá rồi được chu chuyển qua các nhóm sinh vật tiêu thụ, cuối cùng bị sinh
vật phân huỷ trả lại nitơ phân tử cho môi trường. Tuy nhiên quá trình này diễn ra phức tạp
hơn nhiều, tuy vậy chu trình nitơ là chu trình xảy ra nhanh và liên tục. Do tính chất phức tạp
của chu trình bao gồm nhiều công đoạn theo từng bước: sự cố
định đạm, sự amôn hoá, nitrit hoá, nitrat hoá và phản nitrat

30
 Hình 2.4 Chu trình nitơ (Tôn Thất Pháp, 2006)

II.9. NHÂN TỐ MÔI TRƯỜNG ẢNH HƯỚNG ĐẾN SỰ ĐA DẠNG HỆ SINH THÁI
Có rất nhiều nhân tố ảnh hưởng đến sự đa dạng hệ sinh thái, song người ta thường phân ra
thành hai nhóm chính: nhóm các yếu tố vô sinh và những yếu tố sinh học với các mối quan
hệ sinh học trong hệ.

II.9.1 Sự tác động của các yếu tố vô sinh đến sự đa dạng hệ sinh thái
Có rất nhiều yếu tố vô sinh tác động lên hệ sinh thái, nhìn chung có một số nhân tố quan
trọng sau:
II.9.1.1 Nhiệt độ
Nhiệt độ ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp đến đời sống của các loài. Vì vậy, mỗi vùng nhiệt
độ khác nhau có những nhóm loài sinh vật đặc trưng. Dựa vào nhiệt độ, người ta chia sinh
vật thành hai nhóm: nhóm biến nhiệt và nhóm đẳng nhiệt.
Những loài động vật, thực vật sống ở nơi nhiệt độ quá thấp hoặc quá cao có những cơ chế
riêng để duy trì cuộc sống của mình: có long dày, nhiều mỡ, có các khoang chống nóng (ở
côn trùng sa mạc),…
II.9.1.2 Nước và độ ẩm
Nước là nhân tố vô cùng quan trọng đối với mọi sinh vật. Nước chiếm 50 – 70% khối lượng
cơ thể. Nước không chỉ là môi trường sống của thủy sinh vật mà còn là dung môi cho các
phản ứng sinh hóa diễn ra trong tế bào của cơ thể sống. Dưới tác động của nhiệt độ, nước luôn

31
bốc hơi từ mọi bề mặt, kể cả các sinh vật đẳng nhiệt và biến nhiệt, tạo nên độ ẩm của không
khí. Độ ẩm càng thấp, nhiệt độ càng cao, gió càng mạnh, tốc độ bốc hơi và thoát hơi nước
càng lớn. Vì thế, cơ thể sinh vật luôn luôn bị mất nước nên chúng phải có cơ chế ngăn cản sự
thoát hơi nước và lấy nước bổ sung từ môi trường: hút qua rễ, một phần qua thân,… đối với
thực vật; uống nước hay lấy nước qua thức ăn,.. đối với động vật. Tất nhiên do nhu cầu nước
khác nhau, khả năng giữ nước khác nhau,… nên các sinh vật phản ứng không giống nhau với
ẩm độ khác nhau của môi trường và phân bố ở những vùng nhất định trên lục địa.
II.9.1.3 Ánh sáng
Ánh sáng cũng như mọi yếu tố vô cơ khác, vừa là yếu tố điều chỉnh vừa là nhân tố giới
hạn đối với đời sống sinh vật, đặc biệt là thực vật. Bức xạ mặt trời quyết định quá trình
quang hợp của thực vật.
- Liên quan đến cường độ chiếu sáng, thực vật được chia thành 2 nhóm: Cây ưa sáng và cây ưa
bóng. Cây ưa sáng tạo nên sản phẩm quang hợp cao khi điều kiện chiếu sáng tăng lên ở cường
độ vừa phải. Còn cây ưa bóng thì cho sản phẩm quang hợp cao ở cường độ chiếu sáng thấp.
- Liên quan đến độ dài chiếu sáng, thực vật còn được chia thành nhóm cây ngày dài và cây
ngày ngắn. Cây ngày dài là cây ra hoa kết trái cần pha sáng nhiều hơn pha tối, ngược lại, cây
ngày ngắn đòi hỏi độ dài chiếu sáng khi ra hoa kết trái ngắn hơn.
- Không giống với thực vật, ánh sáng không có “giới hạn thích hợp” đối với động vật. Phần
lớn động vật đều có khả năng phát triển trong tối và ngoài sáng, mặc dù tác động của các loại
bức xạ ánh sáng đều có ảnh hưởng đến các quá trình trao đổi chất trong tế tào của động vật.
- Ánh sáng thay đổi theo chu kỳ ngày đêm, chu kỳ tuần trăng và chu kỳ mùa. Tính nhịp điệu
của ánh sáng khắc sâu vào đời sống của sinh vật, tạo nên ở chúng một nhịp điệu sinh học
chuẩn xác, được gọi là “đồng hồ sinh học”.
II.9.1.4 Muối khoáng
Muối khoáng tham gia vào thành phần cấu trúc của chất sống và các thành phần khác của cơ
thể. Hiện nay, người ta đã biết khoảng 40 nguyên tố hóa học có trong thành phần chất sống.
Trong đó có 15 nguyên tố đóng vai trò thiết yếu đối với mọi sinh vật. Natri và clo rất quan
trọng đối với động vật. Những nguyên tố này tham gia vào thành phần cấu tạo của protein,
gluxit, lipit. Trong quang hợp của thực vật và trao đổi chất của động vật nhờ các enzyme,
các muối này được sử dụng cho sự tăng trưởng và phát triển với những hàm lượng khác
nhau. Trong môi trường nước, muối không chỉ là nguồn thức ăn mà còn có vai trò điều hòa
áp suất thẩm thấu và ion của cơ thể, duy trì sự ổn định của đời sống trong môi trường mà
hàm lượng muối và ion thường xuyên biến động.
II.9.1.5 Các chất khí
Khí cacbonic chiếm một lượng nhỏ trong khí quyển, khoảng 0,03% về thể tích. Hàm lượng
này trong khí quyển hiện nay là quá giới hạn đối với nhiều loài thực vật bậc cao. CO2 là loại
khí quang trọng nhất trong quá trình quang hợp của thực vật.
Khí oxy tham gia vào quá trình oxy hóa hóa học và oxy hóa sinh học. Có thể nói hàm lượng
oxy trong nước có vai trò quyết định thành phần loài sinh vật sống trong hệ.

32
 II.9.2 Những yếu tố sinh học và những mối quan hệ sinh học
Các yếu tố sinh học rất đa dạng (Bảng 2.1), tạo nên sự gắn bó mật thiết giữa sinh vật với
sinh vật, đưa đến sự chu chuyển của vật chất và sự phát tán năng lượng trong các hệ sinh
thái. Chúng được xếp trong 8 nhóm chính sau (Bảng 2.2).
Bảng 2.1 Chức năng của một số yếu tố sinh học chính trong hệ sinh thái

STT Các yếu tố Chức năng Ví dụ

1 Vi sinh vật Phân hũy chất hữu cơ Vi sinh vật hiếu khí Vi sinh vật trung
gian

2 Sinh vật nổi Tham gia chuỗi và mạng Tảo, Động vật phù du
lưới thưc ăn

3 Sinh vật nhỏ Tham gia chuỗi và mạng Trùng, giun Dế, cào cào
lưới thưc ăn

Bảng 2.2 Các mối quan hệ chính giữa sinh vật với sinh vật (Tôn Thất Pháp, 2006)

STT Các mối Đặc trưng của mối tương tác

Ví dụ
tương tác

1 Trung tính Hai loài không gây ảnh hưởng cho Khỉ, hổ Chồn, bướm
nhau

2 Hãm sinh Loài A gây ảnh hưởng cho loài B, loài Cyano- Động vật nổi
A không bị ảnh hưởng bacteria

3 Cạnh tranh Hai loài gây ảnh hưởng lẫn nhau Lúa, báo Cỏ dại, linh cẩu

4 Con mồi-vật Con mồi bị vật dữ ăn thịt, con mồi có Chuột, Mèo, hổ, báo
dữ kích thước nhỏ, số lượng đông; vật dữ dê, nai
có khích thước lớn, số lượng ít.

5 Vật chủ-ký Vật chủ có kích thước lớn, số lượng ít; Gia cầm, Giun, sán
sinh vật ký sinh có kích thước nhỏ, số gia súc
lượng đông

6 Hội sinh Loài sống hội sinh có lợi, còn loài được Cua, cá Giun Erechis
hội sinh không có lợi và chẳng có hại bống,..

7 Tiền hợp tác Cả hai đều có lợi, nhưng không bắt Sáo Trâu
buộc.

8 Cộng sinh Cả hai đều có lợi, nhưng bắt buộc phải Nấm, san Tảo, tảo, trâu
hay hỗ trợ sống chung với nhau. hô, bò

33
II.10. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG
1. Cho ví dụ về chức năng của một số hệ sinh thái chính ở ĐBSCL?.
2. Cho biết các hệ sinh thái chính trên thế giới?
3. Hãy trình bày vòng tuần hoàn Cacbon và nitơ?

34
 CHƯƠNG III: TĂNG TRƯỞNG VÀ KIỂM SOÁT DÂN SỐ

Dân số là một trong bốn vấn đề toàn cầu đang được thế giới đặc biệt quan tâm: chiến tranh
và hoà bình, lương thực, thực phẩm, môi trường.và dân số. Trong đó dân số là vấn đề đặc
biệt bởi vì có liên quan đến tuổi phải sinh, có tính chất hai mặt như bùng nổ dân số ở các
nước đang và kém phát triển và lão hóa dân số ở các nước có nền kinh tế phát triển và phát
triển cao. Thực tế cho thấy mỗi biến cố xảy ra trên thế giới đều có liên quan đến vấn đề dân
số. Do vậy dân số có tính chất quan trọng đối với sự phát triển của các quốc gia và toàn cầu
(Đặng Hoàng Dũng, 1995).
Trong những thập niên gần đây, sự tăng nhanh dân số không phải là gia tăng nhịp điệu sinh
mà là do sự giảm đột ngột tỉ lệ chết nhờ vào sự mở rộng y tế, các phương pháp vệ sinh và
các phương thức khống chế bệnh tật. Đồng thời tuổi thọ tăng lên cũng là nguyên nhân tăng
dân số. Việc đáp ứng cho số dân ngày càng tăng một cuộc sống có chất lượng đòi hỏi phải
duy trì một hệ thống môi trường lành mạnh. Ngược lại, hệ thống môi trường chỉ có thể được
bảo vệ trong khả năng chịu tải của nó nếu nhân loại có thể kiểm soát được dân số của mình
(Nguyễn Đình Hòe, 2001). Do tình hình toàn cầu như vậy nên Liên Hợp Quốc đã thành lập
tổ chức UNFPA (Quỹ hoạt động dân số Liên Hợp Quốc). Ðể giải quyết tình trạng dân số thế
giới đã áp dụng nhiều biện pháp:
- Biện pháp hành chính: Singapore, Trung Quốc – cho nghĩ việc nếu như sinh số con
vươt mức qui định.
- Biện pháp tuyên truyền giáo dục: Ðây là biện pháp được coi là cơ bản nhất mà
UNFPA đầu tư vào những nước có dân số phát triển nhanh trong đó có Việt Nam.

III.1. KHÁI NIỆM VỀ DÂN SỐ

III.1.1. Dân số (Population):
Là cộng đồng người sống trên một lãnh thổ tại một thời điểm nhất định (Tổng số người sống
trên một lãnh thổ nhất định được tính vào 1 thời điểm nhất định). Thuật ngữ này không chỉ hàm
chứa số dân mà còn đề cập đến chất lượng của dân số: kết cấu, sự phân bố, trình độ văn hóa.

III.1.2. Tỷ suất gia tăng dân số (Population growth rate):

Là tỷ lệ dân số tăng lên hoặc giảm đi trong từng năm của toàn thế giới, của một quốc gia hay
một vùng. Ðó chính là hiệu số giữa tỷ suất sinh và tỷ suất tử được tính bằng phần trăm hoặc
phần ngàn.

III.1.3. Tỷ suất sinh thô (Crude Birth Rate - CBR ):

Là số lượng trẻ được sinh ra sống được / 1000 dân trong một năm. Ðơn vị tính phần trăm
hoặc phần ngàn
- CBR > 30 0/00 được gọi là cao, ở các quốc gia chậm phát triển thường có CBR cao hoặc rất cao.

35
- CBR < 20 0/00 được coi là thấp, đặc trưng cho các nước công nghiệp như các nước
Châu Âu, Bắc Mỹ, Nhật và cả Australia, New Zealand.
- CBR trong khoảng giữa 20 đến 30 0/00 được gọi là trung bình đặc trưng cho một số nước
mới phát triển. CBR < 15 0/00 ứng với các nước giảm dân số, trong đó 15 0/00 các nước trên
thế giới được coi là quốc gia giảm dân số.

III.1.4. Tỷ suất chết thô (Crude Death Rate - CDR):

Là số lượng người chết đi/ 1000 dân trong một năm của một vùng. Ðơn vị tính phần trăm
hoặc phần ngàn.
Cũng như CBR, CDR biến đổi mạnh và liên quan chặt chẽ với tình trạng kinh tế.
- CDR > 20 0/00 được gọi là cao thường gặp ở các nước chậm phát triển, chủ yếu là châu Phi.
- CDR < 10 0/00 là tỷ lệ thấp.

III.1.5. Tỷ suất gia tăng tự nhiên (Rate of Natural Increase - RNI ):

Là hiệu số giữa tỷ suất sinh thô và tử thô. Tỷ suất này dùng để chỉ tỷ lệ tăng lên hoặc giảm đi
của dân số trong từng năm của cả thế giới, của một quốc gia hay một vùng. Nó quyết định sự
tăng trưởng cũng như tốc độ tăng trưởng của thế giới theo chiều như thế nào? Ðơn vị tính
phần trăm hoặc phần ngàn.
CBR - CDR = RNI
Nhưng từng vùng hay từng quốc gia còn phải phụ thuộc vào gia tăng cơ học (CMR - CRUDE
MECHANIE RATE). CMR có thể là một số dương hay một số âm, thậm chí bằng không.
Gia tăng cơ học = Số người nhập - Số người xuất cư.
Lấy gia tăng cơ học + gia tăng tự nhiên = gia tăng thực.
RNI + CMR = CPR. (CRUDE POPULATION RATE)

III.1.6. Tổng tỷ suất sinh (Total fertility Rate - TFR):

Là số con trung bình do một phụ nữ (hay môt nhóm phụ nữ) trong độ tuổi sinh đẻ (18 -
45) sinh ra.
TFR ≥ 4,2 : Tổng tỷ suất sinh cao
TFR ≥ 3,2 – 4,1 : Tổng tỷ suất sinh trung bình cao
TFR ≥ 2,2 – 3,1 : Tổng tỷ suất sinh trung bình thấp
TFR ≥ 2,1 : Tổng tỷ suất sinh thấp

36
 III.1.7 Bùng nổ dân số (Population Bomb):
Là khuynh hướng toàn cầu của thế kỷ 20 về sự phát triển dân số quá nhanh do kết quả cuả tỷ
suất sinh cao hơn nhiều so với tỷ suất tử. Ở nước ta và trên thế giới tỷ suất gia tăng tự nhiên
cuả thập niên 60 là 3,93 %.

III.1.8 Phân bố dân số (Population Distribution ):

Là sự sắp xếp dân số một cách tự phát hoặc bắt buộc trên một lãnh thổ sao cho phù hợp với điều
kiện sống của dân hoặc yêu cầu của xã hội. Có 2 dạng quần cư chính: nông thôn và đô thị.

III.1.9 Mật độ dân số (Density of Population):

Là số dân cư trú thường xuyên tính theo một đơn vị diện tích đất đai trong một thời gian
nhất định. Ðơn vị tính: người/ km2.

III.1.10 Chất lượng cuộc sống (Quality of Life):

Là điều kiện sống được cung cấp đầy đủ về nhà ở, dịch vụ, y tế, lương thực, thực phẩm, vui chơi,
giải trí cho mọi người nhằm thoả mãn nhu cầu ngày càng tăng của họ về những vấn đề trên.

III.1.11 Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product - GDP):
Là giá trị toàn bộ các vật phẩm do người dân của một nước làm ra trong một năm mà không
có đầu tư tư bản ra nước ngoài.

III.1.12 Tổng sản phẩm quốc dân (Gross National Product - GNP):
Là giá trị toàn bộ các vật phẩm do người dân của một nước làm ra trong một năm kể cả đầu tư
tư bản ra nước ngoài (hay còn gọi là cộng với thu nhập yếu tố thuần). Ðiều đó có nghĩa là cộng
với thu nhập có yếu tố từ nước ngoài trừ đi chi trả yếu tố cho nước ngoài. Ðơn vị tính USD.

III.2. SỰ PHÁT TRIỂN VÀ GIA TĂNG DÂN SỐ TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM
III.2.1 Lịch sử phát triển dân số của các khu vực trên thế giới
Sự phát triển của dân cư gắn liền với sự phát triển của các thành phố lớn và khu vực có mật
độ dân số cao. Vào giữa những năm 1990 có khoảng 45% dân số thế giới - 2,4 tỷ người sống
trong vùng đô thị; gần 2/3 dân số đô thị của thế giới sống ở các nước đang phát triển do bởi:
- Ðiều kiện sống ở đô thị cao hơn nông thôn tạo ra sức đẩy đưa nông dân vào đô thị.
- Sinh hoạt và giao thông thuận tiện.
- Trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật cao.

37
 - Sự bùng nổ dân số ở các nước đang phát triển. Mặt khác do nhu cầu phát triển kinh
tế, văn hóa, nhiều khu công nghiệp mới xuất hiện cùng với những điểm tập trung dân
cư với mật độ cao
Từ đầu thế kỷ 20 đền nay, số dân đô thị phát triển nhanh trong khi diện tích đô thị cộng lại
chưa vượt quá 5000 km2 (0,4% diện tích toàn cầu) do vậy mật độ dân số đô thị cao. Ðô thị
hóa không có kế hoạch dẫn đến: nạn thất nghiệp lan rộng, thiếu nhà ở, giao thông tắt nghẽn
thường xuyên, trật tự công cộng không đảm bảo rối loạn an ninh, môi trường bị ô nhiễm.
Tóm lại, bùng nổ dân số là bạn đồng hành với bùng nổ đô thị hóa mà nét đặc trưng là thu hút
dân cư từ nông thôn vào thành phố (Simmons, 1996).
Ở giai đọan đầu tiên của loài người mức gia tăng dân số rất thấp. Tới đầu công nguyên, dân
số tăng dần, giai đoạn này loài người chuyển từ cuộc sống săn bắn hái lượm sang trồng trọt
chăn nuôi để đảm bảo cho nhu cầu sống hàng ngày. Năng suất lao động tăng để đảm bảo có
đủ lương thực cho mọi người. Trong cả quá trình dài sau đó, khi loài người sống chủ yếu
bằng hoạt động nông nghiệp, dân số hàng năm tăng từ 0,14 đến 0,4%. Tỷ suất sinh thô
không thấp nhưng do tỷ suất chết thô cao nên Tỷ suất gia tăng tự nhiên thấp. Từ giữa thế kỷ
thứ 18, các nước tư bản Châu Âu do áp dụng các thành tựu của khoa học kỹ thuật và y tế nên
đã hạn chế được dịch bệnh, cải thiện được điều kiện vệ sinh, xã hội do vậy tỷ suất chết thô
giảm dần đến RNI tăng cao.
Dân số tăng mạnh nhất từ đầu thế kỷ 20 trở đi khi một bộ phận lớn dân số thế giới thuộc các
nước đang phát triển giành được độc lập đã áp dụng được các thành tựu của khoa học kỹ
thuật, cải thiện được các điều kiện kinh tế, xã hội nên tỷ lệ tử giảm mạnh, trong khi đó CBR
tăng cao dẫn đến RNI tăng mạnh. Trong thập niên 60-70 có hiện tượng bùng nổ dân số. Hiện
nay RNI của toàn thế giới là 1,4%. Với tỷ suất này hàng năm dân số thế giới tăng thêm 77
triệu người, mỗi giây tăng thêm 3 người. Những nước có RNI > 1,4% là những nước có dân
số tăng nhanh. Ngược lại những nước có RNI < 1% là những nước có dân số tăng chậm.
Những nước nằm trong khoảng từ 1 - 1,4 là những nước có dân số phát triển trung bình
(John, 1994).

III.2.2 Tình hình gia tăng dân số trên thế giới

Sự gia tăng dân số phụ thuộc vào nhiều yếu tố: sinh học, kinh tế, văn hóa, xã hội của từng
nước, từng khu vực. Do vậy từng khu vực khác nhau trên thế giới có sự tăng giảm dân số
khác nhau. Các nước Châu Âu vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 - nơi sớm tiến hành công
nghiệp hóa và là nơi đứng đầu trong các khu vực có dân số tăng nhanh thì nay lại trở thành
khu vực có dân số tăng chậm nhất. Dân số đông, nhu cầu của con người ngày càng lớn và đa
dạng, trình độ khoa học kỹ thuật cao khiến cho con người phải khai thác ngày càng nhiều tài
nguyên dẫn đến môi trường biến đổi ngày càng nhiều. Dân số tăng nhanh làm giảm chất
lượng cuộc sống, song nếu dân số giảm quá mức khiến không đảm bảo được sự tái sản xuất
dân số của các thế hệ cũng gây ra những hậu quả xấu, đè nặng lên nền kinh tế làm cho thị
trường lao động không đủ nhân lực và chi phí cho người già cao.
Nhìn chung trong thế kỷ 20 mức tăng dân số ở các vùng kinh tế phát triển đã giảm còn 0,6%.
Trong khi đó dân số ở các nước đang phát triển lại tăng lên nhanh với tỷ lệ tương ứng. Dân
số Châu Á, Châu Phi và Châu Mỹ LaTinh chiếm 3/4 dân số thế giới. Số dân tăng hàng năm

38
của 3 khu vực này chiếm 90% số dân tăng của toàn thế giới. Năm 1999 Châu Phi có RNI
=2,5%, Châu Mỹ La Tinh có RNI = 2,1%, Châu Á = 1,5%.

III.2.3 Sự phát triển và gia tăng dân số của Việt Nam

Theo tổng điều tra dân số và nhà ở ngày 1 tháng 4 năm 1999, dân số Việt Nam là 76,3 triệu
người, tăng 11,9 triệu so với tổng điều tra dân số 01/4/1989. Tỷ lệ tăng dân số bình quân hàng
năm thời kỳ 1989-1999 là 1,7%, giảm 0,5% so với thời kỳ 1979-1989; số con trung bình của
một phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ đã giảm nhanh, từ 3,8 con năm 1989 xuống còn khoảng 2,3
con năm 1999 và có thể đạt mức sinh thay thế (khoảng 2,1 con trên một phụ nữ trong độ tuổi
sinh đẻ) vào năm 2005. Những con số này khẳng định kết quả giảm nhanh mức sinh trong
thập kỷ qua, nhất là từ khi triển khai thực hiện chiến lược DS - KHHGĐ đến năm 2000 theo
tinh thần Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII về chính
sách DS- KHHGĐ. Kết quả đạt được của chương trình DS- KHHGĐ Việt Nam đã góp phần
đáng kể vào việc đẩy mạnh phát triển kinh tế- xã hội, xoá đói giảm nghèo, nâng cao chất
lượng cuộc sống và tăng thu nhập bình quân đầu người (GDP) hàng năm trong thập kỷ qua.
Mặc dù mức sinh giảm nhanh, nhưng qui mô dân số Việt Nam vẫn ngày một lớn do số dân
tăng thêm trung bình mỗi năm còn ở mức cao. Từ nay đến năm 2010, trung bình mỗi năm
dân số Việt Nam tăng thêm khoảng 1 triệu đến 1,1 triệu người. Vấn đề dân số bao gồm quy
mô, cơ cấu, chất lượng dân số và phân bố dân cư, là những thách thức lớn đối với sự phát
triển bền vững đất nước và nâng cao chất lượng cuộc sống cả hiện tại và trong tương lai.
Trong điều kiện kinh tế- xã hội Việt Nam ở thập kỉ đầu của thế kỷ 21, khi mức sinh đạt gần
mức thay thế, muốn duy trì được xu thế giảm sinh vững chắc, thì không thể chỉ tập trung giải
quyết vấn đề qui mô dân số như trong thời gian qua, mà cùng với giảm sinh phải giải quyết
đồng bộ, từng bước, có trọng điểm các vấn đề về chất lượng, cơ cấu dân số và phân bố dân
cư theo định hướng "Dân số - sức khoẻ sinh sản và phát triển".

Hình 3.1 Gia tăng dân số ở Việt Nam (nguồn:kinhte.com)

39
Dân số nước ta ngày một tăng nhanh, do vậy vấn đề dân số là lâu dài và cấp bách trong
chính sách của một quốc gia. Dân số nước ta trẻ, do vậy tiềm năng gia tăng dân số rất cao
45% dân số sống phụ thuộc (về mặt lý thuyết phải dựa vào người lao động) nên phải đầu tư
cao cho việc ăn uống và chăm sóc sức khoẻ ban đầu. Mặc dầu đã hết sức cố gắng, song việc
chăm sóc sức khỏe bà mẹ trẻ em thấp nhất Châu Á nhưng tỷ lệ thất nghiệp ở nước ta lại cao
nhất ở Châu Á (Phạm Thị Ngọc Trầm, 1997).

III.3 QUAN HỆ GIỮA DÂN SỐ - MÔI TRƯỜNG VÀ TÀI NGUYÊN

III.3.1 Gia tăng dân số và lương thực thực phẩm
Lương thực thực phẩm là nhu cầu không thể thiếu được của con người. Nhu cầu này được
thể hiện ở 2 mặt: số lượng và chất lượng. Nó thay đổi tuỳ theo giới, độ tuổi và mức độ lao
động. Nhu cầu năng lượng cần cung cấp cho cơ thể con người hàng ngày và khả năng đáp
ứng được ở từng nước khác nhau do phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: trình độ sản xuất của
xã hội, năng lực lao động của từng người, vào quy mô gia đình và sự phát triển dân số.
Lương thực thực phẩm cùng với chế độ ăn uống, khẩu phần và cơ cấu buổi ăn là những yếu
tố cơ bản tạo ra dinh dưỡng cung cấp cho cơ thể con người: protit, lipit, các loại vitamin và
muối khoáng trong đó đạm (protit) là một tiêu chí quan trọng nói lên mức sống của một gia
đình, một cộng đồng, một quốc gia. Theo tiêu chí trên thì mức sống cuả nhân dân ở các vùng
có sự cách biệt rất lớn:
a) Trên thế giới: theo FAO nếu RNI tăng lên thêm 1% thì lương thực thực phẩm phải tăng
gấp 3 lần mới đủ mức duy trì sản xuất, có quỹ an toàn lương thực. Tính chung trên bình
diện quốc tế hàng năm thế giới sản xuất ra được 1,7 tỷ tấn lương thực / 6 tỷ người = 300
kg/người. Từ thập niên 60 các nước đang phát triển đã tiến hành cuộc cách mạng xanh. Tới
năm1985 Ấn độ mới thoát đói. Như vậy nếu: RNI cuả toàn thế giới là 1,4%, thì số dân tăng
lên hàng năm là 77 triệu (một năm thế giới phải sản xuất thêm 25 triệu tấn mới đủ lương
thực đảm bảo cho cuộc sống của số người tăng thêm.
b) Việt Nam: đã thoát đói năm 1989, sau khi trả lại ruộng đất cho nông dân, chỉ một năm sau
VN đã có gạo xuất khẩu và đạt bình quân 300 kg lương thực/người/năm. Hiện VN sản xuất
được khoảng 40/ năm triệu tấn lương thực quy thóc và đứng đầu thế giới về xuất khẩu gạo.
Chúng ta đã đảm bảo được lương thực ăn, có quỹ cho chăn nuôi và tái đầu tư nhưng do lưu
thông kém nên từng vùng vẫn đói.
Tóm lại 1/3 số người trên trái đất thiếu ăn trong đó có 500 triệu người thiếu thường xuyên.
Thiếu ăn, suy dinh dưỡng làm cho sức khoẻ kém, bệnh tật nhiều, tuổi thọ trung bình thấp,
năng suất lao động giảm. Nếu ở nước ta RNI vẫn tiếp tục tăng cao thì bình quân lương thực/
người sẽ tiếp tục giảm không đáp ứng được nhu cầu của nhân dân.

III.3.2 Gia tăng dân số và tài nguyên - môi trường

Hiện nay số lượng dân hơn 5 tỷ của trái đất đã trở nên quá tải đối với khả năng cung ứng cuả
môi trường tự nhiên. Người tăng nhưng đất không tăng, khả năng sản xuất của trái đất là có
hạn, khả năng của môi trường chịu đựng những tác động của con người cũng là có hạn. Nếu

40
ngày hôm nay chúng ta khai thác đến cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên và gây ô nhiễm môi
trường, thì không chỉ chúng ta, mà cả các thế hệ con cháu chúng ta trong tương lai sẽ không
còn gì để sống và phát triển (Nguyễn Văn Ngừng, 2004).
Con ngưới phải khai thác các loại tài nguyên để phục vụ cho cuộc sống hàng ngày (tạo ra
chất thải ngày một nhiều), thông qua hoạt động của mình con người làm cho môi trường bị ô
nhiễm nặng nề. Trong quá trình sản xuất lương thực, thực phẩm có khuynh hướng làm giảm
đi sự đa dạng sinh học dẫn đến mất cân bằng sinh thái. Dân số càng tăng, môi trường bị ô
nhiễm càng nhiều.
Gia tăng dân số đã gây sức ép về tài nguyên, việc làm và quỹ đất và vấn đề an sinh xã hội và
sinh kế cho những vùng đông dân cư mà cơ sở hạ tầng và mức sống trong vùng còn thấp là
đièu cần được quan tâm hiện nay. Ở Hà Nội do hạ tầng phát triển nhanh, dân số tăng
nhanh… đó là những yếu tố có thể biến Hà Nội thành “đảo nhiệt” trong tương lai gần. Kết
quả theo dõi sau nhiều năm của các nhà khoa học tại Trung tâm KH&CN Khí tượng Thủy
văn và Môi trường cho thấy, nhiệt độ chênh lệch của Hà Nội so với các vùng phụ cận lên
đến 0,50C (PGS.TS. Lê Đình Quang, Báo Khoa học và Phát triển ngày 13/12/2008)

Hình 3.2 Gia tăng dân số cùng với việc sử dụng quá nhiều phương tiện giao thông –
nhiệt độ của Hà Nội tăng cao (nguồn:kinhte.com).
Theo các nhà khoa học thì chiến tranh, đói kém, dịch bệnh, suy thoái môi trường, xét cho
cùng, đều bắt nguồn từ tăng dân số. Thật vậy, dân số tăng dễ dẫn đến khai thác tài nguyên
cạn kiệt, và khi tài nguyên không đủ chi dùng, người ta bắt đầu tìm kiếm chúng ở ngoài
phạm vi sở hữu của mình, dẫn tới tranh giành, đánh nhau. Dân số đông, khó phát triển dân
trí và kinh tế, đời sống đói nghèo, lạc hậu, người ta rất dễ vì cái ăn mà phá huỷ môi trường.
Nghèo đói thường đi liền với mất vệ sinh, thiếu phòng bệnh, nên dễ ốm đau. Dịch bệnh phát
ra mà không có tiền và biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn thì sẽ lây lan nhanh chóng. Nghèo
khó cũng dẫn đến hạn chế trong việc lựa chọn các công nghệ mang tính bảo vệ môi trường
cao, làm cho môi trường dễ bị ô nhiễm hơn.

41
Dân số tăng nhanh, tài nguyên suy giảm, môi trường ô nhiễm đang là những vấn đề bức xúc.
Gia tăng dân số đang gây ra các áp lực từ các nguồn chất thải làm cho tình trạng ô nhiễm
môi trường tiếp tục gia tăng:
- Gia tăng chất thải rắn sinh hoạt, nước thải sinh hoạt, chất thải rắn công nghiệp, chất
thải nguy hại
- Khai thác triệt để dễ gây cạn kiệt tài nguyên hậu quả là suy thoái môi trường trầm trọng.
- Dân sô tăng quá nhanh do đó một số nhu cầu tối thiểu không được thỏa mãn: nhu cầu về
nhà ở, việc làm, dịch vụ giáo dục, chăm sóc sức khỏe, nước sạch và hạ tầng kỹ thuật...

III.3.3 Gia tăng dân số và giáo dục

Giáo dục là một trong những chỉ số cơ bản nói lên chất lượng của cuộc sống. Trình độ học
vấn của mỗi nước phản ánh mức độ phát triển của quốc gia, cũng như trình độ văn minh của
nước đó. Trình độ học vấn cao là điều kiện rất quan trọng để con người phát triển toàn diện,
dễ thích ứng với điều kiện phát triển của xã hội và khoa học kỹ thuật. Tác động tiêu cực của
phát triển dân số quá nhanh đối với giáo dục biểu hiện ở một số khía cạnh sau:
- Xã hội không có điều kiện và khả năng đầu tư thích đáng cho giáo dục nên tình trạng
dân trí thấp. Ở những nước có nền kinh tế phát triển cao, chi phí cho giáo dục chiếm
từ 5 -7% GNP. Ớ những nước đang phát triển do nền kinh tế thấp kém, dân số tăng
nhanh nên chi phí cho giáo dục chiếm khoảng 3 % GNP.
- Dân số tăng nhanh đã ảnh hưởng đến giáo dục cả về số lượng lẫn chất lượng. Trên
Thế giới hiện nay có 27% số dân từ 18 tuổi trở lên mù chữ. Các nước đang phát triển
có số dân > 15 tuổi mù chữ chiếm 37%, số người mù chữ tập trung chủ yếu ở Châu
Phi và Châu Á.
- Ở nước ta số học sinh cấp 1 đã tăng lên nhiều nhưng vẫn còn 15% trẻ em chưa được
đến trường chủ yếu tập trung ở vùng núi, Tây nguyên và ÐBSCL.

III.3.4 Gia tăng dân số và sức khoẻ cộng đồng

Theo Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA) trung bình mỗi năm, dân số thế giới tăng gần 80
triệu người. Và cứ tiếp tục như vậy, dự báo đến năm 2050, dân số thế giới sẽ vượt qua 9 tỷ
người. Điều đáng quan tâm là ước tính, mỗi năm có hơn một nửa triệu phụ nữ bị tử vong do
sinh đẻ và những tai biến trong quá trình thai nghén. Trung bình cứ một phụ nữ chết thì có
khoảng 20 phụ nữ khác phải chịu những tai biến sản khoa nghiêm trọng, làm giảm chất
lượng cuộc sống phụ nữ và gia đình của họ. Đây là bất cập lớn của các nước trên toàn thế
giới cũng như ở Việt Nam. Thật vậy, dân số tăng nhanh lại tập trung ở nhiều nước nghèo
(trong đó có Việt Nam), điều kiện dinh dưỡng hạn chế, khả năng phòng chống bệnh tật của
cơ thể giảm sút, tỷ suất mắc bệnh tăng lên. Suy dinh dưỡng ở trẻ em (suy dinh dưỡng thiếu
protein – năng lượng) ở mức cao và rất cao ở những nước này. Thực tế ở nước ta, nơi mật
độ dân số cao như tại các thành phố lớn thì mức độ ô nhiễm môi trường cao và phát sinh
nhiều tệ nạn xã hội, bệnh tật nguy hiểm đòi hỏi những chi phí lớn mới có thể khống chế
được. Tiêu biểu như các bệnh truyền nhiễm và căn bệnh thế kỷ HIV/AIDS đang là mối đe

42
dọa cho sức khỏe của cả cộng đồng. Tử vong do các bệnh nhiễm trùng cơ hội trên bệnh nhân
nhiễm HIV trong đó có cả bệnh lao đang là vấn đề hết sức nan giải. Do thói quen dùng thuốc
không theo hướng dẫn và chỉ định của thầy thuốc ngày càng phổ biến nên vấn đề kháng
thuốc trong điều trị cũng cần phải xem xét, nhất là ở những thành phố lớn, nơi người dân dễ
dàng mua thuốc tại các nhà thuốc tư nhân (Nguyễn Thị Ngọc Ẩn, 1997).
Nói tóm lại, dân số tăng nhanh không kiểm soát được là tiền đề dẫn đến tình trạng quá tải
đối với hệ thống y tế do hệ thống y tế không thể phát triển đáp ứng kịp với lượng dân số gia
tăng. Tiếp cận với dịch vụ chăm sóc sức khỏe kém hơn, chất lượng phục vụ không đảm bảo
do quá tải là những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của người dân, hay nói cách
khác là chất lượng dân số vì thế sẽ bị giảm sút.

III.3.5. Đô thị hóa và gia tăng dân số

Gần 150 năm trước, trào lưu đô thị hóa bắt đầu ở Châu Âu, lan sang Châu Mỹ những năm
cuối thế kỷ 19 và Châu Á là những năm 60, 70 thế kỷ 20. Đây chính là hệ quả tự nhiên của
quá trình hiện đại hóa đất nước qua cuộc cách mạng công nghiệp. Trước đó sự chuyển biến
các chức năng đô thị thời kỳ giao lưu hàng hóa, tiền tệ đã xuất hiện hàng loạt nhà ga mới, hệ
thống hạ tầng giao thông, điện nước, các phương thức xây dựng mới và vật liệu bê-tông, sắt,
thép với các chủ đầu tư mới, làm thay đổi bộ mặt của đô thị, kiến trúc thế giới. Chỉ trong thế
kỷ 20, các nước phát triển đã chuyển gần như 80, 90% số dân cư trú từ nông thôn sang cư trú
ở đô thị, đưa số người sống trong đô thị hiện nay chiếm tỷ lệ 50% dân số của trái đất (hơn 3
tỷ người chỉ trong một thế kỷ). Trong trào lưu đô thị hóa, không có điểm khởi đầu rõ ràng
nhưng chính cuộc cách mạng công nghiệp đã chuyển hóa cả thành thị và nông thôn một cách
sâu sắc và toàn diện. Khác với nước ta, nhiều nước phát triển có cả hàng trăm năm để xây
dựng nếp sống, văn minh đô thị. Họ có đô thị với những cư dân đã quen đi làm theo thời
gian biểu của nhà máy, công xưởng và đi lại bằng các phương tiện công cộng. Họ quen với
các chức năng chung của đô thị và coi trọng giá trị công ích của đô thị hơn lợi ích cá nhân và
hình thành văn hóa đô thị trong nhiều thế hệ. Chưa cần phân tích sâu nguyên nhân dẫn tới
hiện tượng này nhưng ai cũng nhận thấy đô thị ở ta càng phát triển thì càng bộc lộ nhiều yếu
kém, gây tác hại lâu dài, với các căn bệnh của đô thị như giao thông, nước thải sinh hoạt, di
dân tự do, xây dựng không phép... và nhất là công tác hoạch định đô thị chưa thật sự được
quan tâm hàng đầu (Bùi Thị Nga, 2006). Nhìn chung, quy hoạch đô thị ở ta hiện nay chưa
phải là phục vụ nhu cầu và thói quen của đại bộ phận dân cư, và thiếu tính hệ thống và điều
tiết chung giữa các bộ phận đô thị.
Theo kết quả điều tra dân số năm 2004, mỗi năm có khoảng 1 triệu người nhập cư vào các
thành phố. Riêng TP Hồ Chí Minh, trong khi dân số là 6.109.251 người, dân nhập cư chiếm
28,9%, chưa kể số người nhập cư không chính thức. Ðến năm 2020 số dân Việt Nam sẽ tăng
khoảng hơn 100 triệu và trong đó 70% khoảng 70 triệu người sẽ sống trong các đô thị.

III.3.6 Dân số và chất lượng cuộc sống

Chất lượng cuộc sống là một phạm trù xã hội, khó định lượng mang tính chất xã hội và triết
học bao gồm mức sống và lối sống. Mỗi một giai tầng trong xã hội có một quan niệm riêng
về chất lượng cuộc sống. Khái niệm này thay đổi tuỳ theo quan niệm về văn hóa xã hội, mỗi
43
cộng đồng và của từng cá nhân trong một giai đoạn nhất định của xã hội. Chất lượng cuộc
sống là đặc trưng cơ bản cuả một xã hội văn minh có trình độ phát triển cao về nhiều mặt.
Dựa vào tiêu chí trên có thể chia chất lượng cuộc sống thành 2 nhóm cơ bản: tinh thần và vật
chất. Do vậy, chất lượng cuộc sống là điều kiện sống được cung cấp đầy đủ về nhà ở, giáo
dục, dịch vụ y tế, lương thực thực phẩm, vui chơi giải trí cho mọi người để thoả mãn nhu
cầu ngày càng cao của họ về những vấn đề trên (Hordijk, 2001). Giữa dân số và chất lượng
cuộc sống có mối liên quan chặt chẽ với nhau. Nếu dân số được phát triển một cách hợp lý
thì chất lượng cuộc sống có điều kiện được đảm bảo và nâng cao. Ngược lại nếu dân số tăng
quá nhanh sẽ gây sức ép lên chất lượng cuộc sống dẫn đến vòng luẩn quẩn cuả sự suy thoái
do gia tăng dân số quá nhanh, quá sức chịu đựng cuả nền kinh tế và nguồn tài nguyên và sức
sản xuất (David, 1996).
Các tác động tiêu cực của tình trạng gia tăng dân số hiện nay trên thế giới biểu hiện ở các
khía cạnh:
- Sức ép lớn tới tài nguyên thiên nhiên và môi trường trái đất do khai thác quá mức các
nguồn tài nguyên phục vụ cho các nhu cầu nhà ở, sản xuất lương thực, thực phẩm,
sản xuất công nghiệp v.v...
- Tạo ra các nguồn thải tập trung vượt quá khả năng tự phân huỷ của môi trường tự
nhiên trong các khu vực đô thị, khu sản xuất nông nghiệp, công nghiệp.
- Sự chênh lệch về tốc độ phát triển dân số giữa các nước công nghiệp hoá và các nước
đang phát triển gia tăng, dẫn đến sự nghèo đói ở các nước đang phát triển và sự tiêu
phí dư thừa ở các nước công nghiệp hoá. Sự chênh lệch ngày càng tăng giữa đô thị
và nông thôn, giữa các nước phát triển công nghiệp và các nước kém phát triển dẫn
đến sự di dân ở mọi hình thức.
- Sự gia tăng dân số đô thị và sự hình thành các thành phố lớn - siêu đô thị làm cho
môi trường khu vực đô thị có nguy cơ bị suy thoái nghiêm trọng. Nguồn cung cấp
nước sạch, nhà ở, cây xanh không đáp ứng kịp cho sự phát triển dân cư. Ô nhiễm môi
trường không khí, nước tăng lên. Các tệ nạn xã hội và vấn đề quản lý xã hội trong đô
thị ngày càng khó khăn.
-
III.4. CHÍNH SÁCH DÂN SỐ Ở VIỆT NAM
Việc gia tăng dân số quá nhanh trên thế giới hiện nay là một vấn đề mang tính toàn cầu. Việc
bùng nồ dân số ở các nước đang phát triển, việc di cư ồ ạt từ nông thôn ra thành thị, tốc độ đô
thị hoá rất cao và sự xuống cấp của môi trường là những nguyên nhân làm cho sự phát triển
của xã hội kém bền vững. Rất nhiều hội nghị, hội thảo đã đề cập đến RNI. Do vậy, mỗi quốc
gia có nhiệm vụ soạn thảo chính sách dân số riêng cho đất nước mình. Chính sách dân số là
một bộ phận không thể thiếu được trong hệ thống chính sách của một quốc gia. Toàn bộ các
chính sách này nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho nhân dân và cả quốc gia.
Ở nước ta ngay từ những năm 1960 đã đề ra cuộc vận động sinh đẻ có kế hoạch nhằm hạn
chế sự gia tăng dân số và xem chính sách dân số là quốc sách. Chính sách này không chỉ
nhằm giải quyết những vấn đề sinh đẻ mà còn hướng vào những vấn đề tư tưởng, tâm lý, y
tế, sức khoẻ để tạo ra những suy nghĩ và hành động cho phù hợp với những vấn đề dân số.

44
Công tác dân số và kế hoạch hoá gia đình là khâu quan trọng nhất trong chiến lược ổn định
và phát triển kinh tế đất nước. Trong những năm qua chính sách dân số của ta bao gồm:
- Hạ tỷ lệ sinh xuống còn 1,4% .
- Phân bố lại dân cư và lao động giữa các vùng
Nhằm để thực hiện tốt chính sách dân số cần phải tuyên truyền giáo dục cho cộng đồng hiểu
được ảnh hưởng của việc gia tăng dân số đối với môi trường, tài nguyên và đến chất lượng
cuộc sống của xã hội. Do vậy công tác giáo dục dân số (GDDS) cho tầng lớp trẻ nhất là sinh
viên và học sinh là đặc biệt quan trọng với mục tiêu là giúp cho học sinh, sinh viên có cơ sở
khoa học và kỹ năng về vấn đề dân số để góp phần tích cực và thiết thực vào việc xây dựng
cuộc sống văn minh hạnh phúc cho cộng đồng, xã hội, cũng như nâng cao nhận thức cho
từng gia đình và mỗi cá nhân. Do vậy trong thời kỳ hội nhập đòi hỏi sinh viên, học sinh
thông hiểu và biết đánh giá đúng đắn tình hình dân số hiện nay ở nước ta và trên thế giới,
đánh giá đúng đắn mối quan hệ giữa GTDS với các yếu tố kinh tế xã hội và ảnh hưởng cuả
nó đối với cuộc sống hiện tại, hạnh phúc tương lai cuả mỗi cá nhân, gia đình và xã hội. Nội
dung của công tác GDDS là:
- Xây dựng gia đình với qui mô nhỏ để có điều kiện nâng cao chất lượng cuộc sống
(CLCS) về các mặt: lương thực, thực phẩm, dinh dưỡng, quần áo, nhà ở, y tế, điều
kiện học tập, vui chơi giải trí và chăm sóc con cái.
- Chậm kết hôn: thuyết phục, động viên nam nữ thanh niên chậm kết hôn để đảm bảo
sự phát triển nhân cách của bản thân, gia đình và xã hội. Sở dĩ như vậy, vì sẽ tạo cho
gia đình có qui mô nhỏ, vợ chồng có điều kiện học tập, bồi dưỡng, nâng cao trình độ
về mọi mặt, nghề nghiệp vững vàng thu nhập cao. Nữ từ 24 tuổi trở lên mới có đủ tố
chất để làm mẹ và có đủ điều kiện tốt nhất để chăm sóc con cái.
- Tư cách và ý thức trách nhiệm làm cha mẹ: khi bước vào cuộc sống gia đình cần
chuẩn bị cho mình có đầy đủ tư cách, có phẩm chất và năng lực tối thiểu bước đầu
cuả những người làm cha mẹ để chăm sóc giáo dục con cái trở thành những người
công dân tốt.

III.5. CHIẾN LƯỢC VỀ DÂN SỐ

Chiến lược dân số Việt Nam giai đoạn 2001-2010 đã được chính phủ phê duyệt ngày
22/12/2000, trong đó khẳng định rõ quan điểm: công tác dân số là bộ phận quan trọng của
chiến lược phát triển đất nước, là một trong những yếu tố cơ bản để nâng cao chất lượng cuộc
sống của từng người, từng gia đình và toàn xã hội, góp phần quyết định để thực hiện công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Quyết định cũng chỉ rõ đầu tư cho công tác dân số là đầu tư
cho sự phát triển bền vững và mang lại hiệu quả kinh tế - xã hội trực tiếp, gián tiếp rõ rệt. Nhà
nước đảm bảo đủ nguồn lực cho công tác dân số, đồng thời vận động sự đóng góp của cộng
đồng và tranh thủ sự viện trợ của quốc tế. Chương trình dân số cần đẩy mạnh giáo dục truyền
thông dân số và phát triển, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và chính quyền các cấp đối với
công tác dân số để nâng cao chất lượng dân số, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp
ứng nhu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, góp phần vào sự phát triển nhanh và bền
vững của đất nước. Chiến lược dân số được thực hiện trong 2 giai đoạn:

45
- Giai đoạn I (2001-2005) tập trung mọi nỗ lực đạt mục tiêu giảm sinh vững chắc, đặc biệt
tập trung vào những vùng có mức sinh cao, nhằm đạt mức sinh thay thế bình quân vào năm
2005. Bước đầu triển khai những mô hình và giải pháp thí điểm về nâng cao chất lượng dân
số. Tập trung các hoạt động tuyên truyền để chuyển đổi hành vi sinh sản và cung cấp dịch vụ
chăm sóc sức khoẻ sinh sản, kế hoạch hoá gia đình ở những vùng sâu, vùng xa, vùng nghèo,
miền núi có mức sinh cao thông qua việc tổ chức chiến dịch lồng ghép. Xây dựng cơ sở dữ
liệu quốc gia về dân số trên cơ sở mở rộng các mô hình thí điểm đã tiến hành có hiệu quả.
- Giai đoạn II (2006-2010): thực hiện đồng bộ các nội dung chăm sóc sức khoẻ sinh sản, kế
hoạch hoá gia đình nhằm duy trì mức sinh thay thế bình quân trong toàn quốc. Tiếp tục hoàn
thiện và mở rộng các mô hình can thiệp và các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dân số.
Kiện toàn cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư trên phạm vi toàn quốc.

III.5.1 Những định hướng lớn của chiến lược dân số 2001- 2010
Chiến lược dân số 2001-2010 là một bộ phận của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001-
2010. Bước vào đầu thế kỷ 21 sẽ có nhiều chiến lược khác nhằm phát huy nhân tố con người
cùng được thực hiện, như chiến lược phát triển giáo dục đào tạo, chiến lược chăm sóc và bảo
vệ sức khoẻ nhân dân, chiến lược chăm sóc sức khoẻ sinh sản v.v.... Cho nên, chiến lược dân
số 2001-2010 chỉ tập trung giải quyết các nhiệm vụ, vừa có tính cấp bách, vừa có tính lâu dài
thuộc lĩnh vực dân số nhằm góp phần thực hiện chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001-
2010 và các chiến lược khác. Căn cứ vào bối cảnh kinh tế - xã hội, những thách thức của vấn
đề dân số đối với sự phát triển bền vững và định hướng của chiến lược phát triển kinh tế - xã
hội 2001-2010, Chiến lược dân số 2001-2010 sẽ tập trung giải quyết các vấn đề sau:
- Tiếp tục giảm sức ép của sự gia tăng dân số nhằm sớm ổn định qui mô dân số ở
mức hợp lý.
- Giải quyết đồng bộ, từng bước và có trọng điểm từng yếu tố của chất lượng, cơ cấu
dân số và phân bố dân cư để nguồn nhân lực thực sự trở thành thế mạnh và tài sản vô
giá của đất nước cho cả hiện tại và các thế hệ mai sau.
- Xây dựng và kiện toàn hệ cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư nhằm tận dụng thế mạnh
của yếu tố dân số và lồng ghép yếu tố dân số trong việc hoạch định chính sách và lập
kế hoạch.

III.5.2 Các chỉ tiêu cơ bản cần đạt được vào năm 2010
1. Phấn đấu nâng chỉ số phát triển con người (HDI) từ 0,664 điểm năm 1998 lên mức
trung bình tiên tiến so với thế giới, khoảng 0,700- 0,750 điểm. Trong đó: nâng tuổi
thọ trung bình của dân số từ 66,4 tuổi của năm 1998 lên 71 tuổi; tăng số năm trung
bình đi học từ 6,2 năm của năm 1998 lên trên 9 năm trên cơ sở phổ cập phổ thông
trung học cơ sở; tăng GDP bình quân đầu người lên gấp đôi so với hiện nay.
2. Nâng chỉ số phát triển giới (GDI) từ 0,668 điểm, năm 1998 lên 0,700 điểm. Hạ tỷ lệ
suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi từ 36,7% năm 1999 xuống còn 25%.

46
 3. Giảm tỷ lệ nhiễm mới HIV/AIDS. Phấn đấu giảm tỷ lệ trẻ sinh ra bị dị tật do các bệnh
di truyền và ảnh hưởng của chất độc màu da cam.... Đến năm 2005, cơ bản xóa hộ đói
và giảm tỷ lệ hộ nghèo (theo tiêu chuẩn hiện nay của Việt Nam) từ 10% năm 2000
xuống còn 5%; đến năm 2010 về cơ bản không còn hộ nghèo. Tỷ lệ thất nghiệp thành
thị không vượt qúa 5% (hiện nay là 7%).
4. Tăng thời gian lao động ở nông thôn từ 70% như hiện nay lên 80%- 85%. Tỷ lệ người
lao động đã qua đào tạo tăng lên khoảng 40% (hiện nay khoảng 20%).
5. Phần lớn dân cư được đăng ký theo các chỉ tiêu của hệ cơ sở dữ liệu quốc gia về dân
cư. Đáp ứng nhu cầu sử dụng các thông tin dữ liệu dân cư trong việc hoạch định
chính sách và lập kế hoạch phát triển kinh tế, xã hội. Tỷ lệ dân số thành thị chiếm từ
35-40%. Đảm bảo 75% số người di dân tự do có đăng ký.

III.5.3 Các giải pháp thực hiện

Các giải pháp thực hiện chiến lược về dân số được chia thành 3 nhóm: nhóm giải pháp tiên
quyết bao gồm (1) giải pháp lãnh đạo, tổ chức và quản lý; (2) nhóm giải pháp cơ bản gồm
các giải pháp truyền thông - giáo dục thay đổi hành vi, chăm sóc sức khỏe sinh sản & kế
họach hóa gia đình (SKSS/KHHGĐ), tăng cường vai trò gia đình và bình đẳng giới, xã hội
hóa và cơ chế chính sách. (3) nhóm giải pháp điều kiện gồm các giải pháp nâng cao chất
lượng thông tin dữ liệu dân cư, tài chính và hậu cần, đào tạo và nghiên cứu.
III.5.3.1 Lãnh đạo, tổ chức và quản lý
Kiện toàn, củng cố và ổn định hệ thống tổ chức làm công tác dân số ở các cấp, đặc biệt là ở
cấp cơ sở để đảm bảo tổ chức, triển khai thực hiện có hiệu quả chương trình dân số và phát
triển. Tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng và Chính quyền các cấp đối với công tác
dân số. Thực hiện có hiệu quả quản lý nhà nước về công tác dân số theo chương trình mục
tiêu, phát huy cao nhất sự hợp tác tích cực giữa các cơ quan nhà nước và tổ chức tham gia
công tác dân số. Giải pháp cụ thể:
- Kiện toàn, củng cố và ổn định hệ thống tổ chức làm công tác dân số từ trung ương
đến địa phương để đạt được mục tiêu của Chiến lược dân số 2001-2010. Kiện toàn hệ
thống tổ chức từ Trung ương đến cơ sở phù hợp với sự chuyển hướng toàn diện về
nội dung của chương trình và yêu cầu cải cách hành chính. Thực hiện tốt cả hai chức
năng quản lý nhà nước và điều phối các hoạt động thuộc lĩnh vực dân số và
SKSS/KHHGĐ. Bổ sung và hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của hệ thống
Uỷ ban quốc gia dân số và kế hoạch hóa gia đình nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ
mới. Nâng cao chất lượng cán bộ, quy hoạch và đào tạo đội ngũ cán bộ chuyên trách
theo hướng chuyên nghiệp hoá, có năng lực quản lý và điều hành chương trình dân số
và SKSS/KHHGĐ.
- Tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng và Chính quyền đối với công tác dân số.
Tổ chức Đảng và Chính quyền các cấp tăng cường lãnh đạo qua việc ban hành các
nghị quyết, chỉ thị, chương trình hành động và các văn bản khác để triển khai công
tác dân số với những mục tiêu và cách làm cụ thể phù hợp với đặc điểm của địa
phương, của mỗi ngành. Thường xuyên kiểm tra, đánh giá tình hình thực hiện và

47
 phân công cán bộ chủ chốt trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo công tác dân số ở địa phương.
Các chỉ tiêu về dân số cần được lồng ghép vào việc hoạch định chính sách và lập kế
hoạch phát triển kinh tế - xã hội ở các cấp, các ngành và các địa phương.
- Phân cấp trách nhiệm cụ thể giữa trung ương và địa phương, giữa các ngành theo
nguyên tắc: Trung ương chịu trách nhiệm xây dựng luật, pháp lệnh, chiến lược, chính
sách, chương trình hành động, các hướng dẫn triển khai, tạo nguồn lực; giám sát,
đánh giá việc thực thi luật, pháp lệnh, chính sách. Địa phương chịu trách nhiệm triển
khai thực hiện luật, pháp lệnh, chính sách, chương trình hành động, chịu trách nhiệm
việc tổ chức thực hiện các hoạt động dân số và gia đình, sử dụng kinh phí và kết quả,
hiệu quả thực hiện mục tiêu.
- Phân bổ công khai toàn bộ nguồn lực, tập trung cho cơ sở, tăng hiệu quả sử dụng.
Căn cứ vào chương trình mục tiêu, định hướng, hướng dẫn của các cấp có thẩm
quyền và điều kiện thực tế của địa phương, các cấp cơ sở xây dựng kế hoạch và báo
cáo lên cấp trên xem xét, cân đối phê duyệt. Thực hiện tốt quy chế dân chủ ở cơ sở để
đảm bảo nguồn lực được sử dụng có hiệu quả, đúng mục tiêu và tiết kiệm.
- Xây dựng cơ chế giám sát, đánh giá có căn cứ khoa học và quản lý thống nhất nguồn
lực đầu tư cho chương trình. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống chỉ báo đánh giá, đặc
biệt là các chỉ báo đánh giá chất lượng chương trình để xử lý và cung cấp đầy đủ,
chính xác, kịp thời những thông tin cần thiết, phục vụ cho việc chỉ đạo, điều phối các
hoạt động của chương trình dân số. Phối hợp chặt chẽ với các ngành liên quan trong
việc sử dụng thông tin để đánh giá hiệu quả, mức độ tác động của chương trình dân
số đối với các chương trình kinh tế - xã hội.
III.5.3.2 Truyền thông - giáo dục thay đổi hành vi
Tạo sự chuyển đổi hành vi bền vững về dân số, SKSS/KHHGĐ trên cơ sở cung cấp đầy đủ,
chính xác thông tin với nội dung và hình thức phù hợp với từng nhóm đối tượng. Chú trọng
loại hình tư vấn, đối thoại, vận động trực tiếp các cặp vợ chồng trong độ tuổi sinh đẻ, nam
giới, thanh niên và người chưa thành niên. Tập trung hoạt động truyền thông vào những
vùng có điều kiện kinh tế-xã hội còn khó khăn và những đối tượng còn nhiều hạn chế về
nhận thức. Mở rộng các hình thức giáo dục và nâng cao chất lượng giáo dục dân số trong và
ngoài nhà trường. Giải pháp cụ thể:
1. Thực hiện đồng bộ các hoạt động truyền thông với nội dung, hình thức phù hợp với đặc
điểm, trình độ của từng nhóm đối tượng để nâng cao nhận thức, tạo nhu cầu và tăng số
người thay đổi hành vi SKSS/KHHGĐ một cách bền vững. Tiếp tục vận động các đối
tượng đã và đang thực hiện thay đổi hành vi SKSS/KHHGĐ để họ duy trì hành vi và
tuyên truyền, vận động người khác cùng thực hiện. Tăng cường sử dụng các kênh
truyền thông đại chúng, phát huy tối đa hiệu quả của truyền thông trực tiếp, nhất là tư
vấn, đối thoại; tạo sự tác động đồng bộ của các kênh và loại hình truyền thông.
2. Tăng cường và nâng cao hiệu quả các mô hình can thiệp truyền thông ở vùng sâu,
vùng xa, vùng dân tộc ít người và những nơi nhận thức của người dân còn hạn chế
thông qua việc ưu tiên đầu tư thêm kinh phí để xây dựng các tài liệu và thông điệp
truyền thông phù hợp; tổ chức các chiến dịch truyền thông lồng ghép với cung cấp
dịch vụ SKSS/KHHGĐ; xây dựng các mô hình truyền thông về SKSS/KHHGĐ và

48
 bình đẳng giới; lồng ghép với hoạt động của các đoàn thể quần chúng, các tổ chức xã
hội và các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng.
3. Nâng cao hiệu quả thông tin cho lãnh đạo các cấp để tạo sự cam kết và ủng hộ mạnh
mẽ hơn nữa của lãnh đạo Đảng và Chính quyền trong việc thực hiện chương trình dân
số toàn diện, cần đảm bảo định kỳ cung cấp thông tin với nội dung và hình thức phù
hợp cho lãnh đạo Đảng và Chính quyền. Tăng cường các cuộc tiếp xúc giữa lãnh đạo
Đảng và Chính quyền các cấp với đội ngũ làm công tác dân số, với công chúng và với
nhân dân trên các phương tiện thông tin đại chúng, qua các cuộc gặp mặt và trao đổi
trực tiếp nhằm đảm bảo thông tin hai chiều thông suốt và hiệu quả, đảm bảo mọi
chính sách và chủ trương về công tác dân số thực sự là do dân, của dân và vì dân.
4. Mở rộng và nâng cao chất lượng các hình thức giáo dục dân số, SKSS/KHHGĐ, giới
và giới tính trong và ngoài nhà trường Mở rộng nội dung và thực hiện đổi mới
phương pháp giáo dục dân số, SKSS/KHHGĐ, giới và giới tính trong và ngoài nhà
trường ở mọi cấp học và ngành học của hệ thống giáo dục quốc dân với những hình
thức thích hợp theo hướng cung cấp kiến thức, tạo nhận thức và hành vi đúng đắn,
xây dựng kỹ năng sống phù hợp về dân số và phát triển bền vững, SKSS/KHHGĐ,
giới và giới tính. Giáo dục dân số và phát triển, sức khoẻ sinh sản, giới và giới tính
phải vừa đáp ứng yêu cầu của cuộc sống, vừa phù hợp với định hướng phát huy và
giữ gìn bản sắc dân tộc.
5. Khuyến khích việc cung cấp thông tin và tư vấn về dân số, SKSS/KHHGĐ giới và
giới tính cho đội ngũ giáo viên và các bậc cha mẹ. Mở rộng việc đưa nội dung dân số
và phát triển, SKSS/KHHGĐ, giới và bình đẳng giới vào hệ thống các trường chính
trị nhằm nâng cao nhận thức cho học viên, tạo cơ sở cho việc lồng ghép các yếu tố
dân số và phát triển vào hoạch định chính sách phát triển bền vững.
6. Ứng dụng các kết quả nghiên cứu và khảo sát để nâng cao chất lượng các hoạt động
thông tin - giáo dục - truyền thông. Định kỳ đánh giá kết quả chuyển đổi hành vi của
các nhóm đối tượng nhằm điều chỉnh kế hoạch và nội dung hoạt động của chương
trình truyền thông cho phù hợp. Khai thác tối đa các kết quả nghiên cứu và khảo sát
trong thiết kế và triển khai các hoạt động thông tin - giáo dục - truyền thông phù hợp
với đặc điểm của từng nhóm đối tượng nhằm đạt hiệu quả cao và bền vững.
7. Việc đánh giá kết quả chuyển đổi hành vi phải căn cứ vào mục tiêu và các chỉ báo
đánh giá đã được xác định cho từng nhóm đối tượng. Tiến hành đánh giá trước và sau
khi can thiệp các hoạt động truyền thông. Kết quả đánh giá là cơ sở để tiếp tục đổi
mới các can thiệp truyền thông nhằm đạt hiệu quả cao hơn.
III.5.3.3 Chăm sóc SKSS/KHHGĐ
Nâng cao chất lượng dịch vụ chăm sóc SKSS/KHHGĐ với các nội dung và hình thức phù
hợp trong khuôn khổ chăm sóc sức khỏe ban đầu, tiến tới thoả mãn nhu cầu của người dân
về SKSS/KHHGĐ, hạn chế đến mức thấp nhất có thai ngoài ý muốn, giảm mạnh nạo thai,
hút thai, đặc biệt nạo thai, hút thai ở người chưa thành niên, góp phần nâng cao chất lượng
dân số. Giải pháp cụ thể:
1. Đáp ứng tốt nhu cầu SKSS/KHHGĐ của người dân và nâng cao chất lượng dịch vụ
để giảm sinh vững chắc. Đa dạng hóa các loại hình cung cấp dịch vụ và tư vấn
49
 SKSS/KHHGĐ, lấy khách hàng làm trung tâm. Lựa chọn và triển khai các mô hình
cung ứng dịch vụ thích hợp với từng địa phương, từng nhóm đối tượng, tập trung vào
những địa bàn có mức sinh cao, chú ý cung cấp dịch vụ cho thanh niên và người chưa
thành niên; nâng cao kỹ năng của đội cung cấp dịch vụ lưu động ở địa bàn miền núi,
vùng sâu, vùng xa, vùng có khó khăn; xây dựng và phát triển thêm các cơ sở cung cấp
dịch vụ và tư vấn về SKSS/KHHGĐ phù hợp, thuận tiện và dễ tiếp cận ở tuyến cơ sở.
2. Nâng cao chất lượng của hệ thống cung cấp dịch vụ KHHGĐ hiện có; từng bước mở
rộng, tiến tới hoàn thiện hệ thống cung cấp dịch vụ theo hướng toàn diện và chất
lượng cao, phù hợp với từng giai đoạn phát triển của chương trình. Chú trọng nâng
cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ và kỹ năng tư vấn của đội ngũ cán bộ, hiện đại
hóa trang thiết bị và ứng dụng các kỹ thuật tiên tiến đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ.
3. Nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em. Triển khai các mô hình thông
tin, giáo dục và tư vấn phù hợp về chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em để thay đổi tập
quán, nâng cao kiến thức và hiểu biết cho phụ nữ về sức khỏe và dân số.

III.6. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG

Câu 1: Hãy cho biết các khái niệm về dân số? trình bày mối quan hệ giữa chúng (nêu chi tiết
một vài khái niệm).
Câu 2: Phân tích nguyên nhân chính dẫn đến gia tăng dân số ở Việt Nam?
Câu 3: Trình bày mối quan hệ giữa dân số môi trường và phát triển? Các đề nghị của anh
chị về vấn đề dân số?

50
 CHƯƠNG IV: TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG

IV.1. TỔNG QUAN VỀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN

Trong khoa học môi trường thường đề cập đến khái niệm tài nguyên (resources). Theo nghĩa
rộng tài nguyên bao gồm tất cả các nguồn vật liệu (materials), năng lượng (energy), thông
tin (information) có trên Trái Đất và trong vũ trụ mà con người có thể sử dụng phục vụ cuộc
sống và sự phát triển của nhân loại. Tài nguyên thường được phân thành tài nguyên thiên
nhiên (natural resources) gắn liền với các nhân tố thiên nhiên, và tài nguyên con người gắn
liền với các nhân tố con người và xã hội (Murdoch, 1989). Tài nguyên là tất cả dạng vật chất
hữu dụng phục vụ cho sự tồn tại và phát triển cuộc sống con người và thế giới động vật. Tài
nguyên thiên nhiên (TNTN) là một phần của các thành phần môi trường. Ví dụ: rừng cây,
đất đai, nguồn nước, khoáng sản, cùng tất cả các loài động thực vật khác. Các dạng TNTN:
- Tài nguyên vĩnh viễn: như năng lượng mặt trời, đây là một nguồn đến từ nguồn chính
không bao giờ hết.
- Tài nguyên không phục hồi: như đồng, sắt, chì, vàng, bạc, dầu lửa,… tồn tại trong
kho dự trữ được xác định trong những chỗ thay đổi trong vỏ trái đất mà mỗi loài được
cung cấp cho quá trình tự nhiên (đồng, chì…) hoặc được cung cấp rất lâu mà chúng
được dùng (dầu lửa…). Theo quan điểm kinh tế, các tài nguyên trên được xem như
cạn kiệt nếu khai thác không hợp lý.
- Tài nguyên có thể phục hồi: là tài nguyên có thể bị cạn kiệt trong thời gian ngắn nếu
được sử dụng, nhưng sẽ được thay thế qua một quá trình lâu dài.

Tài nguyên thiên nhiên

Vĩnh viễn Không phục hồi

Năng Gió Nhiên liệu Khoáng sản Khoáng sản

lượng Thủy triều dưới đất kim loại: sắt không kim loại:
mặt trời Dòng chảy đồng, nhôm,.. cát, phosphate,
đát sét

Có thể phục hồi

Không khí trong lành Nước ngọt Đất phì Cây và con (tính đa dạng)
hi

Hình 4.1 Các dạng tài nguyên thiên nhiên

51
Trái đất là hành tinh có sự sống, tuy nhiên do sự tác động của con người nên khả năng duy
trì sự sống của trái đất càng giảm dần trong lúc dân số càng ngày càng gia tăng không
ngừng, những tác động ấy đa số làm ảnh hưởng đến nguồn tài nguyên thiên nhiên trên thế
giới. Do đó điều kiện cần thiết hiện nay là phải bảo vệ nguồn tài nguyên đó, nhưng bảo vệ
thế nào để hợp lý vừa để phục vụ sự sống còn của loài người, vừa không làm cho nguồn tài
nguyên bị cạn kiệt là vấn đề được xã hội quan tâm (Lê Văn Khoa & ctv, 2001). Đặc biệt gia
tăng dân số là một nguyên nhân hàng đầu dẫn đến tình trạng tài nguyên thiên nhiên bị khai
thác cạn kiệt, môi trường bị suy thoái. Việc dân số tăng nhanh dẫn đến tình trạng cung
không đủ cầu trong chăm sóc sức khoẻ và giáo dục, làm nảy sinh hàng loạt vấn đề như: tỉ lệ
suy dinh dưỡng trẻ em vẫn còn cao; chiều cao, cân nặng không bảo đảm dẫn đến suy thoái
giống nòi; tỷ lệ học sinh bỏ học tăng; tình trạng mất công bằng trong giáo dục sẽ gia tăng
giữa các vùng, các nhóm dân tộc; chất lượng giáo dục khó bề được cải thiện. Người lao động
còn thiếu việc làm; chất lượng nguồn nhân lực còn thấp.
Một số tồn tại chính trong sử dụng TNTN ở Việt Nam:
- Nguồn lực phát triển còn thấp nên đầu tư được tập trung chủ yếu cho những công
trình mang lại lợi ích trực tiếp, rất ít đầu tư cho tái tạo các nguồn tài nguyên thiên
nhiên và bảo vệ môi trường.
- Chế biến, chế tác nguyên vật liệu trong nền kinh tế Việt Nam còn rất thấp và mức độ
chi phí nguyên, nhiên, vật liệu cho một đơn vị giá trị sản phẩm còn cao; sản phẩm
tiêu dùng trong nước cũng như xuất khẩu phần lớn là sản phẩm thô; sự tăng trưởng
kinh tế chủ yếu là theo chiều rộng...trong khi đó những nguồn tài nguyên thiên nhiên
chỉ có hạn và đã bị khai thác đến mức tới hạn.
- Các mục tiêu phát triển của các ngành có sử dụng tài nguyên thiên nhiên còn mâu
thuẫn nhau và chưa được kết hợp một cách thoả đáng. Các cấp chính quyền ở cả
Trung ương và địa phương chưa quản lý có hiệu quả việc sử dụng tài nguyên thiên
nhiên và bảo vệ môi trường.
- Sức ép về dân số tiếp tục gia tăng, số lượng và chất lượng lao động kỹ thuật (về cơ cấu
ngành nghề, kỹ năng, trình độ) chưa đáp ứng được yêu cầu của thị trường lao động.
- Mô hình tiêu dùng của dân cư đang diễn biến theo chiều hướng tiêu tốn nhiều nguyên
vật liệu, năng lượng và thải ra nhiều chất thải và chất độc hại. Mô hình tiêu dùng này
đã, đang và sẽ tiếp tục làm cho môi trường tự nhiên bị quá tải bởi lượng chất thải và
sự khai thác quá mức.
- Một số tệ nạn xã hội như nghiện hút, mại dâm, căn bệnh thế kỷ HIV/AIDS, chưa
được ngăn chặn có hiệu quả, gây thất thoát và tốn kém các nguồn của cải, tạo ra nguy
cơ mất ổn định xã hội và phá hoại sự cân đối sinh thái.

52
IV.2. CÁC DẠNG TÀI NGUYÊN CHÍNH
IV.2.1 Năng lượng
Năng lượng là dạng vật chất đặc biệt và thành phần không thể thiếu và cũng không thể
thay thế được trong hệ sinh thái. Năng lượng có tác dụng tạo nên các hoạt động sống, và
đồng thời biến đổi cùng với chuỗi thức ăn và tuần hoàn vật chất. Năng lượng có thể biến đổi
từ dạng này sang dạng khác và không hề mất đi. Thật vậy dù tồn tại ở bất kỳ dạng nào thì
năng lượng và dạng vật chất không thể thiếu được trong cuộc sống của con người. Tuy vậy
sử dụng năng lượng cũng là nguồn gây ô nhiễm môi trường ở hầu hết các nước. Năng lượng
cũng là một tiêu chuẩn để đo sự tăng trưởng của các nước (Bùi Thị Nga, 2000;2004).
IV.2.1.1 Các dạng năng lượng
a Các nguồn năng lượng hóa thạch
- Dầu hỏa, là một chất nhão, màu đen, hỗn hợp nhiều cacbua hydro, là nguồn năng
lượng hoá thạch lớn nhất, thật là khó tưởng tượng nổi điều gì sẽ xảy ra khi nguồn dầu
thô này bị cạn kiệt. Sản phẩm từ dầu thô thì có rất nhiều các loại dầu sử dụng cho
động cơ, ngoài ra còn có một số hoá chất rút ra từ các hoạt động chế biến dầu…
- Khí thiên nhiên, là hỗn hợp các cacbua hydro nhẹ, trong đó methan chiếm phần lớn,
có thể dùng làm nhiên liệu cho sinh hoạt, công nghiệp và nguyên liệu cho một số
ngành công nghiệp hóa chất. Trong quá trình đốt khí thiên nhiên gây ô nhiễm rất ít so
với các dạng nguyên liệu khác.
- Than đá, Là nham thạch trầm tích, thành phần chủ yếu là cacbon. Than đá được hình
thành qua nhiều thời kỳ địa chất, chủ yếu vào thời kỳ Paleozoi cách đây khoảng 225
đến 350 triệu năm. Các vật liệu từ rừng cây bị cuốn vào hồ, đầm sau lại bị lớp trầm
tích che phủ và giữ không cho phân giải do không tiếp xúc với Oxy. Sau hàng triệu
năm do áp suất lớn của các tầng trầm tích và nhiệt độ từ lòng đất, các vật liệu thực vật
này trở thành than đá. Các mỏ than hiện diện ở một số nơi trên thế giới, than đá cũng
góp phần đáng kể trong các hoạt động của con người, trữ lượng các loại than trên
toàn thế giới hiện ước đoán vào khoảng 700 tỷ tấn. Theo tốc độ sử dụng hiện nay trữ
lượng này có thể đáp ứng nhu cầu 180 năm nữa. Tuy nhiên việc sử dụng than đá làm
nhiên liệu có những tác động lớn tới môi trường như gây thiệt hại tới tài nguyên đất,
tài nguyên rừng. Ngoài ra việc khai thác than thường gây ra nhiều sự cố về môi
trường và làm ô nhiễm môi trường không khí.
b Điện năng, là thành phần không thể thiếu của cuộc sống hiện đại. Người ta dùng than, khí
thiên nhiên, năng lượng hạt nhân để đốt các lò tạo hơi nước, luồng hơi nước sẽ chạy vào các
máy phát điện
c Năng lượng mặt trời, nguồn năng lượng này rất lớn tuy nhiên sự khai thác và sử dụng còn
rất hạn chế, hiện nay các nước phát triển đang áp dụng nhiều biện pháp kỹ thuật để sử dụng
năng lượng mặt trời như dùng bẫy nhiệt, hay tế bào năng lượng, hiện nay giá thành sử dụng
năng lượng mặt trời khá cao nên khó được thị trường chấp nhận.

53
d Năng lượng hạt nhân
Đã từ lâu năng lượng hạt nhân đã được sử dụng trên thị trường và ngày nay vẫn còn khá
nhiều ý kiến về sự tranh cãi này, có một nhóm cho rằng sử dụng năng lượng hạt nhân thì
hiệu suất sẽ cao hơn, an toàn hơn và giá thành sẽ hạ hơn, một số người thì cho rằng chúng
kém an toàn, và xây dựng rất tốn kém.
Năng lượng hạt nhân có hai dạng: dạng sử dụng năng lượng giải phóng trong quá trình phản
ứng dây chuyền phá vỡ (fission reaction) nguyên tử Uranium 235 bằng các Neutron và dạng
sử dụng năng lượng giải phóng trong phản ứng kết hợp (fusion reaction). Việc sử dụng điện
năng hạt nhân tránh được các dạng ô nhiễm thông thường tại các nhà máy nhiệt điện, nhưng
nguồn gây nguy hiểm lớn về môi trường như sau: chất thải phóng xạ từ các nhà máy sản
xuất nhiên liệu hạt nhân U235; vận tải nhiên liệu hạt nhân từ nơi chế tạo tới nhà máy điện,
các rò rỉ từ các lò phản ứng; vật chứa các phế thải từ nhiên liệu và thiết bị của các bộ phận
phản ứng và phế thải nhiệt từ nước làm lạnh các lò phản ứng.
e Thủy điện
Ngăn sông bằng các con đê lớn chứa nước để dùng sức nước tạo ra dòng điện và được xem
là dạng năng lượng sạch, không thải ra chất gây ô nhiễm. Tuy nhiên gần đây các nhà môi
trường lên tiếng cảnh báo về nguồn điện này vì có một số vấn đề môi trường phát sinh như
là: hệ sinh thái của thủy vực sẽ bị thay đổi, có khả năng xảy ra lũ lụt ở khu hạ nguồn. Trung
bình tiềm năng thủy điện của thế giới ước tính vào khoảng 2.214.000 MW. Trong đó Châu Á
có khoảng 610.000 MW; Châu Phi 780.000 MW; Nam Mỹ 600.000 MW; Châu Âu đã khai
thác đến 50% tiềm năng thủy điện; Châu Phi 5%. Ở miền nam Việt Nam, nhà máy thủy điện
Trị An (Hình 4.2) được xây dựng trên sông Đồng Nai, đoạn chảy qua huyện Hố Nai, tỉnh
Đồng Nai, cách Thành phố Hồ Chí Minh 65 km về phía Đông Bắc. Nhà máy được xây dựng
với sự hỗ trợ về tài chính và công nghệ của Liên Xô từ năm 1984, khánh thành và đưa vào
sử dụng từ năm 1991.

Hình 4.2 Nhà máy Thủy điện Trị An-Đồng Nai (Nguồn: Thời báo kinh tế.com)

54
Nhà máy thủy điện Trị An có 4 tổ máy, với tổng công suất thiết kế 400 MW, trung bình
hàng năm 1,7 tỉ KWh. Dung tích hồ chứa nuớc của nhà máy là 2.765,00 km3.

Hình 4.3 Đập tràn nhà máy Thủy điện Trị An-Đồng Nai (Nguồn: Thời báo kinh tế.com)

Hình 4.4 Cửa nhận nước nhà máy Thủy điện Trị An-Đồng Nai (Nguồn: Thời báo kinh tế.com)

f Năng lượng từ sức gió

Năng lượng gió đã được con người sử dụng từ thời cổ xưa và ngày nay vẫn còn sử dụng ở
nhiều nước như Hà Lan, Mỹ, Đức và một số nước Tây Âu. Nguồn năng lương này chi phí
thấp nhất và thường thì những thiệt hại về mặt môi trường là không đáng kể (Hình 4.5, 4.6).

55
g Năng lượng từ thực vật
Củi, rơm, lá cây khô, những vật rơi rụng và phân bò là nguồn năng lượng rẻ tiền và dễ
kiếm nhất. Đây cũng là hình thức tiết kiệm đối với những vùng còn nghèo. Việc trồng các
cây năng lượng cũng cần được chú ý nhiều hơn nhất là các loại cây có hàm lượng tinh dầu
cao, và năng lượng cao như mía đường

Hình 4.5 Hệ thống Cối xay gió ở Hà Lan, nơi đặt cối xay gió giáp với biển
(Nguồn: Bùi Thị Nga)

Hình 4.6 Cối xay gió ở Hà Lan, nơi đặt cối xay gió trong nông trại

56
h Năng lượng từ rác thải
Tuy không phổ biến nhưng thật sự là nguồn năng lượng tốt để phục vụ nhu cầu con
người. Ở Hà Lan và Mỹ là hai quốc gia có nhiều nhà máy đốt rác để tạo năng lượng hay ủ
rác để tạo ra nguồn phân hữu cơ cung cấp dưỡng chất cho cây trồng và cũng góp phần hạn
chế ô nhiễm môi trường
IV.2.1.2 Sử dụng năng lượng và các vấn đề môi trường
Việc sử dụng năng lượng là thiết yếu nhưng nó xảy ra rất nhiều sự cố về các vấn
đề môi trường trong hiện tại và tương lai:
- Khai thác dầu thường gây nhiều bất lợi cho môi trường như làm mất diện tích đất, rò rỉ từ
các ống dẫn dầu gây ô nhiễm các con sông và ô nhiễm biển, xáo trộn môi trường, nhất là
ở những vùng hoang dã xa xôi, giảm đa dạng sinh học, tai nạn do xảy ra cháy nổ, trầm
trọng hơn gây thiệt hại cho hệ sinh thái biển vì hiện tượng tràn dầu.
- Khai thác than đá sẽ gây ô nhiễm môi trường không khí, ô nhiễm đất và sự cố sụp đỗ đất
trong quá trình khai thác, giảm đa dạng sinh học. Hạn chế cảnh quan chung quanh khu
vực. Bệnh nghề nghiệp cũng phát sinh từ đây, dễ gây ô nhiễm nước ngầm, làm chua
nguồn nước lân cận khu khai thác, có nguy cư gây ô nhiễm đất.
- Khi sử dụng điện gây ra ô nhiễm nhiệt trầm trọng cho các nguồn chứa nước từ các nhà
máy và sự ô nhiễm này gây rối loạn sinh lý cá có thể gây cho cá bị sốc, rối loạn thần kinh
và trầm trọng hơn là chết. Nếu có hồ làm nguội thì sẽ khắc phục được nhưng xây hồ làm
nguội thì tốn kém và tốn nhiều đất.
- Ở các nhà máy nhiệt điện ngoài ô nhiễm nhiệt từ nhà máy còn có sự ô nhiễm các chất
khác nhất là các kim loại nặng trong quá trình tạo nhiệt. Ngoài ra còn có các hợp chất các
bon được sinh ra từ đây trong quá trình đốt cháy, ví dụ NOx cũng được hình thành trong
quá trình đốt cháy ở nhiệt độ cao, chất này dễ dàng gây ô nhiễm acid, ngoài ra một lượng
nhỏ các chất phóng xạ sẽ sinh ra từ các nhà máy điện đốt bằng than.
- Năng lượng hạt nhân là cần thiết nhưng hậu quả của các vụ nổ hay rò rỉ từ các lò phản
ứng hạt nhân thì vô cùng khủng khiếp. Gây chết người và hàng ngàn người bị ung thư.
Hậu quả của việc nổ tung này thì kéo dài đến hàng chục năm. Ngoài ra việc thải bỏ các
chất phóng xạ hay tồn trữ nó thì thật tốn kém và gây nhiều đau đầu, vì thời gian phân hũy
của nó khoảng hàng chục ngàn năm. Mặt khác, xây dựng nhà máy tốn kém, nhưng một
khi nhà máy bị xuống cấp thì sự bảo trì nó cũng tốn không ít, nếu dỡ bỏ nhà máy hay
đóng cửa một nhà máy thì vô cùng khó khăn nhất là về mặt kinh tế và môi trường sinh
thái. Một nghiên cứu khác về phóng xạ cũng cho thấy rằng dù thiết kế tốt đến đâu, nhưng
một lượng phóng xạ cũng thường đưa vào môi trường và khu vực lân cận.
IV.2.1.3 Sản xuất và tiêu thụ năng lượng
Năng lượng là điều kiện tất yếu cho sự tồn tại và tiến hóa của mọi sinh vật. Năng lượng nhân
tạo là thành phần quan trọng của tài nguyên cần thiết cho sự phát triển của xã hội loài người.
Trong quá trình phát triển cũa xã hội loài người nguồn năng lượng thường xuyên chuyển
dịch từ dạng này sang dạng khác. Dạng năng lượng thiên nhiên đầu tiên được con người sử
dụng là năng lượng mặt trời, được dùng một cách tự nhiên để soi sáng, sưởi ấm, phơi khô

57
lương thực, thực phẩm, đồ dùng và nhiên liệu gỗ củi. Tiếp đó là năng lượng gỗ, củi, rồi tới
năng lượng nước, gió, năg lượng kéo của gia súc. Năng lượng khai thác than đá ngự trị trong
thế kỷ 18-19. năng lượng dầu mỏ thay thế vị trí của than đá trong thế kỷ 20 và từng bước
chia sẽ vai trò của mình với năng lượng hạt nhân. Các dạng năng lượng mới ít ô nhiễm như
năng lượng mặt trời, năng lượng nước, gió, thủy triều.
Nhu cầu năng lượng của con người tăng lên nhanh chóng trong quá trình phát triển. 100.000
năm trước công nguyên, mỗi ngày một người tiêu thụ khoảng 4000 đến 5000 KCal. 500 năm
trước công nguyên tăng lên 12000 KCal. Đầu thế kỷ 15 lên tới 26000 KCal, giữa thế kỷ 19
là 70000 KCal và hiện nay trên 200000 KCal.
Tỷ lệ năng lượng được khai thác theo các nguồn khác nhau thay đổi theo từng loại quốc gia.
Tại các nước công nghiệp hóa phát triển các nguồn năng lượng thương mại chiếm phần lớn
tuyệt đối. Tại các nước phát triển ngược lại, các nguồn năng lượng phi thương mại (gỗ, củi,
phế thải nông nghiệp) lại chiếm phần chính.
Trong mỗi quốc gia cơ cấu năng lượng tùy thuộc trình độ phát triển kinh tế và khả năng
công nghệ về khai thác tài nguyên. Thí dụ ở Hoa Kỳ trước năm 1990 năng lượng nhân tạo
khai thác chủ yếu từ gỗ, củi. Sau đó chuyển dần sang than đá, mặc dầu vào thời kỳ này
người ta cho rằng dùng than đá bẩn thỉu, khai thác khó nhọc, tốn kém. Vào khoảng 1920 dầu
mỏ được khai thác với qui mô lớn và tiếp đó vào khoảng 1940 việc khai thác khí đốt phát
triển mạnh, gỗ củi không còn được dùng, than đá giữ nguyên tình trạng sử dụng như các
năm 1910, 1930, dầu hỏa và khí đốt trở thành nguyên nhiên liệu chính. Năng lượng hạt nhân
được khai thác với qui mô lớn đầu thập kỷ 1970. Vào đầu thập kỷ 1980 42,5% tổng năng
lượng ở Hoa Kỳ do dầu hỏa cung cấp, 25% do khí đốt, 22,5% do than, 10% còn lại do thủy
điện, năng lượng hạt nhân, năng lượng địa nhiệt và các nguồn khác. 42% năng lượng sản
xuất ra được cung cấp cho công nghiệp, 25% cho giao thông vận tải, 33% cho xây dựng và
các ngành hoạt động khác.
Ở Việt Nam cho đến cuối thế kỷ 18 tài nguyên năng lượng dựa chủ yếu vào năng lượng gỗ
củi và sinh khối. Ngoài ra còn khai thác rộng rãi năng lượng từ sức người, sức kéo súc vật,
năng lượng tự nhiên của ánh sáng Mặt Trời, năng lượng dòng chảy của nước; năng lượng
thủy triều để tưới tiêu các cánh đồng lúa.
Vào năm 1990 sản xuất năng lượng sơ cấp ở Việt Nam được ước tính vào khoảng 17,56
triệu tấn dầu tương đương, bao gồm:
- Gỗ, củi và sinh khối, 10,39 triệu tấn tương đương (61%)
- Dầu mỏ, 3,51 triệu tấn (18%)
- Than đá, 2,65 triệu tấn (13%)
- Thủy điện, 1,34 triệu tấn (8%)
Vào năm 1994 sức sản xuất này tăng lên nhanh
- Gỗ, củi và sinh khối, 10,50 triệu tấn tương đương (61%)
- Dầu mỏ, 7,0 triệu tấn (18%)
- Than đá, 4,89 triệu tấn (13%)

58
 - Thủy điện, 11,535 GWh
Năng lượng được sử dụng trong các khu vực sau:
- Dân dụng 67%
- Công nghiệp 22%
- Giao thông 7%
- Nông nghiệp và các khu vực khác 4%
Các hoạt động ưu tiên trong phát triển năng lượng ở Việt Nam:
- Tăng cường cơ sở pháp luật cho các hoạt động sản xuất kinh doanh, tiêu thụ năng
lượng và bảo vệ môi trường. Kiện toàn hệ thống cơ quan quản lý ngành năng lượng,
tăng cường năng lực xây dựng quy hoạch và kế hoạch phát triển năng lượng.
- Lựa chọn công nghệ sản xuất và sử dụng tối ưu các loại hình năng lượng; lựa chọn
các công cụ chính sách, xây dựng các chương trình phát triển nhằm thực hiện định
hướng chiến lược phát triển bền vững.
- Hỗ trợ công tác nghiên cứu, phát triển, chuyển giao và ứng dụng các hệ thống năng
lượng không gây hại cho môi trường, bao gồm các nguồn năng lượng mới và nguồn
năng lượng có khả năng tái sinh. Khuyến khích sử dụng các công nghệ tiêu tốn ít
năng lượng và tích cực thực hiện chương trình tiết kiệm năng lượng. Ưu tiên cho việc
phát triển nguồn năng lượng có khả năng tái sinh thông qua việc khuyến khích tài
chính và các cơ chế chính sách khác trong chiến lược phát triển năng lượng quốc gia.
- Cần có các giải pháp cụ thể về công nghệ và tổ chức quản lý cho từng phân ngành
năng lượng nhằm thực hiện các chương trình, dự án làm giảm tác động tiêu cực đối
với môi trường trong các hoạt động sản xuất, kinh doanh và sử dụng năng lượng.
- Tham gia tích cực các hoạt động hợp tác và trao đổi quốc tế liên quan đến Công ước
khung về Biến đổi khí hậu của Liên hiệp quốc năm 1992 mà Việt Nam đã ký kết tham
gia ngày 16 tháng 11 năm 1994 và hiện là Thành viên của Công ước này. Nhập khẩu
và ứng dụng những công nghệ tiên tiến của nước ngoài trong lĩnh vực khai thác, rửa
và chế biến than. Đưa vốn và áp dụng công nghệ tiên tiến của nước ngoài để cải tạo
và nâng cấp công nghệ cho ngành công nghiệp than.

IV.2.2 Tài nguyên rừng

Trong sinh quyển có nhiều tài nguyên có thể tái sinh hoặc phục hồi được, một trong những
tài nguyên đó là rừng. Từ ngàn xưa rừng là cái nôi nuôi sống con người qua nguồn tài
nguyên phong phú và cũng là nơi cư trú, tạo môi trường sống cho con người và nhiều sinh
vật khác. Sự quan hệ của rừng và cuộc sống của sinh vật đã trở thành một mối quan hệ hữu
cơ, từ đó danh từ “môi trường sống” đã có mặt trong mọi ngôn ngữ. Không có một dân tộc
nào không biết rõ vai trò quan trọng của rừng trong cuộc sống, nhất là đối với các dân tộc có
điều kiện sống khắc nghiệt, cần có sự trợ giúp hữu hiệu của rừng như: vai trò bảo vệ đất đai,
chống bão của rừng Nhật Bản, các đảo Thái Bình Dương… Tuy nhiên, có đôi khi con người
đã không bảo vệ được rừng, còn chặt phá bừa bãi làm các tài nguyên được phục hồi ngày

59
càng cạn kiệt, nhiều nơi không còn có thể tái sinh, đất trở thành đồi trọc, sa mạc, nước mưa
tạo thành những dòng lũ rửa trôi chất dinh dưỡng, tạo ngập lụt cho vùng đồng bằng,…
IV.2.2.1 Tài nguyên rừng trên thế giới
Rừng phân bố không đều trên các Châu Lục về diện tích cũng như về thể loại. Tổng cộng có
29% diện tích lục địa được che phủ bởi rừng với 3837 triệu ha, trong đó 1280 triệu ha là rừng
thông tập trung ở miền lạnh và ôn đới (33% diện tích rừng), còn lại 2557 triệu ha (67% diện
tích rừng) là rừng rậm miền xích đạo và nhiệt đới. Sự phân chia theo các châu lục như sau:
- Châu Âu: 136 triệu ha.
- Nga: 743 triệu ha.
- Bắc Mỹ: 656 triệu ha.
- Mỹ La Tinh: 890 triệu ha.
- Châu Phi: 801 triệu ha.
- Châu Á: 525 triệu ha.
- Châu Đại Dương: 86 triệu ha.
Lúc chưa có can thiệp của con người rừng chiếm diện tích khoản 6 tỷ ha trên mặt Trái đất.
Diện tích này chỉ còn lại khoảng 4,4 tỷ vào năm 1958 và 3,8 tỷ vào năm 1973. Hiện nay diện
tích rừng khép kín chỉ còn lại khoảng 2,9 tỷ ha, tức 4/5 diện tích rừng khép kín vào đầu thế
kỷ 18. Tài nguyên rừng hiện đang tiếp tục bị phá hoại nặng nề. Hàng năm khoảng 20 triệu ha
rừng nhiệt đới bị chặt. Vào đầu thập kỷ 1990 một số nước còn giữ lại một tỷ lệ nhất định
rừng nhiệt đới, như Columbia, Peru, Brazil, Venezuela, Surinam ở Châu mỹ La Tinh,
Liberia, Zaire, Angola ở Châu Phi trên 75%. Ở Châu Á có Malaisia, Indonesia, Myama trên
khoảng 40%. Dự đoán tới năm 2010 một số nước hiện nay còn lại khoảng 20-25% rừng
nhiệt đới như Việt Nam, Philipine, Madagascar sẽ mất hẳn loại này. Rừng nhiệt đới thực
chất chỉ còn lại ở khoảng 10 nước ở Châu Mỹ La tinh, Châu phi và vài nước ở Đông Nam Á.
Rừng Bắc cực và ôn đới không suy giảm bao nhiêu về diện tích, nhưng lại thay đổi nhiều về
thành phần loài và nơi phân bố do diện tích rừng già bị thu hẹp và chia cắt thành nhiều
mảnh, giá trị kinh tế rừng Châu Âu giảm mỗi năm khoảng 30 tỷ USD.
IV.2.2.2 Tài nguyên rừng Việt Nam
Nằm trong vùng thuộc khu hệ rừng mưa nhiệt đới, rừng nước ta nổi tiếng về tài nguyên gỗ,
nhất là đặc sản có giá trị. Tuy nhiên, Việt Nam cũng có tình trạng chung như những nước
đang phát triển, diện tích rừng bị thu hẹp nhanh chóng. Các tỉnh phía Bắc có rừng giảm sút
nhiều nhất, đặc biệt là khu Tây Bắc, độ che phủ còn khoảng 1%. Vùng Tây Bắc, Tây
Nguyên trong khoảng 20 năm qua hàng triệu ha rừng đã bị phá thành đất trống, trọc. Miền
Đông Nam Bộ năm 1993 có tỷ lệ che phủ khoảng 50-60%. Năm 1995 tỉ lệ này còn 40%,
hiện nay chỉ còn 21,5% (Nguyễn Ngọc Sinh & ctv, 1984).
Ở miền Nam Việt Nam: Sau bao năm bị tàn phá bởi chiến tranh, bom đạn, chất độc hoá học
(200kg Dioxin do Mỹ rải trong cuộc chiến tranh vừa qua), khai thác bừa bãi (25 triệu m3 gỗ đã
mất trong 5 năm qua ở miền Đông Nam Bộ). Tỷ lệ che phủ rừng ở nước ta bị giảm nghiêm
trọng, đặc biệt ở vùng ven biển rừng ngập mặn bị khai phá cạn kiệt do việc chuyển đổi diện

60
tích rừng thành diện tích nuôi tôm trong đó mô hình nuôi tôm-rừng (Hình 4.7) rất phổ biến ở
các tỉnh ven biển ĐBSCL như Cà Mau, Sóc Trăng, Kiên Giang, Bến Tre (Bùi Thị Nga, 2004).
Sau một vài năm diện tích rừng không còn mà các ao nuôi tôm dần cũng bị phá vỡ do sự canh
tác thiếu bền vững (Bùi Thị Nga và ctv, 2005). Mặc dù có nhiều chính sách cho sự phát triển
mô hình nuôi tôm-rừng trong những năm gần đây, nhưng thực tế năng suất và sản lượng tôm
nuôi vẫn chưa được cải thiện đáng kể (Bùi Thị Nga & Huỳnh Quốc Tịnh, 2008)

Hình 4.7 Hệ thống rừng – tôm ở rừng ngập mặn Cà Mau (Bùi Thị Nga, 2007a)
Rừng nội địa đại diện là rừng tràm ở các tỉnh ĐBSCL đã được quan tâm để phát triển nhằm
duy trì đa dạng sinh học và cảnh quan cho du lịch va di tích lịch sử, nhưng cũng không tránh
khỏi sự suy thoái nghiêm trọng làm ảnh hưởng lớn đến môi trường sinh thái tại chổ cũng
như cảnh quan du lịch quanh vùng. Trong đó đáng quan tâm là Khu Bảo Vệ Cảnh Quan
Rừng Tràm Trà Sư là nơi du lịch, nghỉ dưỡng với nhiều điều kỳ thú, hấp dẫn cho khách tham
quan và là môi trường tốt cho nghiên cứu và học tập (Hình 4.8). Tuy nhiên, trong khoảng vài
năm trở lại đây hiện tượng tràm bị chết nhiều, làm cho diện tích tràm bị thu hẹp, mất đi vẻ
mỹ quan sẳn có (Hình 4.9). Ngoài ra, việc chặt phá rừng ở các vùng đầu nguồn, khai thác
rừng nguyên sinh trong vùng Bắc Cát Tiên, Bù Gia Mập, Phú Quốc, U Minh... và việc cháy
rừng trên diện rộng ở Lâm Đồng, U Minh, Đồng Tháp đã gây thiệt hại lớn đến tài nguyên
rừng và ảnh hưởng đến môi trường sống nghiêm trọng.
Tính chung trong cả nước, tốc độ mất rừng hiện nay được ước tính vào khoảng
200.000ha/năm trong đó khoảng 60.000 ha rừng bị chặt phá để chuyển thành đất nông
nghiệp ngoài kế hoạch, 50.000 ha bị cháy và 90.000 ha để khai thác gổ củi, trong khi đó mức
trồng rừng khoảng 80.000 – 100.000 ha/năm không bù lại được tốc độ mất rừng.

61
 Hình 4.8 Rừng tràm Trà Sư-nơi nghĩ dưỡng và tham quan du lịch
(Nguồn: Bộ môn Khoa Học Môi Trường)

Hình 4.9 Rừng tràm Trà Sư-cây rừng đã bị chết mà chưa rỏ nguyên nhân
(Nguồn: Bộ môn Khoa Học Môi Trường- Dự án Trà Sư)
IV.2.2.3 Vai trò và lợi ích của rừng trong cuộc sống
Rừng hay quần xã những thân cây gỗ trong lớp thảm thực vật trên Trái Đất là bộ phận
hết sức quan trọng trong môi trường sống của con người. Rừng cung cấp cho con người
những vật liệu cần thiết, tác động trực tiếp đến sự tồn tại và chất lượng của các tài nguyên
khác như: đất, nước và tạo ra những điều kiện thuận lợi cho đời sống và hoạt động sản xuất
của con người.
Rừng có quan hệ chặt chẽ với đất. Rừng tham gia vào sự hình thành và phát triển của đất,
bảo vệ đất. Đất lại là nguồn vật liệu nuôi dưỡng rừng, cho phép rừng sinh trưởng và phát

62
triển. Lá cây rừng làm giảm bớt sự xói mòn trên mặt đất, cành lá rừng rụng xuống tạo thành
chất mùn, làm phân bón cho đất. Trong sinh quyển hệ thống đất và rừng cùng phối hợp đảm
nhận các chức năng tiếp thu bức xạ mặt trời, chuyển hóa vật chất từ thạch quyển và khí
quyển thành sinh khối, thực hiện chu trình tuần hoàn của oxy, cacbon, nitơ, phospho, nước
và nhiều chất khác (Bùi Thị Nga, 2000).
Rừng mưa nhiệt đới chứa một sinh khối to lớn vào khoảng 5T/ha với mức tăng trưởng 300-
500 ta/ha/năm. Trong đó có khoảng 75% các chất cacbon hữu cơ và đạm thực vật. Cành lá
rơi rụng ở rừng nhiệt đới gấp 5 lần rừng ôn đới. Quá trình mùn hóa, phân hủy nhanh chu
trình trả lại dinh dưỡng cho cây quay vòng nhanh hơn, độ phì của đất cùng với rừng tồn tại
lâu dài, tạo nên những hệ sinh thái bền vững.
Rừng điều hòa khí hậu do lớp thực vật nhiều tầng tiếp nhận các bức xạ ánh sáng mặt trời
ngăn cản việc hun nóng mặt đất, tạo nên vi khí hậu điều hòa hơn dưới tán lá rừng. Rừng
ngăn cách các luồng gió, bão, bảo vệ các khu dân cư hoặc nông nghiệp. Rừng có tác dụng
điều tiết dòng chảy sông ngòi với việc giữ nước trên lưu vực trong mùa mưa lũ và cung cấp
lại trong mùa khô kiệt. Qua đó rừng ngăn chặn mức độ thiệt hại của lũ lụt và hạn hán, chế độ
thủy văn trên lưu vực có rừng trở nên điều hòa hơn. Rừng có giá trị du lịch sinh thái, phong
cảnh, thể thao (Hình 4.10). Trong các nền kinh tế sơ khai thực vật và động vật hoang dã là
nguồn cung cấp lương thực, thực phẩm chính cho con người. Rừng là ”lá phổi xanh” do có
nhiều cây xanh, giúp sự quang tổng hợp mạnh, tăng oxy trong không khí, giúp sức khỏe, an
dưỡng cho con người. Rừng là nơi tập trung rất nhiều cây cho sản phẩm quí như: nhuộm,
thuốc, lương thực, thực phẩm..... Rừng còn là nơi trú ngụ của nhiều loài động vật trong đó có
chim, bò sát, ...

Hình 4.10 Vườn quốc gia Đất Mũi, nơi nghĩ dưỡng và tham quan (Nguồn Bùi Thị Nga)
IV.2.2.4 Bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng
Rừng đóng vai trò quan trọng, có tác dụng lớn trong việc điều hoà lượng nước bốc hơi, nước
chảy trên bề mặt đất, nước thấm, tác dụng đối với đất, đối với không khí là ”lá phổi xanh”,
giúp cho sự quang hợp mạnh, tăng lượng oxy, rừng giúp thu hoạch mùa màng với năng suất
cao, là nguồn nước ngọt, là ngân hàng gen quí giá. Rừng đã mang lại nhiều lợi ích cho con
người, gắn liền với cuộc sống của con người, khi rừng bị phá hoại thì môi trường và con
người bị ảnh hưởng trầm trọng (Hình 4.11).

63
 Giảm đa
dạng sinh
học Giảm phân
hũu cơ

Khan hiếm
gỗ, củi đốt
Giảm độ
phì của đất

Gia tăng
xói mòn
đất

Gia tăng lũ
lụt
Gia tăng
chảy tràn
Mất rừng Giảm thủy
trên đất dốc điện

Ô nhiễm Giảm sản

nước lượng cá

Ảnh hưởng
nước uống

Hình 4.11 Ảnh hưởng đến môi trường của việc mất rừng
Do đó cần phải có biện pháp bảo vệ và phát triển tốt tài nguyên rừng:
- Ngăn chặn nhanh chóng tệ nạn phá rừng, nhất là rừng nhiệt đới, rừng đầu nguồn.
- Bổ sung vào luật bảo vệ rừng những hình phạt thích đáng và xử lý nặng nề những ai
có ý phá rừng.
- Có chính sách, chế độ động viên, khen thưởng những người có trách nhiệm trong việc
bảo vệ, chăm sóc, trồng rừng, chống cháy rừng.
- Lập những khu bảo vệ thiên nhiên, tránh tác động của con người, đặc biệt là những
vườn quốc gia cần được bảo vệ kỹ lưỡng
- Thiết lập những rừng trồng mới, kiện toàn khu rừng phòng hộ để làm vành đai xanh
cho nhân dân. Thiết lập nhiều công viên, lâm viên với cây xanh bóng mát.
- Thiết lập những mô hình nông lâm kết hợp, đó là một phương thức sản xuất tốt.

64
 - Giáo dục, tuyên truyền rộng rãi việc bảo vệ rừng, bảo vệ cây xanh.

IV.2.3 Tài nguyên sinh vật

Thiên nhiên đã cho nhân loại một nguồn tài nguyên vô cùng phong phú và đa dạng, theo dự
đoán của các nhà sinh học thì trên hành tinh chúng ta đang sống có khoảng từ 13 – 14 triệu
loài. Tuy nhiên, cho đến nay chúng ta chỉ mới biết được khoảng hơn 1.750.000 loài, trong đó
có khoảng 5700 loài vi sinh vật, 1.020.561 loài động vật không xương sống, 322.311 loài
thực vật, 19056 loài cá, 9040 loài chim, 11757 loài bò sát lưỡng cư và 4000 loài thú. Trong
đó 80.000 loài thực vật có khả năng cung cấp nguồn lương thực thực phẩm, chúng ta chỉ mới
sử dụng có hiệu quả khoảng 1500 loài. Các nguồn lợi về cây thuốc trong tự nhiên còn rất
lớn, cho đến nay khoa học chỉ phát hiện khoản 5000 loài cây có chứa hoạt chất đặc biệt có
thẻ chống được bệnh. Với nguồn tài nguyên quí giá đó cũng đã mang lại hàng năm cho thế
giới vào khoảng 40 tỷ đô la.
Loài hoang dã, chắc chắn, như chúng ta đã biết, đó là nguồn tài nguyên quan trọng do bởi
giá trị hiện tại hoặc giá trị kinh tế tiềm lực cho nhân dân, nguồn tài nguyên sinh vật hoang dã
cung cấp sự giải trí dưới hình thức săn bắn hoặc câu cá (Nguyễn Thiện Tống, 1991). Những
nguồn tài nguyên sinh vật hoang dã cung cấp cho nhân dân với sự khác nhau rộng lớn của
những lợi ích kinh tế trực tiếp như nguồn thực phẩm, đồ gia vị, những mùi, xà phòng, dầu
nấu ăn, thuốc nhuộm, cao su thiên nhiên, dược phẩm và vật liệu quan trọng khác. Thường thì
sự tụ tập quan trọng nhất của những loài hoang dã có thể là vai trò của chúng trong việc bảo
vệ sức khỏe và toàn bộ hệ sinh thái của thế giới. Những sự phục vụ hệ sinh thái của các loài
thực và động vật hoang dã bao gồm những dự trữ thực phẩm từ đất liền ra biển, bao gồm sự
sản xuất và duy trì của O2 và những hơi khác trong không khí, sự lọc và thải độc của những
vật chất độc, sự điều hòa khí hậu trái đất, sự điều chỉnh cung ứng nước ngọt, sự thối rữa của
những chất thừa, những chất dinh dưỡng chủ yếu, sự duy trì của kho rộng lớn của vật chất di
truyền, sự tích trữ của mặt trời như năng lượng hóa học trong thực phẩm, gỗ và nhiên liệu
dưới đất (Nguyễn Tứ, 2004). Do hoạt động của con người như săn bắn, hủy hoại nơi sống,
nhất là thu hẹp diện tích rừng, môi trường bị ô nhiễm do nhiều nguyên nhân, việc buôn bán
động vật hoang dã làm cho rất nhiều loài đã bị diệt chủng, nhiều loài suy giảm sản lượng tới
mức bị đe dọa diệt vong, nguồn dự trữ gen bị mất mát và thu hẹp. Số lượng các loài chim và
thú bị diệt chủng trong khoảng thời gian từ 1600 đến 1950 trùng với sự tăng trưởng dân số
và sự phát triển công nghiệp. Các nhà khoa học dự đoán rằng, nếu chiều hướng hiện nay vẫn
tiếp diễn thì 25% số loài trên thế giới sẽ chịu số phận diệt chủng trong vài thập kỷ tới, đi
theo với sự suy giảm đáng báo động của nơi sống và các hệ sinh thái. Những lý do chính của
sự tuyệt chủng những loài này do chúng bị săn bắn bán, mất nơi cư ngụ, sự cung ứng thực
phẩm chẳng hạn như rừng bị khai hoang để làm trang trại và thành thị. Ngoài ra không chỉ
có loài chim bị tuyệt chủng, mà hiện còn có những động vật và thực vật khác bị đe doạ
o Khỉ ”mắt kiếng” ở Vân Nam, Trung Quốc đang hiếm hoi.
o Chim ưng, gấu trúc, khỉ lông vàng,.. ở Tân Cương, Trung Quốc thường bị
săn trộm.
o Beo, tê giác, vượn,... ở Châu Phi đang báo động.

65
Những loài động vật và vi sinh vật sống nhờ vào thực vật, kẻ đã tạo nên nguồn hữu cơ ban
đầu CO2, nước và muối khoáng. Bởi vậy, ở đâu có thực vật thì ở đó có động vật, động vật
càng giàu, càng đa dạng ở những nơi thực vật phát triển cực thịnh. Thực vật không chỉ cung
cấp thức ăn mà còn là nơi ở, chỗ trốn tránh kẻ thù của các loài động vật. Theo những số liệu
mới nhất, đến nay con người đã biết được 1.392.485 loài động vật, thực vật và vi sinh vật,
nghĩa là khoảng 4,1% số lượng loài có thể có trên hành tinh này sống ở trên cạn và ở dưới
nước. Riêng động vật và vi sinh vật chiếm 76,8% các loài đã biết, nhóm động vật có xương
sống khoảng 3%.

IV.2.4 Tài nguyên đất

IV.2.4.1 Định nghĩa
Đất là vật thể thiên nhiên cấu tạo lâu đời do kết quả của quá trình hoạt động tổng hợp của 5
yếu tố hình thành gồm: đá, thực vật, động vật, khí hậu, địa hình và thời gian. Tài nguyên đất
là tài nguyên vật liệu có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với con người. Đất là chổ ở của cộng
đồng cư dân, là địa bàn khai thác nông, lâm, ngư nghiệp (Hình 4.12) và là nơi xây dựng các
cơ sở sản xuất công nghiệp và các cơ sở hạ tầng của xã hội.

Hình 4.12 Đất là nơi diễn ra các họat động chủ yếu của con người (Lê văn khoa, 2005)
Về số lượng tài nguyên đất được xác định theo diện tích. Về chất lượng, theo độ phì nhiêu
cần thiết cho sản xuất nông nghiệp và các nhu cầu sử dụng khác.
Đất là một phức hợp các khoáng vật vô cơ (hầu hết là đất sét, bùn, cát) làm gia giảm lượng
vật chất hữu cơ, nước không khí, và các sinh vật sống trên mặt đất. Môi trường đất cung cấp
chất dinh dưỡng cho cây trồng, bằng cách đó, trực tiếp hay gián tiếp, cung cấp thực phẩm
cho chúng ta và các động vật khác để bảo tồn sự sống và sức khỏe của các sinh vật (Lê Văn
Khoa & ctv, 1999) .
IV.2.4.2 Thành phần của đất
Đất chứa không khí, nước, chất rắn. Chất rắn là thành phần chủ yếu chiếm gần 100% khối
lượng đất và được chia ra làm 2 loại: các chất vô cơ và các chất hữu cơ.

66
Các chất vô cơ là thành phần chủ yếu của đất, tỷ lệ phần trăm so với khối lượng khô kiệt của đất
thường chiếm là 97-98%. Bốn nguyên tố đầu là: O, Si, Al, Fe đã chiếm tới 93% khối lượng đất.
Năm nguyên tố cuối cùng là H, C, S, P, N rất cần cho cây trồng nhưng đá chỉ có 0,5% còn
trong đất thì tỷ lệ của chúng lại cao hơn. Ví dụ: C trong đất cao hơn trong đá 20 lần và N cao
hơn 10 lần. Chính vì vậy mà đất nuôi sống được cây trồng.
Các chất hữu cơ của đất chỉ chiếm có vài phần trăm khối lượng đất nhưng lại là bộ phận
quan trọng nhất của đất. Nguồn gốc các chất hữu cơ của đất là do xác các loài sinh vật sống
trong đất tạo nên. Trong các loài này, cây xanh có một sinh khối lớn nhất, chúng lấy thức ăn
từ trong nước và đất. Nhờ CO2 trong khí quyển và năng lượng mặt trời chúng tạo ra chất hữu
cơ. Ngay khi đang sống chúng cũng trả lại cho đất cành, lá, quả rụng, rể chết. Các chất hữu
cơ này sẽ biến đổi dưới tác dụng của không khí, nước, nhiệt độ, vi sinh vật theo 2 quá trình:
quá trình khoáng hóa và quá trình mùn hóa.
o Quá trình khoáng hóa là quá trình phá hủy các chất hữu cơ để chúng biến thành
những hợp chất vô cơ đơn giản như các loại muối khoáng, H2O, CO2, NH3, H2S,...
o Quá trình mùn hóa là quá trình tổng hợp các chất kể cả vô cơ và hữu cơ để hình thành
một hợp chất cao phân tử màu đen là mùn.
Các chất hữu cơ nói chung và mùn nói riêng có ảnh hưởng tới đất và cây trồng: Mùn chứa
nhiều chất dinh dưỡng đặc biệt là Nitơ rất cần thiết cho cây trồng, mùn có tác dụng kích
thích cho cây trồng. Đây là điểm khác hẳn giữa các chất hữu cơ, chất mùn và phân hóa học.
Các thành phần đất được sắp xếp thành một dãy gọi là tầng đất. Mỗi tầng có độ dày, kết cấu,
màu sắc và sự kết hợp khác nhau và sự thay đổi của nó với những điều kiện khác nhau của
đất (Lê Văn Khoa, 1995). Các tầng trong đất gồm:
o Tầng 0: Tầng rác rưởi: gồm lá rụng còn tươi, mảnh vụn hữu cơ và một phần những
chất hữu cơ mục rữa.
o Tầng A: Tầng đất mặt: gồm một phần chất hữu cơ mục rữa (đất mùn, mùn), những
sinh vật sống, và chất khoáng vô cơ.
o Tầng E: Tầng lắng đọng: xuyên suốt bề mặt, gồm những chất hòa tan hoặc chất lơ
lửng di chuyển xuống phía dưới.
o Tầng B: Tầng đất cát: tích lũy sắt, nhâm và những phức chất ẩm ướt, đất sét lắng
đọng từ tầng trên.
o Tầng C: Tầng vật liệu gốc: một phần vật chất vô cơ.
o Tầng R: Đá móng, tầng không thể xâm nhập.
Đất trên thế giới biến đổi rất rộng về màu sắc, tính chất như: trạng thái xốp, độ chua và độ
sâu. Các điểm khác nhau này có thể được dùng để phân loại khoảng hơn 10 kiểu đất chính
như: đất đen, đất xám, đất phù sa, đất laterit, đất đỏ basalt, đất hoang mạc, đài nguyên, đất
rừng nâu, đất hoang mạc, đất núi, tuyết, băng, hồ. Có 5 loại đất quan trọng xếp theo thứ tự
là: đất mềm, đất xốp, đất sỏi, đất giàu silic, và đất cằn cỗi.

67
 VI.2.4.3 Tài nguyên đất trên thế giới và Việt Nam
a. Tài nguyên đất trên thế giới
Tổng diện tích đất tự nhiên của hành tinh là 14,8 x 109 ha (148 triệu km2), trong đó có những
loại đất tốt, thích hợp cho sản xuất nông nghiệp như: đất phù sa, đất đen, đất rừng nâu chỉ
chiếm 12,6%, còn lại những loại đất quá xấu như: tuyết, băng, hồ, đất hoang mạc, đất núi,
đất đài nguyên đến 40,5 %
Theo đánh giá của F.A.O – UNESCO về đất thế giới như sau:
o 20% diện tích đất ở vùng quá lạnh.
o 20% diện tích đất ở vùng quá khô.
o 20% diện tích đất ở vùng quá dốc.
o 10% diện tích đất có tầng đất mỏng.
o 10% diên tích đất ở vùng trồng trọt được.
o 20% diện tích đất có thể làm đồng cỏ.
Cho đến nay, diện tích đất trồng trọt mới chiếm 1.500 triệu ha nghĩa là 10% tổng diện tích
đất tự nhiên. Lẽ dĩ nhiên những đất đã trồng trọt thường là phù hợp với các loại đất tốt nhất.
Ngay trong đất trồng trọt, người ta cũng thấy:
o Đất có năng suất cao 14%
o Đất có năng suất trung bình 28%
o Đất có năng suất thấp 58%
Đất có tiềm năng khai thác nông nghiệp trên toàn Trái Đất được ước lượng vào khoảng 3200
triệu ha, hiện nay mới khai thác 1500 triệu. Tại các nước phát triển khoảng 70% đất tiềm
năng nông nghiệp đã đưa vào canh tác. Tại phần lớn các nước đang phát triển tỷ lệ này mới
36%. Trung bình toàn Châu Á, tỷ lệ lên tới 92%, trong lúc ở Châu Mỹ La tinh chỉ mới 15%,
ở Châu Phi là 21%. Tỷ lệ này phụ thuộc một phần lớn vào khả năng cấp nước cho nông
nghiệp. Tại nhiều vùng đất sa mạc nếu được cung cấp nước thì những diện tích rộng lớn đất
hoang hóa từ nhiều thế kỷ có thể trở thành đất nông nghiệp. Ngược lại nếu thiếu nước thì đất
phì nhiêu sẽ trở thành vô dụng cho trồng trọt. Hiện nay, nguồn tài nguyên vô giá này tiếp tục
bị giảm về số lượng và chất lượng.
o Trước tiên, đất nông nghiệp mất do chuyển sang đất sử dụng cho mục đích khác mà
chủ yếu là đất xây dựng. Trình độ xã hội càng cao, nhu cầu càng lớn, cần phải phát
triển nhu cầu văn hóa giao thông,...
o Thêm vào đó, lượng dân số tăng nhanh, cần phải giải quyết việc xây cất nhà cửa,
trường học, bệnh viện.
Ngoài ra, đất còn bị mất do nhiều lý do như: xói mòn, nhiễm phèn, nhiễm mặn, ô nhiễm...
ước lượng khoảng 4 triệu ha mỗi năm, và như vậy mỗi năm nhân loại mất 12 triệu ha đất
nông nghiệp. Nhưng đất còn lại cũng không trọn vẹn, thường cũng bị giảm sút do nhiều

68
nguyên nhân như nạn xói mòn, đặc biệt nhất là vùng nhiết đới ẩm: 1 ha đất trong 1 năm mất
từ 100 – 150 tấn đất, nạn khô hạn, nước thải công nghiệp cũng làm ảnh hưởng lớn đến đất.
Tài nguyên đất trên thế giới nhìn chung đang ở vào tình trạng bị suy thoái nghiêm trọng do
bị khai thác quá mức với những phương thức không thích hợp, do phá hoại tầng phủ thực vật
gây xói mòn, rửa trôi. Các biện pháp làm đất, bón phân và tưới tiêu, xả thải nước, không hợp
lý cũng gây ra tình trạng đất bị ô nhiễm bởi các hóa chất độc; trở thành chua, mặn hoặc
laterit hóa. Ước tính hàng năm 15% đất toàn cầu bị suy thoái vì các lý do nhân tạo, trong đó
suy thoái vì xói mòn do nước chiếm 60% do gió 28%, 12% do mất chất dinh dưỡng. Ở
Trung Quốc diện tích đất đã bị suy thoái là 280 triệu ha chiếm 30% lãnh thổ. Biến đổi khí
hậu kết hợp biện pháp sử dụng đất không hợp lý gây ra sa mạc hóa. Ước tính đến nay 10%
đất có tiềm năng khai thác nông nghiệp trên Trái Đất đã bị sa mạc hóa. Sa mạc Sahara ở Bắc
Phi mỗi năm tiến về Địa Trung Hải hàng trăm mét, làm mất đi mỗi năm khoảng 100.000 ha
đất nông nghiệp và đồng cỏ.
b. Tài nguyên đất ở Việt Nam
Tổng số đất đai tự nhiên của Việt Nam là 33 triệu ha đứng thứ 58 so với các nước trên thế
giới. Nhưng vì dân số đông đứng hàng 13 trong các nước trên thế giới nên ha đất tự nhiên
trên đầu người thấp, chỉ khoảng 0,54ha.
Diện tích đất nông nghiệp có khoảng 6,9 triệu ha, chiếm 21% so với đất tự nhiên, nếu tính
diện tích đất nông nghiệp trên đầu người, ta có khoản 0,4 ha, đây là chỉ tiêu thấp nếu so với
thế giới (chỉ hơn Nhật Bản).
Theo số liệu thống kê của Tổng cục quản lý ruộng đất năm 1985 thì tình hình sử dụng đất
đai ở Việt Nam còn nhiều điểm chưa hợp lý. Hiện trạng sử dụng đất như sau:
o Đất nông nghiệp: 6.942.212 ha tức 21,02%.
o Đất lâm nghiêp: 9.641.661 ha tức 29,19%.
o Đất chuyên dùng: 1.622.532 ha tức 4,91%.
o Những loại đất khác: 14.827.725 ha tức 44,88%.
Theo quy hoạch đến năm 2010 thì đất nông nghiệp nước ta phải phát triển và mở rộng đến
10 triệu ha, trong đó:
o 6,8 triệu ha cây trồng hàng năm (có 4,2 – 4,3 triệu ha lúa)
o 2,8 – 3 triệu ha cây lâu năm
o 0,7 triệu ha mặt nước nuôi trồng thủy sản
Theo ước tính với diện tích 10 triệu ha VN có thể sản xuất 42 – 50 triệu tấn lương thực, nếu
kể sản lượng hoa màu chúng ta có từ 48 – 55 triệu tấn.
Việt Nam có khoảng 2 triệu ha đất phèn là một trong những nuớc có diện tích đất phèn lớn
nhất thế giới. Đồng bằng sông Cửu Long có khoảng 1 triệu ha đất phèn và trở thành một vùng
đất phèn nổi tiếng cả nước - diện tích đất tự nhiên Đồng Tháp Mười là 653.000 ha thì đất phèn
đã chiếm 400.000 ha tức là 62 %, trong đó đất phèn nặng đã chiếm hơn 50% (Hình 4.13)..

69
 Hình 4.13 Phẩu diện đất phèn họat động (Nguồn: Lê Văn Khoa, 2005)
IV.2.4.4 Các vấn đề trong nông nghiệp
Hiện nay ô nhiễm môi trường gây ra do hóa chất dùng trong nông nghiệp đã trở thành vấn đề
cần được quan tâm. Các loại thuốc trừ dịch hại, thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) đã và đang là
một trong những nguyên nhân làm giảm số lượng nhiều loài sinh vật có ích, làm giảm tính
đa dạng sinh học, ảnh hưởng có hại đối với sức khỏe con người (Lê Văn Khoa & ctv, 1999).
Hàng năm ở Việt Nam sử dụng khoảng 15.000 – 25.000 tấn thuốc trừ dịch hại và thuốc
BVTV, bình quân lượng thuốc sử dụng trên 1 ha gieo trồng là 0,4 – 0,5 kg. Do sử dụng
không hợp lý hóa chất BVTV và theo kết quả nghiên cứu của Viện vệ sinh dịch tễ Trung
ương thì không khí vùng thở của người phun thuốc thường bị nhiễm các hóa chất này vượt
tiêu chuẩn cho phép hàng trăm lần, nhất là khi phun thuốc bột, phun mù và phun tầm cao.
Do đó đã gây nên một số trường hợp nhiễm độc. Dư lượng thuốc trừ sâu cũng được phát
hiện trong nông sản và thực phẩm Nuôi trồng thủy sản hiện nay đã và đang lạm dụng thuốc
kháng sinh để phòng trị bệnh cho tôm và cá nuôi. Dư lượng kháng sinh tồn đọng trong nước
thải của các ao nuôi và các trại giống tôm không phải là nhỏ. Đây là điều cần được quan tâm
đặc biệt trong chiến lược phát triển bền vững nghề nuôi ở việt Nam. Sử dụng quá nhiều các
chất khoáng trong thức ăn, thuốc tăng trọng và một số vi khoáng trong chăn nuôi cũng là vấn
đề bức xúc cho các nhà môi trường hiện nay ở Việt Nam vì việc quản lý nguồn thải này cực
kỳ khó khăn.
a. Do tập quán phản vệ sinh dẫn đến ô nhiễm đất
Chúng ta biết rằng: phân, rác là mầm móng của bệnh tật. Trong phân người chứa rất nhiều vi
khuẩn đường ruột, vi rút bại liệt, uốn ván, trứng giun sán... Còn rác là nơi ẩn nấp và hoạt
động của chuột là nơi khu trú của nhiều mầm bệnh...
Trong cuộc sống, nhất là những vùng nông thôn hoặc miền núi thường có thói quen phóng
uế bừa bãi cũng như vứt rác ra đường không đúng nơi qui định. Thậm chí ngay cả thành phố
cũng còn những tập quán lạc hậu này, người ta vứt rác, vứt cả súc vật chết ra đường như
mèo, chuột chết,..làm cho mặt đất trở nên bẩn thỉu.

70
Mỗi người dân một ngày thải 0,5 kg chất thải bao gồm cả rác. Nếu dân số nước ta là 80 triệu
dân. Rõ ràng, mỗi ngày chúng ta phải xử lý 40.000 tấn chất thải, nếu số chất thải này không
có cách xử lý kịp thời thì mặt đất sẽ ngày càng bị ô nhiễm nghiêm trọng,..
b. Do hoạt động nông nghiệp với phương thức canh tác khác nhau
Ở đây chủ yếu là việc sử dụng nguồn phân bón và thuốc trừ sâu diệt cỏ không hợp lý dẫn
đến môi trường đất bị ô nhiễm.
™ Vấn đề phân bón hoá học
Sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu bệnh là chìa khóa của sự thành công trong cách
mạng xanh và đảm bảo nhu cầu về lương thực. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhiều
người đã lo ngại về ảnh hưởng của phân bón đến môi trường và sức khỏe con người. Điều lo
ngại này không chỉ trong những nước phát triển mà ngày càng trở nên vấn đề quan trọng ở
những nước đang phát triển. Hoạt động của con người càng mở ra nhiều lĩnh vực đa dạng thì
chất thải và ô nhiễm càng phức tạp càng nhiều lên. Ngày nay, chất thải không những đổ ra
sông biển làm ô nhiễm mà còn được chôn xuống đất (landfill) ngày càng phổ biến. Mặc khác
giữa môi trường nước, môi trường không khí, biển cùng với môi trường đất có một sự liên
quan chặt chẽ với nhau, đặc biệt là môi trường nước và môi trường đất. Bởi vì, đất và nước
luôn luôn đi với nhau. nước ở trên mặt đất, nước ở trong lòng đất, nước và đất giao thoa
nhau. Vì vậy, ô nhiễm một trong 2 môi trường đó sẽ là ô nhiễm cả hai. Khi người nông dân
áp dụng những công nghệ hiện đại thì rất nhiều các vấn đề môi trường nảy sinh:
- Gây độc cho nguồn nước, cho đất bởi thuốc trừ sâu và nitrat (NO3-) và do đó, tác động xấu
đến sức khỏe con người, các động vật hoang dại và làm suy thoái các hệ sinh thái. Để tăng
năng suất cây trồng người ta thường bón thêm phân đạm vô cơ (N) lân (P2O5) và Kali (K2O).
Nhưng trong đó, đáng chú ý nhất là đạm, một loại phân mang lại hiệu quả rỏ rệt nhất cho
năng suất cây trồng nhưng cũng gây ô nhiễm cho môi trường đất. Vì cây chỉ sử dụng hữu
hiệu tối đa 30% lượng phân bón vào đất. Còn lại phần thì bị rửa trôi, phần nằm lại trong đất,
gây ô nhiễm môi trường. Ví dụ phân nitrat (NO3-) hay các dạng đạm khác dễ chuyển thành
NO3-. Phân đạm amon, chẳng hạn chứa NH4+, khi bón cho đất khô, trở thành NO3-. Ngoài ra
một số dạng phân hóa học khác gây ô nhiễm môi trường đất là phân lân, mặc dù lân là yếu tố
cần thiết cho cây rau đậu, nhưng với lượng lân cao, sẽ gây chua cho môi trường sinh thái đất
(Lê Văn Khoa, 2005)
Phân hữu cơ nếu ủ đúng kỷ thuật trước khi bón và bón đúng liều lượng thì không gây hại
bao nhiêu cho môi trường sinh thái. Nhưng phần lớn nông dân dùng phân hữu cơ như phân
bắc, nước tiểu đều không qua ủ cho hoai, nên gây ô nhiễm cho môi trường đất và gây hại
cho động vật và con người. Bởi trong phân rất nhiều giun sán, sâu bọ, vi trùng và các nấm
bệnh khác. Nếu bón vào đất chúng có điều kiện sinh sôi nẩy nở lan truyền qua nước mặt,
nước ngầm hoặc bốc hơi và không khí làm ô nhiễm môi trường sinh thái.
- Gây tổn hại cho các nông trại và các nguồn tài nguyên thiên nhiên ảnh hưởng sức khỏe người
lao động và cộng đồng do thuốc trừ sâu. Thường thuốc trừ sâu bao gồm trừ sâu, trừ nấm, côn
trùng, diệt cỏ kích thích sự tăng trưởng đều là các hợp chất hóa học hữu cơ hay vô cơ.

71
 ™ Vấn đề tưới tiêu trong nông nghiệp
Trên thế giới có khoảng 2.700 km3 nước dùng để tưới trong năm 1990 hoặc khoảng 69%
tổng lượng nước ngọt được sử dụng. Đất nước tưới trên thế giới tăng từ 168 triệu ha năm
1970 lên 228 triệu ha năm 1990, nghĩa là tăng khoảng 36 % trong vòng 2 thập kỷ. Mặc dù
diện tích đất canh tác có tưới hiện nay mới chỉ chiếm 1/6 tổng diện tích canh tác, nhưng nó
sản xuất 1/3 lương thực của thế giới. Tuy nhiên tốc độ mở rộng diện tích đất có tưới đã chậm
lại vì diện tích đất phải tưới tăng và nguồn nước có chất lượng tốt bị cạn kiệt ở khắp mọi
miền của thế giới.
Ở Việt Nam, số lượng và chất lượng nước phục vụ cho nông nghiệp, nhìn chung đáp ứng đủ
cho nhu cầu tưới cây, trừ các vùng bị mặn ở ven biển và các vùng bị ảnh hưởng nước chua ở
đồng bằng sông Cửu Long trong các tháng đầu mùa mưa và cuối mùa khô. Năm 1985, cả
nước đã sử dụng 40,65 tỷ m3 nước cho nông nghiệp, chiếm 89,8% tổng lượng nước tiêu thụ,
trong đó cho trồng trọt là 40,64 tỷ m3.
c. Do thải ra trên mặt đất một lượng lớn chất thải bỏ trong công nghiệp
Do thải ra trên mặt đất một lượng lớn chất thải bỏ trong công nghiệp như than, khoáng vật từ
các ống khói, lò nung, lò đút gang,.. những chất độc hại chứa trong các chất thải bỏ nói trên
bị khử kiềm và bị lôi cuốn vào trong đất. Có thể nói dưới hình thức hơi, bụi, khí độc được
tung vào không trung, chất thải bỏ lại rơi xuống đất từ đó làm thay đổi thành phần hóa học
đất, độ pH của đất, thay đổi quá trình nitrat hóa của đất do đó ảnh hưởng đến hoạt động của
vi sinh vật trong đất...
d. Do những chất gây ô nhiễm không khí rồi lắng xuống mặt đất
Do những chất gây ô nhiễm không khí rồi lắng xuống mặt đất. Ví dụ như trong hoạt động
công nghiệp thường đưa vào khí quyển một lượng SO2, SO2 kết hợp với hơi nước trong khí
quyển trở thành H2SO4 dưới dạng sương mù hoặc mưa làm cho mặt đất bị nhiễm H2SO4 đó
là hiện tượng mưa acid.
IV.2.4.5 Một số thách thức trong nông nghiệp
Nông, lâm, ngư nghiệp là ngành kinh tế quan trọng nhất của Việt Nam, hiện sản xuất ra gần
1/4 GDP. Trong những năm 1990, nông nghiệp và nông thôn Việt Nam đã có những bước
phát triển, tiến bộ đáng kể. Sản xuất lương thực, đặc biệt là lúa, tăng lên liên tục cả về diện
tích gieo trồng và năng suất, đã bảo đảm an ninh lương thực quốc gia và đưa Việt Nam trở
thành một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới. Thâm canh trở thành xu
hướng chủ đạo trong nền nông nghiệp với việc áp dụng các thành tựu khoa học công nghệ
mới về giống, quy trình canh tác và chế biến sản phẩm. Cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông
thôn đã có những chuyển dịch theo hướng đa dạng hoá và định hướng theo thị trường. Tuy
nhiên, vẫn còn một số thách thức đối với sự phát triển bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp
và nông thôn:
- Ruộng đất ở nông thôn bị chia nhỏ, manh mún, không phù hợp với yêu cầu của việc
sản xuất hàng hoá lớn, tập trung.
- Quá trình cơ giới hoá nông nghiệp và việc áp dụng các quy trình kỹ thuật sản xuất
tiên tiến còn diễn ra chậm chạp. Hầu hết các khâu sản xuất ở những vùng nông
nghiệp đều làm thủ công, dẫn đến năng suất lao động nông nghiệp rất thấp.

72
 - Công nghiệp tác động còn yếu vào nông, lâm, ngư nghiệp, đặc biệt là công nghiệp
chế biến nông sản.
- Thị trường nông sản không ổn định, giá cả thay đổi theo chiều hướng bất lợi đối với
nông dân.
- Tình trạng giảm sút đa dạng gen ở giống cây trồng, vật nuôi do trào lưu thay thế giống
truyền thống bằng giống mới đang làm cho việc phòng chống sâu bệnh khó khăn hơn.
- Việc sử dụng phân hoá học, thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ và các chất kích thích sinh
trưởng một cách tuỳ tiện đã có dấu hiệu vượt quá giới hạn cho phép của môi trường sinh
thái, dẫn đến thoái hoá đất, ô nhiễm nguồn nước và gây hại cho sức khoẻ con người.
- Công nghệ sản xuất còn lạc hậu, sức cạnh tranh kém, thiếu thị trường tiêu thụ sản
phẩm là những nguyên nhân cản trở sự phát triển ổn định của khu vực này.
- Tình trạng bóc lột tài nguyên đất đai và trong lòng đất, rừng, động thực vật ở các vùng
nông thôn cũng đang làm lãng phí nhiều nguồn tài nguyên quý không thể tái tạo được.
IV.2.4.6 Nông nghiệp và nông thôn bền vững
Nông nghiệp và nông thôn là mục tiêu của nhà nước Việt nam trong những năm tới. Để gia
tăng sức sản xuất và điều kiện sống của nông dân ngày càng được cải thiện một số kế họach
sau cần được thực hiện:
- Hoàn thiện hệ thống luật pháp, chính sách đồng bộ về phát triển nông nghiệp; hệ thống
quản lý và bảo vệ tài nguyên đất đai, tài nguyên nước, các giống cây trồng, vật nuôi,
các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác sử dụng trong nông, lâm, ngư nghiệp; các
phương pháp canh tác tiên tiến và vấn đề bảo vệ môi trường nông nghiệp, nông thôn.
- Tăng cường sự phối hợp công tác giữa các cơ quan quản lý ngành, lĩnh vực nông
nghiệp, nông thôn, môi trường và các cơ quan quản lý khác. Tiếp tục bồi dưỡng cán
bộ quản lý ở Trung ương và địa phương nhằm nâng cao năng lực đội ngũ quản lý cho
phát triển nông nghiệp bền vững.
- Quy hoạch phát triển nông thôn, khuyến khích đô thị hóa nông thôn một cách hợp lý
thông qua các chính sách tài chính, phát triển công nghệ và chính sách dân số, nhằm
tạo sự phát triển bền vững ở cả nông thôn và đô thị, tạo lập mối quan hệ hợp lý về
phân công lao động, trao đổi và thúc đẩy lẫn nhau giữa nông thôn và đô thị, làm cho
đời sống vật chất ở nông thôn ngày càng đầy đủ tiện nghi và đời sống văn hóa, tinh
thần ngày càng văn minh, tiến bộ. Xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn, phát triển các
công trình thuỷ lợi nhằm tăng diện tích được tưới tiêu chủ động. Giải quyết vấn đề
cung cấp nước sạch cho người dân và vật nuôi ở những vùng dân cư nghèo.
- Đẩy mạnh quá trình chuyển đổi ruộng đất ở những vùng ruộng đất manh mún, phân
tán, dồn điền đổi thửa. Áp dụng những hệ thống sản xuất kết hợp nông-lâm, nông-
lâm-ngư nghiệp phù hợp với điều kiện sinh thái của từng vùng nhằm sử dụng tổng
hợp và có hiệu quả các loại tài nguyên đất, nước và khí hậu.
- Mở rộng sản xuất và thị trường sản phẩm nông nghiệp sạch, chú trọng khâu kiểm tra chất
lượng sản phẩm nhằm tạo cho người tiêu dùng niềm tin vào mức độ vệ sinh, an toàn của

73
 nông sản, thực phẩm. Phát triển công nghiệp chế biến các sản phẩm chăn nuôi, thuỷ sản,
trồng trọt để tăng chủng loại, quy mô và hiệu quả sản xuất lương thực, thực phẩm.
- Đẩy mạnh quá trình cơ cấu lại kinh tế, giống cây trồng vật nuôi và sử dụng nguồn lao
động nông thôn. Đa dạng hóa cơ cấu sản xuất kinh doanh nhằm tạo thêm việc làm tại
chỗ, nâng cao thu nhập, phân công lại lao động nông thôn, tạo điều kiện cho việc định cư
ổn định, giảm bớt sức ép di dân từ nông thôn ra thành thị. Củng cố và hoàn thiện hơn nữa
hệ thống dịch vụ kỹ thuật hiện có đối với các lĩnh vực nông nghiệp, lâm nghiệp, chăn
nuôi và thuỷ sản. Thiết lập một hệ thống hướng dẫn sản xuất và tiêu thụ nông sản.
- Phát triển các ngành nghề và doanh nghiệp phi nông nghiệp ở nông thôn phải đi đôi
với việc xây dựng và mở rộng các khu công nghiệp tập trung, có đủ kết cấu hạ tầng
bảo đảm hạn chế khả năng gây ô nhiễm. Nghiên cứu để hình thành mạng lưới các tổ
chức làm công tác tư vấn, đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật nhằm phát triển công nghiệp, tiểu
thủ công nghiệp ở nông thôn, phát triển các làng nghề truyền thống. Chủ động quy
hoạch và xây dựng các cụm làng nghề, các khu công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp tập
trung ở vùng nông thôn để phát triển kinh tế, đồng thời làm giảm ô nhiễm môi trường
do các ngành nghề này gây ra.
- Nghiên cứu và ứng dụng công nghệ sinh học trong phát triển những giống cây trồng
và vật nuôi có năng suất, chất lượng và sức chống chịu sâu bệnh cao, không thoái
hoá, không làm tổn hại tới đa dạng sinh học. Thành lập các trung tâm sản xuất giống
chất lượng cao, nhập khẩu có chọn lọc và thẩm định kỹ những giống cây trồng, vật
nuôi của nước ngoài.
- Phát triển sản xuất phân bón hữu cơ, phân bón sinh học, phân bón phân giải chậm
phục vụ cho việc phát triển nền nông nghiệp sinh thái. Mở rộng việc áp dụng sản xuất
nông nghiệp hữu cơ, thực hiện phổ cập quy trình phòng trừ sâu bệnh tổng hợp (IPM).

IV.2.5 Tài nguyên khí hậu

IV.2.5.1. Giới thiệu
Tài nguyên khí hậu bao gồm các yếu tố về thời tiết khí hậu (khí áp, nhiệt độ, độ ẩm, bức xạ
mặt trời, lượng mưa...) địa hình, không gian trống. Các yếu tố khí hậu có vai trò to lớn trong
đời sống và sự phát triển của sinh vật và con người (Bùi Thị Nga, 2000). Tác động của khí
hậu đến con người trước hết thông qua nhịp điệu của chu trình sống: nhịp điệu ngày đêm,
nhịp điệu mùa trong năm, nhịp điệu tháng và tuần trăng. Các nghiên cứu của các nhà khoa
học cho thấy tình trạng sức khoẻ, tốc độ phát triển của sinh vật phụ thuộc vào thời điểm của
các chu trình sống trên. Cường độ và đặc điểm của bức xạ mặt trời có tác động mạnh mẽ tới
sự phát triển của sinh vật và tăng trưởng sinh khối.
Khí hậu thời tiết có ảnh hưởng mạnh mẽ tới tình trạng sức khoẻ con người, Trong giai đoạn
phát triển hiện nay của nền kinh tế và giao lưu xã hội, khí hậu, thời tiết đang trở thành một
dạng tài nguyên vật chất thiết yếu của con người. Khí hậu thời tiết thích hợp tạo ra các khu
vực du lịch, nuôi trồng một số sản phẩm động thực vật có giá trị kinh tế cao (hoa, cây thuốc,
các nguồn gen quý hiếm khác.)

74
Khí quyển là lớp vỏ ngoài của trái đất với ranh giới dưới là bề mặt thuỷ quyển, thạch quyển
và ranh giới trên là khoảng không giữa các hành tinh. Khí quyển trái đất có ảnh hưởng rất
lớn đối với thời tiết khí hậu trong vùng. Khí quyển trái đất được hình thành do sự thoát hơi
nước, các chất khí từ thuỷ quyển và thạch quyển. Thời kỳ đầu, khí quyển chủ yếu gồm hơi
nước, amoniac, metan, các loại khí trơ và hydro. Dưới tác dụng phân huỷ của tia sáng mặt
trời hơi nước bị phân huỷ thành oxy và hydro. Oxy tạo ra tác động với amoniac và metan tạo
ra khí nitơ và carbonic. Quá trình tiếp diễn, một lượng hydro nhẹ mất vào khoảng không vũ
trụ, khí quyển còn lại chủ yếu là hơi nước, nitơ, carbonic, một ít oxy. Thực vật xuất hiện trên
trái đất cùng với quá trình quang hợp đã tạo nên một lượng lớn oxy và làm giảm đáng kể
nồng độ CO2 trong khí quyển. Sự phát triển mạnh mẽ của động thực vật trên trái đất cùng
với sự gia tăng bài tiết, phân huỷ xác chết động thực vật, phân huỷ yếm khí của vi sinh vật
đã làm cho nồng độ khí N2 trong khí quyển tăng lên nhanh chóng, để đạt tới thành phần khí
quyển hiện nay.
Khí quyển là vỏ trên bề mặt Trái đất. Nó bao gồm hỗn hợp các khí như nitơ (79%), oxy
(21%) và cacbon đioxit (0,03%)… hòa trộn với hơi nước. Khối lượng khí cấu thành khí
quyển ước tính khoảng 5,15 x 1015 tấn (Sytnick, 1985). Khí quyển còn chứa nhiều khí khác
ở lượng nhỏ và các hạt lơ lửng như bụi, phấn hoa, các vi khuấn, virut, bào tử nấm… không
khí còn chứa mùi khác nhau như mùi của hoa, mùi của chất hữu cơ bị phân hủy và mùi khí
thải từ công nghiệp. Các đám cháy rừng và đốt các nhiên liệu hóa thạch thải ra khỏi, tro, mùi
và các chất gây ô nhiễm như HF, SO2. Trong thiên nhiên, không khí ở những vùng không
chịu ảnh hưởng của công nghiệp và thành phố được xem là tương đối sạch, bởi vì nồng độ
của các loại khí độc rất thấp, không thể tạo ra ô nhiễm. Thế nhưng rất nhiều chất lạ sinh ra
do hoạt động của con người đã thâm nhập vào “không khí sạch” này. Sự xả các khí độc vào
không khí đã tác động đến đời sống thực vật, động vật và sức khỏe con người, làm phương
hại tới các công trình xây dựng hoặc các tính chất khác (Cartledge, 1994).
IV.2.5.2 Các tầng của khí quyển
Khí quyển trái đất có cấu trúc phân lớp với các tầng đặc trưng từ dưới lên trên như sau: Tầng
đối lưu, tầng bình lưu, tầng trung gian, tầng điện ly.
- Tầng đối lưu (Troposphere) là tầng thấp nằm ngay trên mặt đất và ở tầng này càng lên cao
nhiệt độ càng giảm. Tầng đối lưu có chiều cao thay đổi từ 8km ở các đới cực và khoảng 18
km ở đới xích đạo. Ở đó luôn có chuyển động đối lưu của khối không khí bị nung từ mặt đất,
thành phần khí khá đồng nhất. Tầng đối lưu là nơi tập trung nhiều nhất hơi nước, bụi và các
hiện tượng thời tiết chính như mây, mưa, tuyết, mưa đá, bão v.v...
- Tầng bình lưu: nằm trên tầng đối lưu với ranh giới trên dao động trong khoảng độ cao 50
km. Không khí tầng bình lưu loãng hơn, ít chứa bụi và các hiện tượng thời tiết, trong tầng
này có một vùng ở độ cao vào khoảng 25 km cách mặt đất, có nhiệt độ gần như không đổi và
luôn tồn tại một lớp không khí giàu khí Ozon (O3) thường được gọi là tầng Ozon. Trong khi
đó tầng trên của nó, nhiệt độ tăng cùng với việc tăng độ cao.
- Tầng trung quyển (Mesosphere): Trong tầng này có sự giảm nhiệt độ ở độ cao 55 – 80 km.
- Đỉnh tầng trung quyển nằm ở phía trên tầng trung quyển trên nữa là tầng nhiệt quyển
(Thermosphere) và ngoại quyển (Exosphere), ở đây nhiệt độ ban ngày thường rất cao, nhưng
ban đêm xuống thấp. Tầng ngoại quyển chuyển dần vào tầng khoảng không vũ trụ (ourer space).

75
Cấu trúc tầng của khí quyển được hình thành do kết quả của lực hấp dẫn và nguồn phát sinh
khí từ bề mặt trái đất, có tác động to lớn trong việc bảo vệ và duy trì sự sống trái đất.
IV.2.5.3 Thành phần của không khí
Thành phần khí quyển trái đất khá ổn định theo phương nằm ngang và phân dị theo phương
thẳng đứng. Phần lớn khối lượng 5.1015 tấn của toàn bộ khí quyển tập trung ở tầng đối lưu
và bình lưu. Thành phần khí quyển trái đất gồm chủ yếu là nitơ, oxy, hơi nước, CO2, H2, O3,
NH4, các khí trơ.
Nitơ (N) = 78,08%
Oxygen (O) = 20,946%
Argon (Ar) = 0,934%
Carbondioxit (CO2) = 0,0314%
Neon (Ne) = 0,0018%
Heli (He) = 0,0005%
Metan (CH4) = 0.0002%
Krypton (Kr) = 0,0001%
Theo thống kê con người có thể nhịn ăn trong 2 tuần, nhịn uống trong 2 ngày nhưng không thể
nhịn thở trong vài phút. Mỗi ngày một người chỉ cần 1,8 lít nước để uống, 1,4 kg thức ăn nhưng
phải cần đến 14 kg không khí (tương đương 12m3) để thở. Không khí gắn liền với sự tồn tại và
phát triển trong đời sống, hoạt động của mọi thế giới động thực vật. Vì vậy, khi không khí bị ô
nhiễm rõ ràng sẽ là mối đe dọa cho cuộc sống của con người và tất cả động vật khác…
Khi nguồn nước bị ô nhiễm, chúng ta có thể đun sôi để diệt khuẩn, nấu chín thức ăn để hạn
chế ô nhiễm. Nhưng khi không khí bị ô nhiễm thì việc xử lý nó rất phức tạp. Trên thực tế rất
khó sản xuất ra không khí, chúng ta cũng không thể mua bán, vay mượn không khí. Vì vậy
gìn giữ để bầu không khí được trong lành là một vấn đề rất quan trọng. Do tính chất lưu
động của không khí nên vấn đề ô nhiễm không khí không phải là vấn đề cục bộ mà là vấn đề
có tính chất toàn cầu.
IV.2.5.4 Hiệu ứng nhà kính (The green house effect)
Nhiệt độ bề mặt trái đất được tạo nên do sự cân bằng giữa năng lượng mặt trời đến bề mặt
trái đất và năng lượng bức xạ của trái đất vào khoảng không gian giữa các hành tinh. Năng
lượng mặt trời chủ yếu là các tia sóng ngắn dễ dàng xuyên qua các lớp CO và tầng O3 rồi
xuống đất. Trong khi đó, bức xạ của trái đất với nhiệt độ bề mặt trung bình +16oC là sóng
dài có năng lượng thấp, dễ dàng bị khí quyển giữ lại. Các tác nhân gây ra sự hấp thụ bức xạ
sóng dài trong khí quyển là khí CO2, bụi, hơi nước, khí mêtan, khí CFC v.v...
"Kết quả của sự của sự trao đổi không cân bằng về năng lượng giữa trái đất với không gian
xung quanh, dẫn đến sự gia tăng nhiệt độ của khí quyển trái đất. Hiện tượng này diễn ra
theo cơ chế tương tự như nhà kính trồng cây và được gọi là Hiệu ứng nhà kính".
Thành phần của khí trong nhà kính như sau:
- CO2 chiếm 50%

76
 - CFC chiếm 20%
- CH4 chiếm 16%
- O3 chiếm 8% (tầng đối lưu)
- NO chiếm 6%
Vấn đề ở đây là sự tích lũy ngày càng nhiều lượng CO2 và một số khí khác trong nhà kính.
Từ đó phần lớn tia bức xạ từ mặt đất phân phối lại khí quyển bị giữ trong nhà kính, vì vậy
làm nhiệt độ trung bình mặt đất ngày càng tăng lên.
a Nguyên nhân dẫn đến gia tăng nồng độ khí nhà kính
- Sự đóng góp của ngành năng lượng: 80 % khí CO2 tỏa ra do việc đốt các nhiên liệu
hóa thạch để tạo nguồn năng lượng, còn lại là do sự tàn phá rừng và các hoạt động
khác. Có khoảng 35% khí CH4 tỏa ra có thể quy về năng lượng (20% từ việc đốt sinh
khối, còn 15% từ việc khai thác khí thiên nhiên). Hàng năm, con người thải vào khí
quyển 550 triệu tấn CH4. Khoảng 50% khí NO có liên quan đến việc sử dụng nhiên
liệu hóa thạch.
- Hậu quả của việc tàn phá rừng: thực vật mới có khả năng hấp thụ trực tiếp năng
lượng của các dao động điện từ, trước hết là ánh sáng mặt trời. Nhờ năng lượng này,
chúng có thể chuyển hóa các chất vô cơ, đặc biệt là nước và khí CO2 thành các chất
hữu cơ như CH (Hydratcarbon). Quá trình quang hóa này trong đó clorophin (chất
màu của lá và các bộ phận khác có màu xanh lá cây của thực vật) hấp thụ năng lượng
ánh sáng chuyển nó thành năng lượng của liên kết hóa học của các chất hữu cơ gọi là
“sự quang hợp”.Từ khái niệm trên, ta thấy vai trò của rừng nói riêng và thực vật nói
chung là vô cùng to lớn trong việc hấp thụ CO2 và thải oxy trong tự nhiên, để duy trì
và phát triển sống của thế giới thực vật trên hành tinh.
- Hoạt động công nghiệp phát triển liên tục, tăng nhanh và không được qui họach.
- Quy mô và mạng lưới giao thông tăng nhanh.
- Bùng nổ dân số trên quy mô toàn cầu.
Từ đó làm nồng độ CO2 trong khí quyển tăng lên không ngừng.
Ngoài khí CO2 còn một số khí khác do những hoạt động của con người cũng góp phần đáng
kể trong việc làm tăng nồng độ trong khí nhà kính. Ví dụ
o CH4: Hàng năm, con người thải vào khí quyển 550 triệu tấn, khí methan
giữ nhiệt gấp 30 lần lớn hơn khí CO2.
o CFC (chloro fluorocarbon): Nó tồn tại hàng trăm năm trong khí quyển và
nó hấp thụ nhiệt 17.000 lần lớn hơn CO2. Chính sự tồn tại khá lâu trong khí
quyển của các chất khí đó nên nó đã đóng góp đáng kể vào việc làm tăng
nhiệt độ trái đất.
b Hậu quả của việc nóng lên của trái đất
Theo dự đoán, nếu nồng độ khí CO2 trong khí quyển tăng gấp đôi thì nhiệt độ trung bình của
trái đất sẽ tăng lên khoảng 3,60C. Sự gia tăng tiêu thụ nhiên liệu hoá thạch của loài người

77
đang làm cho nồng độ khí CO2 của khí quyển tăng lên. Sự gia tăng khí CO2 và các khí nhà
kính khác trong khí quyển trái đất làm nhiệt độ trái đất tăng lên. Theo tính toán của các nhà
khoa học, khi nồng độ CO2 trong khí quyển tăng gấp đôi, thì nhiệt độ bề mặt trái đất tăng lên
khoảng 3oC. Các số liệu nghiên cứu cho thấy nhiệt độ trái đất đã tăng 0,5oC trong khoảng
thời gian từ 1885 đến 1940 do thay đổi của nồng độ CO2 trong khí quyển từ 0,027% đến
0,035%. Dự báo, nếu không có biện pháp khắc phục hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ trái đất sẽ
tăng lên 1,5 - 4,5oC vào năm 2050.
Vai trò gây nên hiệu ứng nhà kính của các chất khí được xếp theo thứ tự sau: CO2 => CFC
=> CH4 => O3 =>NO2. Sự gia tăng nhiệt độ trái đất do hiệu ứng nhà kính có tác động mạnh
mẽ tới nhiều mặt của môi trường trái đất.
• Nhiệt độ trái đất tăng sẽ làm tan băng và dâng cao mực nước biển. Như vậy, nhiều
vùng sản xuất lương thực trù phú, các khu đông dân cư, các đồng bằng lớn, nhiều đảo
thấp sẽ bị chìm dưới nước biển.
• Sự nóng lên của trái đất làm thay đổi điều kiện sống bình thường của các sinh vật trên
trái đất. Một số loài sinh vật thích nghi với điều kiện mới sẽ thuận lợi phát triển.
Trong khi đó nhiều loài bị thu hẹp về diện tích hoặc bị tiêu diệt.
• Khí hậu trái đất sẽ bị biến đổi sâu sắc, các đới khí hậu có xu hướng thay đổi. Toàn bộ
điều kiện sống của tất cả các quốc gia bị xáo động. Hoạt động sản xuất nông nghiệp,
lâm nghiệp, thuỷ hải sản bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Nhiều loại bệnh tật mới đối với con người xuất hiện, các loại dịch bệnh lan tràn, sức khoẻ
của con người bị suy giảm. Sự nóng lên trái đất sẽ dẫn đến sự thay đổi các chủng, loại trong
sinh thái rừng (WHO, 1997).

IV.2.6 Tài nguyên nước

IV.2.6.1 Tài nguyên nước trên trái đất
Nước tham gia vào thành phần cấu trúc của sinh quyển và điều hòa các yếu tố của khí hậu,
đất đai và sinh vật thông qua chu trình vận động của nó. Nước còn chứa đựng những tiềm
năng khác, đáp ứng những nhu cầu đa dạng của con người: Tưới tiêu cho nông nghiệp; dùng
cho sản xuất công nghiệp, tạo ra điện năng và nhiều thắng cảnh văn hóa khác...
Trên trái đất, các đại dương chiếm một diện tích khoảng 361 triệu km2 (71% diện tích bề mặt
Trái đất). Trữ lượng tài nguyên nước có khoảng 1,5 tỉ kilômét khối (km3) trong đó có
khoảng 91 triệu km3 (0,07%) là các vực nước ngọt nội địa, 97,61% là đại dương và biển. Tài
nguyên nước ngọt cần thiết cho sự sống của loài người, có khối lượng khoảng 28,25 triệu
km3, chiếm 2,08% khối lượng chung của thủy quyển. Phần lớn nguồn nước ngọt này ở dạng
đóng băng không thể sử dụng được. Trên thực tế, nước có thể sử dụng được chỉ có 4,2 triệu
km3, tương ứng với 0,31%
IV.2.6.2 Chu trình nước và sự phân bố của nước
Nước trên hành tinh phân bố không đều. Nước tự nhiên tập trung phần lớn ở biển và đại
dương, sau đó là khối băng ở các cực, rồi nước ngầm. Nước ngầm tầng mặt chiếm

78
một tỉ lệ không đáng kể. Nước không ngừng vận động và chuyển trạng thái, tạo nên vòng
tuần hoàn của nước trong sinh quyển. Nước bốc hơi, ngưng tụ rồi mưa. Nước mưa rơi xuống
đất một phần ngưng đọng trong các hồ, phần khác tạo nên dòng chảy bề mặt để đổ ra biển.
Năng lượng cho quá trình này lấy từ Mặt trời, dưới dạng bức xạ nhiệt. Lượng mưa hoặc
tuyết rơi trên hành tinh phân bố không đều phụ thuộc vào địa hình và khí hậu, lượng mưa
(tuyết) trung bình hàng năm được tính như sau:
Khí hậu hoang mạc: dưới 120mm; khí hậu khô: 120-250mm; khí hậu khô vừa 250-500mm;
khí hậu ẩm vừa 300-1.000mm; khí hậu ẩm: 1.000-2.000mm; khí hậu quá ẩm trên 2.000mm.
Nói chung, đại dương là nơi nhận lượng mưa, tuyết nhiều nhất, trung bình hàng năm, lượng
mưa (tuyết) trên đại dương khoảng 990mm so với 650-670mm ở lục địa.
IV.2.6.3 Quản lý và sử dụng nước
Từ khi sinh ra con người đã tác động vào chu trình nước, tất nhiên chỉ trong phạm vi của
phần nước rơi trên bề mặt đất. Con người cần nước cho nhu cầu sinh sống của mình: nông
nghiệp, công nghiệp nuôi trồng thủy sản và những nhu cầu về văn hóa, giải trí,... Người ta
ước tính rằng, trên phạm vi toàn cầu nước dùng cho sinh hoạt chiếm khoảng 6% tổng số, cho
công nghiệp 21%, số còn lại dành cho nông nghiệp. Trong công nghiệp, ví dụ, để sản xuất 1
tấn giấy cần 250 tấn nước; 1 tấn phân đạm cần 600 tấn nước. Còn trong nông nghiệp, để có
được1 tấn đường, hoặc 1 tấn ngô, thực vật phải sử dụng tới 1.000 tấn nước. Như vậy, trong
sản xuất, nguồn nước này không chỉ lấy từ sông, hồ mà còn rút ra từ nước ngầm.
Nước được sử dụng cần 2 tiêu chuẩn: số lượng và chất lượng.
- Về số lượng: Trên thế giới, nhiều nơi nước dư thừa nhưng không được sử dụng vì chất
lượng kém, ngược lại, có nơi nước ít bị bẩn nhưng lại cạn kiệt. Nhân loại đang đứng trước
ngưỡng cửa sự khủng hoảng nước. Hiện tại con người chưa thể can thiệp được vào sự cân
bằng nước trong thiên nhiên. Vì khả năng tác động của con người đến lượng nước rơi trên bề
mặt các lục địa còn quá nhỏ bé: 90% lượng nước rơi có nguồn gốc từ biển và chỉ 10% nhờ
sự thoát hơi nước của lớp phủ thực vật và sự bốc hơi của các thủy vực. Nói một cách khác,
con người chưa có thể điều khiển thời tiết và khí hậu, mà mới chỉ có khả năng tác động có
hiệu quả đến sự phân bố của nước rơi (do mưa) như tác động đến hệ thực vật, canh tác lớp
đất mặt, tạo ra vi địa hình, xây dựng các hồ chứa, đắp đê ngăn lũ lụt, khai thác nước ngầm...
Trong vùng khí hậu ẩm , rừng bảo vệ nguồn nước cho các sông suối và độ ẩm đất, ngăn chặn
và hạn chế tác động của nước mưa rơi xuống đất. Ở những vùng có du canh, rừng bị tàn phá
hoặc ở những nơi khô hạn có nền nông nghiệp và chăn nuôi truyền thống kiểu du mục,
thường xảy ra cháy rừng hoặc thảm cỏ bị dẫm đạp quá mức, nạn rửa trôi, xói mòn xảy ra
càng mạnh, lòng sông suối ngày càng nông do bồi đắp bởi các vật liệu xói mòn, nạn lũ quét
đe dọa nghiêm trọng. Việc xây dựng các hồ chứa, các hệ thống đập ngăn lũ đã trở thành yêu
cầu của cuộc sống nhằm sử dụng nước tưới cho nông nghiệp, phát triển nghề thủy sản và
khai thác điện năng...
Khai thác nước ngầm cũng trở thành phổ biến, trước hết người ta khoan thăm dò, đánh giá
trữ lượng và xây dựng bản đồ phân bố của nó. Theo số liệu thống kê, mỗi người trên Trái đất
có thể có được hơn 70 triệu gallon nước ngầm, tuy nhiên chưa xác định được lượng nước
ngọt, vì trong số này một phần đáng kể là nước lợ và nước mặn.

79
- Về chất lượng: đây là vấn đề quan trọng khi đã có nguồn nước. Chất lượng nước phải phù
hợp với từng nhu cầu sử dụng, ví dụ: dùng cho sinh hoạt; cho công nghiệp; cho nông nghiệp
hoặc cho nuôi trồng thủy sản. Thực tế cho thấy, ở nhiều nước không phải thiếu nguồn nước mà
là thiếu nước có chất lượng cần thiết, nhất là nước dùng cho sinh hoạt. Một biện pháp khả thi và
hữu hiệu hiện nay là tái sử dụng nước, nghĩa là quay vòng số lượng nước đã sử dụng. Đây là
một quy trình công nghệ thanh lọc nước có chất lượng xấu thành nước có chất lượng tốt.

IV.2.7 Tài nguyên khoáng sản

Khoáng sản là loại tài nguyên không tái tạo được. Cả nước hiện có tổng cộng trên 1.000 mỏ
đang hoạt động và khai thác trên 50 loại khoáng sản khác nhau. Hiện tại, do còn quản lý
lỏng lẻo, tình trạng khai thác bừa bãi tương đối phổ biến, nhất là ở các mỏ nhỏ nằm phân
tán, rải rác ở các địa phương. Bên cạnh việc làm lãng phí tài nguyên do không tận thu được
hàm lượng khoáng sản hữu ích, việc khai thác bằng công nghệ lạc hậu còn gây ra tình trạng
mất rừng, xói lở đất, bồi lắng và ô nhiễm sông suối, ven biển.
Những hoạt động ưu tiên trong việc sử dụng khoáng sản:
- Đưa vào sử dụng các công cụ kinh tế, hành chính và chế tài pháp luật nhằm thực hiện
kiên quyết và có hiệu quả hơn Luật Khoáng sản.
- Kiện toàn hệ thống quản lý tài nguyên khoáng sản ở Trung ương và các địa phương.
Xây dựng quy hoạch thống nhất sử dụng các nguồn tài nguyên khoáng sản và bảo vệ
môi trường.
- Đổi mới công nghệ khai thác, sàng tuyển và chế biến nhằm tận dụng tài nguyên
khoáng sản và bảo vệ môi trường. Nghiên cứu công nghệ sử dụng các loại quặng có
hàm lượng thấp nhằm triệt để sử dụng khoáng chất trong các mỏ, đồng thời giảm khối
lượng đất đá thải, thu hẹp diện tích bãi thải. Tìm giải pháp thu hồi các chất hữu ích từ
các bãi thải quặng để làm sạch môi trường và tránh lãng phí tài nguyên.
- Tổ chức trình tự khai thác mỏ một cách hợp lý, tránh tình trạng mỏ dễ thì làm trước,
mỏ khó thì bỏ lại, làm ảnh hưởng tới việc theo dõi, đánh giá và quy hoạch khai thác
khoáng sản. Hạn chế và sớm tiến tới nghiêm cấm tình trạng khai thác mỏ một cách tự
phát, bừa bãi.
- Đối với tài nguyên khoáng sản ở dưới lòng sông, cần khoanh khu vực khai thác, tránh
làm sạt lở bờ và thay đổi dòng chảy.
- Tăng đầu tư cho khâu phục hồi, tái tạo và cải thiện môi trường sinh thái ở các địa bàn
khai thác mỏ.

IV.3. SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG
Vấn đề môi trường và sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên có một tầm quan trọng thực sự
đối với thế giới ngày nay. Khởi đầu, quan niệm bảo vệ môi trường được quan niệm thu hẹp
trong việc bảo vệ thiên nhiên và vệ sinh môi trường, chống ô nhiễm nên nhiều người nghĩ
rằng chỉ liên quan đến các nước phát triển là chính. Thái độ này đã dần dần thay đổi khi loài
người ý thức được sự huỷ diệt môi trường do quá trình phát triển không chú ý đến cân bằng
80
sinh thái trong tự nhiên. Thực tế sử dụng hợp lý và hiệu quả TNTN không chỉ giúp năng cao
năng suất lao động và đời sống của người dân mà còn góp phần bảo vệ môi trường và chất
lượng cuộc sống của cộng đồng. Khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm, bền vững các nguồn
tài nguyên thiên nhiên cần được đặc biệt ưu tiên, bao gồm các hoạt động về khai thác hợp lý
và sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả tài nguyên. Bởi vì hầu hết các vấn đề ô nhiễm môi trường
là do việc khai thác và sử dụng tài nguyên kém hiệu quả nhất là tài nguyên đất, nước, rừng
và khoáng sản (Bộ Tài Nguyên & MT, 2005).

IV.3.1 Sử dụng hiệu quả tài nguyên đất

- Sử dụng hiệu quả và bền vững tài nguyên đất đã và đang thực hiện các chính sách,
chương trình và dự án thích hợp như : giao đất khoán rừng cho hộ gia đình, trồng rừng,
nông lâm kết hợp, phát triển cây lâu năm trên đất dốc, bảo tồn và sử dụng bền vững đất
ngập nước, quản lý lưu vực sông và đới ven bờ... Một số hành động quốc tế nhằm chống
thoái hoá đất cũng đã được thực hiện, song quy mô còn rất nhỏ. Những hoạt động ưu tiên
nhằm sử dụng hiệu quả và bền vững tài nguyên đất: bổ sung, sửa đổi và hoàn thiện hơn
các chính sách và pháp luật về quyền sở hữu, sử dụng và quản lý nhà nước về đất đai.
Xây dựng và sử dụng có hiệu quả hệ thống thông tin về tài nguyên đất. Tiếp tục xây
dựng và ban hành các chính sách, các quy định về quản lý đất dốc, đất lưu vực sông và
đất ngập nước. Lồng ghép tốt hơn nữa các chính sách quốc gia với các kế hoạch hành
động quốc tế về việc chống thoái hoá và sử dụng đất bền vững.
- Điều hoà sự phân bố dân số và di dân giữa các vùng, miền nhằm giảm áp lực của dân số
đối với tài nguyên đất Xây dựng các chương trình tổng hợp nhằm bồi dưỡng, "trẻ hóa"
đất nông nghiệp ở các vùng đồng bằng đông dân. Nghiên cứu và áp dụng các hệ thống
sản xuất nông-lâm-ngư nghiệp liên hoàn ở các vùng sinh thái khác nhau nhằm bảo đảm
hiệu quả phát triển kinh tế-xã hội và bảo vệ môi trường.
- Áp dụng các biện pháp kỹ thuật tổng hợp (nông học, sinh học, hóa học, cơ học...) và đầu
tư thâm canh sử dụng đất theo chiều sâu. Thực hiện tuần hoàn hữu cơ trong đất. Trồng
cây lâu năm có giá trị kinh tế, thương mại cao nhưng ít phải xới xáo đất và thực hiện các
hệ thống nông-lâm-súc kết hợp ở vùng đất dốc. Quản lý lưu vực để bảo vệ đất và nước,
phát triển thuỷ lợi, giữ cân bằng sinh thái và điều hoà các tác động lẫn nhau giữa đồng
bằng và miền núi. Tái tạo lớp phủ thực vật bằng cây rừng hoặc tổ hợp nông-lâm kết hợp
để bảo vệ độ phì nhiêu của đất và sử dụng bền vững đất dốc.
- Nâng cao nhận thức cộng đồng về việc sử dụng hợp lý và tiết kiệm tài nguyên đất. Đào
tạo và huấn luyện để nâng cao kiến thức của nhân dân về công nghệ, kỹ thuật sử dụng và
quản lý đất. Tổ chức tuyên truyền và phát động phong trào quần chúng áp dụng các mô
hình tiên tiến về sử dụng bền vững tài nguyên đất.

IV.3.2 Sử dụng hiêu quả tài nguyên nước

Việt Nam có nguồn nước mặt và nước ngầm tương đối dồi dào, song lượng mưa phân bố
không đều giữa các mùa trong năm và giữa các vùng trong nước, gây ra lũ lụt về mùa mưa
và hạn hán về mùa khô ở nhiều nơi. Địa hình núi non tạo ra tiềm năng đáng kể về thủy điện

81
và dự trữ nước, đồng thời cũng làm tăng khả năng lũ lụt và xói mòn đất. Tài nguyên nước
ngầm có thể được khai thác phục vụ yêu cầu sinh hoạt ở quy mô vừa và lớn ở một số vùng.
Đối với các nguồn nước quốc tế mà Việt Nam cùng có chung với các nước láng giềng, cần
thiết tăng cường sự phối hợp và hợp tác quốc tế trong việc sử dụng và bảo vệ, nhằm phục vụ
lợi ích công bằng và hợp lý giữa các bên (Bộ Tài Nguyên & MT, 2005).
Do vậy việc sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên nước cần phải:
- Xây dựng các chính sách, văn bản pháp luật, các quy định và quy trình kỹ thuật về sử
dụng, bảo vệ và quản lý nguồn nước. Nâng cao năng lực cho các cơ quan chính quyền
các cấp ở địa phương và cho cộng đồng dân cư trong việc quản lý và giám sát sử dụng
nguồn nước.
- Xây dựng chính sách, luật pháp quản lý tổng thể các nguồn nước quốc gia nhằm xem xét
các nhu cầu khác nhau về nước như: tiêu thụ sinh hoạt của con người, tưới tiêu nông
nghiệp, nuôi trồng thuỷ hải sản, thủy điện, du lịch và giải trí để cân đối những nhu cầu
này với tính lợi ích của nước tự nhiên và tiêu chí quản lý hệ sinh thái.
- Nghiên cứu nhu cầu và các phương án sử dụng nước lâu dài nhằm cân đối nguồn nước
trên quy mô quốc gia và ở từng vùng. Đặc biệt chú ý quy hoạch tổng thể nguồn cung cấp
nước cho các đô thị lớn, trung bình và các khu công nghiệp.
- Nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư về việc sử dụng hợp lý, tiết kiệm và bảo vệ tài
nguyên nước. Khuyến khích cộng đồng dân cư tham gia vào các hoạt động bảo vệ môi
trường và tiết kiệm nguồn nước. Huy động sự tham gia rộng rãi của người thụ hưởng
nước vào quá trình lập kế hoạch, vận hành và tài trợ cho các cơ sở hạ tầng về nước.
- Kiện toàn hệ thống tổ chức quản lý nhà nước về tài nguyên nước. Rà soát lại các chức
năng quản lý nguồn nước của các cơ quan khác nhau nhằm tránh chồng chéo, trùng lặp
nghiên cứu hình thành bộ máy tổ chức quản lý tài nguyên nước nước mang tính thống
nhất và liên ngành. Tăng cường hợp tác quốc tế trong việc sử dụng, quản lý và bảo vệ
các nguồn nước dùng chung giữa Việt Nam và các nước láng giềng.
- Xây dựng và thực hiện các chương trình, dự án quản lý tổng hợp các lưu vực sông, các
vùng đầu nguồn, nước ngầm. Mở rộng và nâng cấp hệ thống thủy lợi các cấp, nâng cao
hiệu quả sử dụng và tái sử dụng nước.
- Xây dựng các đơn giá về phí dịch vụ theo nguyên tắc "người sử dụng nước phải trả tiền"
và "trả phí gây ô nhiễm".
- Đẩy mạnh áp dụng các công nghệ xử lý nước thải, khuyến khích sử dụng các công nghệ
sạch trong sản xuất để giảm lượng chất thải, tái sử dụng nước thải. Tu bổ các sông ngòi
và nâng cấp các hệ thống tưới tiêu bị xuống cấp trầm trọng. Khuyến khích công tác bảo
vệ rừng tự nhiên và trồng cây gây rừng.

IV. 3.3 Sử dụng hợp lý tài nguyên rừng

- Củng cố hệ thống quản lý nhà nước để hướng dẫn sử dụng bền vững và bảo vệ tài
nguyên rừng, kết hợp với sự tham gia tích cực của cộng đồng dân cư. Tiếp tục đẩy mạnh
việc giao đất khoán rừng cho các hộ gia đình và tập thể theo Luật Đất đai và Luật Bảo vệ

82
 và phát triển rừng. Xây dựng, ban hành và thực hiện các chính sách, pháp luật nhằm thu
hút đầu tư cho việc phát triển và bảo vệ rừng.
- Hỗ trợ nhân dân trồng và bảo vệ rừng, sử dụng có hiệu quả đất rừng được giao khoán.
Khuyến khích cải thiện đời sống thông qua sử dụng bền vững rừng và quản lý rừng theo
các nhóm cộng đồng dân cư. Trao các hợp đồng bảo vệ rừng cho các cá nhân, hộ gia
đình, các nhóm cộng đồng dân cư để bảo đảm công tác bảo vệ và quản lý phù hợp với
các khu rừng phòng hộ. Xây dựng, ban hành và hướng dẫn về miễn giảm thuế sử dụng
đất, vay vốn với lãi suất ưu đãi cho việc đầu tư thành lập trang trại; ban hành các chính
sách quản lý vùng đệm và vùng lõi rừng cùng các hướng dẫn thực hiện có liên quan.
Triển khai các chính sách chia sẻ lợi nhuận phù hợp trong việc bảo vệ rừng nhằm khuyến
khích nhân dân địa phương tham gia vào công tác quản lý và bảo vệ rừng.
- Thúc đẩy phát triển nông-lâm nghiệp sinh thái, các loại hình trang trại nông-lâm nghiệp,
đồng thời tăng cường các dịch vụ mở rộng nông nghiệp. Khuyến khích sử dụng bền vững
các sản phẩm rừng phi gỗ. Phát triển các ngành công nghiệp sản xuất vật liệu thay thế gỗ.
Nghiên cứu và áp dụng các tiến bộ kỹ thuật và công nghệ mới trong sản xuất lâm nghiệp.
Khuyến khích trồng các loài cây bản địa trong tất cả các hoạt động trồng rừng và tái
trồng rừng. Áp dụng công nghệ khai thác và chế biến gỗ hiện đại, có hiệu quả sử dụng tài
nguyên rừng cao.
- Khuyến khích sử dụng các loại nhiên liệu để thay thế gỗ củi như than, khí ga và thủy
điện quy mô nhỏ...Nghiên cứu đánh giá để lựa chọn nhiên liệu thay thế gỗ củi và đề xuất
việc sử dụng hữu hiệu các nguồn năng lượng mặt trời, năng lượng gió, khí ga tự nhiên
hoặc năng lượng thủy điện.

IV.3.4 Sử dụng hợp lý tài nguyên khoáng sản

Khoáng sản là loại tài nguyên không tái tạo được, nếu quản lý chưa chặt chẽ và tình trạng
khai thác thiếu quy hoạch như hiện nay đã gây ra tình trạng thất thoát tài nguyên khoáng sản,
huỷ hoại môi trường đất, thảm thực vật và gây nhiều sự cố môi trường như sụt lở, sập hầm lò
khai thác...Đặc biệt các mỏ nhỏ nằm phân tán ở các các địa phương không được tổ chức
quản lý thống nhất, đồng bộ nên tình trạng thất thoát tài nguyên và gây ô nhiễm môi trường
càng trầm trọng hơn. Bên cạnh việc làm lãng phí tài nguyên do không tận thu được hàm
lượng khoáng sản hữu ích, việc khai thác bằng công nghệ lạc hậu còn gây ra tình trạng mất
rừng, xói lở đất, bồi lắng và ô nhiễm sông suối, ven biển. Để sử dụng tiết kiệm và có hiệu
quả nguồn tài nguyên khoáng sản, cần lưu ý một số mặt sau:
- Kiện toàn hệ thống tổ chức quản lý tài nguyên khoáng sản ở Trung ương và các địa
phương. Sử dụng các công cụ kinh tế, hành chính và chế tài pháp luật nhằm thực hiện
kiên quyết và có hiệu quả hơn Luật Khoáng sản.
- Xây dựng quy hoạch thống nhất sử dụng các nguồn tài nguyên khoáng sản và bảo vệ môi
trường. Đánh giá và quy hoạch khai thác khoáng sản. Hạn chế và sớm tiến tới nghiêm
cấm tình trạng khai thác mỏ một cách tự phát, bừa bãi. Đối với tài nguyên khoáng sản ở
dưới lòng sông, cần khoanh khu vực khai thác, tránh làm sạt lở bờ và thay đổi dòng chảy.

83
- Tăng đầu tư cho khâu phục hồi, tái tạo và cải thiện môi trường sinh thái ở các địa bàn
khai thác mỏ. Thực hiện bồi hoàn các dạng tài nguyên sau khai thác như: hoàn thổ, trồng
cây xanh, khôi phục thảm thực vật, hệ sinh thái, tái sử dụng chất thải ở những vùng mỏ
đã khai thác...
- Nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư về việc sử dụng hợp lý, tiết kiệm và bảo vệ tài
nguyên khoáng sản. Khuyến khích cộng đồng dân cư tham gia vào các hoạt động bảo vệ
mỏ khoáng sản, đặc biệt đối với các mỏ nhỏ, phân tán và các loại khoáng sản có độ nhạy
cảm cao về kinh tế, dễ gây ô nhiễm môi trường.

IV.3.5 Sử dụng và phát triển tài nguyên biển

Việt Nam đã thực hiện một số chính sách và biện pháp nhằm bảo vệ môi trường biển. Các
Luật Dầu khí, Luật Hàng hải đã được ban hành và Luật Thủy sản sắp được ban hành đều chú
ý tới vấn đề bảo vệ lâu dài nguồn lợi biển, cũng như bảo vệ môi trường biển. Một số thành
phố ven biển đang và sẽ thực hiện các công trình xử lý nước thải và rác thải. Một số dự án
quản lý tổng hợp vùng biển ven bờ đã được thực thi. Sử dụng bền vững tài nguyên biển cần
chú ý các mặt sau:
- Xây dựng chiến lược phát triển kinh tế biển và quản lý tài nguyên, môi trường biển theo
quan điểm phát triển bền vững. Chiến lược này bao gồm các nội dung phân vùng chức
năng biển và ven biển, quản lý tổng hợp các hoạt động khai thác và nuôi trồng thủy sản
ven biển, thành lập hệ thống các khu bảo tồn biển và ven biển, quy hoạch phát triển đô
thị và dân cư ven biển, phát triển các ngành nghề đa dạng và cải thiện đời sống cho
những cộng đồng dân cư ven biển, phòng ngừa và làm giảm tác hại của thiên tai ven
biển, trước hết là bão, lụt, sạt lở, nước dâng, tăng cường năng lực quản lý môi trường
biển và ven biển, phòng ngừa và ứng phó với các sự cố môi trường biển.
- Hình thành một thể chế liên ngành, thống nhất quản lý vùng biển và bờ biển. Cần đổi
mới cách lập quy hoạch, kế hoạch phát triển và quản lý chủ yếu nhằm đạt được lợi ích
kinh tế cục bộ của ngành mà ít chú ý đến vấn đề bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi
trường. Cần có chế tài buộc phải lồng ghép các vấn đề bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và
môi trường vào trong kế hoạch, quy hoạch phát triển kinh tế của ngành. Trước mắt, các
ngành khai thác dầu khí, giao thông vận tải thuỷ, thủy sản, lâm nghiệp, du lịch cần có
chương trình phối hợp để cùng khai thác hợp lý,
bảo vệ tài nguyên và môi trường biển và ven biển.
- Tham gia và lập kế hoạch thực hiện các hiệp định và chương trình hành động quốc tế và khu
vực về đánh cá, sử dụng bền vững và bảo vệ nguồn lợi biển, bảo vệ đa dạng sinh học biển.
- Phát triển mạnh ngành nuôi, trồng thuỷ sản trong nước lợ, nước mặn ven biển theo
hướng hài hòa với môi trường, đồng thời với việc phát triển và ứng dụng công nghệ sau
thu hoạch nhằm sử dụng hợp lý, tiết kiệm sản phẩm của nghề thủy sản, bảo đảm an toàn
thực phẩm và tăng thu nhập ngoại tệ qua xuất khẩu.
- Phát triển và đa dạng hoá các ngành nghề để tăng khả năng tạo việc làm, xóa đói giảm
nghèo và nâng cao mức sống cho các cộng đồng ngư dân ven biển, giúp cho công tác bảo
vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường biển và ven biển được tốt hơn.

84
- Thiết lập và quản lý hiệu quả các khu bảo tồn biển và ven biển. Đẩy mạnh áp dụng các
tiêu chuẩn môi trường ngành và quốc gia. Đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng công nghệ
bảo vệ môi trường biển và ven biển, công nghệ ứng cứu sự cố môi trường biển (tràn dầu,
đắm tàu, ngập mặn...).

Hình 4.14 Tài nguyên biển và ven biển bán đảo Cà Mau (Bùi Thị Nga & ctv2007)

Hình 4.15 Tài nguyên rừng ngập mặn bán đảo Cà Mau (Bùi Thị Nga & ctv2007)

85
Hình 4.16 Rừng ngập mặn –sinh kế của người dân vùng ven biển (Bùi Thị Nga & ctv2007)

IV.4. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG

1. Giải pháp chiến lược để bảo vệ Tài nguyên đất?
2. Các dạng tài nguyên nào dễ bị xáo trộn do họat động của con người? Vì sao?
3. Nguồn tài nguyên nào có thể tái sinh và dễ dang phục hồi trong điều kiện thuận lợi có thể

86
 CHƯƠNG V: MÔI TRƯỜNG ĐẤT, NƯỚC VÀ KHÔNG KHÍ

V.1. MÔI TRƯỜNG ĐẤT

V.1.1 Định nghĩa
Môi trường đất là môi trường sinh thái hoàn chỉnh, bao gồm vật chất vô sinh sắp xếp thành
cấu trúc nhất định. Các thực vật, động vật và vi sinh vật sống trong đất. Các thành phần này
có liên quan mật thiết và chặt chẽ với nhau. Môi trường đất được xem như là môi trường
thành phần của hệ môi trường bao quanh nó gồm nước, không khí, khí hậu...

V.1.2. Những thành phần chủ yếu của môi trường đất
V.1.2.1. Thành phần vô sinh
Thành phần này gồm có một nữa là các khoáng chất, phân nữa còn lại là không khí và nước và
một ít chất hữu cơ từ xác bã các động thực vật có trong đất. Chất khoáng trong đất có được từ
sự phân hũy đá mẹ, và nguồn khác đến từ sông hồ, dòng chảy đại dương, các cơn gió bảo, và
từ các nguồn khác... Tùy theo kích thước cỡ hạt người ta chia thành cát, bụi, sét, hạt keo.
V.1.2.2 Thành phần hữu sinh.
V.1.2.2.1 Vi sinh vật
Vi sinh vật đất gồm vi sinh vật hiếu khí, yếm khí và hiếm khí. Vi sinh vật là hệ sinh vật quan
trọng của môi trường đất. Đóng vai trò phân hũy để cung cấp chất hữu cơ.
V.1.2.2.2 Thực vật
- Thực vật sống trong lòng đất như rễ cây, thực vật không diệp lục, thực vật đơn bào.
- Thực vật trên mặt đất gồm nhiều loài, họ, bộ tạo nên quần xã thực vật, mỗi dạng môi
trường đất đặc trưng cho hệ thực vật nhất định. Thí dụ; cỏ năng thấy ở vùng đất phèn.
V.1.2.2.3 Động vật
Động vật trong và trên lòng đất như: giun, chuột, mối, kiến, sâu bọ, côn trùng đẻ trứng trong lòng
đất. Mỗi loại đất cũng có hệ động vật nhất định như cá sặc rằng ở vùng đất phèn.... Các thành
phần này liên kết thành chuỗi thực phẩm và năng lượng tồn tại tất yếu trong môi trường đất.
Các thành phần vô sinh và hữu sinh tạo thành một dây chuyền thực phẩm và dây chuyền
năng lượng, tồn tại tất yếu trong môi trường đất.

V.1.3. Suy thoái đất

V.1.3.1 Định nghĩa
Suy thoái đất được xem như là sự suy giảm chất lượng đất đai, sự suy giảm này ảnh hưởng
đến năng suất và chất lượng của các sản phẩm nông nghiệp. Tiến trình suy thoái đất có thể
nhanh hoặc chậm phụ thuộc vào điều kiện của thời tiết khí hậu, và trình độ hiểu biết của chủ
thể sử dụng và khai thác đất. Ngày nay suy thoái đất là vấn đề môi trường nan giải nhất ở

87
các quốc gia đang phát triển nhất là Châu Phi, đặc biệt là ở những vùng sa mạc, bán sa mạc,
cũng như vùng khí hậu ẩm ướt. Mỗi châu lục trên thế giới có kiểu hình và nguyên nhân suy
thoái khác nhau. Thực tế cho thấy tài nguyên đất trên thế giới nhìn chung đang ở vào tình
trạng bị suy thoái nghiêm trọng do bị khai thác quá mức với những phương thức không thích
hợp, do phá hoại tầng phủ thực vật gây xói mòn, rửa trôi. Ở Hoa Kỳ bình quân mỗi năm
khoảng 8,5 triệu ha bị nước và gió xói cuốn đi khoảng 25.000 triệu tấn đất màu mỡ. Trên
mỗi ha đất canh tác trung bình bị xói mòn từ 1,8 đến 3,4 tấn đất/năm. Lượng chất dinh
dưỡng bị rửa trôi vào khoảng 5,4 – 8,4 triệu tấn hàng năm, tương đương với sự mất đi 30 –
50 triệu tấn lương thực. Biến đổi khí hậu kết hợp biện pháp sử dụng đất không hợp lý gây ra
sa mạc hóa. Ước tính đến nay 10% đất có tiềm năng khai thác nông nghiệp trên Trái Đất đã
bị sa mạc hóa (Lê Văn Khoa, 2005).
Các biện pháp làm đất, bón phân và tưới tiêu, xả thải nước, không hợp lý cũng gây ra tình
trạng đất bị ô nhiễm bởi các hóa chất độc; trở thành chua, mặn hoặc laterit hóa.
Uớc tính hàng năm 15% đất toàn cầu bị suy thoái vì lý do nhân tạo. Trong đó suy thoái vì
xói mòn do nước chiếm 55,7%, do gió 28%, 12,1% do mất chất dinh dưỡng. Ở Trung Quốc
diện tích đất đã bị suy thoái là 280 triệu ha, chiếm 30% lãnh thổ, trong đó có 36,67 triệu ha
đất đồi bị xói mòn nặng, 6,67 triệu ha bị chua mặn, 4 triệu ha bị úng, lầy. Ở Ấn Độ hàng
năm mất 3,7 triệu ha đất trồng trọt. Tại khu vực Châu Á và Thái Bình Dương 860 triệu ha
đất đã bị hoang mạc hóa ảnh hưởng đến đời sống của 150 triệu người.
V.1.3.2 Các nguyên nhân chính gây suy thoái đất (Hình 5.1)
V.1.3.2.1 Do tự nhiên.
- Địa hình đất có độ dốc cao
- Các tiến trình địa chất
- Do gió
- Do mưa
V.1.3.2.2 Do con người
- Do canh tác không đúng khoa học (du canh, phá rừng, thâm canh) nên đất bị cằn
cỗi và cạn kiệt dưỡng chất, cấu trúc cuả đất bị phá vỡ.
- Làm gia tăng nồng độ độc chất và các muối trong đất như: lạm dụng phân bón,
thuốc trừ sâu.
- Độc chất và ô nhiễm đến từ các hoạt động công nghiệp và chất thải từ các thành phố.
- Quản lý đất kém (đất bị phá vỡ cấu trúc). Đa dạng sinh học trong môi trường đất
bị giảm thiểu, nhất là giảm sút hoạt động của vi sinh vật đất do hạn chế trồng các cây có thể
tạo độ phì tự nhiên cho đất. Sừ dụng đất đai không hợp lý
V.1.3.3 Các cấp độ suy thoái đất
- Suy thoái đất nhẹ: một phần đất bề mặt bị mất đi, 70% thực vật còn được duy trì che phủ đất.
- Suy thoái đất trung bình: hầu hết đất bề mặt bị mất đi. Dinh dưỡng bị nghèo kiệt, có thể
gây độc cho cây trồng, khả năng giữ nước kém. Chỉ có từ 30-70% thảm thực vât che phủ.

88
- Suy thoái đất nặng: dinh dưỡng nghèo kiệt trầm trọng, độc chất tác hại đến cây, thực vật
nghèo nàn. Có khoảng ít hơn 30% thực vật tự nhiên che phủ. Khả năng phục hồi chất lượng
đất tương đối khó và cực kỳ tốn kém.
- Suy thoái đất trầm trọng: không còn thực vật che phủ và không thể phục hồi.

Hình 5.1 Các nguyên nhân chính gây suy thoái đất trên thế giới (Lê Văn Khoa, 2005)

V.1.3.4 Các loại hình suy thoái đất

Như đã đề cập ở phần trên, suy thoái đất là hậu qủa của hoạt động con người và sự tương tác
của hoạt động này với môi trường tự nhiên. Qua nghiên cứu, các nhà khoa học đã chia ra ba
loại hình suy thoái chính như sau:
1. Suy thoái đất lý học: đất bị mất cấu trúc như nén dẻ chặt, giảm khá năng thóat nước.
2. Suy thoái đất hóa học: mất cân bằng dinh dưỡng trong đất, có khả năng gây độc do
nồng độ độc chất trong đất cao.
3. Suy thoái đất sinh học: độ phì tự nhiên của đất giảm, do vi sinh vật và các sinh vật
trong đất giảm.
V.1.3.5 Hậu quả suy thoái đất
Sự suy thoái chất lượng đất, gây ra do canh tác, sử dụng đất không phù hợp của con người
đưa đến những thay đổi lớn về tình trạng dưỡng chất, nguồn hữu cơ, nồng độ các chất và độc
tố. Cụ thể:
- Làm giảm tiềm năng sản xuất của hệ sinh thái.
- Phá vỡ cân bằng nước, năng lượng, và chu trình vật chất trong hệ sinh thái.

89
 - Tác hại đến môi trường sinh thái như làm giảm giá trị của đất, giảm khả năng dẫn
thủy, giảm sức chứa của các hồ...
- Ngoài tác động của suy thoái lên sản lượng nông nghiệp, môi trường nó còn dẫn đến
tình trạng bất ổn về xã hội, thúc đẩy sự thâm canh, gia tăng tốc độ khai hoang, làm ô
nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến sức khỏe và cuộc sống của cộng đồng.
- Tăng nguồn đầu tư vốn canh tác nông nghiệp.
- Giảm đa dạng sinh học.
V.1.3.6 Suy thoái đất ở Việt Nam
Tổng diện tích đất tự nhiên khoảng hơn 33 triệu ha (thứ 57 s/v các nước trên thế giới và diện
tích đất bình quân khoảng 0.6 ha/người, thấp thứ 159 s/v thế giới). Đặc biệt, đất vùng đồi núi
chiếm khoảng 22 triệu ha (67% s/v tổng diện tích cả nước). Việt Nam thuộc vùng nhiệt đới,
mưa nhiều, nhiệt độ không khí cao, do đó, các tiến trình khoáng hóa và rửa trôi, xói mòn
trong đất xảy ra khá mạnh. Do đặc điểm khí hậu Việt Nam, nên đất dễ dàng có chiều hướng
bị thoái hóa. Hiện nay, khoảng 55 % diện tích đất tự nhiên được sử dụng cho sản xuất nông
nghiệp, lâm nghiệp và chuyên dùng khác trong đó gần 7 triệu ha (21% s/v tổng diện tích tự
nhiên) là đất nông nghiệp.
V.1.3.6.1 Vài số liệu đất bị suy thoái ở Việt Nam
Đất bị xói mòn do nước khoảng 10 triệu ha (Hình 5.2) và khoảng 1,35 triệu ha đất nghèo kiệt
dưỡng chất. Diện tích đất bị chua hóa, phèn hóa (Hình 5.3), xói mòn do gió (Hình 5.4), ngập
úng (Hình 5.5), ... chưa tổng kết cụ thể (ước tính khoảng 2 triệu ha).
Riêng đất ĐBSCL với hệ thống phân loại USDA/soil taxonomy, cho thấy đất cũng có những
trở ngại nhất định trong sự suy thoái đất.

Hình 5.2 Đất bị suy thoái do nước(Lê Văn Khoa, 2005)

90
 Hình 5.3 Đất bị suy thoái do phèn hóa (Lê Văn Khoa, 2005)

Hình 5.4 Đất bị suy thoái do gió (Lê Văn Khoa, 2005)

Hình 5.5 Đất bị suy thoái do ngập úng (Lê Văn Khoa, 2005)
91
 V.1.3.6.2 Thực trạng suy thoái đất ở Đồng Bằng Sông Cửu Long
Tài nguyên đất ở ĐBSCL đã được khai thác và sử dụng qua nhiều thế hệ, cùng với thời gian
con người định cư và sinh sống tại đây. Người dân địa phương đã áp dụng nhiều biện pháp
và kinh nghiệm: làm đất thủ công, làm đất bằng cơ giới, ém phèn, rửa phèn, tưới tiêu, bón
phân hoặc chỉ thuần túy dựa vào sức sản xuất tự nhiên của đất trên từng vùng đất khác nhau
nhầm đạt hiệu qủa cao nhất. Ngoài những tác động của con người, đất ĐBSCL vẫn phát triển
theo các tiến trình lý-hóa-sinh học tự nhiên trong đất dưới ảnh hưởng của các điều kiện môi
trường. Kết quả của những tiến trình này đã làm cho đất ngày càng thay đổi, phát triển có
khả năng dẫn đến những suy thoái về dinh dưỡng, phèn hóa, mặn hóa, lý tính kém, nghèo về
quần thể vi sinh vật và cuối cùng làm cho đất giảm tiềm năng sản xuất, đưa đến sự phát triển
nông nghiệp không ổn định và lâu bền trên toàn vùng. Qua kết quả phân loại đất theo hệ
thống phân loại USDA/Soil taxonomy (Lê Văn Khoa, 2005), đất ĐBSCL có khả năng bạc
màu theo các dạng sau đây:
- Đất có tiềm năng nén dẻ, hình thành tầng đất tích tụ sét có tính thấm và những đặc
tính vật lý khác kém, làm giới hạn tầng đất canh tác đối với sự phát triển của hệ thống
rễ cây trồng, xảy ra trên các các loại đất thuộc nhóm đất phù sa xa sông Tiền và sông
Hậu đang và đã phát triển mạnh (Hình 5.6).

Hình 5.6 Phẩu diện đất điển hình tại đất lúa 2 vụ Trà Vinh (Lê Văn Khoa, 2005)

92
 - Đất có khả năng xảy ra hiện tượng khô cứng trên mặt đất, đối với các nhóm đất
có thành phần cơ giới tầng mặt khá nhẹ thuộc nhóm đất phù sa ven sông Tiền và sông
Hậu (Hình 5.7).

Hình 5.7 Phẩu diện đất điển hình đất lúa 3 vụ Cai Lậy, Tiền Giang (Lê Văn Khoa, 2005)
- Tính cơ học của đất kém trở ngại cho việc làm đất, đất bị phèn hóa sinh ra nhiều độc
chất làm cho đất trở nên thích nghi kém hoặc không thích nghi tạm thời trong nông
nghiệp, nếu chưa được cải tạo. Có thể quan sát thấy ở các nhóm đất: đất phèn tiềm
tàng và đất phèn hoạt động (Hình 5.8).

93
Hình 5.8 Phẩu diện đất điển hình tại đất lúa 2 vụ Mộc Hóa, Long An (Lê Văn Khoa, 2005)

- Đất có thể mặn hóa (dẫn đến sodic hóa) và úng thủy tạo điều kiện thuận lợi cho suy
thoái lý-hóa học hình thành. Dạng này có thể xảy ra ở các nhóm đất bị nhiễm mặn và
ngập mặn theo triều chưa phát triển hoặc phát triển yếu (Hình 5.9).

Hình 5.9 Đất bị suy thoái do mặn hóa tại Vĩnh Châu, Sóc Trăng (Lê Văn Khoa, 2005)

- Đất bị kiệt màu, thể tích đất có khả năng bị giới hạn trong tầng đất canh tác, độ sâu
tầng đất hoạt động của rể cây trồng mỏng dần và bị nước xói mòn.

94
 V.1.4. Quan điểm và bảo tồn đất trên cơ sở phát triển bền vững
V.1.4.1 Quan điểm của FAO/Unesco
Quan điểm cũ
- Bảo tồn tài nguyên đất được coi là vấn đề kỹ thuật.
- Tập trung bảo tồn đất.
- Mục tiêu chung.
- Nhà nước đóng vai trò chủ đạo.
- Nông dân bị áp lực thực hiện.
- Đất đai người dân bị trưng dụng.
- Ít mang lại lợi ích cho người nông dân, đôi khi có những ảnh hưởng tiêu cực.
Quan điểm mới
- Chú ý quyền lợi người dân.
- Khích lệ các dự án có hiệu quả.
- Thuyết phục nông dân trong công tác bảo tồn tài nguyên đất.
- Nông dân thực hiện nhiệm vụ chính.
- Áp dụng trên quy mô nhỏ
- Tìm kiếm hệ thống sở hữu đất đai tốt, môi trường kinh tế, xã hội và điều kiện chính
trị phù hợp.
Các bước hành chính sau đây cần chú ý thực hiện để “chiến lược bảo tồn tài nguyên đất quốc
gia” được thành công:
- Thành lập hội đồng hoặc ban tư vấn về chiến lược bảo tồn tài nguyên đất.
- Xác định các nguyên chính đưa đến sử dụng đất sai lầm.
- Phân nhiệm cụ thể.
- Xây dựng cơ sở dữ liệu về tài nguyên đất đai.
- Giới thiệu các hệ thống luật pháp có liên quan
- Thiết lập các nhu cầu huấn luyện.
- Xây dựng các chương trình bảo tồn tài nguyên đất rỏ ràng.
- Xuất bản các tài liệu có liên quan.
V.1.4.2 Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến bảo tồn tài nguyên đất
- Tốc độ gia tăng dân số
- Đặc tính môi trường sinh sống
- Khả năng khai thác vùng đất mới
- Sự hình thành và phát triển mô hình xã hội mới

95
Phản ứng của xã hội đối với sự suy thoái đất là bảo tồn đất, có thể đưa ra các phương pháp
có thể kiểm soát hoặc ngăn chặn sự thoái hóa đất. Mục đích của bảo tồn đất là duy trì sự hoạt
động của sinh vật liên tục và lâu dài trong đất, hạn chế mức độ suy thoái đất. Trong thực tế,
bảo tồn đất và nước là một trong những thách thức to lớn. Đã có những giải pháp công bố và
đưa vào thực tiễn, tuy nhiên đễ làm sao áp dụng tốt và có những giải pháp thích hợp cho
từng quốc gia là vấn đề rất cần thiết.
Chính sách của nhà nước từ trung ương đến địa phương.
- Vấn đề về kinh tế xã hội.
- Tổ chức cuả các nông dân trực tiếp tham gia sản xuất.
- Các công ty xí nghiệp, các tổ chức đoàn thể.
- Thị trường tiêu thụ.
- Giáo dục cộng đồng.
- Cộng đồng đô thị.
V.1.4.3 Sử dụng đất ở ĐBSCL
Trong các phần trước là những đánh giá về tiềm năng thoái hóa đất hiện tại của các nhóm
đất chính. Kết qủa cho thấy cần phải có những chính sách, biện pháp cụ thể và phù hợp trong
sử dụng và quản trị đất đai. Bởi lẽ, tiến trình đất cũng diễn biến như chu kỳ sống của con
người: phát sinh (sinh ra), phát triển (lớn lên), thuần thục (trưởng thành) và bạc màu, cằn cổi
(già đi). Đối với đất ĐBSCL cần chú ý một số điểm trong sử dụng như sau:
- Hiện tại, nhóm đất phù sa đang còn màu mỡ chưa có những trở ngại đáng kể, cần
được vun bón, làm đất và có thời gian để đất phục hồi. Nên bố trí mùa vụ và loại cây
trồng khác nhau (thí dụ: lúa được luân canh với đậu chẳng hạn) để cải thiện độ phì
của đất và có thể sử dụng tiềm năng phì nhiêu của đất được lâu dài.
- Cần bón phân hữu cơ, phân chuồng, phân xanh và làm bờ thửa cho nhóm đất phù sa
cổ có địa hình cao để tăng độ phì nhiêu cho đất và hạn chế sự xói mòn do nước mưa
hàng năm (đối với những loại đất có thành phần sa cấu thô ở lớp đất mặt).
- Cần có biện pháp ngăn chặn sự xâm nhập mặn vào các vùng đất ven sông rạch đang
bị nhiễm mặn hàng năm, để tránh hiện tượng đất bị mặn hóa và dẫn đến sodic hóa đất
(đối với nhóm đất phù sa nhiễm mặn). Tuy nhiên, cần thận trọng hơn trong các khu
vực đất phèn tiềm tàng, có tầng đất chứa vật liệu sinh phèn xuất hiện cạn và trung
bình vì tiềm năng phèn hóa dễ xảy ra khi xây dựng hệ thống đê bao ngăn mặn.
- Đặc biệt đối với đất phèn, hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu được thực hiện để
cải tạo và sử dụng đất phèn bằng nhiều cách khác nhau. Nhìn chung, có 3 hướng
chính: (1) Rửa phèn (đào kinh, mương, rãnh để tháo nước phèn), (2) ém phèn (giữ
mực thủy cấp trong đất trên tầng đất chứa vật liệu sinh phèn), (3) bố trí cây trồng
thích hợp (trồng các loại cây chịu phèn như: khóm, khoai mỡ, bạch đàn, tràm, ...).
Tuy nhiên, điều quan trọng nhất là cần phải tính toán để giữ cho môi trường nước và
sinh thái không bị ô nhiễm và hủy diệt trong sử dụng và cải tạo đất phèn.

96
 - Đẩy mạnh công tác xã hội và khuyến nông hầu giúp người nông dân từng vùng hiểu
nhiều hơn về mảnh đất của chính mình, để sử dụng và quản trị đất đúng hướng.
Trên đây là một số đề nghị trong thời gian trước mắt về lâu dài, tùy trường hợp cụ thể của
từng khu vực ở địa phương sẽ có những biện pháp khác trong sử dụng và quản trị đất đai.
Nhìn chung, đất sản xuất là nguồn tài nguyên mang tính chất quyết định cho sự tồn tại của
nhân loại, tiềm năng của đất phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, điều cần thiết là phải biết sử
dụng, vun đắp và cải tạo, mới có khả năng giữ và làm tăng độ phì nhiêu của đất nhằm phát
triển sản xuất nông nghiệp lâu bền và ổn định.
V.1.4.4 Bảo tồn tài nguyên đất trên cơ sở phát triển bền vững.
Cùng với sự giao lưu kinh tế được mở rộng, khối lượng hàng hoá trao đổi giữa Việt Nam và
các nước tăng nhanh, Tuy nhiên, quá trình tăng trưởng kinh tế cũng đồng thời tăng sử dụng tài
nguyên thiên nhiên, ô nhiễm môi trường và suy giảm sinh thái (Mc. Loughlin & Bellinger,
1995). Hệ sinh thái là cơ sở tồn tại của sự sống trên hành tinh chúng ta, trong đó có loài người.
Các hệ sinh thái đảm bảo sự vận hành của các chu trình địa hoá, thuỷ hoá, chúng duy trì sự ổn
định, màu mỡ của đất, nước, làm giảm nhẹ sự ô nhiễm và giảm nhẹ thiên tai.
Các quần xã sinh vật (gồm động vật, thực vật và vi sinh vật) đóng vai trò rất quan trọng
trong việc bảo vệ rừng đầu nguồn, đặc biệt là thảm thực vật có thể làm giảm nhẹ thiên tai:
hạn hán, lũ lụt cũng như duy trì chất lượng nước. Việc huỷ hoại rừng do khai thác gỗ, khai
hoang làm nông – công – ngư nghiệp cũng như các hoạt động khác của con người trong quá
trình phát triển kinh tế làm cho tốc độ xói mòn, sạt lở đất, hoang mạc hoá đất đai tăng lên rất
nhanh. Đất bị suy thoái khiến thảm thực vật khó có thể phục hồi càng gia tăng các thảm hoạ
thiên nhiên…gây ô nhiễn môi trường đất, nước không khí.
Quần xã thực vật có vai trò quan trọng trong việc điều hoà khí hậu địa phương, khí hậu vùng
và toàn cầu: tạo ra bóng mát, khuyếch tán hơi nước, giảm nhiệt độ không khí khi thời tiết
nóng bức, giảm sự mất nhiệt khi khí hậu lạnh giá, điều hoà nguồn oxy và cacbonic cho môi
trường trên cạn cũng như dưới nước thông qua quá trình quang hợp…
Các quần xã sinh vật đặc biệt là các loại nấm và vi sinh vật có khả năng hấp thụ, phân huỷ
các chất ô nhiễm như kim loại nặng, thuốc trừ sâu và các chất thải nguy hại khác…

V.1.5. Quản lý tài nguyên đất

V.1.5.1 Thu thập dữ liệu gốc về tài nguyên đất
Đây là việc làm tối cần thiết, là số liệu gốc và nền tảng cho việc thẩm định và đánh giá
nguồn tài nguyên đất. Đánh giá tài nguyên đất đai hiện nay có thể được tiến hành dựa trên
các kỹ thuật tin học như: viễn thám, hệ thống thông tin địa lý, và mô hình hoá tài nguyên đất
V.1.5.2 Phân loại đất
Phân loại tài nguyên đất là một trong những công việc không thể thiếu trong việc khảo sát
TNMTĐ, nó là một trong những phần việc đầu tiên của phân tích tài nguyên đất (TNĐ).
Trong các nghiên cứu về đất cần chú ý sức chứa, sức sản xuất, sự nhạy cảm môi trường
(MT) và các tác động MT của MT đất. Ví dụ như khi sử dụng tài nguyên đất cho trồng rừng

97
thi trước nhất nên đánh giá xem ảnh hưởng của nó đến chất lượng MT đất nước không khí
quanh vùng. Kiến thức về hệ sinh thái rất quan trọng để giải quyết các vấn đề trên
V.1.5.3 Thống kê tài nguyên đất đai
Thống kê TNĐ nhằm để cung cấp thông tin về sự xói mòn, đưa ra tiêu chuẩn về khả năng sử
dụng TNMTĐ, và cũng cung cấp cơ sở cho việc qui hoạch và sử dụng đất ở cấp quốc gia và
cấp vùng. Đánh giá khả năng sử dụng đất đai để phân vùng sử dụng phục vụ cho sản xuất
nông nghiệp bền vững.
V.1.5.4 Vấn đề kinh tế xã hội phát sinh trong việc quản lý đất
- Tốc độ gia tăng dân số
- Đặc tính môi trường sinh sống
- Khả năng khai thác vùng đất mới
- Sự hình thành và phát triển mô hình xã hội mới
- Hoạt động của con người
V.1.5.5 Qui hoạch và sử dụng đất nông nghiệp
Qui hoạch sử dụng đất đai thường dựa chủ yếu vào hệ thống phân loại của FAO-UNESCO,
và của Mỹ. Mỗi hệ thống đều có những ưu và khuyết khác nhau. Hệ thống phân loại của Mỹ
đơn giản, trình bày kết quả rỏ ràng có thể dùng để đánh giá phân hạng cho cả nước mà cũng
có thể dùng để qui hoạch cho cơ sở sản xuất nông nghiệp. Nhược điểm của hệ thống này
không thể xem xét đến yêu cầu phong phú của cách sử dụng đất khác.
Những quyết định qui hoạch thường dựa vào khảo sát cơ bản và phân tích có liên quan, được
thể hiện theo sơ đồ sau:

Những tham khảo ban đầu

Khảo sát cơ bản

Phân loại đất định tính

Phân tích kinh tế xã hội

Phân loại đất đai định lượng

Những quyết định cho qui

hoạch

98
Dựa vào hệ thống phân loại của Mỹ có các loại đất sau:
- Loại I: đất đai có hạn chế không đáng kể, không thu hẹp khả năng sử dụng đất
loại này.
- Loại II: đất có một số rất ít hạn chế, hơi thu hẹp khả năng lựa chọn cây trồng hoặc cần
có biện pháp kỹ thuật bảo vệ đất.
- Loại III: đất có nhiều hạn chế nghiêm trọng, khả năng chọn lựa cây trồng bị thu hẹp,
có biện pháp kỹ thuật đặc biệt để bảo vệ đất.
- Loại IV: đất có hạn chế rất nghiêm trọng, khả năng chọn lựa cây trồng rất thu hẹp.
Cần có chế độ chăm sóc rất đặc biệt.
- Loại V: đất rất ít hoặc không bị xói mòn, khả năng sử dụng đất đai bị thu hẹp, chỉ sử
dụng làm đất đồng cỏ cắt hay chăn thả, hay nuôi thú hoang để săn bắn.
- Loaị VI: đất có nhiều hạn chế, không thích hợp để cày, chỉ sử dụng làm đồng cỏ.
- Loại VII: đất có những hạn chế rất nghiêm trọng, không thể sử dụng để làm đồng cỏ.
Rừng lấy gỗ cũng bị thu hẹp.
- Loại VIII: đất có hạn chế rất nghiêm trọng. Được sử dụng để làm nơi nghỉ ngơi hay
danh lam thắng cảnh.
V.1.5.6 Đất phèn qui hoạch và sử dụng
Diện tích đất phèn ở ĐBSCL chiếm rất lớn, sự hiện diện tầng phèn càng gần tầng mặt thì hạn
chế sự phát triển của cây trồng. Trong đất phèn có trị số pH thấp, hàm lượng dinh dưỡng
không cân đối, các độc chất sắt nhôm cao gây nên sự ức chế bộ rễ cây trồng, ảnh hưởng đến
năng suất cây trồng, đôi khi hàm lượng độc chất quá cao sẽ làm cho cây trồng bị chết. Tuỳ
theo sự hiện diện tầng phèn ở các độ sâu trong đất mà chia thành các loại đất phèn khác
nhau. Để qui hoạch và sủ dụng đất phèn hiệu quả, hiện nay có một số biện pháp sau:
- Duy trì hệ sinh thái tự nhiên của đất phèn để duy trì sự cân bằng, nhất là nguồn lợi
thuỷ sản Trên 2/3 thuỷ sản của thế giới phụ thuộc vào tình trạng ổn định của vùng đất
ngập nước.
- Kiểm soát nước để khống chế phèn
- Trồng cây chịu phèn
- Bón phân cân đối cho đất và cây trồng nhất là phân lân.
V.1.5.7 Đất rừng và bảo vệ rừng
Đất rừng hầu như tự bón phân, vì cành lá rơi rụng từ cây sẽ bị phân huỷ, tạo thành các chất
dinh dưỡng, làm tăng độ màu mỡ của đất. Đất phì nhiêu, tơi xốp sẽ thấm tốt, giữ nước tốt và
hạn chế xói mòn. Vùng bãi triều ven biển có các rừng sú, vẹt, đước, vừa chắn sóng, vừa giữ
phù sa, làm cho bờ biển không những không bị xói, mà còn được bồi đắp và tiến ra phía
trước (Bùi Thị Nga, 2005).
Theo tính toán của các nhà khoa học, các hàng cây với khoảng cách phù hợp sẽ cản được
30% tốc độ gió và có khả năng bảo vệ phạm vi đất đai gấp hơn 2 lần chiều cao của cây. Ở

99
những nơi có gió cát và hạn hán nghiêm trọng, việc trồng những hàng cây phi lao ngăn gió
cát rất có tác dụng cải thiện môi trường sinh thái đất đai.
Rừng là chiếc ô bảo vệ mặt đất. Khi trời mưa, do tán lá cây hứng đỡ nên nước mưa không trực
tiếp xối xuống mặt đất, điều này có ý nghĩa rất lớn đối với việc phòng chống xói mòn. Thực tế
cho thấy, nếu nước mưa trực tiếp xối vào mặt đất thì mỗi năm một hecta đất trồng hoa bị xói
mòn 20 tấn, đất trồng cỏ bị xói mòn 1 tấn, trong khi đó đất trồng rừng chỉ bị xói mòn 0,1 tấn.
Mặt đất trong rừng có nhiều cành và lá cây khô, nước mưa rơi xuống mặt đất không thể xối
thẳng vào đất, cũng không thể chảy nhanh mà ngầm chảy từ từ. Đó là vật cản quan trọng khiến
mưa to không gây ra lũ lụt và rất có ích đối với việc bảo vệ đồng ruộng, nhà cửa.
Hiện nay, trên thế giới lượng khí cacbonic thải ra ngày một tăng. Biện pháp duy nhất để giải
quyết vấn đề này là trồng nhiều cây xanh, vì cây xanh có khả năng hấp thụ khí cacbonic.
Trung bình 1 hecta cây tán lá rộng có thể hấp thụ được 1 tấn khí cacbonic/ngày và nhả ra
730kg khí oxy. Lượng khí cacbonic do 1 người thải ra trong 1 ngày sẽ được 10m2 cây xanh
hút hết. Ngoài ra cây xanh còn hấp thụ tiếng ồn, hấp thụ một số chất ô nhiễm trong không
khí và một số nguyên tố kim loại nặng trong đất.

V.2. MÔI TRƯỜNG NƯỚC

V.2.1 Định nghĩa ô nhiễm môi trường nước
Môi trường nước có thể bị nhiễm bẩn hoặc bị ô nhiễm. Nhiễm bẩn có thể màu sắc bị thay
đổi chưa gây hại. Ô nhiễm môi trường nước là nồng độ chất gây ô nhiễm vượt quá mức an
toàn cho phép. Ô nhiễm nguồn nước do nông nghiệp và công nghiệp sẽ gây hậu quả là ô
nhiễm nguồn nước uống và sinh hoạt. Một cách tổng quát, bất cứ sự thay đổi chất lượng
nước về mặt vật lý, hóa học hay sinh học, mà sự thay đổi này có tác hại đến sinh vật, hay sự
thay đổi này làm cho nước không thích hợp cho bất cứ mục đích sử dụng nào thì được xem
là ô nhiễm môi trường nước.

V.2.2 Nguồn gây ô nhiễm nước

V.2.2.1 Nước thải từ khu công nghiệp & chế biến
Nước thải từ các cơ sở sản xuất công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp gọi là nước thải công
nghiệp (Hình 5.10). Nước thải công nghiệp không có đặc điểm chung mà phụ thuộc vào đặc
điểm của từng ngành sản xuất. Nước thải của các xí nghiệp chế biến thực phẩm chứa nhiều
chất hữu cơ với hàm lượng cao. Nước thải của xí nghiệp thuộc da ngoài chất hữu cơ còn có
kim loại nặng, và chất tấy rửa.

100
Hình 5.10 Nước thải KCN Trà Nóc theo cống thải ra sông, rạch (Bùi Thị Nga & ctv, 2007b)

V.2.2.2 Nước thải từ các hoạt động nông nghiệp

Do nhu cầu lương thực ngày càng tăng do vậy hoạt động nông nghiệp ngày càng phong phú,
đa dạng để đáp ứng và thỏa mãn đòi hỏi của cộng đồng. Chính vì vậy hoạt động nông nghiệp
đã đưa vào môi trường ngày càng nhiều chất thải độc hại, làm cho môi trường ngày càng ô
nhiễm hơn (Hình 5.11). Dư lượng thuốc trừ sâu và nhiều tạp chất của phân bón đã làm cho
hàm lượng kim loại nặng gia tăng theo thời gian. Ở ĐBSCL những năm gần đây, do đẩy mạnh
thâm canh tăng vụ, người nông dân tìm mọi cách để khai thác giúp cho năng suất ngày càng
cao, vả lại do ý thức kém nên họ sử dụng nhiều loại hóa chất và nông dược độc hại gây ảnh
hưởng không nhỏ đến đời sống người dân quanh vùng, hay gây độc đối với các loài thủy sinh.

Hình 5.11 Mương chứa nước tưới cho rau xà lách xoong thông với sông rạch lân cận (Lâm
Quốc Việt, 2008)

101
 V.2.2.3 Nước thải từ khu dân cư
Là nước thải từ các hộ gia đình, bệnh viện, khách sạn, trường học (Hình 5.12)

Hình 5.12 Bể chứa nước thải tại Bênh viện Đa Khoa Trung ương Cần Thơ (Bùi Thị Nga
& ctv, 2008)
Đặc điểm cơ bản của nước thải sinh hoạt là hàm lượng các chất hữu cơ không bền vững cao,
dễ bị phân hủy sinh học như cacbonhydrat, protein, chất dinh dưỡng (phospho, nitơ), nước ô
nhiễm có hàm lượng hữu cơ cao nên thường có màu đen (Hình 5.13). Tuy nhiên, trong thực
tế khối lượng trung bình của các tác nhân này do con người là khác nhau. Hàm lượng các tác
nhân ô nhiễm trong nước thải sinh hoạt còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố: chất lượng bữa ăn,
lượng nước sử dụng & hệ thống tiếp nhận thải. Khi nước thải chưa xử lý đưa vào kênh rạch
sẽ gây ô nhiễm nguồn nước chủ yếu có các biểu hiện chính là: gia tăng hàm lượng chất rắn
lơ lửng, gây ra hiện tượng phú dưỡng hóa dẫn tới ảnh hưởng tiêu cực với việc cấp nước cho
các mục đích khác nhau, gia tăng mùi hôi và nhiều vi trùng.

Hình 5.13 Ô nhiễm nước mặt tại Rạch Bần (Bùi Thị Nga & ctv, 2008)

102
 V.2.2.4 Nước chảy tràn mặt đất
Nước chảy tràn từ mặt đất do nước mưa hoặc do thoát nước từ đồng ruộng là nguồn gây ra ô
nhiễm nước sông, ao, hồ. Nước rửa trôi qua đồng ruộng có thể cuốn theo chất rắn, hóa chất
bảo vệ thực vật, phân bón. Nước rửa trôi qua khu dân cư, đường phố, cơ sở sản xuất công
nghiệp có thể làm ô nhiễm nguồn nước do các chất thải công nghiệp. Khối lượng và đặc
điểm của nước mưa chảy tràn phụ thuộc vào diện tích của vùng, thành phần, khối lượng chất
ô nhiễm trên bề mặt vùng nước chảy qua.
V.2.2.5 Nước sông bị ô nhiễm do các yếu tố tự nhiên
- Nhiễm phèn: các quá trình phèn hóa trong đất, khi gặp nước phèn sẽ hòa tan gây ra ô
nhiễm nguồn nước. Nguồn nước lúc này chứa nhiều các chất độc dạng ion Al3+, Fe2+, SO42-
& làm cho pH của nước thấp. Khi pH thấp sự phóng thích các kim loại nặng từ các khoáng
sét càng cao (Brêmen).
- Nhiễm do mặn: Nước mặn theo thủy triều hoặc từ các mỏ muối trong lòng đất khi hòa lẫn
trong môi trường nước làm cho nước bị ô nhiễm clo, natri khá cao. Nếu nước sông bị nhiễm
mặn ở vùng ven biển có thể chuyển nước mặn vào các vùng sâu trong nội địa đến các vùng
khác, gây suy giảm chất lượng nước ở vùng bị tác động và vùng lân cận phụ thuộc.
Ô nhiễm phèn và mặn ở mức độ khác nhau tùy theo điều kiện tự nhiên của từng vùng. Tuy
nhiên sự hoạt động của con người cũng góp phần gia tăng mức độ ô nhiễm của các yếu tố tự
nhiên. Ví dụ như việc cải tạo Đồng Tháp Mười bằng các biện pháp đào kênh, mương... là
nguyên nhân gây gia tăng mức độ axit hóa của các con sông tại chỗ và lân cận.

V.2.3 Tác nhân gây ô nhiễm

Có hàng ngàn các tác nhân gây ô nhiễm nguồn nước, để tiện lợi cho việc kiểm soát và khống chế
ô nhiễm nguồn nước, cho nên chia chúng thành các nhóm cơ bản như sau (Lê Huy Bá, 2002):
V.2.3.1 Các chất hữu cơ dễ bị phân hũy
Dạng này bao gồm cacbohydrat, protein, chất béo... Đây là chất gây ô nhiễm phổ biến nhất
có trong nước thải từ khu dân cư, khu công nghiệp chế biến thực phẫm. Các chất này được
cấu tạo bởi các nguyên tố C, H, O, N & P, chúng nằm dưới dạng các hợp chất đa phân tử, có
cấu tạo phức tạp. Trong nước thải, các hợp chất này có phân tử lớn nên không thể thấm qua
màng vi sinh, để chuyển hóa các phân tử này, các vi sinh vật phải phân tách chúng thành
những mảnh nhỏ để có thể thấm qua tế bào.
V.2.3.2 Các chất hữu cơ bền vững
Các chất hữu cơ có độc tính cao thường là các chất bền vững, khó bị phân hũy bởi vi sinh
vật. Một số có tác dụng tích lủy & tồn tại lâu dài trong môi trường nước & trong cơ thể thủy
sinh vật nên gây ô nhiễm lâu dài, đồng thời tác hại đến hệ sinh thái nước. Các chất này
thường có trong nước thải công nghiệp & nguồn nước chảy tràn từ các vùng nông, lâm
nghiệp sử dụng nhiều thuốc trừ sâu, thuốc kích thích sinh trưởng, thuốc diệt cỏ...Ngoài ra
các chất này còn có độc tính cao đối với sinh vật trên cạn & con người.

103
 V.2.3.3 Kim loại nặng
Hầu hết các kim loại có độc tính cao đối với con người, các loại động vật có vú tôm, và cá.
Các kim loại nặng thường có trong nước thải công nghiệp như chì (Pb), thủy ngân (Hg),
Crom (Cr), Cadmium (Cd), Asenic (As), và Mangan (Mn).
- Chì (Pb): Chì có trong nước thải của ngành luyện kim, sản xuất pin- acqui, hóa dầu. Chì
còn được đưa vào môi trường từ nguồn không khí bị ô nhiễm do khí thải giao thông. Chì có
khả năng tích lũy lâu dài trong cơ thể, có độc tính cao đối với não và gây chết người nếu bị
nhiễm độc nặng. Theo tiêu chuẩn của WHO cho phép nồng độ chì tối đa trong nước uống là
0,05 mg/l. Tiêu chuẩn của Việt Nam cho phép nồng độ chì tối đa trong nước sinh hoạt là
0,05 mg/l (TCVN 5943 - 1995). Chì trong nước xác định bằng hai phương pháp: hấp thụ
nguyên tử hoặc chiết trắc quang với thuốc thử dithzon, đo ở bước sóng 510 nm.
- Thủy ngân (Hg): Trong tự nhiên thủy ngân được đưa vào môi trường từ nguồn khí núi lửa.
Thủy ngân còn có trong các chất thải công nghiệp phân bón, xút clo, bột giấy. Thủy ngân có
độc tính cao đối với các loại thủy sinh vật, đặc biệt là thủy ngân hữu cơ có độc tính cao đối
với các loài vi sinh, do vậy được sử dụng để diệt nấm mốc. Ngoài ra thủy ngân cũng là hóa
chất có độc tính cao đối với con người, sự kiện ô nhiễm thủy ngân hữu cơ tại vịnh Minamata
(Nhật Bản) trong thập kỷ 50, 60 là một ví dụ điển hình cho việc ngộ độc thủy ngân ở thủy
sinh vật & ngộ độc ở người thông qua chuỗi thức ăn. Theo tiêu chuẩn Việt Nam 1995 qui
định nồng độ thủy ngân tối đa là 0,001 mg/l đối với nước dùng cho sinh hoạt và nước ngầm.
- Arsenic (As): Các hợp chất Arsenic có trong nước thải công nghiệp luyện kim, khai
khoáng. Arsenic là chất độc mạnh có khả năng tích lủy và gây ung thư. Theo tiêu chuẩn về
môi trường của Việt Nam (1995) nồng độ cho phép tối đa của Asen là 0,05mg/l cho nước
sinh hoạt & nước ngầm.
V.2.3.4 Các ion vô cơ
Trong nước tự nhiên có nhiều ion vô cơ có nồng độ cao, đặc biệt là trong nước biển. Nước thải
từ khu dân cư có nồng độ cao của các ion Cl-, SO42-, PO43-, Na+, K+, trong nước thải công
nghiệp ngoài các ion này còn có các chất vô cơ có độc tính cao như: Hg, Pb, Cd, As, F...
V.2.3.5 Dầu mỡ
Dầu mỡ là chất lỏng, khó tan trong môi trường nước, tan trong dung môi hữu cơ. dầu
mỡ có thành phần hóa học rất phức tạp. Các loại dầu nhiên liệu sau khi tinh chế (dầu DO,
FO) & một số sản phẩm dầu mỡ còn chứa các chất độc như hydrocacbon thơm đa vòng
(PAH), Polyclobiphenyl (PCB), kim loại (chì). Do đó dầu mỡ có độc tính cao và tương đối
bền vững trong môi trường nước. Hầu hết các loài thực, động vật đều bị tác hại do dầu mỡ.
Hàng loạt những sự cố dầu tràn trên thế giới và Việt Nam trong những năm qua đã chứng
minh cho những tác động nghiêm trọng của dầu mỡ đối với môi trường.
V.2.3.6 Các chất phóng xạ
Trong môi trường luôn tồn tại một lượng phóng xạ do hoạt dộng của con người như đốt
nhiên liệu, hoặc từ nguồn đất, đá, núi lửa tạo ra. Các sự cố phóng xạ có khả năng gây hại
nghiêm trọng đến con người và sinh vật chủ yếu do nổ hoặc rò rỉ các lò phản ứng nguyên tử
hạt nhân (sự cố Chernobyl ở Ucraina vào tháng 4 năm 1986, gây chết hàng trăm người và

104
hàng vạn người bị nhiễm phóng xạ), việc sử dụng bom hạt nhân, hay các vụ thử bom hạt
nhân ở các đảo Nam Thái Bình Dương, Trung Á... Bức xạ hạt nhân có khả năng gây chết
người ở cường độ cao, khi ở cường độ thấp chúng có khả năng gây tác động mãn tính, gây
hại đến nhiễm sắc thể, gây ung thư, hại phôi thai, ảnh hưởng đến di truyền. Bức xạ hạt nhân
còn có khả năng tích lũy trong cơ thể sinh vật.
V.2.3.7 Các chất có mùi
Môi trường nước tinh khiết không mùi, nhưng khi bị ô nhiễm thường có mùi, do các chất
hữu cơ phân hũy yếm khí tạo nên mùi hôi tanh của H2S, FeS & CH4, hoặc có thể mùi từ các
hợp chất hóa học, dầu mỡ từ nước thải công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp. Trong đó sự phân
hũy yếm khí xác bã động thực vật, rác thải đóng vai trò quan trọng để tạo mùi.
V.2.3.8 Các chất rắn
Môi trường nước bị ô nhiễm bởi các chất rắn từ đất hoặc nước chảy tràn trên bề mặt hay từ
nước thải công nghiệp, nước thải sinh hoạt. Chỉ tiêu đặc trưng cho các chất rắn trong môi
trường nước là tổng chất rắn TDS (Total Diposal Solid) đây chính là lượng chất rắn có thể
lọc được & không thể lọc. Theo qui định của WHO đối với nước uống TDS < 1200 mg/l.
V.2.3.9 Vi trùng
Nguồn nước bị ô nhiễm do phân chứa nhiều loại vi trùng, siêu vi trùng (virus) đơn bào và
nhóm trứng giun sán gây bệnh. Các bệnh lây lan qua đường nước như các bệnh tả, thương
hàn, kiết lỵ... Hiện trạng này còn rất phổ biến ở các nước nghèo do điều kiện vệ sinh môi
trường và ý thức cộng đồng kém. Có 3 nhóm vi sinh vật chỉ thị cho ô nhiễm phân:
- Nhóm Coliform.
- Nhóm Streptococci.
- Nhóm Clostridia khử Sulphit.
Thực tế khi phân tích về vi sinh vật nhóm Coliform được chú ý nhiều, sự có mặt của các vi
sinh này trong nước cho thấy rằng nước bị ô nhiễm phân và nước tiểu có thể có các loài vi
trùng gây bệnh.

V.2.4 Các phương thức đưa chất ô nhiễm vào môi trường
Nồng độ chất ô nhiễm phụ thuộc vào các yếu tố liên quan đến phương thức phóng thải chất ô
nhiễm như sau:
V.2.4.1 Dạng nguồn ô nhiễm
- Nguồn điểm: là các nguồn gây ô nhiễm có thể xác định được vị trí, kích thước, bản
chất, lưu lượng phóng thải tác nhân gây ô nhiễm. Các điểm nguồn chủ yếu là: ống
khói nhà máy, cống xả nước thải, giàn khoang dầu khí, lò phản ứng hạt nhân.....
- Nguồn không điểm: là các nguồn gây ô nhiễm không có điểm cố định, không xác
định được vị trí, bản chất, lưu lượng các tác nhân gây ô nhiễm. Nguồn không điểm có
khả năng phát tán xa hơn, rộng hơn & khó quan trắc hơn so với nguồn điểm. Ví dụ
như chất ô nhiễm được phát tán từ gió, mưa hoặc từ nước mưa chảy tràn...

105
 V.2.4.2 Thành phần của chất ô nhiễm
Thành phần của chất ô nhiễm có vai trò quan trọng đối với độ bền vững và khả năng
tác động đến sinh vật. Nhiều chất độc không sử dụng ở dạng tinh khiết mà pha trong dung
dịch hữu cơ hoặc ở dạng chất độn để tăng khả năng thấm vào cơ thể sinh vật và tăng độ bền
vững trong môi trường. Ví dụ các loại thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, chất độc quân sự...
Nhiều chất ô nhiễm bản thân có độc tính không cao nhưng có chứa các tạp chất và các tạp
chất này dù hàm lượng thấp nhưng có độc tính cao với hệ sinh thái và con người.
V.2.4.3 Tính chất vật lý của chất ô nhiễm
- Độ tan: chất có độ tan trong nước cao (các muối dinh dưỡng NH4+, NO3-, các ion kim
loại...) nhanh chóng phân tán vào nguồn nước và lan rộng trong môi trường. Các chất
này sau khi hấp thụ vào cơ thể sinh vật dễ dàng được bài tiết ra ngoài, ít tích lũy trong
cơ thể. Ngược lại các chất có độ tan trong nước kém, dễ tan trong dung môi hữu cơ,
hoặc trong chất béo, nhưng lại khó phân tán trong nguồn nước, thường lắng hoặc nổi
và dễ hấp thụ. Các chất này có khuynh hướng tích lũy trong mô mỡ của động vật và
khó bài tiết (ví dụ các loại thuốc bảo vệ thực vật nhóm clo hữu cơ: DDT, Thiodane;
các hợp chất polyclobiphenyl; các dioxin...)
- Dạng tồn tại: chất ô nhiễm tồn tại ở các dạng rắn, lỏng, khí. Dạng tồn tại cũng là một
trong các đặc điểm ảnh hưởng đến sự phân bố của các chất ô nhiễm.
V.2.4.4 Tính chất hóa học của chất ô nhiễm
Các chất ô nhiễm dễ thủy phân, ví dụ các loại thuốc bảo vệ thực vật phospho hữu cơ:
parathion, mêthyparathion... khó giữ được nồng độ cao trong môi trường sau một thời gian
dài, đặc biệt trong môi trường nước pH kiềm tính. Thời gian phân hủy của các hóa chất này
chỉ 10-15 giờ trong điều kiện pH trung tính. Chính vì vậy dung dịch loãng của các chất kiềm
như dung dịch xút, nước vôi thường được sử dụng để xử lý các vật liệu bị nhiễm các hóa
chất loại này.
Một số chất ô nhiễm có thể bị phân hủy hoặc chuyển hóa dưới tác dụng của ánh sáng có
nhiều tia tử ngoại (phản ứng quang phân), tạo ra chất có độc tính kém hơn. Các chất hữu cơ
trong nước thải khu dân cư (chất béo, cacbohydrat, hydrocacbon) dễ dàng bị oxy hóa do vi
sinh, tạo ra các chất không độc:
vi sinh
C4H10O3N + O2 CO2 + H2O + NH3
(C4H10O3N: công thức dùng chung của chất ô nhiễm trong nước thải sinh hoạt).
Nhiều chất hữu cơ đa vòng ngưng tụ như dioxin, DDT, 2,4-pyren khó bị thủy phân, oxy hóa
nên tồn tại lâu trong môi trường và cơ thể sinh vật.
V.2.4.5 Ảnh hưởng của các yếu tố môi trường đến độ bền vững của chất ô nhiễm:
Các tính chất của môi trường nước ảnh hưởng rất lớn đến sự biến đổi & tồn lưu của các chất
ô nhiễm trong môi trường.

106
 - Diện tích bề mặt, dòng chảy & độ sâu của dòng sông: ảnh hưởng trực tiếp đến sự pha
loãng và phân hủy chất ô nhiễm, đặc biệt là các chất hữu cơ không bền vững. Dòng
sông có dòng chảy mạnh, lưu lượng lớn, độ sâu nông và bề mặt lớn thì khả năng tự
làm sạch cao đối với các chất các chất ô nhiễm hữu cơ do khả năng thông thoáng
không khí tốt, tạo điều kiện cho các vi sinh vật phân hủy nhanh các chất hữu cơ.
Ngược lại, tại vùng nước ao tù thì khả năng tự làm sạch của môi trường nước thấp.
- Độ pH, nhiệt độ: nhiệt độ của nước ảnh hưởng rõ rệt đến khả năng hòa tan chất ô
nhiễm. Nhiệt độ càng cao, khả năng hòa tan của các chất ô nhiễm càng cao. Nhiệt độ
còn làm gia tăng tốc độ phản ứng thủy phân để chuyển chất ô nhiễm thành những chất
có độc tính thấp hơn. Độ pH, ảnh hưởng đến sự hòa tan và khả năng phản ứng của các
chất ô nhiễm. Một tác nhân ô nhiễm tồn tại ở trạng thái hòa tan thường có độc tính
cao hơn so với tồn tại ở các dạng khác. Ví dụ pH axit thì kẽm tồn tại ở trạng thái hòa
tan là Zn2+ & ZnHCO3+ có độc tính cao hơn khi pH kiềm, kẽm tồn tại ở trạng thái kết
tủa Zn(OH)2.

V.2.5 Tác hại của ô nhiễm nước

- Ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng qua việc sử dụng nước cho sinh hoạt.
- Khi môi trường nước bị ô nhiễm, khả năng xâm nhiễm, bay hơi, khuyến tán vào môi
trường lân cận rất cao và nhanh, từ đó kéo theo sự ô nhiễm dây chuyền và gây độc.
- Nhu cầu nước của thực động vật và con người rất lớn, do vậy khả năng tác hại của
môi trường nước khi ô nhiễm thì rất trầm trọng.

V.2.6. Quản lý tài nguyên nước

V.2.6.1 Quản lý môi trường nước mặt
V.2.6.1.1 Xây dựng và ban hành các tiêu chuẩn về bảo vệ môi trường nước mặt
Đây là công cụ pháp lý quan trọng nhất để QLMTN. Đã từ rất lâu các nước tiên tiến đã áp
dụng qui định là các cơ sở sản xuất phải có giấy phép thải nước mới được thải nước vào hệ
thống thoát nước chung ở đô thị và khu CN (Trần Thanh Xuân, 2004). Các giấp phép này
được xét cấp cho mỗi thời kỳ là 5 năm và sau đó phải được cấp giấy phép mới thì mới tiếp
tục xả thải. Ở các nước như Anh và Hà Lan thì mỗi 2 năm được cấp giấy phép mới. Các cơ
sở vi phạm có thể bị xử phạt từ nhẹ đến nặng như: khiển trách, cảnh cáo, xử phạt, thu hồi
giấy phép, tạm ngưng sản xuất hoặc phải đóng cửa nhà máy. Công cụ này tỏ ra đắc lực trong
công tác QLMT nước mặt
V.2.6.1.2 Phối hợp chặt chẽ nhịp nhàng
Cần có sự phối hợp chặt chẽ và nhịp nhàng giữa các cơ quan và các cấp chính quyền địa
phương trong QLMT nước, phân công và phân nhiệm rỏ ràng. Tiến hành kiểm tra sự tuân
thủ các qui định và các tiêu chuẩn môi trường đối với tất cả các nguồn thải gây ONMTN.
Trong nhiều trường hợp khi giải quyết vấn đề ô nhiễm nên có sự phối hợp đồng bộ với các
địa phương với nhau, giữa các tỉnh thành, đôi khi ở cấp vùng.

107
 V.2.6.1.3 Đình kỳ quan trắc
Tiến hành quan trắc định kỳ chất lượng MTNM, phát hiện kịp thời những nơi bị ô nhiễm
trầm trọng và đề nghị biện pháp để ngăn chặn ô nhiễm. Cần phân tích nguyên nhân gây ôn
nhiễm chính xác thì mới có thể khắc phục được. Ví dụ ô nhiễm nông dược trong quá trình
sản xuất nông nghiệp, lúc này phải phối hợp với cơ quan chức năng để xem xét nơi nào đã
sử dụng nông dược quá mức, loại gì đã sử dụng…Nếu ô nhiễm do hoạt động công nghiệp thì
phải xác định cụ thể nguồn thải từ nhà máy xí nghiệp nào? cần phạt xử phạt đúng lúc và kịp
thời các xí nghiệp vi phạm, dùng công cụ pháp lý để cưỡng chế họ áp dụng kỹ thuật xử lý
nước thải
Trong nhiều trường hợp, ONMT đô thị do dân cư quanh vùng kém ý thức, vứt bừa bải rác
thải xuống kênh mương gây ngập úng cục bộ, và gây ONMTN. Đối với trường hợp này cần
phải tăng cường giáo dục ý thức vệ sinh môi trường, tăng cường quản lý và xử phạt vi phạm,
nạo vét kênh rạch cũng rất cần thiết
V.2.6.1.4 Phát triển hệ thống thoát nước và xử lý nước thải đô thị và công nghiệp
Xây dựng trạm xử lý nước thải sinh hoạt ở đô thị tập trung cho từng khu vực. Các nhà máy,
bệnh viện khách sạn, dịch vụ lớn phải có hệ thống xử lý nước trước khi thải ra môi trường
(Hình 5.14). Luôn quan tâm bảo vệ hệ thống thoát nước đô thị, vì hệ thống này thường bị hư
hỏng nặng do quá trình phát triển đô thị (Nguyễn Khắc Cường, 2002 & 2003).

Hình 5.14 Hệ thống xử lý nước thải tại Bệnh viên Đa Khoa Trung ương Cần Thơ (Bùi Thị Nga
& ctv, 2008)
V.2.6.1.5 Phổ biến kinh nghiệm chọn lựa công nghệ xử lý nước thải đô thị
Tuỳ theo tính chất khối lượng nước thải mà lựa chọn công nghệ xử lý cho phù hợp. Thông
thường xử lý cơ học, và sinh học, đôi khi sẽ áp dụng xử lý hoá học và hiếm khi dùng đến
cách tinh lọc (Tăng Văn Đoàn & Trần Đức Hạ, 2004). Để đạt được hiệu suất tối đa trong
việc hạn chế thấp nhất mức ô nhiễm do hoạt động công nghiệp cần phải có biện pháp ngăn
chặn ô nhiễm ngay từ đầu. Một số biện pháp cụ thể là:
- Phải thực hiện tiền xử lý tại cơ sở sản xuất trước khi đưa về trạm xử lý nước thải tập trung
- Hạn chế sử dụng hoá chất gây ONMT

108
 - Xử phạt nghiêm minh các trường hợp vi phạm
V.2.6.1.6 Sử dụng công cụ kinh tế trong QLMTN
Công cụ kinh tế trong QLMTN được cụ thể hoá bằng hệ thống lệ phí ONN. Các lệ phí này là
công cụ quan trọng bổ sung cho công cụ pháp lý. Ở các nước tiên tiến thường sử dụng hai
loại phí để kiểm soát ONN là phí xả thải và phí người sử dụng nước.
- Phí xả thải nước, ở nhiều nước đã áp dụng thành công phí thải nước để kiểm soát
ONN. Theo qui định của nhà nước tất cả xí nghiệp hay bất kỳ cơ sở nào có xả thải
chất ON đều phải trả phí thải nước. Phí này chính là phí mua quyền sử dụng môi
trường tiếp nhận các chất ô nhiễm xả thải. Ở Hà lan nhờ có biện pháp này mà lượng
chất thải đưa vào môi trường giảm từ 50-70% ở lĩnh vực công nghiệp
- Phí người sử dụng, loại phí này áp dụng cho các mỗi hộ gia đình mặc dù rất khó xác
định lượng xả thải ô nhiễm cho mỗi hộ. Phí này được tính trên lượng nước cấp tiêu
dùng cho mỗi hộ hay dựa vào giá trị bất động sản của ngôi nhà. Loại phí này đã góp
phần tiết kiệm lượng nước sử dụng ở các khu dân cư.
V.2.6.1.7 Loại bỏ bùn thải
Hoạt động xử lý nước thải ngày càng tăng sẽ làm tăng lượng bùn thải ở thành phố. Lượng
này nếu không quản lý tốt sẽ gây nguy cơ gây ONMT. Thường bùn thải sẽ được loại bỏ ở
các khu chôn lấp bùn hoặc được sử dụng trong nông nghiệp để làm dinh dưỡng cho cây,
nhưng cần phải chú ý hàm lượng kim loại nặng trong bùn thải và vi trùng gây bệnh.
V.2.6.1.8 Thoát nước mưa
Vào mùa mưa nhiều đô thị bị ngập úng gây ONMT và làm cản trở giao thông, gây thiệt hại rất
lớn về KTXH. Vì vậy thoát nước mưa và chống ngập úng trong mùa mưa đối với đô thị có ý
nghĩa rất quan trọng về mặt MT & KTXH. Để đảm bảo thoát nước cần phải biết rỏ nguyên
nhân gây ngập úng để từ đó có biện pháp khắc phục hiệu quả. Có một vài nguyên nhân:
- Thiếu sót trong thiết kế xây dựng có thể hệ thống thoát nước quá nhỏ.
- Diện tích ao hồ bị thu hẹp làm mất khả năng điều hoà nước mưa.
- Độ cao mặt nền đô thị mới cao hơn đô thị cũ
- Hệ thống thoát nước mưa bị bồi lắng nên giảm khả năng thóat nước so với ban đầu
V.2.6.2 Quản lý nước ngầm
- Kiểm tra định kỳ lưu lượng và chất lượng nước ngầm để kịp thời tìm ra nguyên nhân
và giải pháp cho phù hợp.
- Kiểm soát khai thác nước ngầm, bất cứ sự khai thác nước ngầm nào cần phải có giấy
phép, khai thác đúng kỹ thuật, hạn chế khai thác nước ngầm ở vùng ven biển để hạn
chế xâm nhập mặn.
- Hạn chế ONNN do việc thải bỏ bừa bải các chất ON nguy hiểm vào nước ngầm
- Áp dụng tiêu chuẩn kỹ thuật để hạn chế xây dựng các nhà máy xí nghiệp, các nơi gây
ONN có tác đông đến chất lượng nước ngầm.

109
 - Kiểm soát sử dụng đất để bảo vệ tài nguyên nước ngầm, khoanh vùng các nơi nhạy
cảm đối với nước ngầm. Hoặc các vành đai bảo vệ nước ngầm.
- Trợ cấp kinh phí để bảo vệ nước ngầm như ngặn chặn sự rò rỉ của nguồn thải.
V.2.6.3 Quản lý lưu vực sông
V.2.6.3.1 Khái quát về quản lý lưu vực sông (LVS)
Lưu vực sông (River Basin hay Watershed) có thể được hiểu là một vùng địa lý mà trong đó
phạm vi nước mặt, nước dưới đất chảy tự nhiên vào sông. Có nhiều cách định nghĩa về quản
lý LVS, nhưng có thể hiểu đây là một khái niệm rộng gắn với các kế hoạch, chính sách và
hoạt động nhằm kiểm soát nguồn nước, tài nguyên và môi trường cũng như các quá trình
liên quan trong một lưu vực nhất định. Quy mô của việc quản lý LVS tuỳ thuộc vào các điều
kiện tài nguyên, địa lý và hành chính. Các chương trình quản lý tổng hợp LVS có thể tác
động toàn diện đến các mặt kinh tế, xã hội và đem lại nhiều lợi ích cho lưu vực như:
- Cấp nước: Để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt của con người và phục vụ phát triển kinh tế
xã hội, cả ba nguồn nước (nước mưa, nước mặt và nước ngầm) ở LVS đều được khai
thác sử dụng.
- Chất lượng nước: Các yếu tố tự nhiên ảnh hưởng đến chất lượng nước bao gồm địa
chất, đất, địa hình, thảm thực vật, quần thể động thực vật hoang dã và khí hậu. Nhưng
yếu tố quan trọng hơn gây ra các vấn đề về chất lượng nước chính là các hoạt động
của con người và vấn đề sử dụng đất trong lưu vực. Quản lý LVS sẽ phải kiểm soát
chặt chẽ các yếu tố này.
- Kiểm soát lũ: Việc cấp nước đồng thời đảm bảo chống lũ có thể là lý do quan trọng
nhất của các nỗ lực quản lý LVS. Cách tiếp cận quản lý tổng hợp LVS quan tâm đến
các vùng đầu nguồn và bảo vệ các vùng đất ngập nước.
- Kiểm soát bồi lắng: Sự bồi lắng có thể ảnh hưởng đến chất lượng nước, sinh cảnh,
giao thông thuỷ, kiểm soát lũ và các dịch vụ du lịch, giải trí. Nó còn ảnh hưởng đến
các loài cá do bùn lắng trên lòng sông - nơi cần thiết cho chúng đẻ trứng, và che phủ
các sinh vật đáy quan trọng trong chuỗi thức ăn.
- Giao thông thuỷ: Các hoạt động giao thông thuỷ và dịch vụ cảng thường gây ô nhiễm
môi trường nước do việc xả dầu cặn và các chất thải có nguồn gốc dầu mỡ khoáng
cũng như chất thải sinh hoạt. Ngoài ra, vấn đề quan trọng nhất về mặt môi trường với
các hoạt động giao thông thủy là sự cố tràn dầu.
- Phát triển kinh tế với các công trình thuỷ điện - thuỷ lợi: Có thể thực hiện các mục tiêu
phát triển kinh tế bằng việc quản lý LVS. Ở Việt Nam ngay từ những năm 80, Nhà
nước đã đầu tư kinh phí xây dựng các hồ chứa để tích nước trong mùa mưa lũ và xả
nước trong mùa kiệt kết hợp với phát điện, điều tiết lưu lượng dòng chảy ở hạ lưu và
đẩy lùi ranh giới nhiễm mặn, đảm bảo nhu cầu cấp nước, nuôi cá, cải tạo môi trường.
- Đa dạng sinh học: lưu vực sông đặc biệt là những nơi ven sông là nơi cư trú cần thiết
và đa dạng cho nhiều quá trình và nhiều loài sinh vật, đây còn là nơi cung cấp mối
liên kết giữa hệ sinh thái thuỷ sinh với hệ sinh thái vùng cao. Chẳng hạn như, thảm
thực vật ven sông sẽ kiểm soát nhiều cơ chế môi trường của hệ sinh thái sông, và

110
 đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định lưu lượng, điều chỉnh dòng chảy cũng
như nhiệt độ sông. Các vùng đất ngập nước cũng đóng vai trò quan trọng tương tự
trong việc duy trì đa dạng sinh học và các quá trình trong LVS. Quản lý LVS có thể là
công cụ được sử dụng để làm tăng số lượng động thực vật hoang dã, một nhân tố của
sự đa dạng sinh thái. Mặc dù không phải là thích hợp với mọi trường hợp nhưng việc
lập kế hoạch quản lý LVS có thể bao gồm những nỗ lực tránh sự suy thoái nơi cư trú
của các loài động thực vật hoang dã nguy cấp.
- Cá và các sinh vật thuỷ sinh khác: cần có các hoạt động quản lý LVS để làm giảm các
ảnh hưởng và cải thiện, bảo tồn loài cá cũng như các sinh vật thuỷ sinh khác.
- Bảo tồn sinh cảnh: các LVS khi được bảo vệ tốt sẽ phục vụ cho nhiều mục đích như
giải trí, bảo vệ sinh cảnh hoang dã, lọc nước và lưu giữ nước.
- Giải trí-du lịch: Nước cấp cho các hoạt động giải trí-du lịch có thể được tăng cường
bằng việc quản lý LVS. Chẳng hạn như, các hoạt động quản lý LVS ở phía hạ lưu sẽ
giúp đảm bảo cấp nước đầy đủ và bảo vệ chất lượng nước, ngoài ra còn có thể đem lại
lợi ích cho các hồ chứa, làm tăng giá trị của chúng đối với các hoạt động giải trí như
bơi thuyền và câu cá.
V.2.6.3.2 Phương cách tiếp cận quản lý lưu vực sông
Mặc dù nhiều nước trên thế giới đã sử dụng cách tiếp cận này, song cách hiểu và áp dụng tại mỗi
nước có nhiều điểm khác nhau. Tuy nhiên, cách tiếp cận lưu vực sông có một số điểm chung là:
Nhằm mục đích hài hoà các mục tiêu của các cơ quan địa phương và trung ương trong lưu
vực, giúp họ có được chiến lược quản lý hợp lý. Quá trình ra quyết định thường cố gắng bao
hàm đầy đủ các lĩnh vực liên quan và sử dụng kỹ năng "tìm tiếng nói chung" để xây dựng
được kế hoạch đáp ứng yêu cầu của các bên liên quan.
- Sử dụng thông tin khoa học và logic để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hệ sinh
thái thuỷ sinh, hệ sinh thái trên cạn, sức khoẻ con người, và các điều kiện kinh tế
trong lưu vực.
- Sử dụng các biện pháp tài chính phù hợp để chi phí được phân bổ cho các dự án
tương ứng với lợi ích thu được của chúng.
- Cố gắng tạo ra khung thoả thuận liên ngành nhằm đảm bảo các kế hoạch sẽ được thực
hiện dựa vào cách tiếp cận và mong muốn của các bên liên quan chứ không phải dựa
vào các luật lệ hay quy định.
- Xây dựng các biện pháp và tiêu chuẩn rõ ràng để kiểm tra và đánh giá hiệu quả của
việc quản lý LVS.
Nhìn chung, cách tiếp cận quản lý môi trường LVS này bao gồm 3 nét chính. Thứ nhất là sự
phát hiện vấn đề, phát hiện các mối đe doạ tiềm ẩn đối với sức khoẻ con người và hệ sinh thái
trong lưu vực. Thứ hai là sự tham gia của các bên liên quan, đòi hỏi mọi người phải có sự
quan tâm thích đáng hoặc thích hợp nhất. Thứ ba là sự phối hợp hành động, đó là các nỗ lực
được thực hiện một cách tổng hợp và toàn diện một khi các giải pháp đã được quyết định.
Trong những năm gần đây, mặc dù những lợi ích của việc xây dựng kế hoạch tổng hợp quản
lý LVS là rất lớn và được xây dựng trên nền tảng kỹ thuật tốt, nhưng việc thực hiện lại gặp

111
rất nhiều khó khăn. Tuy vậy, bất cứ chương trình quản lý LVS nào cũng đều cần tính đến và
phải vượt qua những trở ngại đó là:
- Việc lập kế hoạch quản lý LVS thường được tiến hành theo quá trình tĩnh và thường
được công thức hoá về mục tiêu cũng như lộ trình thực hiện. Điều này khó nhận được
sự đồng tình và chấp nhận của các đối tượng khác nhau vì mục tiêu của họ cũng rất
khác nhau.
- Ranh giới LVS thường không trùng với ranh giới hành chính, do vậy khó khăn cho
việc thiết lập quyền lợi và nghĩa vụ của các bên liên quan đến LVS.
- Các mô hình cở sở để xây dựng kế hoạch thường dựa trên các cơ sở dữ liệu yếu do
vậy độ chính xác và tin cậy không cao.
Về thực chất, việc lập kế hoạch quản lý LVS là công việc rất phức tạp, nhất là khi tính đến
những tác động về môi trường. Quá trình lập kế hoạch thường chậm và mất rất nhiều thời
gian để nó có thể thực sự được tiến hành.
V.2.6.4 Sử dụng GIS trong quản lý môi trường nước
Trong lĩnh vực quản lý môi trường, công nghệ viễn thám được coi như một công cụ quan
trắc hữu ích, nhằm theo dõi những biến động của môi trường theo thời gian, phát hiện kịp
thời những ảnh hưởng bất lợi của các hiện tượng thiên nhiên và tác động của con người lên
môi trường. Những hiện tượng thiên nhiên thường được quan trắc là:
- Theo dõi, giám sát diễn biến môi trường nước mặt.
- Theo dõi những diễn biến lũ lụt và đánh giá ảnh hưởng của chúng, đồng thời đề xuất các
biện pháp dự báo và phòng tránh có hiệu quả.
- Theo dõi, dự báo những hiện tượng cháy rừng và các dạng mất rừng, thoái hoá rừng...
- Quan trắc đánh giá những tai biến môi trường như sạt lở đất hoặc xói mòn đất, thoái hoá
đất, sa mạc hoá...

V.2.7. Bảo tồn nước sinh hoạt

Với hiện trạng nguồn nước như hiện nay, vấn đề ô nhiễm khá trầm trọng. Vì vậy chúng ta
cần có một số biện pháp thật cụ thể và triệt để, tập trung vào các mặt sau:
1. Nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, nâng cao trình độ dân trí cho mọi người nhất là dân
trí về môi trường.
2. Có qui định với tất cả xí nghiệp phải xử lý nước thải chất thải trước khi dẫn ra kênh hoặc
sông rạch.
3. Có các biện pháp kiểm soát ô nhiễm từ vùng nông thôn và miền núi, Những vùng bị mặn
phèn thì nên đề xuất hướng quản trị để chống ô nhiễm nguồn nước.
4. Nghiên cứu chất lượng môi trường nước phải đồng bộ và tổng hợp, nhất là nghiên cứu
chất lượng nước không thể tách rời với chất lượng môi trường đất.
5. Quản lý chất thải theo nguyên tắc tránh thải, giảm thải, tái sử dụng, tái chế, xử lý và thải
bỏ có thể tóm tắt qua sơ đồ dưới đây
112
 Tránh thải

Giảm thải

Tái sử dụng

Tái chế

Xử lý

Thải bỏ

V.2.8. Sử dụng nước và tái sử dụng nước

Ở Việt Nam nguồn nước ngọt có được nhờ vào nước mưa hằng năm, với đặc điểm lượng
mưa hằng năm từng vùng khác nhau, nơi cao tới hơn 2.000 mm, nơi thấp chỉ 600 - 700 mm;
nhưng lượng mưa đó không phân đều trong năm mà tập trung vào một số tháng trong năm,
trong tháng cũng chỉ tập trung vào một số ngày. Có những trận mưa hàng trăm ly trong ngày
gây nên lũ lụt và nạn xói mòn đất nghiêm trọng; đồng thời tình trạng mưa phân bố không
đều trong năm cũng gây nên những đợt hạn hán khắc nghiệt kéo dài. Vụ hạn từ cuối năm
2004 đến 2005 kéo dài tới mười tháng ở các tỉnh cực nam Trung Bộ và Tây Nguyên không
những đã gây nên thiệt hại to lớn cho sản xuất nông nghiệp mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng
đời sống của cư dân trong vùng. Với những đặc điểm thiên nhiên và thiên tai kể trên, đòi hỏi
chúng ta muốn có nền sản xuất, nhất là nông nghiệp, bền vững và ổn định cuộc sống của
nhân dân, phải xây dựng một chiến lược sử dụng nước có cơ sở khoa học kết hợp kinh
nghiệm thực tiễn nhiều năm trên thế giới và trong nước để sử dụng nguồn nước tiết kiệm và
đạt hiệu quả cao nhất.
Chiến lược sử dụng nước là một công trình khoa học mang tính tổng hợp nhiều lĩnh vực.
Các nước trên thế giới và nước ta nhiều năm cũng đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm, nhất
là trong lĩnh vực chống xói mòn. Nhưng trong những năm của thập kỷ 60 và 70 của thế kỷ
20, do khai thác thiên nhiên, phát triển kinh tế thiếu khoa học, lãng phí tài nguyên, làm mất
cân bằng sinh thái, ô nhiễm môi trường, nạn lũ lụt, hạn hán xảy ra hằng năm ngày càng trầm
trọng, nạn thiếu nước ngọt cho cuộc sống và sản xuất đang trở thành nguy cơ số một của thế
giới. Việt Nam cũng đang vấp phải tình trạng tương tự. Ðã đến lúc, các nước cần tính đến
chiến lược nhằm từng bước giải quyết một cách cơ bản vấn đề bức xúc này. Nội dung cơ bản
của chiến lược sử dụng nước bao gồm:
- Giải pháp giữ nước, giữ tại chỗ, giữ từng chặng, triệt để hạn chế lượng nước mưa chảy ra
biển. Ðịa hình phần lớn các tỉnh nước ta đều có độ dốc đổ ra Biển Ðông, nếu không có
những giải pháp giữ nước thì sau mỗi trận mưa tạo dòng chảy trên mặt đất chiếm tới 90%
lượng nước mưa, làm xói mòn hàng chục tấn đất mùn và lượng nước mưa quý hiếm đó

113
nhanh chóng theo sông chảy ra biển. Các giải pháp giữ nước tại chỗ và từng chặng bao gồm
tích trữ nước mặt, tăng lượng nước ngầm. Tổng thể các giải pháp là một hệ thống hoàn chỉnh
chia nhiều bước, thực hiện trong nhiều năm; nhỏ và dễ làm trước, to và khó làm sau, tùy
theo khả năng huy động nhân lực, tài lực của nhân dân và nhà nước. Trước mắt cần tổ chức
một chương trình nghiên cứu xây dựng hệ thống giải pháp được bố trí thành hệ thống kế
hoạch, chia bước hằng năm, góp phần tăng trưởng kinh tế, bảo đảm sản xuất bền vững và ổn
định đời sống xã hội. Mỗi khi tạo được các công trình trữ nước lớn, nhỏ hay các đập tràn
dâng mức nước, cần có kế hoạch sử dụng có hiệu quả nguồn nước mới được tạo nên, lấy
hiệu quả kinh tế của bản thân nó để tạo điều kiện thực hiện tiếp kế hoạch của giai đoạn sau.
- Sử dụng nước hợp lý, phục vụ sản xuất và sinh hoạt. Cần hình thành một chương trình
nghiên cứu khoa học để làm cơ sở phân phối nguồn nước quý hiếm này cho các lĩnh vực sử
dụng như: cho cư dân thành thị và nông thôn, cho các ngành kinh tế quốc dân.
- Chống ô nhiễm nguồn nước sạch, hiện tượng khá phổ biến ở nước ta hiện nay là sử dụng
nước lãng phí và làm ô nhiễm nguồn nước; đồng thời nước thải không xử lý càng làm tăng
mức độ ô nhiễm nguồn nước sạch. Nhiệm vụ trước mắt cũng như lâu dài là tăng cường tuyên
truyền, nâng cao dân trí về bảo vệ môi trường, bảo vệ nguồn nước sạch, thực hiện các biện
pháp chống ô nhiễm nguồn nước sạch. Ba giải pháp trên bao gồm một hệ thống các giải
pháp mang tính tổng hợp, cần được tiến hành đồng bộ mới đạt được yêu cầu hỗ trợ lẫn nhau,
chi phí thấp, hiệu quả cao.
- Tái sử dụng nước thải trong sinh hoạt cũng như trong các lĩnh vực sản xuất để quay vòng
sử dụng nước nhằm tiết kiệm nguồn nước cho cộng đồng, không chỉ đem lại lợi ích về môi
trường mà còn giúp nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân ở những vung khan hiếm
nước hay thiếu nước sạch. Khái niệm tái sử dụng nước (TSDN) trong quá trình sản xuất và
sinh hoạt đã có từ rất lâu. Những hoạt động tái sử dụng đã góp phần làm giảm giá thành và
giúp giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường. Ngày nay, trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt,
vai trò của tái sử dụng như là nguồn cung cấp nguyên, nhiên vật liệu giá rẻ càng trở nên
quan trọng hơn. Nguồn nước đầu vào cho tái sử dụng nước có thể coi là vô tận, vì có sản
xuất là có nước thải và có cơ hội cho tái sử dụng. Mặc khác, tái sử dụng còn là một giải pháp
hữu hiệu làm giảm chi phí sản xuất, giảm chi phí xử lý chất thải và do đó hạ giá thành sản
phẩm. Bên cạnh những lợi ích kinh tế, TSDN góp phần làm giảm các thiệt hại môi trường do
nước thải gây ra, đồng thời nâng cao uy tín và giúp gắn mác sinh thái cho các sản phẩm của
công ty. Xét trên tổng thể, thực hiện tốt biện pháp TSDN đem lại môi trường trong sạch hơn,
cải thiện sức khỏe cộng đồng và là một trong những giải pháp quan trọng đảm bảo sự phát
triển bền vững của xã hội. Các lợi ích của việc TSDN không chỉ dừng lại ở khâu sản xuất.
Nhiều khi, những lợi ích môi trường và xã hội gián tiếp còn to lớn hơn những lợi ích kinh tế
đo đếm được. Chẳng hạn, tái chế giúp khôi phục và duy trì một môi trường trong sạch và
lành mạnh, nhờ vậy giảm các chi phí chữa bệnh và chi phí do nghỉ ốm. Môi trường trong
lành cũng giúp phát triển ngành du lịch, kéo theo là các hoạt động kinh tế khác như nhà
hàng, khách sạn, thương mại, cơ sở hạ tầng... Về lâu dài, việc duy trì sự phát triển bền vững
quan trọng hơn nhiều so với tăng trưởng nóng trong một thời gian ngắn với chất lượng phát
triển thấp, gây áp lực lớn lên hệ thống cơ sở hạ tầng và gây ra những vấn đề môi trường trầm
trọng. Một xã hội phát triển bền vững là xã hội không những đảm bảo được các nhu cầu hiện
tại của mình mà còn có khả năng đảm bảo nhu cầu cho các thế hệ tương lai. Điều này chỉ có
thể thực hiện được khi các nguồn tài nguyên được sử dụng một cách hiệu quả và quan trọng
114
hơn là chúng có thể được tái sinh (Trần Hữu Uyển & Trần Việt Nga, 2000). Trong sản xuất
bền vững lý tưởng, các nguyên, vật liệu được sử dụng trong những vòng khép kín với số chu
kỳ vô hạn. Điều hiển nhiên là chúng ta chỉ có thể tiệm cận chứ không bao giờ đạt tới khái
niệm sản xuất bền vững lý tưởng này. Nhưng "tiệm cận" đã là quá tốt so với tình hình hiện
nay (Nguyễn Văn Ngừng, 2004).

V.3. MÔI TRƯỜNG KHÔNG KHÍ

Môi trường không khí là phần không gian bao quanh trái đất. Gồm nhiều lớp khí khác nhau.
Năng lượng từ mặt trời chuyền qua khí quyển đến môi trường không khí thông qua sự trao
đổi điện từ, phóng xạ, đối lưu, sự bay hơi, và cuối cùng là sự biến đổi nhiệt độ theo mùa theo
độ cao và thời gian. Môi trường không khí là môi trường cực kỳ quan trọng trong sự phát
triển và sinh tồn của nhân loại (Jorgensen, 1989). Là loại môi trường rất nhạy cảm, rất dễ
biến đổi và lan truyền, sự lan truyền này không ở trong phạm vi một vài quốc gia, có thể lan
rộng khắp cả châu lục. Môi trường không khí tuân theo những qui luật về môi trường khí
hậu riêng của nó. Khi môi trường không khí bị ô nhiễm sẽ có ảnh hưởng trên qui mô rộng và
gây nhiều bất lợi cho con người và sinh vật. Mối quan hệ giữa khí quyển và chất lượng môi
trường không khí:
• Tầng trên cùng của khí quyển đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ bề mặt trái
đất tránh được các tia tử ngoại từ mặt trời.
• Khí quyển tương đối trong suốt để cho ánh sáng hiện hữu làm nóng bề mặt trái đất và
ánh sáng này sẽ được sinh vật và thực vật sử dụng cho quá trình quang tổng hợp, và
nó được dự trữ như dạng năng lượng tiềm ẩn trong các hợp chất hóa học hữu cơ.
• Vòng quay của trái đất gây ra sự thay đổi hướng gió sự thay đổi này đã làm cho khối
khí di chuyển quay vòng theo hình xoắn ốc. Khối khí trôn ốc này được đốt nóng dần
bởi nhiệt độ và áp suất và năng lượng sẳn có trong hơi nước, từ đó có thể tạo ra bảo
có sức tàn phá lớn.
• Gió mùa cũng có thể tạo ra bảo, đó là sự chênh lệch nhiệt độ rất lớn giữa đại dương
và đất liền. Gió mùa thường kèm theo mưa lớn kéo dài và đưa đến lũ lụt, nhưng gió
mùa cũng mang lại độ ẩm cần thiết cho các vùng đất canh tác, mà những vùng này là
nguồn cung cấp thực phẩm chủ yếu cho con người trên thế giới.
• Có nhiều biện pháp khả thi có thể kiểm soát thời tiết, nhưng không có hiệu quả do bởi
các hoạt động của con người kể cả ý thức và vô thức. Nhiều nhà khoa học đã cảnh báo
rằng các chất khí gây ô nhiễm mà con người thải vào bầu khí quyển sẽ được năng
lượng bức xạ giữ lại và gây ra hiện tượng nóng lên toàn cầu điều này là bằng chứng rỏ
ràng nhất con người đã phá vở cân bằng trong hệ sinh thái tự nhiên. Hiểu biết và vận
dụng cũng như bảo vệ sự trong lành của bầu khí quyển là trách nhiệm của mọi người,
là việc làm thiết thực nhất của hành tinh chúng ta vì sự sống còn của cộng đồng.

115
 V.3.1. Nguồn và tác nhân gây ô nhiễm không khí
V.3.1.1 Các nguồn gây ô nhiễm chính
a. Họat động trong tự nhiên.
Ô nhiễm trong tự nhiên đó là sự bốc hơi từ quá trình phân giải chất hữu cơ, bão cát, tro khói,
núi lửa, sự phát tán của phấn hoa...
b. Họat động của con người.
- Ô nhiễm do giao thông được sản sinh từ ống khói, ống xã của các xe trong đó chứa nhiều
chất khí CO, NO, NO2; những hạt bụi chì, các hợp chất của benzen và dẫn xuất của benzen
gây ra ung thư. Giao thông càng phát triển thì ô nhiễm không khí càng nặng. Theo tổ chức
đo lường chất lượng không khí trên thế giới cho biết, ô nhiễm không khí đã làm cho bệnh
đường hô hấp tăng lên gấp đôi. Ngoài ra ô nhiễm không khí gây nhiều thiệt hại cho sinh
vật và tài sản của nhân dân. Ở các nước phát triển, nước Pháp được xem là nước bị ô
nhiễm không khí nặng nề nhất, kế đến là Mỹ, Úc, Nhật, Bỉ.
- Ô nhiễm công nghiệp gây ra từ ống khói của các nhà máy, nhất là các nhà máy có trang
thiết bị lạc hậu, chưa có bộ phận xử lý chất thải. Mỗi ngành công nghiệp tạo ra những
nguồn gây ô nhiễm khác nhau:
+ Ô nhiễm không khí từ nhà máy lọc dầu: HC, SOx, COx, NOx.
+ Nhà máy cao su chất dẻo tạo ra các chất có khả năng gây ung thư cao.
+ Nhà máy thuốc lá tạo bụi và mùi hôi nicotine.
+ Nhà máy điện và lò nung tạo ra SOx, NOx, CO2, CH4.
+ Nhà máy sơn tạo ra nhiều bụi và hỗn hợp hydrocacbon.
+ Các nhà máy chế biến thực phẩm tạo ra bụi và amoniac.
Ở Việt Nam. nhất là ở TPHCM ô nhiễm không khí chủ yếu là do các hoạt động công nghiệp,
bởi vì theo thống kê có khoảng 700 nhà máy công nghiệp, 30.000 cơ sở tiểu thủ công
nghiệp, và hàng trăm cơ sở đầu tư nước ngoài. Đây là vấn đề lớn về môi trường ở TPHCM
khi bước vào thế kỹ 21.
- Ô nhiễm do sinh hoạt: đốt củi than để sưởi ấm . Quá trình đốt cháy này đã tạo ra CO2 và
CO. Ngoài ra hút thuốc lá cũng là nguồn gây ô nhiễm môi trường rất lớn. Trong khói thuốc
có khoảng 22 chất độc, ngoài ra có một số chất gây ung thư không những cho người
nghiện, mà cho cả những người xung quanh đó. Công trình xây dựng do nhu cầu ngày
càng tăng. Đây cũng là nguồn gây ô nhiễm đáng kễ về bụi, tiếng ồn.
- Ô nhiễm do nông nghiệp chủ yếu là do đốt rừng làm rẫy, làm cho khí CO2 tăng lên nhiều,
tạo hiệu ứng nhà kính. Khí CH4 tạo ra do sự phân hũy các chất hữu cơ, nguồn này đáng kể
sản sinh ra từ trang trại chăn nuôi hoặc từ các đống rác xử lý không đúng kỹ thuật. Các
chất này không những gây ô nhiễm môi trường, làm tăng hiệu ứng nhà kính và phá hũy
tầng ôzon. Các vùng rừng nhiệt đới, đất ướt là nơi có dồi dào các nguồn gây ô nhiễm như
đã nêu trên.

116
 V.3.1.2 Các tác nhân gây ô nhiễm chính
a Dẫn xuất của Cacbon.
Dẫn xuất cacbon có tỉ lệ lớn trong các khí gây ô nhiễm môi trường không khí, chúng bao gồm:
- CO2 có từ các động cơ, các lò nung nguyên liệu, lò sưởi, quá trình quang hợp hô hấp của
thực vật... CO2 làm tăng hiệu ứng nhà kính, có ảnh hưởng đến sức khoẻ con người như gây
trở ngại cho hô hấp, tổn hại cho sự trao đổi của phổi với cơ quan khác. Nếu trầm trọng làm
giảm sự khả năng vận chuyển oxy trong máu đến các tế bào khác.
- CO do các hoạt động lên men yếm khí, đốt rừng trong vùng ẩm ướt, đốt nhiên liệu, kỹ
nghệ, giao thông đi lại. CO là chất không mùi không màu tồn tại ở nhiệt độ -192oC. Do vậy
tuổi thọ của nó trong khí quyển rất lâu từ 4-5 năm. Con người rất nhạy cảm với CO, nếu
như bị ngộ độc sẽ làm giảm hồng cầu, hay quên, trầm trọng sẽ gây tử vong nếu như nồng
độ CO vượt quá 2%.
- CHx, là thành phần quan trọng của ô nhiễm không khí. Có nguồn gốc nhân tạo từ các máy
nổ, lò đốt công nghiệp. Nó cũng có thể hình thành từ tự nhiên khi có điều kiện thích hợp.
b. Dẫn xuất của S.
- SOx, đến từ sự khai thác dầu mõ, kỹ nghệ cơ khí, đốt nhiên liệu....Chủ yếu có SO2 và SO3.
Chúng là những chất không màu có mùi đặc trưng. Hoạt tính của nó lệ thuộc vào độ ẩm,
chất xúc tác, cường độ ánh sáng măt trời.
- H2S là chất gây mùi hôi khó chịu, nó có nguồn gốc từ sự dư thừa chất hữu cơ, các quá trình
tinh chế dầu mỏ, các khu vực chế biến thực phẩm. Ở nồng độ thấp gây nhức đầu khó chịu,
nhưng ở nồng độ cao, sẽ gây nhiễm độc đường hô hấp.
c. Dẫn xuất của N
NO và NO2 thường gặp trong các đô thị công nghiệp, những nhà máy hóa học chế tạo H2SO4,
sự sản xuất nylon, các động cơ nổ, dầu cặn. Dẫn xuất của N có từ tự nhiên trên phạm vi toàn
cầu, nguồn nhân tạo chỉ đến từ một số vùng bị ô nhiễm, đặc biệt ở các trung tâm đô thị, cao
gấp 10-15 lần vùng nông thôn. NO2 ở nồng độ 15-50 ppm sẽ gây nguy hiểm cho tim và phổi.
- NOx trở thành chất gây ô nhiễm trong khí quyển, mà còn tham gia vào các quá trình quang
hoá, gây nên phản ứng khác làm ảnh hưởng tầng ozon và hiệu ứng nhà kính.
- NH3 có trong các thiết bị làm lạnh, các nhà máy sản xuất phân đạm, acid nitric, các quá
trình phân giải chất hữu cơ. Chúng có mùi khó chịu, gây viêm đường hô hấp cho người và
động vât. Dễ hòa tan trong nước, nên gây độc cho các loài thủy sinh vật.
d. Các chất gây ô nhiễm không khí đặc biệt
- Chì là chất quan trọng gây ô nhiễm không khí. Có nguồn gốc từ các động cơ nổ, từ
không khí xâm nhập vào môi trường đất, vào cây, nước và vào cơ thể qua
chuỗi thực phẩm. Chì có ảnh hưởng đến gan thận, đường tiêu hóa, và thần kinh.
- Thủy ngân, do các kỹ nghệ khai thác quặng mỏ, thiêu đốt than, kỹ nghệ tạo chất
kiềm, bảo quản hạt giống đã đưa lượng lớn thủy ngân vào môi trường.

117
 e. Các hợp chất hữu cơ.
Các hợp chất hữu cơ được sinh ra trong quá trình đốt cháy không hoàn toàn ở các động cơ,
và quá trình sản xuất ở nhà máy lọc dầu. Các sự cố rò rỉ các đường ống dẫn khí đốt, trong
các ngành công nghiệp như: sơn, in, dệt, nhuộm. Chúng là các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi,
thường rất độc với người, do chúng có khả năng gây ung thư. Một số chất hữu cơ khác có
mùi rất khó chịu, có thể gây độc cho con người.
f. Các hợp chất chứa halogen.
Các hợp chất HF và SiF4 có từ quá trình sản xuất phân bón phốtphát, công nghiệp sứ, luyện
nhôm, sản xuất gạch....Chúng gây ra bệnh sụn xương, viêm phế quản, tổn thương răng. Các
chất HCl, Cl2 sinh ra trong quá trình gia công chế biến có sử dụng clo.

V.3.2 Ảnh hưởng của ô nhiễm không khí

V.3.2.1 Ảnh hưởng ô nhiễm không khí trên thời tiết khí hậu.
- Làm giảm cường độ ánh sáng, tăng nhiệt độ, làm trái đất nóng dần lên. Sự tác hại này
có qui mô toàn cầu.
- Gây ra sự thay đổi thời tiết thất thường, có thể giảm nhiệt độ trung bình hàng năm ở
vùng bắc bán cầu.
- Gia tăng hiệu ứng nhà kính, gây sự bất ổn về thời tiết trong phạm vi toàn cầu.
- Lỗ hổng tầng ozon ngày càng lớn, tạo điều kiện ánh sáng tử ngoại xâm nhập gây ung
thư da, đục thuỷ tinh thể, giảm khả năng miễn nhiễm, hoặc gây chết cho nhiều sinh vật.
- Các chất ô nhiễm gây ra hiện tượng mưa acid, làm tăng độ acid trong đất và nước.
Gây tác hại rất lớn cho hệ sinh thái. Phá hủy các vật liệu của khí, sinh, thủy, địa
quyển. Tạo ra biến đổi rất lớn trong hệ sinh thái.
- Thiệt hại do ô nhiễm không khí gây ra hàng năm là rất lớn, tác động xấu trên nhiều
mặt khác nhau, rất dễ lan rộng trên phạm vi toàn cầu.
V.3.2.2 Tác động đến sức khỏe con người
- Tạo nên một số bệnh nghề nghiệp, chủ yếu trên cơ quan hô hấp và trên da. Ngoài ra
gây ra bệnh dị ứng trên da và một số cơ quan khác. Có thể gây ra bệnh ung thư khi
nhiễm nặng các chất phóng xạ hoặc kim loại nặng.
- Gây ra sự suy yếu cơ quan thần kinh.
V.3.2.3 Tác động đến sự phát triển của thực vật.
- Giảm khả năng quang hợp do giảm cường độ sáng và tổn hại đến thân lá.
- Giảm kích thước cây, biểu hiện bất thường như phình to, xoắn lại,... Tạo ra sự dị dạng
cho cây.
- Thay đổi màu tạo ra màu khác thường của thân hay lá.

118
 V.3.2.4 Tác hại trên công trình xây dựng, nguyên vật liệu
- Có tác hại trên công trình xây dựng trên mặt đất, ngành may, dệt, thủy tinh...
- Làm thay đổi màu hay hóa đen, hoặc dẫn đến ăn mòn vật liệu. Gây thiệt hại trầm
trọng về mặt kinh tế.
- Mất tính co giãn của nguyên vật liệu, giảm chất lượng.
- Gia tăng sự ăn mòn kim loại do SO2, hoặc do ẩm ướt.
- Phân hũy đá thành dạng dễ hòa tan và dễ bị rửa trôi.
V.3.2.5 Tác hại trên tài nguyên rừng
- Giảm nhanh chóng diện tích rừng do sự thay đổi bất thường về khí hậu cũng
như sự xáo trộn hệ sinh thái. Khảo sát trong năm 1980, mật độ cây, sản lượng cây con
giảm khoảng 50% trong vòng 15 năm.
- Mưa acid gây thiệt hại trên chồi, và rễ từ đó làm giảm chức năng của hệ sinh thái
rừng, gây ra sự suy thoái rừng.
- Dễ dàng gây ra sự cháy rừng hàng loạt do sự khắc nghiệt của khí hậu.

V.3.3 Một số ảnh hưởng của ô nhiễm không khí trên phạm vi toàn cầu
V.3.3.1 Mưa acid
Rất nhiều nguồn ô nhiễm tự nhiên hoặc nhân tạo đưa vào khí quyển dạng khí mang tính acid
như SO2, NOx, HCl... Trong quá trình tạo mưa, các acid này phản ứng với hơi nước trong
khí quyển sinh ra các acid như là: H2SO4, H2SO3, HNO3. Các giọt mưa này mang tính acid,
pH thấp có khi cá biệt pH=2. Những acid này sẽ theo mây di chuyển khắp nơi, và theo mưa
rớt xuống đất gây các tác hại sau:
- Làm tăng độ acid của đất, hủy diệt rừng, mùa màng, gây nguy hiểm đối với sinh vật trên
trái đất, làm hư hỏng nhà cửa, cầu cống và các công trình lộ thiên cũng như công trình
ngầm.
- Mưa acid làm tăng khả năng hòa tan của một số kim loại nặng, gây ô nhiễm hóa học.
Gây nhiễm độc cho con người thông qua chuỗi thực phẩm.
- Tác hại của mưa acid là đa quốc gia, do vậy ảnh hưởng của nó rất nghiêm trọng đối
với sự sống của sinh vật.
V.3.3.2 Hiệu ứng nhà kính
Cùng với việc tăng nhu cầu sử dụng năng lượng, thì lượng CO2 thải ra càng nhiều, và chúng
được tích lũy dần trong khí quyển. Lượng CO2 được hấp thu bởi quá trình quang hợp bị
giảm do diện tích rừng bị giảm nhanh, đưa đến lượng CO2 trong khí quyển tăng nhanh. Dần
dần hình thành lớp khí CO2 dày đặc bao quanh trái đất. Lớp này đã giữ nhiệt từ bức xạ mặt
trời, và làm cho nhiệt độ của trái đất tăng lên. Đây được gọi là hiệu ứng nhà kính. Ngoài
CO2 có các chất khác cũng góp phần gia tăng hiệu ứng nhà kính như: CH4, CFC. Trong khí

119
quyển hàm lượng hai chất này thấp hơn rất nhiều lần so với khí CO2, nhưng khả năng giữ
nhiệt của hai chất này khá mạnh hơn CO2. Tác hại của hiệu ứng nhà kính:
- Nhiệt độ tăng, làm tan lớp băng ở hai cực, do vậy mực nước biển sẽ tăng lên, dễ gây
ra lũ lụt đối với các quốc gia có bờ biển thấp.
- Nhiệt độ tăng, làm tăng các quá trình chuyển hóa sinh học và hóa học, gây nên sự mất
cân bằng về lượng và chất trong cơ thể sống.
- Làm mất cân bằng sinh thái do các hiện tượng mất cân bằng CO2 của đại dương và
khí quyển
- Theo dự báo nhiệt độ trái đất sẽ tiếp tục tăng nếu như hiện tại ta không có biện pháp
khắc phục hiệu ứng nhà kính.
V.3.3.3 Tầng ôzôn và lỗ thủng tầng ôzôn
Quá trình hình thành và phân hũy ôzôn diễn ra đồng thời nên chu trình tồn tại của nó trong
khí quyển rất ngắn. Lượng ôzôn cao nhất ở tầng bình lưu ở độ cao 25 km, với nồng độ khoảng
5-10 ppm. Tầng ôzôn bị suy giảm là do các khí thải vào bầu khí quyển có sự hiện diện của khí
trơ. Dưới tác dụng của tia hồng ngoại chúng phân ly thành các nguyên tử tự do. Các nguyên tử
này sẽ tạo nên phản ứng với ôzôn và biến ôzôn thành oxy. Một số các chất khác có khả năng
tham gia vào các phản ứng phân hũy ôzôn như: CO, CH4, NOx và các hợp chất hữu cơ. Như
vậy, sự giảm nồng độ ôzôn ở các cực trái đất mà các nhà khoa học ghi nhận được, có thể là do
các chất sinh ra từ hoạt động con người như: CH4, NOx, HCl, Cl2...Tác dụng của tầng ôzôn:
bảo vệ cho mọi sinh vật tránh khỏi tai họa do bức xạ của tia tử ngoại. Nếu như tầng ôzôn bị
suy giảm thì nó sẽ gây ra thảm họa đối với mọi hệ sinh thái trên trái đất.

V.3.4 Ô nhiễm không khí trong gia đình

- Do khói thuốc.
- Các hoá chất được sử dụng trong các vật dụng trong nhà như: trần nhà, sơn tường, các
loại thảm có chứa các chất chống mối mọt, chống vi khuẩn, nấm, côn trùng gây hại.
- Do sinh hoạt bừa bãi không hợp vệ sinh không đúng khoa học nên thường xảy ra hiện
tượng thừa khí CO2, hoặc các khí độc khác.
- Do khí đốt từ các bếp hoặc do sưởi ấm.
Nồng độ các chất gây ô nhiễm trong nhà đôi lúc rất cao vượt rất nhiều lần nồng độ của ô
nhiễm không khí. Do vậy, ở các nước đang phát triển, việc thiết kế xây dựng rẻ, hiệu quả,
không ô nhiễm không chỉ tiết kiệm trên tài nguyên mà còn có tác động lớn trên sức khỏe.
Đây là vấn đề rất bức xúc cho sự an sinh của cộng đồng.

V.3.5 Các khu vực đô thị và ô nhiễm không khí do đô thị hóa
- Ô nhiễm tại các thành phố lớn thường tập trung trong diện tích nhất định nên gây tác hại
càng lớn đến sức khỏe con người.

120
 - Đô thị là nơi tập trung dân cao nên ô nhiễm môi trường đô thị sẽ gây ảnh hưởng đến sức
khỏe của nhiều người.
- Hạ tầng cơ sở và trình độ quản lý môi trường còn khiếm khuyết nên kiểm soát ô nhiễm và
tác động của nó chưa có hiệu quả.
- Nhu cầu năng lượng, chất đốt tại các thành phố lớn ngày càng gia tăng dẫn đến lượng chất
thải tăng nhanh, kèm theo phá rừng, dẫn đến xói mòn, cạn kiệt nguồn nước sạch.
- Đô thị và siêu đô thị đưa đến nhiều vấn đề môi trường cần được quan tâm và giải quyết
nhất là rác thải, nước thải, khí thải phát sinh là vấn đề môi trường nan giải cho các nhà
quản lý môi trường. Một thành phần đặc biệt cần được quan tâm trong rác thải đô thị đó là
rác độc hại. Rác độc hại ở đô thị bao gồm các chất thải hoặc hợp chất mà có các đặc tính
như dễ cháy, dễ nổ, dễ ăn mòn và dễ lây nhiễm làm ảnh hưởng đến con người và môi
trường do bởi gây ra bệnh tật, hay tiềm năng gây bệnh hoặc ảnh hưởng đến sự sống của
con người trong quá trình lưu giữ, vận chuyển, xử lý, thải bỏ hay quản lý (Nykoping,
1996). Nguồn phát thải của chúng từ hoạt động ở khu dân cư, khu thương mại, khu dịch
vụ, bệnh viện và dược phẩm, khu sản xuất công nghiệp.
Sự phát triển các đô thị cùng với việc gia tăng dân số đô thị gây áp lực rất lớn đến môi
trường đô thị. Bên cạnh sự phát triển ngành công nghiệp, một mặt góp phần rất lớn vào sự
phát triển kinh tế nhưng lại gây ảnh hưởng môi trường nghiêm trọng. Môi trường không khí
ở đô thị bao giờ cũng ô nhiễm hơn môi trường không khí ở nông thôn, do bởi nguồn thải đô
thị bao giờ cũng lớn và phức tạp hơn nguồn thải ở nông thôn. Các nguồn gây ô nhiễm chủ
yếu (Phạm Ngọc Đăng, 1997):
- Hoạt động sản xuất công nghiệp và thủ công nghiệp xen kẽ trong nội thành hoặc ở ven nội
thành. Công nghệ sản xuất lạc hậu thì chất thải ô nhiễm càng lớn.
- Hoạt động giao thông vận tải đô thị gây ra rất nhiều ô nhiễm như khói bụi, khí, tiếng ồn.
- Hoạt động xây dựng đô thị đặc biệt là ô nhiễm bụi.
- Nguồn thải từ sinh hoạt của dân đô thị chủ yếu là đun nấu.

V.3.6 Kiểm soát ô nhiễm không khí

Các nhà khoa học sẽ làm gì để khống chế sự ô nhiễm? Chúng ta làm gì với mức độ ô nhiễm
hiện nay? Một số biện pháp khả thi:
1. Một số luật lệ được ban hành để điều chỉnh nguồn và tác nhân gây ô nhiễm, nhằm cải
thiện chất lượng không khí.
2. Hạn chế các nguồn gây ô nhiễm, hoặc xử lý chúng trước khi thải chúng.
3. Các công nghệ làm sạch không khí phải luôn được hoàn thiện.
V.3.6.1 Biện pháp kiểm soát ô nhiễm không khí
a. Buồng lắng bụi
Bụi có kích thước khoảng 100-200μm được lắng dưới tác dụng của trọng lực. Buồng lắng có
cấu tạo đơn giản, tốn ít năng lượng. Hiệu quả xử lý thấp, làm giảm khoảng 40-70%.

121
 b. Ly tâm bằng xyclon
Khí thải có bụi với kích thước 5-100μm, được đưa vào buồng lọc xyclon theo phương pháp
tiếp tuyến với vỏ xyclon. Dưới tác dụng của lực ly tâm bụi được lắng dưới phần hình phễu
của xyclon. nếu ghép nhiều xyclon thì hiệu quỉa lọc sẽ được tăng lên rất nhiều. Phương
pháp nà chỉ lọc được những hạt bụi có kích thước lớn.
c. Lọc tay áo
Khí thải được cho qua túi vải lọc. Bụi giữ trên bề mặt túi vải còn khí sạch sẽ được thải ra
ngoài. Phương pháp này cho phép lọc bụi có kích thước khoảng 2-10μm, hoặc bụi có kích
thước lớn hơn. Hiệu quả khoảng 85-99%. Phương pháp này chỉ lọc bụi khô không bám dính,
chịu nhiệt độ <100oC.
d. Lọc tĩnh điện
Khí thải được cho qua hệ thống tạo điện trường mạnh. các hạt bụi tích điện và giữ lại các
điện cực có tích điện trái dấu. Cách này cho phép lọc các hạt bụi có kích cỡ khác nhau, các
hạt bụi có kích thước nhỏ khoảng 0,005-10μm, đạt được hiệu suất cao 85-95%. Ngoài ra
chúng cho phép hấp thụ một phần các chất thải ở dạng khí. Phương pháp này tiêu hao nhiều
năng lượng nhất là điện và nước.
V.3.6.2 Xử lý ô nhiễm dạng khí
a. Phương pháp hấp thụ
Nguyên tắc cơ bản của phương pháp này là hấp thụ khí thải bằng nước, dung dịch xút hoặc
acid trong tháp hấp thụ. Để tăng thời gian tiếp xúc giữa khí thải và dung dịch hấp thụ có thể
sử dụng tháp hấp thụ đệm. Để tăng tốc độ hấp thụ của các chất ô nhiễm trong các dung dịch
có nhiệt độ cao, cần phải làm lạnh đến nhiệt độ cần thiết trước khi hấp thụ.
b. Phương pháp hấp phụ trong than bùn hoặc phân rác
Nguyên lý cơ bản của phương pháp này là khí thải có chứa hỗn hợp các chất ô nhiễm
(SOx, NOx, hydrocarbon, aldehydes...) được hấp phụ trong lớp đệm than bùn, phân rác
hoặc đất xốp. Các chất khí được giữ lại trong lớp đệm sau đó phân hũy bằng phương pháp
sinh hóa. Phương pháp này được sử dụng rộng rãi ở các nước Châu Âu, Mỹ. Hiệu suất đạt
tới 99%. Tuy nhiên để tăng hiệu quả hấp phụ và đảm bảo cho vi sinh vật hoạt động, nhiệt độ
khí thải trước khi đưa vào khí thải phải nhỏ hơn 400C. Để quá trình xảy ra liên tục cần phải
có hai tháp, 1 để làm việc và 1 để tự tái sinh.
c. Hấp phụ trong than hoạt tính
Than hoạt tính được sử dụng để hấp phụ các chất ô nhiễm không khí, đặc biệt là các
chất có mùi hôi. Khí thải được làm lạnh tới nhiệt độ thích hợp, sau đó cho qua tháp hấp phụ.
Than hoạt tính cần phải thay, mỗi khi bảo hòa.
d. Oxy hóa - khử
Phương pháp này được áp dụng cho khí thải là các chất gây mùi hôi bao gồm 3 loại hóa chất
hấp phụ sau:
- Dung dịch acid sulfuric, dùng để hấp thụ các hợp chất amin và amoniac.

122
 - Dung dịch kiềm dùng để hấp thụ acid cacboxylic, acid béo, phenol.
- Dung dịch hypoclorit natri dùng để oxy hóa aldehydes, H2S, mercaptans
Theo phương pháp này khí thải cần được làm lạnh ở 40-50oC để tăng cường khả năng hấp
thụ các chất trong dung dịch nước. Theo một số công ty của Mỹ, để xử lý mùi hôi trong
phạm vi rộng, dùng nguồn phát ra ôzôn và ion. Khí có mùi hôi sẽ bị oxy hóa tạo thành các
chất không mùi, ít độc hoặc không độc.
e. Phương pháp phân hũy nhiệt
Khí thải từ lò thiêu sẽ được đưa vào lò đốt bổ sung có nhiệt độ khoảng 1000oC. Bụi và các
chất hữu cơ gây mùi tiếp tục cháy thành các sản phẩm cháy hòan toàn không có mùi: CO2 và
hơi nước. Nhiên liệu dùng cho đốt bổ sung có thể là dầu, điện.
V.3.6.3 Công nghiệp sinh thái
Công nghiệp sinh thái là sản xuất tối hảo hoá nguồn tài nguyên, năng lượng sản xuất, và vốn
đầu tư. Đây là hệ thống sản xuất không độc lập, không tách rời với các hoạt động chung quanh
mà nó có mối quan hệ rất mật thiết với các yếu tố môi trường chung quanh nó. Có thể nói đây
là nền sản xuất cố gắng đạt tới mức độ tối ưu về nguyên liệu đầu vào, cũng như hạn chế đến
mức thấp nhất chất thải từ sản xuất. Đây là nền sản xuất có định hướng, được cân nhắc thận
trọng nhằm đảm bảo tính bền vững cho các giải pháp về kinh tế, xã hội, và công nghệ.

V.3.7 Tiếng ồn
V.3.7.1 Khái niệm cơ bản về tiếng ồn
Cùng với sự phát triển đô thị là sự tăng trưởng về giao thông vận tải trong đô thị. Giao thông
đi lại là nguồn gây ô nhiễm tiếng ồn đô thị. Tiếng ồn giao thông to hay nhỏ phụ thuộc rất
nhiều vào các yếu tố: lưu lượng xe, thành phần xe, tốc độ, chất lượng xe, chất lượng đường,
đia hình đường phố. Ô nhiễm tiếng ồn là dạng ô nhiễm đặc biệt của các khu đô thị đông dân,
thành phố càng lớn, sầm uất thì ô nhiễm này càng nặng. Thật khó khăn khi đánh giá tiếng ồn
nào gây ảnh hưởng xấu hơn, bởi vì cũng cùng loại tiếng ồn, nhưng có thể gây khó chịu cho
người này nhưng lại không gây ảnh hưởng cho người khác. Ngoài ra còn lệ thuộc rất lớn vào
thính giác của mỗi người (Bùi Thị Nga, 2006).
V.3.7.2 Phân loại tiếng ồn
Có 3 loại tiếng ồn:
- Tiếng ồn công nghiệp: sinh ra từ quá trình va chạm, chấn động, hoặc chuyển động qua lại
do sự ma sát của các thiết bị.
- Tiếng ồn do giao thông đi lại.
- Tiếng ồn trong nhà: sinh ra do sự va chạm các vật rắn trong nhà trong quá trình sinh hoạt.
Tiếng ồn trong nhà thường rất đa dạng và cũng rất dễ để khắc phục, có thể làm tường cách
âm hoặc làm tường đặc, hoặc cửa kính dày.
V.3.7.3 Tác động của tiếng ồn
Tiếng ồn tác động trên cơ thể con người thể hiện:

123
 - Về mặt cơ học, che lấp âm thanh cần nghe.
- Về mặt sinh học của cơ thể.
- Về mặt hoạt động xã hội.
Tác hại của tiếng ồn là nguyên nhân của bệnh thần kinh, đau đầu, tăng huyết áp, và giảm trí
nhớ, cuối cùng ảnh hưởng đến hiệu quả lao động của con người, ảnh hưởng đến cuộc sống
của cộng đồng (WHO, 1995).
V.3.7.4 Kiểm soát tiếng ồn
Từ năm 1995 đến nay, các trạm quan trắc môi trường quốc gia đã tiến hành quan trắc tiếng
ồn giao thông ở một số thành phố, thị xã lớn của nước ta cho thấy mức độ ồn ở nước ta còn
thấp hơn so với các đô thị ở nước ngoài (trung bình giờ ban ngày khoảng 80 dB٨). Ở nước ta
chưa có tiêu chuẩn mức độ tiếng ồn ở cạnh đường giao thông. Theo tiêu chuẩn VN 5949-
1995 mức độ ồn cho phép trong giờ ban ngày và ban tối đối với khu thương mại ở cạnh
đường là 70dB٨. Phần lớn các đô thị nước ta mức ồn buổi tối dưới hoặc xấp xỉ 70dB٨, nhưng
vào ban ngày mức ồn vượt mức cho phép đôi lúc lên đến 94-104dB٨. Có thể giảm tiếng ồn
công nghiệp bằng nhiều biện pháp:
- Đặt thiết bị trên đệm đàn hồi.
- Tăng trọng lượng máy.
- Sử dụng vật liệu hút ẩm bao bọc thiết bị.
- Xây dựng nhà máy cách xa khu dân cư và xa chỗ công nhân nghỉ ngơi.
- Xây dựng tường cao và cây cối giảm tiếng ồn đáng kể.
- Tăng cường chất lượng chế tạo các loại xe.
- Thay đổi máy móc lạc hậu bằng các thiết bị mới.

V.4. THẢO LUÂN CUỐI CHƯƠNG

1. Các anh chị hãy cho biết suy thoái đất về lĩnh vực nào là quan trọng nhất ở Việt
Nam? lý học? hóa học? sinh học?
2. Anh chị hãy cho một số biện pháp cụ thể và hiệu quả để duy trì chất lượng đất?
3. Giải pháp tiết kiệm nước trong sinh họat mà các anh chị đã thực hiện hoặc đã được biết.
4. Làm thế nào để hạn chế ô nhiễm không khí trong nhà do đô thị hóa mang lại?
5. Cho biết các ảnh hưởng dây chuyền do ô nhiễm không khí mang lại đối với môi
trường?

124
 CHƯƠNG VI: CHẤT THẢI RẮN VÀ MÔI TRƯỜNG

VI.1 TÔNG QUAN VỀ CHẤT RẮN

VI.1.1 Khái niệm về thải rắn
Chất thải rắn là toàn bộ các loại vật chất được con người loại bỏ trong các hoạt động kinh tế
- xã hội (bao gồm các hoạt động sản xuất, các hoạt động sống và duy trì sự tồn tại của cộng
đồng...). Trong đó quan trọng nhất là các loại chất thải sinh ra từ các hoạt động sản xuất và
hoạt động sống.
Chất thải rắn (rác) xuất hiện đồng thời với sự xuất hiện của động vật và con người trên trái
đất. Lấy từ những tài nguyên, nguyên vật liệu và thức ăn để phục vụ cho đời sống của chính
mình để rồi thải bỏ ra môi trường xung quanh. Như vậy chất thải rắn (CTR) là các chất rắn
bị loại ra trong quá trình sống, sinh họat, hoạt động sản xuất của con người và động vật.
Chất thải rắn của một quá trình sản xuất này có thể là nguyên liệu cho một quá trình sản xuất
khác. Chất thải của động vật này có thể là thức ăn cho động vật khác trong dây chuyền thực
phẩm. Do vậy khái niệm về chất thải rắn cũng tương đối và mức độ gây hại của chúng đối
với môi trường trong những điều kiện khác nhau sẽ khác nhau.
Rác thải từ quá trình phát triển công nghiệp và đô thị cũng ảnh hưởng đến các tính chất vật
lý và hoá học của đất. Những tác động về vật lý như xói mòn, nén chặt đất và phá huỷ cấu
trúc đất do các hoạt động xây dựng, sản xuất và khai thác mỏ. Các chất thải rắn, lỏng và khí
đều có tác động đến đất. Các chất thải có thể được tích luỹ trong đất trong thời gian dài gây
ra nguy cơ tiềm tàng đối với môi trường (Trần Hiếu Nhuệ & ctv, 2001).
VI.1.2 Các nguồn tạo thành chất thải rắn
VI.1.2.1. Các nguồn chủ yếu phát sinh ra chất thải rắn:
- Từ các khu dân cư (chất thải sinh hoạt);
- Từ các trung tâm thương mại;
- Từ các công sở, trường học, công trình công cộng;
- Từ các dịch vụ đô thị, sân bay;
- Từ các hoạt động công nghiệp;
- Từ các hoạt động xây dựng đô thị;
- Từ các trạm xử lý nước thải và từ các đường ống thoát nước của thành phố.
VI.1.2.2. Các loại chất thải rắn:
Chất thải rắn sinh hoạt: là những chất thải liên quan đến các hoạt động của con người, nguồn
tạo thành chủ yếu từ các khu dân cư, các cơ quan, trường học, các trung tâm dịch vụ, thương
mại. Chất thải rắn sinh hoạt có thành phần bao gồm kim loại, sành sứ, thủy tinh, gạch ngói
vỡ, đất đá, cao su, chất dẻo, thực phẩm dư thừa hoặc quá hạn sử dụng, xương động vật, tre,

125
gỗ, lông gà lông vịt, vải, giấy, rơm, rạ, xác động vật, vỏ rau quả,.... Theo phương diện khoa
học, có thể phân biệt các loại chất thải rắn sau:
- Chất thải thực phẩm bao gồm các thức ăn thừa, rau, quả,... loại chất thải này mang
bản chất dễ bị phân hủy sinh học, quá trình phân hủy tạo ra các mùi khó chịu, đặc biệt
trong điều kiện thời tiết nóng ẩm. ngoài các loại thức ăn dư thừa từ gia đình còn có
thức ăn dư thừa từ các bếp ăn tập thể, các nhà hàng, khách sạn, ký túc xá,..
- Chất thải trực tiếp của động vật chủ yếu là phân, bao gồm phân người và phân của
các động vật khác.
- Chất thải lỏng yếu là bùn ga cống rãnh, là các chất thải ra từ các khu vực sinh hoạt
của dân cư.
- Tro và các chất dư thừa thải bỏ khác bao gồm: các loại vật liệu sau đốt cháy, các sản
phẩm sau khi đun nấu bằng than, củi và các chất thải dễ cháy khác trong gia đình
trong kho của các công sở, cơ quan, xí nghiệp, các loại xỉ than.
- Các chất thải rắn từ đường phố có thành phần chủ yếu là lá cây, que, củi, nilon, vỏ
bao gói,..
Chất thải rắn công nghiệp: là chất thải phát sinh từ các hoạt động sản xuất công nghiệp, tiểu
thủ công nghiệp. Các nguồn phát sinh chất thải công nghiệp gồm:
- Các phế thải từ vật liệu trong quá trình sản xuất công nghiệp, tro, xỉ trong các nhà
máy nhiệt điện
- Các phế thải từ nhiên liệu phục vụ cho sản xuất.
- Các phế thải trong quá trình công nghệ.
- Bao bì đóng gói sản phẩm.
Chất thải xây dựng: là các phế thải như đất, đá, gạch ngói, bê tong vỡ do các hoạt động phá
vỡ, xây dựng công trình,.. chất thải xây dựng gồm:
- Vật liệu xây dựng trong quá trình dỡ bỏ công trình xây dựng;
- Đất đá do việc đào móng trong xây dựng;
- Các vật liệu như kim loại, chất dẻo,..
- Các chất thải từ các hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật như trạm xử lý nước thiên nhiên,
nước thải sinh hoạt, bùn cặn từ các cống thoát nước thành phố.
Chất thải nông nghiệp: là những chất thải và mẩu thừa thải ra từ các hoạt động nông nghiệp,
thí dụ như trồng trọt, thu hoạch các loại cây trồng, các sản phẩm thải ra từ chế biến sữa, của
các lò giết mổ,… Hiện tại việc quản lý và xả các loại chất thải nông nghiệp không thuộc về
trách nhiệm của các công ty môi trường đô thị của các địa phương.
Trong số các chất thải của thành phố, chỉ có một tỷ lệ rất nhỏ có thể sơ chế dùng ngay trong
sản xuất và tiêu dùng, còn phần lớn phải huỷ bỏ hoặc phải qua một quá trình chế biến phức
tạp, qua nhiều khâu mới có thể sử dụng lại nhằm đáp ứng nhu cầu khác nhau của con người.
Lượng chất thải trong thành phố tăng lên do tác động của nhiều nhân tố như: sự tăng trưởng
và phát triển của sản xuất, sự gia tăng dân số, sự phát triển về trình độ và tính chất của sự

126
tiêu dùng trong thành phố,.. các nguồn phát sinh chất thải và phân loại chất thải được trình
bày hình sau.

Các hoạt động kinh tế xã

hội của con người

Các quá Các quá Hoạt động sống Các hoạt Các hoạt động
trình sản trình phi và tái sản sinh động giao tiếp và
xuất sản xuất con người quản lý đối ngoại

CHẤT THẢI

Dạng lỏng Dạng khí Dạng rắn

Bùn cống Chất lỏng Hơi độc Chất thải Chất thải Các loại
dầu mở hại sinh hoạt công nghiệp khác

Hình 6.1 Các nguồn phát sinh chất thải và loại chất thải (Trần Hiếu Nhuệ, 2001)

VI.1.3 Hiện trạng rác thải

VI.1.3.1 Trên thế giới
Theo thống kê chưa đầy đủ, mỗi năm thế giới thải ra hơn 10 tỉ tấn rác. đứng đầu là Mỹ,
chiếm khoảng 2 tỉ tấn/năm. Với lượng rác khổng lồ này thì việc xử lý nó đã không còn là
công việc của riêng quốc gia nào. Chỉ tính riêng ở Mỹ, vào thập niên 70 đã phải tốn 3 tỉ
USD cho vấn đề quản lý rác.
Lượng rác thải ra trên đầu người cũng khác nhau theo từng khu vực do đó việc quản lý và xử
lý cũng gặp nhiều khó khăn. Theo điều tra cho thấy ở Nga lượng rác thải bình quân là 300
kg/người/năm, trong khi đó ở Pháp là 1000 kg/người/năm.
Ở các nước đang phát triển tuy lượng rác thải ra trên đầu người có thấp hơn nhưng công tác
thu gom, phân loại tại nguồn vẫn không đạt hiệu quả, vẫn còn tình trạng đổ đóng ngoài trời,
hoặc đổ xuống sông rạch. Nguyên nhân do ý thức bảo vệ môi trường của người dân còn
127
chưa cao, nguồn ngân quĩ cho công tác bảo vệ môi trường còn rất hạn chế, thiết bị máy móc
còn thô sơ, trong khi ở các nước phát triển chỉ cần 0,5 người làm công tác thu gom cho cộng
đồng 1000 dân thì ở các nước này phải cần từ 2 đến 5 người.
VI.1.3.2 Việt Nam
Hiện tại môi trường ở Việt Nam ngày càng xuống cấp trầm trọng. Nguyên nhân chính trong
việc ô nhiễm môi trường là do công cuộc phát triển công nông nghiệp của đất nước không
đồng bộ với việc bảo vệ môi trường.. Do đó, việc phát triển đã để lại nhiều hệ lụy đến môi
trường như: ô nhiễm không khí, ô nhiễm nguồn nước qua nước thải kỹ nghệ và ô nhiễm do
phế thải rắn trong sản xuất công nghệ.
Chất thải rắn có 3 loại: chất thải rắn từ sinh hoạt gia cư gọi là rác sinh hoạt, chất thải y tế, và
chất thải công nghiệp (Hình 6.2, 6.3, 6.4).

Hình 6.2 Rác thải sinh họat được tập trung về bải rác Hỏa Tiến, Hậu Giang (Bùi Thị Nga & ctv, 2008)

Hình 6.3 Rác tái chế tập trung cạnh lò đốt, Hình 6.4 Rác thải y tế tập trung trong lò đốt
Bệnh viện Đa Khoa TW Cần Thơ (Bùi Thị Bệnh viện Đa Khoa TW Cần Thơ (Bùi Thị
Nga & ctv, 2008) Nga & ctv, 2008)

128
Trung bình tổng lượng chất thải rắn hàng năm chia ra theo tỷ lệ sau: Chất thải gia cư 44%,
chất thải y tế 1%, và chất thải công nghiệp chiếm 55%. Mỗi năm có khoảng 15 triệu tấn chất
thải rắn phát sinh và dự báo rằng số lượng nầy tiếp tục gia tăng nhanh chóng trong thập kỷ
sắp đến. Quá trình đô thị hóa và sự phát triển mạnh mẽ về công nghiệp, hiện đại hóa các cơ
sở y tế sẽ làm tăng đáng kể lượng chất thải độc hại phát sinh. Và nếu không xử lý một cách
phù hợp sẽ có khả năng gây ra ảnh hưởng quan trọng dến sức khỏe con người và môi trường
(Bộ KH, CN& MT, 2004).
Chất thải y tế trên nguyên tắc phải được đốt ở các lò đốt trong bệnh viện, nhưng thực tế thì
không được như thế. Thí dụ ở Hà Nội có 36 bệnh viện mà chỉ có một bệnh viện có lò đốt mà
thôi. Và chất thải nầy dĩ nhiên cũng được đổ vào các bãi rác sinh hoạt gia cư.
Phế thải rắn công nghiệp, cũng giống như tình trạng của chất thải y tế là đi vào các bãi rác sinh
hoạt. Theo báo cáo của Bộ KH, CN& MT (2004), cả nước có 465 cơ sở gây ô nhiễm quan
trọng cần phải xử lý tức khắc. Vài con số vế chất thải công nghiệp để có thêm khái niệm về
tình trạng CTR ở Việt Nam. Hiện tại, cty ciment Hà Tiên ở Thủ Đức chứa trên 30 tấn PCBs,
một hóa chất dioxin tương đương, số lượng chất thải rắn trung bình được thải ra hàng năm ở
TpHCM trên 45 ngàn tấn, tỉnh Đồng Nai, gần 35 ngàn tấn, Tp Hà Nội 18 ngàn tấn...
Theo số liệu thống kê của 4 thành phố lớn: Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẳng và thành phố Hồ
Chí Minh, tổng lượng chất thải rắn công nghiệp chiếm 15 - 26% của chất thải rắn thành phố.
Trong chất thải rắn công nghiệp có khoảng 35- 41% mang tính nguy hại. Thành phần của
chất thải công nghiệp nguy hại rất phức tạp, tuỳ thuộc vào nguyên liệu sản xuất, sản phẩm
tạo thành của từng công nghệ và dịch vụ có liên quan (Niên giám thống kê, 2005).

VI.2 TÁC HẠI CỦA CHẤT THẢI RẮN ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG VÀ CON NGƯỜI
Từ thuở sơ khai con người đã biết sử dụng tài nguyên thiên nhiên để phục vụ nhu cầu cuộc
sống của mình, đến khi các loại tài nguyên thiên nhiên đó không còn giá trị sử dụng thì con
người sẽ bỏ đi. Xã hội ngày càng phát triển, dân số ngày càng nhiều, chất lượng cuộc sống
được nâng cao thì lượng rác thải ra cũng tỉ lệ thuận với sự phát triển đó. Đất hẹp, người
đông, lượng rác thải lớn đã làm ảnh hưởng trực tiếp môi trường và sức khỏe con người,
những tác động tiêu cực mà rác thải mang đến cho con người và môi trường khi nó chưa
được quản lý và xử lý tốt (Hình 6.5). Rác thải sẽ gây ùn tắc giao thông, cản trở thoát nước đô
thị, là nơi tập trung nhiều vi sinh vât gây bệnh cũng như nơi trú ẩn của sinh vật và ký chủ
gây bệnh (WHO, 1995).. Từ đó ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng mất mỹ quan đô thị. Đây
cũng chính là nguồn gây ô nhiễm đất và không khí. Hiện nay, việc thu hồi và tái chế rác ở
các khu vực đô thị nói chung đều mang tính tự phát, những vật liệu có thể bán được ở xe
trung chuyển, thùng rác công cộng được công nhân, những người bới rác, trẻ em đường phố
xốc lượm lại. Tình trạng này đã làm ảnh hưởng đến đời sống văn hóa cộng đồng và chắc
chắn có ảnh hưởng nhất định đối với sức khỏe của những người thường xuyên mỗi ngày
phải tiếp xúc với chất thải rắn sinh họat đặc biệt là chất thải bệnh viện

129
 Các tác động của xử lý
chất thải không hợp lý

Môi trường Làm hại sức Tạo môi trường Tạo nếp sống Gây ùn tắc
xấu khỏe con người dịch bệnh kém văn minh giao thông

Làm mất mỹ Hạn chế kết quả Tác động xấu đến
quan đô thị sản xuất kinh du lịch văn hóa
doanh

Hình 6.5 Tác động của việc xử lý chất thải rắn không hợp lý
(Nguồn: Trần Hiếu Nhuệ & CTV, 2001)
VI.2.1 Sức khoẻ cộng đồng
Từ việc thải các chất hữu cơ, xác chết các loài động vật qua những trung gian truyền bệnh sẽ
gây nên nhiều bệnh tật nhiều lúc trở thành dịch bệnh. Ảnh hưởng của CTR đối với sức khỏe
con nguời có thể gây ảnh hưởng trực tiếp qua đường hô hấp và qua da, ngoài ra khi CTR
xâm nhiễm vào MT có thể ảnh hưởng đến sức khỏ qua chuỗi thức ăn (Hình 6.6)

Môi trường không khí

Bụi,CH4, NH3, H2S, VOC

Rác thải (Chất thải rắn)
- Sinh hoạt
- Sản xuất (công nghiệp, nông nghiệp, ...)
- Thương nghiệp
- Tái chế
Qua
đường
hô
Nước mặt Nước ngầm Môi trường đất
hấp
Kim loại nặng,
chất độc Ăn uống, tiếp xúc qua da Qua chuỗi
thực phẩm

Người, động
vật
Hình 6.6 Sơ đồ tác hại chất thải rắn đối với sức khoẻ con người.

130
 VI.2.2 Ô nhiễm môi trường đất do rác thải
Rác trong môi trường đất phân huỷ ở hai dạng yếm khí và hiếu khí. Khi có ẩm độ thích hợp,
rác thải sẽ phân huỷ cho ra hàng loạt các sản phẩm trung gian, cuối cùng nên các chất khoáng
đơn giản, H2O và CO2. Trong điều kiện yếm khí, sản phẩm cuối cùng của rác chủ yếu là CH4,
H2S và CO2 gây độc cho môi trường. nhờ khả năng tự làm sạch của môi trường đất sẽ làm các
chất từ rác không trở thành ô nhiễm. nhưng với lượng rác quá lớn, môi trường đất sẽ trở nên
quá tải và gây ô nhiễm môi trường (Hình 6.7). Ngoài ra, các kim loại nặng và các chất độc
trong rác sẽ theo nước trong đất chảy xuống mạch nước ngầm và gây ô nhiễm nước ngầm.

Hình 6.7 Môi trường đất bị ô nhiễm do bải rác lộ thiên (Bùi Thị Nga, 2004)

VI.2.3 Ô nhiễm môi trường nước do rác thải

Các loại rác hữu cơ trong môi trường nước sẽ bị phân huỷ nhanh chóng. Phần nổi lên mặt
nước sẽ có quá trình khoáng hoá chất hữu cơ tạo ra các sản phẩm trung gian; sau đó cho ra
sản phẩm cuối cùng là chất khoáng và nước. Phần chìm trong nước sẽ bị phân huỷ yếm khí
tạo ra các hợp chất trung gian và cho ra các sản phẩm cuối cùng là CH4, H2S, H2O và CO2.
Tất cả các sản phẩm trung gian gây mùi thối và các độc chất, bên cạnh đó còn có vi trùng và
siêu vi trùng làm ô nhiễm nguồn nước (Hình 6.8).

131
Hình 6.8 Môi trường nước ô nhiễm do rác thải được vứt xuống sông (Bùi Thị Nga & ctv, 2008)
Ngoài ra, rác thải nếu là những chất kim loại thì chúng sẽ gây nên hiện tượng ăn mòn trong
môi trường nước, quá trình oxy hoá của các chất này sẽ gây nhiễm bẩn nước. Những chất
độc như Hg, Pb hoặc các chất phóng xạ sẽ gây nguy hiểm rất lớn đối với con người và các
loài thuỷ sinh vật.

VI.2.4 Ô nhiễm môi trường không khí do rác thải

Rác thải có các bộ phận có thể bay hơi và mang theo mùi làm ô nhiễm không khí. Có những
chất có khả năng thăng hoa, phát tán vào không khí gây ô nhiễm môi trường trực tiếp. Trong
điều kiện nhiệt độ và ẩm độ thích hợp (nhiệt độ 350C, ẩm độ 70-80%) sẽ có qúa trình biến
đổi nhờ hoạt động của vi sinh vật, kết quả tạo ra những chất khí H2S, CO, CH4, NH3, H2,..
với hàm lượng cao sẽ gây nên ô nhiễm môi trường không khí. Trong đó khí sinh ra chủ yếu
ở các bãi rác là CH4 và CO2
Ngoài những tác hại của rác đối với môi trường đất, nước,.. rác còn gây nên những ảnh
hưởng khác như làm mất vẻ mỹ quan ở các khu công cộng và đô thị, gây cản trở dòng chảy
làm ứ đọng nước ở khu dân cư và là nơi cư trú của các vi sinh vật gây bệnh (Hình 6.9).

132
 Hình 6.9 Rác thải được người dân vứt bừa bải trên đường phố(Bùi Thị Nga & ctv, 2007)

VI.3 HỆ THỐNG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN

Trên nguyên tắc tất cả các thể loại chất thải độc hại rắn trên cần phải được xử lý và hiện nay
ở Việt Nam chưa có một cơ sở nào có hệ thống xử lý chất thải rắn cũng như không có một
nhà máy chuyên về xử lý hóa chất độc hại. Xây dựng các cơ sở xử lý ở các trung tâm lớn
hay các đô thị có nhiều khu công nghiệp. Các cơ sở chỉ phải mang chất thải rắn cần xử lý
cho một nhà máy xử lý trung ương và chi phí được chiết tính tùy theo tiêu chuẩn về mức độ
độc hại của từng loại phế thải từ những công nghệ khác nhau.
Trước hết Việt Nam cần phải phân lọai theo tiêu chuẩn độc hại các phất thải rắn để từ đó cán
bộ quản lý và chủ các cơ sở có văn bản rõ ràng để thực thi luật lệ. Thiết lập những nhà máy
xử lý phế thải rắn và hoàn chỉnh bộ luật về sự phân loại mức độc hại của phế thải.

VI.3.1 Thu gom

Theo Trần Hiếu Nhuệ & CSV (2001) thì thu gom chất thải là quá trình thu nhặt rác thải từ
nhà dân, các công sở hay từ những điểm thu gom, chất chúng lên xe và chở đến địa điểm xử
lý, chuyển tiếp, trung chuyển hay chôn lấp. Dịch vụ thu gom rác thải thường được chia ra
thành hai loại: thu gom sơ cấp và thu gom thứ cấp.
- Thu gom sơ cấp (thu gom ban đầu): rác thải được thu gom từ nguồn phát sinh ra nó
(nhà ở, cơ sở thương mại,..) và chở đến các bãi chứa chung, các điểm hẹn hoặc bãi
chuyển tiếp, do đó thu gom sơ cấp sẽ cần đến trong mọi hệ thống thu gom và vận
chuyển. Thường thì hệ thống thu gom sơ cấp sử cấp sử dụng xe chở rác nhỏ, xe kéo
tay để thu gom rác. Quá trình này có thể ảnh hưởng trực tiếp đối với người dân cũng
như mỹ quan đô thị và hậu quả của các công đoạn sau đó.

133
 - Thu gom thứ cấp: rác thải được thu gom từ các bãi chứa chung, các điểm hẹn chuyển
đến bãi xử lý. Quá trình này phụ thuộc vào các loại xe thu gom và quãng đường vận
chuyển, và ít ảnh hưởng đến người dân.
VI.3.1.1. Hiệu quả của việc thu gom được đặc trưng bởi các tiêu chí sau:
- Số tấn chất thải được thu gom trong một giờ.
- Tổng số hộ được phục vụ trong một giờ làm việc của một kíp.
- Chi phí của một ngày thu gom.
- Chi phí cho mỗi lần dừng để thu gom.
- Số lượng người được phục vụ bởi một xe trong một tuần.
VI.3.1.2. Các hình thức thu gom khác
- Thu gom theo khối: trong hình thức thu gom này các xe thu gom này xe thu gom sẽ
chạy theo một quy trình đều đặn theo tần suất đã được quy định trước đó (từ 2-
3lần/tuần hoặc theo ngày,..). Những xe này sẽ dừng tại các ngã ba, tư hay điểm hẹn
nhất định nào đó và rung chuông. Theo tín hiệu này những người dân xung quanh đó
mang sọt rác của mình đến để đổ vào các xe. Có nhiều dạng khác nhau của hình thức
thu gom này nhưng điểm chung là mọi gia đình đều được yêu cầu phải có thùng rác
của riêng mình ở trong nhà và mang đến cho công nhân thu gom rác đúng giờ theo tín
hiệu đã quy đinh.
- Thu gom lề đường: đây là một hình thức thu gom đòi hỏi có một dịch vụ đều đặn và
một thời gian biểu tương đối chính xác. Các hộ dân cần phải đặt lại thùng rác sau khi
rác đã được đổ ra khỏi thùng. Điểm quan trọng là những thùng này đòi hỏi phải dạng
chuẩn, nếu không lượng rác bỏ vào thùng sẽ dư ra ngoài hoặc chỉ chiếm một phần
nhỏ thể tích của thùng. Trong những điều kiện này, rác có thể bị gió thổi bay hay súc
vật hoặc người bới rác làm vung vãi ra đường làm cho quá trình thu gom kém hiệu
quả hoặc gây lãng phí.

VI.3.2 Vận chuyển và trung chuyển

Trong hệ thống xử lý rác, vận chuyển và trung chuyển là một khâu khá quan trọng, bao gồm
cả các phương tiện, các trang thiết bị các vật dụng có liên quan. Hoạt động trung chuyển và
vận chuyển bao gồm luôn cả việc chuyển các phế liệu từ nơi phân loại tới các cơ sở tái chế
hay chuyển sản phẩm cuối cùng của quá trình xử lý đến bãi chốn lấp.
Theo Trần Hiếu Nhuệ & CTV, (2001) thì hoạt động trung chuyển và vận chuyển có thể được
mô tả bằng sơ đồ sau:

134
Hình 6.10 Sơ đồ hoạt động thu gom, trung chuyển và vận chuyển rác (Bùi Thị Nga & ctv, 2008)

Sự vận hành hệ thống trung chuyển sẽ hổ trợ đắc lực cho hoạt động thu gom rác một cách có
hiệu quả và ngày càng trở nên cần thiết bởi các nguyên nhân sau:
- Khoảng cách quá xa từ nơi thu gom tới nơi xử lý, nếu không sử dụng trạm trung
chuyển sẽ dẫn đến việc thu gom không đạt hiệu quả kinh tế.
- Sự hiện diện của các khu vực dân cư thưa thớt.
- Việc sử dụng các container có kích thước trung bình để chứa rác ở những nơi sản sinh
ra rác quá lớn.
Trong đó kiểu vận hành chuyên chở được chia thành:
- Hệ thống thùng xe di động: là hệ thống thu gom trong đó các thùng chứa đầy rác
được luân phiên chuyên chở đến bãi thải và đưa thùng không vào vị trí cũ để thay thế.
Hệ thống này phù hợp để vận chuyển rác từ các nguồn tạo ra khối lượng rác lớn.
- Hệ thống dùng xe cố định: là hệ thống thu gom trong đó các thùng chứa đầy rác vẫn
cố định, người công nhân chỉ nhấc lên đổ vào xe lớn và sau đó đặt lại vị trí cũ.
Tuy nhiên, dù sử dụng phương tiện vận chuyển nào, chúng ta cũng phải thỏa các điều kiện sau:
- Vận chuyển rác với giá rẻ nhất.
- Rác phải được đậy kỹ trong quá trình chuyên chở.
- Các loại xe này phải được thiết kế phù hợp với hệ thống giao thông hiện hành.
- Tải trọng xe không vượt tải trọng cho phép của hệ thống đường xá hiện hành.
- Phương pháp để tháo dỡ rác trong xe phải đơn giản và thuận tiện,...

135
-

Nguồn phế thải Nhóm thu gom Nhóm thu mua Nhóm buôn bán và
phế liệu phế liệu phế liệu sử dụng lại phế

Bãi chân lấp Đội quân bới rác Thu mua rác tại
tại bãi rác bãi đổ

Bãi tập kết tạm

thời trạm trung Các cơ sở sản
chuyển xuất ngành công
nghiệp

Xe rác đẩy tay

Đường phố Đội quân nhặt rác Thu mua đồng nát
lưu động tại kho chứa

Thùng rác, bể
chứa rác

Đại lý và những Xuất

Các hộ gia đình người buôn bán khẩu

Khách sạn

Những người mua đồng Hoạt động thu mua

nát lưu động dọc đường phố
Cơ quan trường
học

Nhà hàng ăn
uống, nhà trọ

Hình 6.11 Sơ đồ mạng lưới thu gom chất thải rắn tư nhân
(Nguồn: Trần Hiếu Nhuệ & CSV, 2001)

136
 VI.3.3 Thu hồi và tái chế
Tái chế là hoạt động thu hồi lại từ chất thải các thành phần có thể sử dụng để chế biến
thành các sản phẩm mới sử dụng lại cho các hoạt động sinh hoạt và sản xuất. Đây là công
việc ưu tiên hàng đầu trong lĩnh vực quản lý và xử lý rác nhằm thỏa mãn hai mục tiêu: bảo
vệ tài nguyên thiên và giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Hoạt động tái chế cũng cần chi phí để
thu gom, vận chuyển, chế biến và ngăn chặn các tác động tiêu cực đến môi trường do quá
trình tái chế gây ra. Do đó, nếu như chi phí tái chế cao hơn lợi ích tái chế thì lúc đó hoạt
động tái chế không được coi là hoạt động có ích. Sơ đồ hệ thống thu hồi các chất và dòng
lưu chuyển các nguồn vật liệu được thể hiện hình sau.

Tác động môi Tiêu hủy cuối cùng

trường (chôn lấp)

Sản xuất
Chất thải Xử lý trung gian
Phân phối “Xử lý tốt hơn”
Môi trường toàn cầu (Tái chế)
(Hệ sinh thái) Tiêu dùng Tái chế

Tài nguyên
thiên nhiên

Tài nguyên
kinh tế

Hoạt động kinh tế

“kinh tế thị trường”

Tái sản xuất Tài nguyên có

Các nguồn tài
nguyên tái chế thể tái chế

Các tác động môi trường

Hình 6.12 Dòng lưu chuyển các vật liệu

(Nguồn: Trần Hiếu Nhuệ & CSV, 2001)

137
VI.4 CÔNG CỤ PHÁP LÝ VÀ CHÍNH SÁCH TRONG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN
VI.4.1 Các công cụ pháp lý trong công tác quản lý chất thải rắn
Ô nhiễm môi trường, nhất là môi trường lao động là một trong những nguyên nhân cơ bản
làm ảnh hưởng tới sức khỏe, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp cho người lao động, rộng
hơn là ảnh hưởng tới sức khỏe của cả cộng đồng và môi trường. Việc tìm kiếm các giải pháp
để giảm thiểu ô nhiễm vì thế luôn là mối quan tâm của tất cả mọi người mà trước hết là của
các cơ quan xã hội. Xử lý ô nhiễm môi trường gây ra bởi chất thải không thể chỉ trông chờ
vào một vài biện pháp cụ thể nào đó mà cần phải thực hiện đồng bộ: từ các giải pháp quản lý
vĩ mô như hoạch định chính sách, luật pháp, các quy chế, quy định.., các giải pháp quy
hoạch tổng thể cho cả khu công nghiệp cho đến các giải pháp cụ thể về công nghệ và xử lý
“cuối đường ống”.
Trên thế giới người ta thường sử dụng 2 công cụ quản lý môi trường: công cụ pháp lý và
công cụ kinh tế. Công cụ pháp lý là chính phủ đặc ra các tiêu chuẩn, các quy định, chính
sách để các cơ quan quản lý về môi trường dựa theo đó làm cơ sở để kiểm tra, thẩm định,
đánh giá và xử phạt. Công cụ kinh tế là dùng các chính sách về lệ phí, thuế, vốn nhằm kích
thích hoặc cưỡng bức doanh nghiệp thực hiện Luật BVMT.
VI.4.1.1 Các quy định và tiêu chuẩn môi trường
Tiêu chuẩn môi trường là công cụ chính sách để điều chỉnh chất lượng môi trường. Trong
tiêu chuẩn môi trường có các loại tiêu chuẩn như: Tiêu chuẩn quy định về các giá trị về nồng
độ hoặc số lượng của các chất thải lỏng, rắn hoặc khí trước khi thải vào môi trường; tiêu
chuẩn lấy mẫu và phân tích; tiêu chuẩn thiết kế các thiết bị xử lý... có tiêu chuẩn quốc gia
(TCVN) và tiêu chuẩn bộ hoặc ngành. Thường thì tiêu chuẩn gắn với các quy định về hình
phạt (phạt tiền, đóng cửa cơ sở sản xuất thậm chí truy tố trước pháp luật).
VI.4.1.2 Các loại giấy phép môi trường
Các loại giấy phép này do các cơ quan quản lý Nhà nước cấp cho các cơ sở sản xuất, cho
phép các cơ sở này được hành nghề mà không gây nguy hại đến môi trường, ví dụ: giấy
thẩm định môi trường, giấy thỏa thuận môi trường, giấy chứng nhận đạt tiêu chuẩn môi
trường...tùy theo loại hình và quy mô sản xuất mà các cơ quan quản lý có các yêu cầu khác
nhau. Theo Thông tư 490/1998/TT-BKHCNMT về hướng dẫn và thẩm định báo cáo đánh
giá tác động môi trường có quy định:
- Các dự án đầu tư có tiềm năng gây ô nhiễm môi trường trên diện rộng, dễ gây ra sự
cố môi trường, khó khống chế và khó xác định tiêu chuẩn môi trường thì phải lập và
trình thẩm định báo cáo đánh giá tác động môi trường. Các dự án còn lại sẽ đăng ký
đạt tiêu chuẩn môi trường trên cơ sở tự xác lập và phân tích báo cáo đánh giá tác
động môi trường của mình.
- Phiếu xác nhận bản đăng ký đạt tiêu chuẩn môi trường là căn cứ pháp lý về mặt môi
trường để các cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước xem xét và cho phép dự án thực
hiện các bước tiếp theo.

138
 VI.4.1.3 Kiểm soát môi trường
Kiểm soát môi trường chính là khống chế ô nhiễm, ngăn ngừa hoặc loại bỏ chất thải nguy hại
ngay tại nguồn phát sinh, làm sạch ô nhiễm, thu gom, tái sử dụng và xử lý chất thải. Kiểm soát
môi trường là kiểm soát nguồn thải vào môi trường: các ống khói, các cống xả nước thải, các
nguồn rác thải. Muốn quản lý được các nguồn này, buộc các cơ quan quản lý về môi trường
tiến hành thống kê được các cơ sở sản xuất và các dòng chất thải đổ ra. Căn cứ thống kê là các
báo cáo đánh giá chất lượng môi trường. Trên cơ sở hồ sơ kiểm kê nguồn thải có thể xác định
được các khu vực cơ nguy cơ cao về ô nhiễm hoặc sự cố môi trường để từ đó có sự chú ý hoặc
đầu tư nhất định trong việc phòng ngừa ô nhiễm hoặc kiểm soát nguồn thải.
VI.4.1.4 Thanh tra môi trường
Thanh tra môi trường là biện pháp nhằm phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý các hành vi vi
phạm về BVMT, góp phần quan trọng đảm bảo cho hiệu lực Luật BVMT được thực hiện
một cách nghiêm chỉnh. Các cơ sở pháp lý cho việc hình thành các tổ chức thanh tra về
BVMT gồm: Pháp lệnh thanh tra, Luật BVMT, ngoài ra còn các văn bản và quy định khác
như: tiêu chuẩn môi trường, cam kết BVMT... đó là những công cụ để tổ chức thanh tra đánh
giá mức độ thực hiện Luật BVMT.
VI.4.1.5 Đánh giá tác động môi trường
Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) là một quá trình xác định, miêu tả và đánh giá ảnh
hưởng trực tiếp và gián tiếp của một dự án đến sức khỏe con người, đến động vật và thực
vật, đến môi trường đất, nước, không khí, đến cảnh quan, đến kinh tế - xã hội của khu vực có
dự án, và những biện pháp áp dụng để ngăn ngừa hoặc khống chế các ảnh hưởng có hại tới
các yếu tố đó.
VI.4.1.6 Luật bảo vệ môi trường
Luật bảo vệ môi trường có đề cập một số qui định cụ thể về quản lý chất thải:
- Việc đặt các điểm tập trung, bãi chứa, nơi xử lý, vận chuyển rác và chất gây ô nhiễm
môi trường phải tuân theo quy định của cơ quan quản lý Nhà nước về bảo vệ môi
trường (BVMT) và chính quyền địa phương.
- Đối với nước thải, rác thải có chứa chất độc hại, nguồn gây dịch bệnh, chất dễ cháy,
dễ nổ, các chất thải không phân hủy được phải có biện pháp xử lý trước khi thải. cơ
quan quản lý Nhà nước về BVMT quy định danh mục các loại nước thải, rác thải nói
ở khoản này và giám sát quá trình xử lý trước khi thải.
Các văn bản dưới luật:
Nghị định số 175/CP của Chính phủ về hướng dẫn thi hành Luật BVMT:
- Mọi cơ sở sản xuất, kinh doanh, bệnh viện, khách sạn, nhà hàng... có các chất thải ở
dạng rắn, lỏng, khi cần phải tổ chức thu gom và xử lý đạt tiêu chuẩn môi trường trước
khi thải ra ngoài phạm vi quản lý của cơ sở mình. Công nghệ xử lý các loại chất thải
rắn trên phải được cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền xét duyệt.
- Nghiêm cấm việc xuất, nhập khẩu chất thải có chứa độc tố hay các vi trùng gây bệnh
có thể gây ô nhiễm môi trường.

139
 - Bộ KHCN&MT chịu trách nhiệm trước Chính phủ tổ chức và chỉ đạo thực hiện chức
năng thanh tra chuyên ngành về bảo vệ môi trường.
- Tổ chức, quyền hạn, phạm vi hoạt động của thanh tra chuyên ngành về BVMT do Bộ
trưởng Bộ KHCN&MT và Tổng thanh tra Nhà nước thống nhất quy định, phù hợp
với các quy định của Luật BVMT và Pháp lệnh thanh tra (Điều 38).
Các tiêu chuẩn chất thải rắn trong quá trình sản xuất
- Tiêu chuẩn Việt Nam – TCVN 6696:2000. Chất thải rắn-Bãi chôn lấp hợp vệ sinh –
Yêu cầu chung về BVMT
- Tiêu chuẩn Việt Nam – TCVN 6705:2000. Chất thải rắn không nguy hại-Phân loại
- Tiêu chuẩn Việt Nam – TCVN 6706:2000. Chất thải nguy hại – Phân loại
- Tiêu chuẩn Việt Nam – TCVN 6707:2000. Chất thải nguy hại – Dấu hiệu cảnh báo,
phòng ngừa.
- Tiêu chuẩn Việt Nam – TCVN ISO 14001:1998. Hệ thống quản lý môi trường-Quy
định và hướng dẫn sử dụng.

VI.4.2 Quản lý chất thải rắn ở Việt Nam

VI.4.2.1 Xây dựng chiến lược quản lý CTR
- Dự báo lượng thải căn cứ vào sự phát triển của sản xuất
- Quy hoạch các khu công nghiệp, dự kiến cho việc thu gom, vận chuyển, chôn lấp
- Đầu tư trang thiết bị cho việc thu gom và vận chuyển CTR
- Lựa chọn công nghệ xử lý hợp lý
- Lập kế hoạch tài chính cho việc xử lý, tái sử dụng
- Tăng cường công tác giáo dục, tuyên truyền, đặc biệt là áp dụng chiến lược sản xuất sạch.
VI.4.2.2 Tổ chức thu gom và phân loại tại nguồn
Đây là khâu hết sức quan trọng trong hệ thống quản lý CTR. Thu gom tốt sẽ đảm bảo môi
trường trong sạch, làm sạch cảnh quan. Đồng thời với thu gom là phân loại tại nguồn, tách
rác thải nguy hại ra khỏi rác thải không nguy hại để dễ xử lý: Rác thải không nguy hại có thể
đem chôn lấp trong khi đó rác thải nguy hại phải có biện pháp xử lý riêng, tùy thuộc tính
chất của chất thải (Bộ Tài Nguyên & MT, 2002).
VI.4.2.3 Lựa chọn công nghệ xử lý
- Chôn lấp: là hình thức xử lý CTR phổ biến nhất, rẻ tiền nhất nhưng cũng tốn diện tích
đất nhất. điều quan trọng là phải lựa chọn địa điểm chôn lấp phù hợp: Cách xa khu
dân cư, khu vui chơi giải trí, du lịch, cách xa nguồn nước nhưng phải thuận lợi cho sự
vận chuyển. Ngày nay, những bãi chôn lấp hợp vệ sinh là phải bao gồm các lớp lót
đáy chống thấm, hệ thống thu nước rác, hệ thống thu khí rác, hệ thống qaun trắc
thường xuyên để giám sát môi trường nước ngầm, không khí, đất.

140
 - Chế biến CTR hữu cơ thành phân rác: trong thành phần của CTR thường chứa lượng
rác hữu cơ cao, dễ phân hủy vi sinh. Khi ủ các loại rác này với các chế độ thích hợp
sẽ chuyển hóa chúng thành phân rác, làm chất độn cho đất, giúp cho việc cải tạo đất
rất tốt. Phương thức này ở nước ta chưa phổ biến, mới có 2 thành phố là Hà Nội và
TP. Hồ Chí Minh xây dựng xí nghiệp loại này nhưng công suất xử lý nhỏ, chủ yếu là
rác sinh hoạt.
- Tái sử dụng và tái chế: CTR từ công nghiệp có thể rái sử dụng được rất nhiều, ví dụ
sắt thép vụn có thể nấu lại, vải vụn làm ruột chăn đệm, đồ nhựa tái sinh... Phương
thức này là cách tốt nhất trong việc tiết kiệm nguyên liệu, đỡ diện tích chôn lấp hoặc
các hình thức xử lý khác. Rất cần khuyến khích phương thức này.
- Thiêu đốt: nhiều chất thải rắn nguy hại không thể chôn lấp mà phải dùng biện pháp
thiêu đốt. Ưu điểm của phương pháp này là xử lý một cách triệt để nguồn lây nhiễm
bệnh tật như HIV/ASDS, viêm gan, viêm não, lao, thương hàn, tả... hoặc các hóa chất
độc hại mà nếu chôn lấp không tốt sẽ gây ô nhiễm nước ngầm; giảm từ 75% đến 95%
theo thể tích lượng rác chôn lấp. Như vậy có thể tiết kiệm được rất lớn diện tích đất
để làm bãi chôn lấp; có thể tái sử dụng nhiệt sinh ra do quá trình đốt để đun nước
nóng, hơi nước và chuyển hóa thành điện. Nhược điểm là vốn đầu tư ban đầu cao, giá
thành xử lý cũng cao, cao hơn chôn lấp từ vài lần đến hàng chục lần. Ngoài ra việc xử
lý khí thải cũng phải cẩn thận vì trong khí thải có chứa dioxin và furan, là những chất
có tiềm năng gây ưng thư cao.
-
VI.5 TỔNG QUAN VỀ CHẤT THẢI NGUY HẠI
VI.5.1 Khái niệm về chất thải nguy hại
Chất thải độc hại là các chất thải có thể được sinh ra do các hoạt chất công nghiệp, thương
nghiệp và nông nghiệp. Các chất thải độc hại có thể là các chất rắn, chất lỏng, chất khí hoặc
chất sệt. Trong định nghĩa chất thải độc hại không nói đến các chất thải rắn sinh hoạt, nhưng
thật ra rất khó phân biệt một cách toàn diện chất thải công nghiệp với chất thải sinh hoạt.
Chất thải độc hại không bao gồm chất thải phóng xạ vì loại chất thải này đã được hầu hết các
nước phân cách và tổ chức quản lý riêng. Độ độc hại của các chất thải độc hại rất khác nhau,
có chất gây nguy hiểm cho con người như các chất cháy có điểm cháy thấp, các chất diệt côn
trùng, các vật liệu clo hoá phân huỷ chậm, có chất gây tác động nhỏ hơn nhưng khối lượng
của nó lại là vấn đề lớn như các chất thải hầm mỏ, xỉ, thạch cao phốt phát cũ hoặc các sệt
hydroxyt khác. Những chất thải có chứa những hoá chất không tương hợp có thể gây nổ, bắt
cháy. Tiếp xúc với axít hoặc kiềm mạnh gây bỏng da. Da hấp thụ một số thuốc trừ sâu có thể
gây ngộ độc cấp tính. Những thùng, hòm chứa chất thải hoá chất nếu không được xử lý, để
bừa bãi vào nơi không được bảo vệ tốt có thể gây các tai nạn ngộ độc nghiêm trọng
(Hodgson, & Levis, 1987).
Thông thường đây chính là các chất có mang 1 trong các đặc tính sau:
- Dễ cháy
- Dễ nổ
- Làm ngộ độc

141
 - Ăn mòn
- Dễ lây nhiễm
Một số chất nguy hại điển hình:
- Acid và kiềm
- Chất oxy hoá
- Kim loại nặng
- Dung môi
- Cặn dầu thải
- Amiăng
Nguồn phát sinh các chất này từ hộ gia đình, công nghiệp, thương nghiệp, bệnh viện và xí
nghiệp dược. Ngoài ra một số chất như một vài sản phẩm hoá học cực kỳ nguy hiểm như
áenic acid, cyanid, và nhiều loại thuốc trừ sâu, benzen, creosote, phenol, và toluen. Thực tế
các chất thải độc hại mới chỉ được quan tâm tới từ sau năm 1960 trở lại đây. Việc kiểm tra
chất thải độc hại cũng gây tốn kém, nhưng kinh nghiệm ở nhiều nước phát triển cho thấy
việc xử lý chất thải độc hại khi đã gây ô nhiễm còn tốn tiền của và thời gian hơn nhiều, có
khi gấp từ 10 đến100 lần. Do vậy, việc kiểm tra chất thải độc hại thường chỉ được quan tâm
sau khi xảy ra một thảm hoạ hoặc sau một đe doạ thảm hoạ môi trường. Sau sự kiện những
người dân chết do ăn phải cá bị nhiễm thuỷ ngân trong nước biển ở Minamata, Nhật là nước
đầu tiên đưa ra việc kiểm tra đầy đủ các chất thải độc hại (1960). Nước Anh, sau sự bất bình
của công chúng khi phát hiện những thùng rỗng có chứa muối xyanua trên đất hoang mà trẻ
em đã chơi trên đó, Uỷ ban kiểm tra chất thải độc hại được thành lập và sau đó đã được
pháp luật thông qua. Nước Mỹ, năm 1976 hệ thống kiểm tra chất thải độc hại được thành lập
do sự phản đối của công chúng vì sự ô nhiễm gây nên bởi các đống rác không được kiểm
soát (Lê Huy Bá, 2002).
VI.5.1.1 Phương thức gây ô nhiễm của chất thải độc hại
Các chất thải độc hại có thể gây ô nhiễm môi trường trực tiếp như bay hơi hoá chất trong khí
quyển hoặc có thể gây ô nhiễm gián tiếp qua vận chuyển của gió hoặc bề mặt nước. Vấn đề
quan trọng không phải chỉ phụ thuộc vào nơi đổ thải và tình trạng đất ở bên dưới.
- Đất bị ô nhiễm:
Khi đất bị ô nhiễm chất thải nguy hại sẽ làm cho đất mất đi chức năng vốn có của đất, những
nơi đó hầu như không có thảm thực vật che phủ, đất bị biến đổi thành màu đen
các loài sinh vật đất hầu như biến mất (Hình 6.13)

142
 Hình 6.13 Đất bị ô nhiễm bởi chất thải nguy hại (Lê Văn Khoa, 2005)
- Ô nhiễm nước bề mặt:
Bề mặt ngoài của nước ở gần chỗ chất thải có thể nhận những chất thải độc hại từ bề mặt
chảy. Hơn nữa, dòng chảy đất - nước của các hoá chất cũng đưa ô nhiễm vào mặt nước.
Trong điều kiện tiếp xúc không khí sẽ thúc đẩy quá trình phân huỷ hoá, hoá sinh các hợp
chất hữu cơ. Quá trình bay hơi ở mặt nước cũng dễ hơn ở đất.
- Các đường ô nhiễm khác:
Các hợp chất hữu cơ có thể bay hơi trong không khí, gió có thể đưa chất thải độc hại vào
môi trường, rau quả trồng gần nơi chất thải có thể hấp thụ những độc tố của chất thải.
VI.5.1.2 Phân loại chất thải độc hại
Chất gây cháy
- Là những chất lỏng có chứa ít hơn 24% cồn và điểm bốc cháy dưới 60oC.
- Là những chất khí có thể cháy khi bị nén.
- Là chất oxy hoá
Chất ăn mòn
Một chất thải biểu hiện đặc tính ăn mòn nếu có một trong các đặc điểm sau:
- Là dung dịch lỏng có pH< 2 hoặc pH> 12.5
- Chất lỏng ăn mòn thép ở tỷ lệ > 6,35 mm/năm ở nhiệt độ thí ngiệm là 55oC.
Chất phản ứng
- Không bền và trải qua sự biến đổi mạnh mẽ không có sự nổ.
- Hình thành những hổn hợp nổ tiềm ẩn với nước
- Là chất thải mang gốc cyanid hoặc sulphide, khi ở pH2-12.5 có thể sinh ra khí, hơi,
khói ở một lượng đủ để gây nguy hiểm cho con người và MT
Chất gây nổ
- Có khả năng nổ hoặc phản ứng nổ nếu bị tác động với nguồn khởi đầu hoặc bị nung
nóng trong điều kiện nén.

143
 - Là chất nổ bị cấm đã được xác định trong quy tắc an toàn vận chuyển
- Có khả năng nổ hoặc phân huỹ nổ hoặc phản ứng nổ ở điều kiện nhiêt độ và áp suất
tiêu chuẩn
Chất gây độc
Tất cả các chất có khả năng gây ung thư

VI.5.2 Tác hại của chất thải nguy hại

Tác động đến MT thường liên quan đến việc chôn lấp các chất thải nguy hại không đúng qui
cách, có liên quan đến tác động tiềm tàng đối với nước mặt và nước ngầm. Ở Việt Nam
nguồn nước mặt và nước ngầm thường được sử dụng để làm nước uống sinh hoạt, nước
phục vụ cho SXNN. Bất cứ sự ô nhiễm nào các nguồn nước này đều gây ảnh hưởng tiềm
tàng đến sức khoẻ nhân dân địa phương. Mặt khác nước ta, việc phân lập và QLCTNH còn
nhiều bất cập. do vậy việc ảnh hưởng đến các nguồn nước và MT là rất lớn. Chôn lấp CTNH
liên quan đến vấn đề sau:
- Ô nhiễm nước ngầm là do việc lưu giũ lâu dài CTNH không được kiểm soát, chôn lấp
tại chỗ, chôn lấp tại nơi chôn rác, hoặc để lấp các vùng đất trũng.
- Bản chất ăn mòn tiềm tàng của các chất độc hại có thể phá huỷ hệ thống cống cũng
như ngộ độc cho MTST
- Ô nhiễm nước mặt và nước ngầm là do việc thải các chất độc hại không được xử lý
đầy đủ, hoăc do việc xử lý chất thải CN không đúng với khoa học
Ở Việt Nam hầu hết các chất thải nguy hại đều được gom chung với rác thải thông thường
và lại được tập trung ở bải rác. Hầu hết các chất thải không được phân lập tại nguồn. Trông
trường hợp chất thải lưu giữ qua lâu sẽ gây nên sẽ tạo ra sự rò rĩ quá lớn và tạo ra rủi ro và
nguy hiểm đến sức khỏe cho khu vực chung quanh. Một số sơ đồ dưới đây thể hiện sự di
chuyển và biến đổi CTNH đối với MT

VI.5.3 Tác động chất thải nguy hại đối với sức khỏe
VI.5.3.1 Chất thải công nghiệp
Ô nhiễm không khí do công nghiệp gây ra thiệt hại rất lớn về nền kinh tế, bệnh tật cho con
người và thảm thục vật, Ví dụ ở Châu Âu do ô nhiễm KK mà diện tích cây xanh bị thu hẹp
khoảng 40%. Ngoài ra các sự cố rò rỉ vủa các nhà máy sản xuất hoá chất hay điện hạt nhân
vẫn luôn là mối đe doạ và thảm hoạ của nhân loại

144
 Bảng 6.1 Thông tin bệnh lý của một số chất khí độc hại đối với con người

Chất khí ô nhiễm Nguồn phát sinh Tác dụng bệnh lý đối với người

Amoniac (NH3) Sản xuất phân đạm, sơn, thuốc Giảm hồng cầu trong máu, bệnh
nổ vàng da, hại thận

Cacbon oxit (CO) Khí xã từ giao thông
Clo Tẩy vải sợi
Luyên dầu khí, sản xuất phân
Hydro florua (HF)
bón, sành sứ, thuỷ tinh
Công nghiệp hoá chất, tinh
luyện nhiên liệu, nhựa đường
Hydro sulfua (H2S) Ống xả khói của ôtô, xe máy
Từ lò đốt của mọi ngành công
nghiệp
Oxit nitơ (NO)
Giảm khả năng vận chuyển oxy
trong máu, bệnh tim mạch, nặng
gây tử vong
Nguy hại đối với đường hô hấp
và mắt
Gây mệt mỏi toàn thân, gây viêm
da, bệnh thận và xương
Gây nôn, kích thích mắt và họng
Gây bệnh phổi, và bộ phận hô
hấp
Gây đau mắt và có thể bị ung thư

Tro, muội, khói

Chất thải nguy hiểm từ sản xuất công nghiệp là thảm hoạ đối với cộng đồng. Thực tế đã có
nhiều hậu quả rất nghiêm trọng xảy ra rât nhiều quốc gia trên thế giới:
- Chứng bệnh Minamata ở Nhật Bản
- Các ca tử vong do amiăng
- Mây khí độc ở Bhopal (Ấn Độ)
- Vụ cháy ở Sandoz
- Ô nhiễm dioxin tại Seveso (Ý)
VI.5.3.2 Trong sản xuất nông nghiệp
Các chất hoá học này thường thấy trong MTĐ bao gồm các loại phân bón hoá học và

145
các chất diệt côn trùng, diệt cỏ chứa các sản phẩm của clo, các chất này tồn đọng rất lâu
trong MT. Các hoá chất trừ sâu diệt cỏ đều làm ô nhiễm hệ thống cây trồng, làm rễ cây cằn
cỗi trong đất không phát triển được. Thí dụ DDT khi vào cơ thể con người sẽ tích tụ thành
khối u ác tính, ở nồng độ 24 mg/L gây chết các loài chim và gây thay đổi sinh lý ở cá.
Các chất độc hại cao đôí với mt là As, Flo, và chì. Sau khi tồn tại trong đất các chất này theo
chuỗi thức ăn sẽ vào cơ thể người. Hàm lượng chất này trong đất tại nhà máy thường cao
gấp 5-6 lần vùng đất xa cách 500m
a. Sự xân nhập thuốc BVTV trong môi trường đất
Thuốc bảo vệ thực vật là các loại hoá chất do con người sản xuất ra để trừ sâu bệnh và cỏ dại
có hại cho cây trồng. Đây là nguồn gây ON chủ yếu trong SXNN. Thuốc bảo vệ thực vật
được phân thành hai loại chính là thuốc trừ sâu và thuốc diệt cỏ. Các loại thuốc này có ưu
điểm là diệt sâu bệnh, cỏ dại nhanh, sử dùng lại đơn giản, nên được nông dân ưa thích.
Nhưng phun thuốc bảo vệ thực vật dư thừa chúng cũng dễ dàng xâm nhập vào MT đất và
nước (Hình 6.14).

Chất gây ON xâm nhập

vào đất

Dự báo tốc độ thẩm thấu Dự báo cho người tiếp

của hoá chất vào đất xúc trực tiếp với đất

Hoá chất có thể ảnh Các loại vật nuôi có tiếp Các chất ON dễ bay hơi
hưởng đến nước mặt xúc với đất không

không có không có không có

Đánh giá khả năng xâm Đánh giá lượng ON do vật Đánh giá sự dịch
nhiễm vào nước ngầm nuôi và hoa màu mà con chuyển của hoá chất
người tiêu thụ vào không khí

Hình 6.14 Sơ đồ di chuyển CTNH trong môi trường đất (Lê Văn Khoa, 2000)

146
Các loại thuốc trừ sâu thường có tính năng rộng, nghĩa là có thể diệt được nhiều loại côn
trùng. Khi dùng thuốc diệt sâu hại một số côn trùng có ích cũng bị diệt luôn, đồng thời ảnh
hưởng tới các loại chim ăn sâu, vì chim ăn phải sâu đã trúng độc. Nói cách khác, sau khi
phun thuốc trừ sâu, số lượng thiên địch của nhiều loại sâu cũng giảm. Điều đó có lợi cho sự
phát triển của sâu hại.
b. Tác động của chất thải nguy hại đối với môi trường
Các loại thuốc trừ sâu đều có tính độc cao. Trong quá trình dùng thuốc, một lượng thuốc nào
đó có thể đi vào trong thân cây, quả, hoặc dính bám chặt trên lá, quả. Người và động vật ăn
phải các loại nông sản này có thể bị ngộ độc tức thời đến chết, hoặc nhiễm độc nhẹ, từ từ
gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khoẻ. Do trình độ hạn chế, một số nông dân không
tuân thủ đầy đủ các quy định về sử dụng, bảo quản thuốc trừ sâu, có người cất thuốc vào
chạn, vào tủ quần áo, nên đã gây nên những trường hợp ngộ độc, thậm chí chết thảm thương
do ăn nhầm phải thuốc. Các chất thải độc hại có thể gây ô nhiễm môi trường trực tiếp như
bay hơi hoá chất trong khí quyển hoặc có thể gây ô nhiễm gián tiếp qua vận chuyển của gió
hoặc bề mặt nước. Vấn đề quan trọng không phải chỉ phụ thuộc vào nơi đổ thải và tình trạng
đất ở bên dưới (Hình 6.15).

Bay hơi

Rửa trôi bề
mặt và
xói mòn

Phân huỷ Thực vật Hấp thụ bởi các

quang hoá hấp thụ khoáng sét và chất
hữu cơ của đất

Chyuển hoá Phân huỹ

hoá học RửaRửa
trôitrôi sinh học

Hình 6.15 Tác động của HCBVTV đến môi trường (Lê Huy Bá, 2002)

147
- Đất và nước bị ô nhiễm:
Sự có mặt của vùng chưa bão hoà ở bên dưới mặt đất của nơi đổ thải rất quan trọng. Đó là
vùng cao hơn mặt nước, ở nơi này nước thấm xuống dưới đến khi gặp mặt nước chảy ngang.
Nếu bên dưới chỗ rác thải là vùng chưa bão hoà thì hoạt động đất nước như trên sẽ là một
quá trình lọc bởi các hoạt động hoá và hoá sinh.
- Ô nhiễm nước bề mặt:
Bề mặt ngoài của nước ở gần chỗ chất thải có thể nhận những chất thải độc hại từ bề mặt
chảy. Hơn nữa, dòng chảy đất - nước của các hoá chất cũng đưa ô nhiễm vào mặt nước.
Trong điều kiện tiếp xúc không khí sẽ thúc đẩy quá trình phân huỷ hoá, hoá sinh các hợp
chất hữu cơ. Quá trình bay hơi ở mặt nước cũng dễ hơn ở đất.
- Các đường ô nhiễm khác:
Các hợp chất hữu cơ có thể bay hơi trong không khí, gió có thể đưa chất thải độc hại vào
môi trường, rau quả trồng gần nơi chất thải có thể hấp thụ những độc tố của chất thải.

Không khí

Thực vật
Đất Hoá chất
BVTV

Thực phẩm

Nước
Động vật Người

Hình 6.16 Con đường di chuyển của hóa chất trong nông nghiệp (Lê Văn Khoa, 1995)

- Giới thiệu tóm tắt về DDT

DDT là loại thuốc trừ sâu đã được sử dụng trong nhiều năm qua. Công thức hoá học của loại
thuốc này là C14H9Cl5’ tên khoa học là dichloro-diphenyl-trichloroethane và gọi tắt là DDT,
do nhà sinh hoá học Thuỵ sĩ, Paul Muller phát minh năm 1938. Thuốc DDT vừa ra đời đã tỏ

148
rõ tác dụng tuyệt vời trong việc tiêu diệt các loại côn trùng có hại trong nông nghiệp. Hầu
như tất cả các loại sâu bọ có hại đều bị chết khi gặp phải DDT. Trong chiến tranh thế giới
lần thứ hai, người ra đã dùng DDT để tiêu diệt rất hiệu nghiệm loại bọ chét, giúp cho các
binh sĩ chiến đấu ở Bắc Phi thoái khỏi nạn dịch thương hàn do bọ chét lây truyền. Tiếp đó,
Tổ chức Y tế thế giới đã dùng DDT để diệt muỗi và thu được thành công lớn trong việc ngăn
chặn bệnh sốt rét lây lan. Với những thành tích đó DDT đã trở thành vua của các loại thuốc
trừ sâu và năm 1948, ông Muller - người phát minh ra DDT đã vinh dự nhận giải thưởng
Nobel về hoá học.
Nhưng 30 năm sau, DDT bị tuyên án "tử hình" (bị cấm sản xuất và sử dụng). Khi DDT mới
ra đời, đúng là nó có sức mạnh vô địch. Nhưng chỉ mười mấy năm sau đã có một số loại côn
trùng có hại không sợ DDT nữa. Chúng đã nhờn với DDT. Đến năm 1960 đã có 137 loại côn
trùng có hại nhờn thuốc DDT. Chưa hết, DDT đã kém hiệu quả trong việc tiêu diệt côn trùng
có hại, lại còn giết chết khá nhiều chim chuyên ăn côn trùng có hại. Do DDT có thành phần
tương đối ổn định nên khó bị phân giải trong môi trường tự nhiên và thâm nhập vào cơ thể
các loại chim theo hệ thống nước, thực vật phù du, động vật phù du, tôm cá nhỏ... DDT khi
ở trong nước có nồng độ không đáng kể, nhưng khi xâm nhập vào cơ thể chim, nồng độ của
DDT sẽ tăng lên hàng triệu lần khiến chim nếu không bị chết cũng mất khả năng sinh sản.
Đây là điều mà con người không ngờ tới.
Cũng do được sử dụng khắp thế giới, DDT qua nước và thực phẩm xâm nhập vào cơ thể con
người, phá hủy nội tiết tố giới tính của con người, gây ra các bệnh về thần kinh, ảnh hưởng
tới công năng của gan. Hậu quả này xảy ra cũng ngoài dự kiến của con người.
Thuốc trừ sâu DDT còn có đặc điểm ngoại lệ, đó là kể từ năm 1974 toàn thế giới hoàn toàn
ngừng sản xuất DDT, nhưng hậu quả của DDT trong môi trường còn lâu mới hết. Thuốc
DDT trong không khí phải sau 10 năm mới giảm nồng độ xuống tỉ lệ ban đầu là 1/10; DDT
tan trong biển còn phải mất thời gian lâu hơn nữa mới phân hủy hết. Theo dự đoán của các
nhà khoa học, phải đến sau năm 1993 DDT trong nước biển mới phân hủy về cơ bản.

VI.6 XỬ LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI (CTNH)

VI.6.1 Xử lý CTNH bằng phương pháp biến đổi vật lý-hoá học
Phương pháp biến đổi vật lý - hoá học bao gồm:
- Ôxy hoá khử CTNH: là phương pháp cho thêm hóa chất vào CTNH để biến đổi CTNH
thành không nguy hại.
- Hiệu chỉnh độ pH hay còn gọi là trung hoà CTNH: Là phương pháp cho thêm hoá chất vào
CTNH để khử tính axit hay tính kiềm của chúng, biến đổi chúng thành không nguy hại.
+ Ổn định hoá học: Là phương pháp liên kết hoá học CTNH với chất trung gian có
tính trơ như xi măng, vôi… Trước hết CTNH được hoà trộn với nước thành bùn nhão
sau đó trộn với xi măng. Có thể phải trộn thêm một ít phụ gia để làm mềm các thành
phần khó trộn trong nước trước khi tiến hành ổn định hoá học

149
 + Kết nang CTNH: Là phương pháp chứa đựng CTNH trong bao nang kín làm từ
nhựa polymer (hoặc nhựa polyester, polyvinyl chloride…) nhằm cách ly chúng với
môi trường xung quanh.
+ Thuỷ tinh hoá CTNH: Trộn CTNH với cát thạch anh, nung ở nhiệt độ cao, sau đó
để nguội tạo thành một chất rắn giống thuỷ tinh. Phương pháp này rất đắt tiền nên chỉ
áp dụng đối với các chất thải có tính phóng xạ cao hoặc các chất thải cực kỳ nguy
hiểm.
+ Thiêu đốt CTNH: Là phương pháp dùng nhiệt phân huỷ CTNH thành các chất khí,
lỏng và rắn ít hoặc không nguy hại. Quá trình thiêu đốt có thể được thực hiện trong lò
xi măng hoặc lò đặc biệt.

VI.6.2 Xử lý CTNH bằng chôn lấp

CTNH có thể được xử lý bằng phương pháp chôn lấp ở:
+ Bãi chôn lấp hợp vệ sinh (áp dụng rất hạn chế và tiến tới cấm hoàn toàn)
+ Bãi chôn lấp đặc biệt (áp dụng phổ biến).

VI.6.3 Qui định của Nhà nước về xử lý CTNH

Hiện nay, trong hệ thống quản lý CTNH ở Việt Nam, tiêu chuẩn TCVN 6706:2000 quy định
rõ các phương pháp xử lý được áp dụng đối với CTNH (Bảng 6.2)
Bảng 6.2 Các phương pháp xử lý một số CTNH theo TCVN 6706:2000

TT Chất thải nguy hại Phương pháp xử lý

1 Thạch cao thải từ các quá trình công nghiệp hoá chất + Hiệu chỉnh độ pH

2 Chất thải amiăng (bụi và sợi) + Ổn định hoá học

+ Chôn lấp đặc biệt

3 Chất thải từ quá trình sản xuất hoặc chế biến than cốc, + Thiêu đốt trong lò xi măng
nhựa đường từ dầu mỏ + Thiêu đốt trong lò đặc biệt

4 Các chất thải từ sản xuất, đóng gói và sử dụng nhựa, + Thiêu đốt trong lò đặc biệt
mủ, chất hoá dẻo, keo và chất kết dính có tính nguy + Chôn lấp đặc biệt
hại

5 Phenol, hợp chất có phenol bao gồm chlorophenol + Thiêu đốt trong lò xi măng
+ Thiêu đốt trong lò đặc biệt

6 Chất thải bụi đá, tro, bùn và bột chứa các hợp chất +Ôxy hoá khử
crom 6 hoặc chất diệt sinh vật

150
7 Các chất halogen hữu cơ + Thiêu đốt trong lò xi măng
+ Thiêu đốt trong lò đặc biệt

8 Các chất thải từ quá trình sản xuất hydro cacbon mạch + Thiêu đốt trong lò xi măng
thẳng được halogen hoá + Thiêu đốt trong lò đặc biệt

9 Cặn nhựa thải (trừ bê tông nhựa) từ các quá trình tinh + Thiêu đốt trong lò đặc biệt
chế, chưng cất và xử lý nhiệt phân váv vật liệu hữu cơ + Chôn lấp đặc biệt

VI.7 TÌNH HÌNH QUẢN LÝ CHẤT THẢI NGUY HẠI

VI.7.1 Trên thế giới
Hội nghị về quản lý rác thải độc hại quốc tế do Liên Hợp quốc tổ chức tại Bali (Indonesia từ
23 đến 27-6-2008) đã kết thúc sau 5 ngày nhóm họp mà không phá vỡ được thế bế tắc về
tình trạng buôn bán rác thải độc hại qua biên giới. Các đại biểu nhất trí không cấm xuất khẩu
rác thải độc hại mà đề nghị chính phủ các nước tự hành động. Vì hiện nay, nhiều nước đang
phát triển vẫn tiếp tục chấp nhận rác thải độc hại có xuất xứ từ các nước phát triển, như máy
vi tính cũ, tàu biển không sử dụng,... với quan điểm thiển cận là để thoát nghèo, cho dù
chúng tác động xấu đến sức khỏe con người và môi trường, nhất là nguồn nước ngọt quý
hiếm. Theo kết quả nghiên cứu mỗi năm ở Mỹ có khoảng 20 triệu máy tính bị quẳng ra bãi
rác. Tại các nước EU, khối lượng rác điện tử dự kiến tăng 3-5% mỗi năm, ở các nước đang
phát triển, lượng rác điện tử sẽ tăng gấp 3 lần vào năm 2010. Ngoài máy tính, số lượng
ĐTDĐ bán ra cũng tăng với tốc độ chóng mặt. Hiện nay, Trung Quốc có tới 20 triệu chiếc
ĐTDĐ trở thành rác thải mỗi năm. Còn ở Mexico tồn tại ít nhất 297 khu vực có đất đai bị ô
nhiễm bởi rác thải độc hại, trong đó nhiều nơi từng là cơ sở công nghiệp sản xuất các loại
hóa chất độc hại; các khu vực bị ô nhiễm ở Mexico tập trung tới 36% lượng kim loại độc hại
như chì, crôm, kẽm, thủy ngân, 17% rác thải sinh học dễ lây nhiễm, 11% là dầu mỡ đã qua
sử dụng, phần còn lại là các chất thải hóa học vô cơ, dung môi... Kết quả kiểm tra tại 17
cảng của châu Âu gần đây cho thấy, trong số 258 kiện hàng bị kiểm tra, 140 kiện có chứa
rác, trong đó 48% là rác thải vận chuyển bất hợp pháp.
Có thể nói, công tác quản lý chất thải nguy hại là một vấn đề thời sự nóng hổi hiện đang
được cả thế giới quan tâm, bởi tất cả đều nhận thức được rằng: nếu không có các biện pháp
để quản lý chất thải nguy hại một cách hiệu quả, đúng đắn thì những hậu quả không thể
lượng trước được của nó khiến chúng ta và cả thế hệ mai sau phải gánh chịu. Chính vì vậy,
các quốc gia đều có đưa ra các quy định pháp luật cụ thể về công tác quản lý chất thải nguy
hại để ngăn ngừa và giảm thiểu tối đa các tác hại của chất thải nguy hại.
VI.7.1.1 Quản lý CTNH ở Pháp
Văn bản quy định đầu tiên về những cơ sở sản xuất bị đưa vào danh sách xếp hạng gây ô
nhiễm môi trường là một sắc lệnh Napoléon ký năm 1810, và từ năm 1917 trở đi văn bản này
được liên tục sửa đổi, bổ sung. Chính sách của Pháp trong việc quản lý chất thải đã được cụ
thể hoá bằng một văn bản đầu tiên mang tên Luật về chất thải rắn được thông qua vào năm

151
1975, đây là mốc đánh dấu giai đoạn đầu tiên việc thiết lập một quá trình quản lý hiện đại
công tác xử lý chất thải. Cũng chính tại Luật này đã đưa ra những công cụ và cơ chế để quản
lý những loại hình rác thải đặc biệt (hay còn gọi là chất thải nguy hại). Ngày 2/2/1995, Pháp
lại có thêm một bộ luật mới là Bộ luật về tăng cường bảo vệ môi trường đã thiết lập thêm phụ
phí đối với việc xử lý chất thải nguy hại, tương đương 40F (frăng Pháp)/1 tấn chất thải được
loại bỏ để lại trong một cơ sở xử lý, và sẽ được tăng gấp đôi nếu tấn chất thải đó được tích
trong một bãi thải đặc biệt. Phụ phí này do Cục Môi trường và quản lý năng lượng thu lại và
trong vài năm tới sẽ tăng gấp đôi. Năm 1998, phụ phí trên đã mang lại 10 triệu frăng Pháp
được sử dụng cho việc phục hồi và xử lý những địa điểm ô nhiễm đã bị bỏ hoang.
VI.7.1.2 Cộng hoà liên bang Đức
Trong vòng 20 năm lại đây, Cộng hoà liên bang Đức đã ban hành nhiều đạo luật về
quản lý chất thải. Có khoảng 2000 điều luật, quyết định, quy định về hành chính... với
nội dung phân loại các chất độc hại trong chất thải khí, rắn, nước... về thu thập, vận chuyển,
xác định biện pháp giải quyết chất thải. Mỗi lần thay đổi luật, quy định mới lại khắt khe và
chặt chẽ hơn. Đó là những biện pháp xử lý bằng pháp luật rất nghiêm các trường hợp làm
phát sinh các chất thải nguy hại mà chưa xử lý hoặc quá giới hạn cho phép, có thể áp dụng
biện pháp phạt tiền hoặc đình chỉ hoạt động của nhà máy, xí nghiệp hay cơ sở sản xuất đã vi
phạm pháp luật, bắt bồi thường thiệt hại gây ra hoặc truy tố trước pháp luật. Bên cạnh đó,
pháp luật của Cộng hoà liên bang Đức khuyến khích việc đổi mới công nghệ và thiết bị
(bằng cách thay thế từng phần hoặc toàn bộ) nhằm hướng tới một công nghệ không hoặc ít
sinh ra chất thải nguy hại. Nhà nước cộng hoà Liên bang Đức giảm thuế hoặc cho vay tiền
với lãi suất thấp trả dần nếu đầu tư vào công nghệ mới hay thiết bị xử lý chất thải nguy hại.
Thêm vào đó, Nhà nước còn tuyên truyền, giáo dục cho nhân dân nhận thức được tác hại
nguy hiểm của loại chất thải này và chính nhân dân sẽ là người giúp cho các cơ quan nhà
nước kiểm tra, phát hiện các nguồn phát sinh ra chất thải nguy hại và nhanh chóng tìm ra
biện pháp giải quyết. Sự phối hợp của các cơ quan quản lý nhà nước, các kỹ thuật gia, các
nhà sinh học, hoá học trong lĩnh vực chất thải nguy hại đã đưa cộng hoà liên bang Đức trở
thành một trong những quốc gia đứng hàng đầu về công nghệ bảo vệ môi trường nói chung
và trong lĩnh vực quản lý chất thải nguy hại nói riêng.
VI.7.1.3 Ở Thụy Điển,
Có lần tòa án tuyên án tù cho người quản lý đã ra lệnh công nhân dưới quyền đem chôn bất hợp
pháp chất thải nguy hại. Tòa án dựa trên lý lẽ rằng công nhân chỉ thừa lệnh thì không bị tù, tổng
giám đốc không ra lệnh thì cũng không bị tù, nhưng người quản lý rõ ràng là đã ra lệnh ấy nên
phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Trong một số vụ việc, chính quyền còn điều đình với
công ty vi phạm phải trả tiền bồi thường cao hơn mức tiền phạt mà luật cho phép.
VI.7.1.4 Các nước đang phát triển:
Vấn đề quản lý chất thải nguy hại cũng đang là vấn đề rất nhức nhối. Ở các nước này đã và
đang tồn tại nhiều chất thải nguy hại mà phần nhiều là do nhập khẩu hoá chất và các sản
phẩm khác từ các nước phát triển (như dầu mỏ, thuốc trừ sâu, các chất thải hoá chất trong
thương mại, axit và chỉ dùng trong tái chế acquy...). Ngoài ra, còn có một lượng lớn chất thải
nguy hại tồn tại lẫn trong rác sinh hoạt và rác y tế mà khả năng phân loại và xử lý triệt để
chúng còn là một vấn đề nan giải. Các nước đang phát triển đang phải đương đầu với những
152
khó khăn như thiếu vốn, thiếu cán bộ trong lĩnh vực công nghệ môi trường và nhiều khi là
thiếu cả cơ cấu hạ tầng cần thiết để duy trì hệ thống pháp lý và kiểm soát ô nhiễm do chất
thải nguy hại gây ra. Mặt khác, các nước đang phát triển ngày càng khó kiếm được những
công nghệ đơn giản mà các nước phát triển đã áp dụng trước đó như là những công nghệ tạm
thời hoặc chuyển tiếp, vì hiện nay các công nghệ này đã bị cấm. Ví dụ như việc đốt chất thải
trên biển đã bị cấm cuối năm 1992, đổ chất thải công nghiệp xuống biển bị cấm năm 1995
hay một số nước đã cấm việc đổ chất thải nguy hại chung với các loại chất thải khác trong
cùng một bãi thải, việc xuất khẩu cac chất thải nguy hại sang các nước khác cũng bị Công
ước Basel cấm. Đa số các nước đang phát triển đều có những khó khăn lớn trong việc xây
dựng, áp dụng và thực thi các quy định pháp luật về quản lý chất thải nguy hại. Cũng có một
số nước đang phát triển đã xây dựng các văn bản pháp luật theo cách của nước ngoài nhưng
kết quả lại không khả quan, không có hiệu quả vì đặc thù kinh tế - xã hội của các nước
không hoàn toàn giống nhau.
Tóm lại, bài học lớn nhất cho những người có trách nhiệm về quy hoạch phát triển quốc gia
là phát triển kinh tế phải đi đôi với bảo vệ môi trường. Trong giai đoạn phát triển, ta nên rà
soát lại mà điều chỉnh các mục tiêu phát triển, đó là (1) vì tương lai, (2) vì đất nước nói
chung, và (3) vì chất lượng cuộc sống. Chất lượng cuộc sống không phải chỉ được đo bằng
GDP, bằng sản lượng điện tiêu thụ, sản lượng của công nghiệp ngành nhựa… Cần tham
khảo cách phân loại chất lượng sống của (UNDP) để suy ngẫm thêm chất lượng cuộc sống
mà ta cần hướng đến. Cha mẹ người Việt có truyền thống hy sinh cho con cái. Bảo vệ môi
trường đòi hỏi từ lãnh đạo đến người dân cùng nhau chung sức xây dựng đường hướng phát
triển cho đúng cách, có chiều sâu, nghĩa là bảo vệ cuộc sống không phải chỉ cho chính thế hệ
hôm nay mà còn cho cả mai sau.

VI.7.2 Việt Nam

VI.7.2.1 Chất thải nguy hại ở Việt nam
Luật môi trường năm 1993 đã bước đầu đưa ra những quy định pháp luật về quản lý chất
thải nguy hại. Tuy nhiên, phạm vi điều chỉnh của các điều khoản mới chỉ dừng lại ở việc đưa
ra một cách chung chung và chưa có tính hệ thống, đồng bộ, cụ thể cho các đối tượng liên
quan. Khi chính phủ ban hành Quy chế quản lý chất thải nguy hại ngày 16/7/1999 thì hoạt
động quản lý chất thải nguy hại mới được định nghĩa đầy đủ là “các hoạt động kiểm soát
chất thải nguy hại trong suốt quá trình từ phát sinh đến thu gom, vận chuyển, quá cảnh, lưu
giữ, xử lý và tiêu huỷ chất thải nguy hại” (khoản 3, điều 3). Có thể nói đây là văn bản pháp
lý duy nhất hiện nay điều chỉnh các vấn đề về quản lý chất thải nguy hại.
Một số khó khăn, trở ngại trong quá trình quản lý chất thải nguy hại:
- Pháp luật về quản lý chất thải nguy hại của chúng ta hiện nay vẫn còn chưa đầy đủ, chưa
hoàn thiện, thiếu tính đồng bộ, tổng thể; thiếu những văn bản chi tiết hướng dẫn việc thực
hiện quy chế quản lý chất thải nguy hại; các địa phương áp dụng chưa thống nhất và còn
nhiều lúng túng và nhất là thiếu các chế tài xử phạt cụ thể đối với các hành vi vi phạm.
- Ý thức thực hiện pháp luật về môi trường nói chung và pháp luật về quản lý chất thải nguy
hại nói riêng của các cơ sở sản xuất kinh doanh và đại bộ phận nhân dân chưa cao. Điều này
cũng xuất phát từ sự nhận thức vấn đề bảo vệ môi trường vẫn còn hạn chế và bản thân pháp
153
luật môi trường hiện nay do ảnh hưởng của nhiều vấn đề xã hội nên còn mang nặng tính
tuyên truyền, giáo dục và thiếu tính răn đe.
- Việc thực hiện các quy định pháp luật bắt buộc của các chủ nguồn thải, chủ thu gom, vận
chuyển, chủ lưu giữ, xử lý chưa được nghiêm túc và triệt để, nhất là trong các cơ sở công
nghiệp. Các nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là công tác thanh tra môi trường còn
kém, các chế tài xử phạt chưa nghiêm minh và chưa có tính răn đe cao. Ngoài ra, còn có một
nguyên nhân hết sức quan trọng khác là việc đầu tư kinh phí cho công tác này sẽ làm tăng
giá thành sản phẩm, giảm tính cạnh tranh trong kinh doanh.
VI.7.2.2 Xây dựng phương hướng quản lý
a Xây dựng cơ chế quản lý chất thải nguy hại ở Việt Nam
- Xây dựng các văn bản hướng dẫn cụ thể: bổ sung đầy đủ danh mục các chất thải nguy hại
đã nêu trong quy chế, trong đó có mở rộng phạm vi điều chỉnh đối với các loại hình chất thải
nguy hại khác nhau. Ban hành các chỉ tiêu môi trường cho việc chọn lựa địa điểm, thiết kế
xây dựng, vận hành bãi chôn lấp chất thải nguy hại. Nghiên cứu, ban hành các hướng dẫn về
phương pháp tính để xây dựng phí thu gom, xử lý, tiêu huỷ chất thải nguy hại. Ban hành
danh mục các loại phế liệu, phế phẩm (trong đó có quy định khống chế tỷ lệ chất thải nguy
hại) được phép nhập khẩu dùng trong sản xuất công nghiệp.
- Sửa đổi, bổ sung các quy định về xử lý các vi phạm: quy định tại Nghị định số 26/CP quy
định xử phạt vi phạm hành chính về bảo vệ môi trường là quá nhẹ, không hợp lý và còn
nhiều điểm quy định rất chung chung (ví dụ: theo Điểm b, Điều 16 Nghị định 26/CP, mức
phạt cao nhất chỉ là 15.000.000 VNĐ áp dụng đối với hành vi chôn vùi, thải các chất thải
nguy hại quá giới hạn cho phép với khối lượng lớn, thời gian khắc phục hậu quả lâu dài).
Ngay cả trong 10 tội danh tại Chương 17 Bộ luật Hình sự Việt Nam quy định tội phạm về
môi trường cho thấy các mức xử lý các cá nhân vi phạm cũng còn rất thấp (chỉ có từ 5 – 10
năm là tối đa).
- Ban hành một số chính sách quản lý nhà nước phù hợp
+ Thu lệ phí đối với các hoạt động gây ô nhiễm: các phí này là loại thuế hoặc phí trực tiếp
đánh vào các chất thải nguy hại tại điểm được sản sinh ra hay tại điểm đổ bỏ. Mục tiêu chính
của những thuế này là kích thích các nhà sản xuất sử dụng các phương pháp hạn chế và giảm
thiểu chất thải. Đánh thuế trực tiếp vào một số sản phẩm có khả năng gây ảnh hưởng lớn đến
môi trường như xăng, dầu có chì, nhà máy nhiệt điện, thuốc trừ sâu, một số hoá chất, năng
lượng...
+ Có chính sách khuyến khích các nhà đầu tư sử dụng công nghệ sạch và tạo điều kiện cho
việc hình thành các công ty vận chuyển và xử lý chất thải nguy hại từ những nguồn vốn khác
nhau (vốn liên doanh, vốn cổ phần hoặc vốn tư nhân) bằng các cơ chế tài chính như: miễn
thuế, giảm thuế, cho vay tín dụng ưu đãi...).
- Các chính sách về quản lý hành chính và đầu tư khoa học công nghệ
+ Tăng cường hệ thống thanh tra môi trường. Cần tổ chức đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ
chuyên môn cũng như luật pháp đề đội ngũ này có khả năng thực thi có hiệu quả công tác
kiểm soát việc thực hiện các quy định pháp luật về quản lý chất thải nguy hại.

154
 + Xây dựng những khu công nghiệp tập trung bao gồm nhiều nhà sản xuất để có phương án
tập trung xử lý chất thải, cách này giảm được chi phí riêng biệt cho các nhà sản xuất và tránh
được ô nhiễm môi trường ở nhiều khu vực khác nhau.
+ Khuyến khích việc nghiên cứu áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, công nghệ trong lĩnh
vực xử lý chất thải nguy hại.
- Công tác tuyên truyền, giáo dục
Khuôn khổ pháp lý là cần thiết nhưng ý thức tự giác của các tổ chức, cá nhân trong hoạt
động bảo vệ môi trường cũng đóng góp một vai trò quan trọng, phù hợp với quan điểm
chung: “Bảo vệ môi trường là sự nghiệp của toàn dân”, tất cả cùng hướng đến mục đích vì
một sự phát triển bền vững trong hiện tại và tương lai cho đất nước. Vì vậy, chúng ta cần
tăng cường hơn nữa việc tuyên truyền, giáo dục, phổ biến kiến thức về chất thải nguy hại và
pháp luật về chất thải nguy hại, phân tích làm cho nhân dân hiểu được rằng đây là một vấn
đề đang được cả thế giới quan tâm và “tai hoạ sẽ đến với tất cả chúng ta, không kể người
giàu hay nghèo” nếu không ý thức được điều này.
- Mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế
+ Tích thực nghiên cứu học hỏi kinh nghiệm của các nước trong khu vực và các quốc gia
trên thế giới trong vấn đề quản lý chất thải nguy hại để tìm ra các giải pháp, các chính sách
phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước.
+ Thiết lập và phát triển mối quan hệ hợp tác quốc tế sẽ giúp cho các hoạt động quản lý nhà
nước trong lĩnh vực quản lý chất thải nguy hại đạt kết quả cao hơn. Thông qua các hoạt động
như trao đổi thông tin, chuyển giao công nghệ, đào tạo cán bộ quản lý, hỗ trợ về tài chính,
chúng ta sẽ có điều kiện triển khai giải quyết nhiều vấn đề vướng mắc trong công tác quản lý
chất thải nguy hại, nhất là vấn đề vốn và công nghệ.
+ Tham gia xây dựng và thực hiện các công ước quốc tế về lĩnh vực quản lý chất thải nguy
hại cũng cần coi là một ưu tiên hàng đầu trong chính sách bảo vệ môi trường bởi nói không
chỉ thể hiện ý thức trách nhiệm trong việc bảo vệ sự phát triển bền vững của riêng đất nước
chúng ta mà còn là trách nhiệm chung đối với sự tồn tại và phát triển của toàn nhân loại.
b Quản lý chất thải công nghiệp
- Cần phải có biện pháp bắt buộc các doanh nghiệp có trách nhiệm trong việc xử lý chất thải nguy
hại do mình gây ra và đầu tư tăng cường các công ty có chức năng xử lý chất thải nguy hại.
- Không cho nhập phế thải, hàng hóa second-hand: kinh nghiệm của các nước tiên tiến cho
thấy không dùng hàng second-hand dù có rẻ hoặc cho không, biếu không nếu loại hàng này
chứa chất nguy hại, cực kỳ nguy hiểm trong tương lai lâu dài.
- Không cấp giấy phép đầu tư gây ô nhiễm nguy hại.
- Kiên quyết ngăn chặn hóa chất giả: phân bón giả, thuốc bảo vệ thực vật giả, thuốc kích
thích thực vật giả… vì cuối cùng các chất giả này cũng sẽ đi vào môi trường. Ngoài ra, còn
có tác động tệ hại hơn là các chất này cũng xâm nhập vào cơ thể con người.
- Gắn kết quyền lợi địa phương với quyền lợi đất nước. Nhà nước phải ngăn chặn địa
phương vì quyền lợi cục bộ mà hy sinh quyền lợi của quốc gia và không loại trừ vì quyền lợi

155
cá nhân mà hy sinh quyền lợi tập thể. Việc ký quyết định ồ ạt cho phép xây sân golf, mở nhà
máy không có công nghệ xử lý ô nhiễm ngay trên cả đất lúa tốt.
- Gắn kết với quyền lợi người dân Việt Nam với quyền lợi phát triển kinh tế đất nước.
- Thực thi pháp luật: nếu thực thi chặt chẽ thì cũng có tác dụng chứ không phải là vô hiệu
c Quản lý sản xuất nông nghiệp bền vững
- Quản lý chất thải rắn theo mô hình kim tự tháp ngược
- Thu gom và xử lý chất thải rắn: ủ sinh học, chôn lắp, xử lý chất thải rắn trong sản xuất
nông nghiệp
- Phòng chống suy thoái đất: bảo vệ đất bằng cách che phủ đất, luân canh, quản lý dòng
chảy, tránh rửa trôi,
- Khuyến khích hệ thống sản xuất nông nghiệp kết hợp với chăn nuôi
- Đẩy mạnh biện pháp phòng trừ tổng hợp IPM
- Bảo tồn nguồn gen quý trong sản xuất nông nghiệp để cải thiện giống
- Bảo vệ đất ngập nước do bởi đất ngập nước giúp tồn trữ nước, duy trì mực nước ngầm,
kiểm soát lụt lội, chống nhiễm mặn.
- Bảo vệ rừng và đất rừng: quản lý, khoa học công nghệ, thông tin tuyên truyền, nghiên cứu
hợp tác.

VI.8. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG

Câu 1. Các Anh (Chị) cho biết tình hình quản lý chất thải rắn ở Việt Nam?
Câu 2. Nguồn phát sinh chất thải rắn và sự tác động của nó đối với môi trường?
Câu 3. Các giải pháp quản lý chất thải nguy hại hiện nay?

156
 CHƯƠNG VII: MÔI TRƯỜNG VÀ XÃ HỘI

VII.1. KHÁI QUÁT KINH TẾ MÔI TRƯỜNG

VII.1.1 Giới thiệu
Kinh tế môi trường trong nghiên cứu các vấn đề về môi trường với cách nhìn và phương
pháp phân tích của kinh tế học. Kinh tế học nghiên cứu tại sao và làm thế nào mà con người
– có thể là người tiêu thụ, nhà sản xuất, các tổ chức phi lợi nhuận hay các cơ quan nhà nước
– đưa ra các quyết định sử dụng các nguồn tài nguyên có giá trị. Kinh tế học được chia thành
kinh tế vi mô – nghiên cứu hành vi của các cá nhân hay các nhóm nhỏ và kinh tế vĩ mô –
nghiên cứu hoạt động kinh tế của toàn bộ nền kinh tế. Kinh tế môi trường có nguồn gốc từ
các hai chuyên ngành này, nhưng chủ yếu vẫn là từ kinh tế vi mô. Nghiên cứu kinh tế môi
trường, cũng giống như tất cả các môn kinh tế học khác, quan tâm đến vấn đề cơ bản là phân
phối các nguồn tài nguyên khan hiếm cho các mục đích sử dụng có tính cạnh tranh. Các khái
niệm về sự khan hiếm, chi phí cơ hội, sự đánh đổi, lợi ích biên chi phí biên là chìa khóa để
hiểu các vấn đề môi trường và cách thức giải quyết vấn đề đó.
Kinh tế môi trường sử dụng những khái niệm quen thuộc trong kinh tế học. Sự khác biệt
giữa kinh tế môi trường với các môn học kinh tế khác nằm ở chỗ kinh tế môi trường tập
trung nghiên cứu xem các hoạt động kinh tế ảnh hưởng như thế nào đến môi trường tự nhiên
– không khí, nước, đất và vô số các giống loài sinh vật. Các quyết định kinh tế của con
người, các nhà sản xuất và chính phủ có thể gây ra những ảnh hưởng có hại đến môi trường
tự nhiên. Việc chôn lấp chất thải rắn vào môi trường tự nhiên đã tạo ra ô nhiễm và suy thoái
các hệ sinh thái. Điều đó dẫn đến việc sử dụng các nguồn tài nguyên không tối ưu. Tại sao
điều này lại xảy ra trong hệ thống kinh tế-xã hội? Tại sao con người không tính đến các ảnh
hưởng từ các hoạt động kinh tế lên môi trường thiên nhiên? Điều quan trọng ở đây là kinh tế
môi trường nghiên cứu và đánh giá các phương cách khác nhau để đạt được mục đích sử
dụng tối ưu xã hội tất cả các nguồn tài nguyên, trong đó có tài nguyên môi trường.

VII.1.2 Quyền sở hữu

Trong thực tế có mối liên hệ giữa hệ thống kinh tế và môi trường. Một vấn đề môi trường
tồn tại khi việc sử dụng nguồn tài nguyên không hợp lý hay có tác động tiêu cực đối với các
thế hệ tương lai. Như vậy khi nào sử dụng hiệu quả hay bền vững các nguồn tài nguyên? Để
nghiên cứu và thực hiện đánh giá về kinh tế môi trường thì quyền sở hữu là một phạm trù
cần được biết và hiểu rỏ để áp dụng quyền sở hữu trong việc tạo ra sản phẩm và giới hạn sử
dụng cạn kiệt tài nguyên? Ảnh hưởng của quyền sở hữu ra sao đối với thị trường và các
chính sách của nhà nước. các tính chất và đặc điểm của quyền sở hữu sẽ được trình bày tóm
tắt dưới đây;

- Quyền sở hữu có ảnh hưởng quyết định trên cách thức tạo và tiêu thụ sản phẩm.
Trong lĩnh vực kinh tế, quyền sở hữu được ám chỉ là sự cho phép xác định quyền làm
chủ, sự đặc quyền và sự giới hạn sử dụng nguồn tài nguyên.

157
 - Quyền sở hữu này có thể được trao cho các cá nhân như đối với nền kinh tế tư bản
(sở hữu cá thể) hay sở hữu tập thể đối với nền kinh tế XHCN có kế hoạch tập trung.
- Nền kinh tế tư bản thường chạy theo lợi nhuận, và nền kinh tế tập trung không chạy
theo lợi nhuận. Mặt khác, sự chạy theo lợi nhuận chắc chắn sẽ không tránh khỏi mâu
thuẩn với việc thỏa mãn nhu cầu của con người. Như vậy chúng ta sẽ làm thế nào vẫn
đảm bảo lợi nhuận nhưng vẫn thỏa mãn những đòi hỏi của con người?
Quyền sở hữu có bốn đặc điểm chính:
- Tính phổ biến-tất cả nguồn tài nguyên đều phải được làm chủ, và tất cả đặc quyền
phải hoàn toàn chuyên biệt.
- Tính độc quyền-tất cả lợi nhuận và chi phí là kết quả của người làm chủ, chỉ có người
làm chủ mới có ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp trên việc sử dụng nguồn tài nguyên.
- Tính chuyển nhượng-tất cả quyền sở hữu sẽ được chuyển nhượng từ người chủ này
sang người chủ khác trên tinh thần trao đổi tự nguyện.
- Tính chiếm đoạt-quyền sở hữu sẽ được chiếm giữ từ sự chiếm đoạt không tự nguyện
hay là sự xâm chiếm bởi các thành viên khác

VII.1.3 Đánh giá kinh tế môi trường

Đánh giá kinh tế môi trường là một phần của công tác quản trị môi trường, công tác này
nhằm đánh giá một dự án trên quan điểm kinh tế môi trường và xã hội. Mục đích cuối cùng
là mang lại phúc lợi xã hội cao nhất mà vẫn bảo đảm môi trường lành mạnh, không làm cạn
kiệt các nguồn tài nguyên. Có nhiều phương pháp để đánh giá kinh tế môi trường nhưng có 3
phương pháp hiện đang đươc sử dụng phổ biến:
- Phương pháp chi phí cơ hội (opportunity cost). Đây là phương pháp khảo sát giá thị
trường trước khi sử dụng nguồn tài nguyên. Ví dụ khi ta thực hiện dự án trồng rừng
trên một khu đất có diện tích đất trồng trọt lớn. Sự mất đi đất canh tác đó chính là
biểu hiện cuả chi phí cơ hội
- Phương pháp chi phí thay thế. Đây là phương pháp tính toán chi phí khi sử dụng một
tài nguyên thay thế cho một tài nguyên môi trường đang sử dụng. Ví dụ khi muốn mở
rộng xa lộ xuyên qua một khu vực có cảnh quan thiên nhiên tuyệt đẹp. Chúng ta phải
xem xét lợi nhuận mang lại từ việc mở rộng này so với cảnh đẹp thiên nhiên ở đây
mang lại
- Phương pháp chi trả của nhà nước. Đây là cách nhà nước bồi thường cho các nhà sản
xuất đặc biệt là đối với người nông dân để họ chấp nhận các biện pháp mà không gây
thiệt hại cho môi trường.

158
VII.2. LUẬT MÔI TRƯỜNG
VII.2.1 Lịch sử hình thành và phát triển luật môi trường
Trong thế kỹ XIX, sự mở rộng đô thị và thị xã, cùng với sự gia tăng dân số và công nghiệp
hóa đã gây ra hiện trạng thiếu nhà ở và lực lượng lao động. Xuất phát từ thực tế này, các vấn
đề về môi trường đã được quan tâm như: khói, bụi, tiếng ồn, chất đốt... tất cả các vấn đề này
đều có liên quan đến các vấn đề sức khỏe và xã hội. Cũng từ đây các luật định về hạn chế và
khắc phục các trở ngại đã được ra đời. Trong đầu thế kỹ XX cho đến những năm bảy mươi,
việc bảo vệ môi trường và bảo tồn tự nhiên đã được phát triển rộng rải. Một ví dụ điển hình
vào thời điểm này là chính phủ Hà Lan đã có quyết định sử dụng hồ gần thủ đô Amsterdam
để làm hồ chứa các chất thải công nghiệp ở vùng này. Những người dân quanh vùng đã lên
tiếng phản đối và họ tự thành lập hiệp hội bảo vệ môi trường và cũng vì thế dự án này đã
được hũy bỏ. Từ những hoạt động mở đầu như vậy đã đưa đến kết quả là, năm 1972 Liên
hiệp quốc đã tổ chức hôi nghị về môi trường, là cơ sở quan trọng cho việc thiết lập chính
sách môi trường thế giới và đây cũng là chương trình môi trường đầu tiên của Liên hiệp
quốc. Năm 1973 Hội đồng chung Châu Âu lần đầu tiên đã xây dựng Chương trình bảo vệ
môi trường. Đây là một dấu hiệu tốt cho sự phát triển các hoạt động bảo vệ môi trường trên
cơ sở của phát luật.

VII.2.2 Vai trò cuả luật pháp trong công tác bảo vệ môi trường
Để hiểu rỏ vai trò cuả pháp luật trong công tác bảo vệ môi trường, ta có thể đặt câu hỏi tại
sao chúng ta cần đến luật pháp để bảo vệ môi trường?
- Lý do cơ bản nhất đó là dựa trên nền tảng dân chủ. Điều này có liên quan đến nhân
quyền và quyền tự do của công dân. Chính phủ không thể bắt buộc hay ra lệnh đối
với mọi công dân mà không dựa trên cơ sở của luật pháp. Vì vậy tất cả các kiểu loại
nhà nước hay các hoạt động của mọi công dân đều phải dựa trên cơ sở của pháp luật.
- Trong thế giới vật chất con người luôn tồn tại và có nhiệm vụ duy trì nòi giống. Vấn
đề mà con người cần thiết để hiện hữu trên trái đất đó là: không khí sạch, nước sạch,
độ phì của đất, an toàn thực phẩm... , muốn được như vậy con người cần phải có luật
pháp để tư vấn cho họ .
- Luật pháp còn là công cụ để bảo vệ những việc làm đúng và các hoạt động tiên
phong khác.

VII.2.3 Tác động của luật môi trường

Từ khi ra đời cho đến nay luật môi trường đóng vai trò vô cùng quan trọng trong công tác bảo
vệ môi trường và không thể thiếu trong hoạt động của các chương trình bảo vệ môi trường thế
giới. Tất cả mọi người đều thấy tầm quan trọng của luật môi trường với các lý do sau:
- Luật cung cấp nền tảng luật định đối với sự can thiệp của nhà nước nhằm bảo đảm
tính an toàn, công bằng và dân chủ của nhà nước đối với mọi công dân.
- Luật cung cấp những công cụ của pháp luật để giúp nhà nước định ra các chính sách
môi trường
159
 - Luật cung cấp các cơ sở pháp lý để duy trì tính an toàn và tiêu chuẩn môi trường
- Luật mang tính công bằng cho các dân sự khi họ có sự cạnh tranh về quyền phát thải
các chất thải.
- Luật còn là bằng chứng nhận và đảm bảo tính an toàn khả thi cho tất cả các đảng phái
có liên quan.

VII.2.4 Thẩm quyền ban hành luật môi trường

Thẩm quyền ban hành luật môi trường đó là sự tác động qua lại giữa nhà nước và nghi viện là
nơi đại diện cho quyền lực. Tùy theo điều kiện chính trị của từng quốc gia mà sự ban hành một
luật mới sẽ mau hay chậm. Ví dụ như ở Hà Lan khi họ ban hành bộ luật bảo vệ đất họ phải mất
thời gian hơn mười năm. Đây cũng là một trong những lý do rất thông thường đối với các luật
môi trường. Thường khi tiến hành ban hành luật định về môi trường họ thường kết hợp ảnh
hưởng của các tổ chức bảo vệ môi trường trong khu vực, trong nước ngoài nước và các tổ chức
trên toàn cầu. Đây cũng là yếu tố đảm bảo cho tính bền vững và khả thi của luật pháp.
Ở nước ta thẩm quyền ban hành luật là quốc hội là cơ quan quyền lực cao nhất của nước ta.
Cùng với nhà nước và nhân dân, quốc hội sẽ là cơ quan tối cao dự thảo và ban hành các luật
lệ, nhằm tạo mọi điều kiện tốt nhất để người dân đóng góp tốt hơn cho đất nước.

VII.2.5 Các luật có liên quan môi trường đã được ban hành ở nước ta
VII.2.5.1 Luật bảo vệ môi trường
Luật Bảo vệ môi trường được Quốc hội thông qua ngày 27 tháng 12 năm 1993 đã đặt nền
móng cho việc hình thành hệ thống pháp luật về môi trường ở nước ta. Lần đầu tiên, các
khái niệm cơ bản về môi trường, bảo vệ môi trường được định nghĩa một cách chuẩn tắc,
quyền và nghĩa vụ bảo vệ môi trường của các tổ chức, cá nhân được qui định cụ thể và rõ
ràng. Qua hơn 10 năm thực hiện Luật, công tác bảo vệ môi trường ở nước ta đã có những
chuyển biến tích cực. Hệ thống chính sách, thể chế từng bước được xây dựng và hoàn thiện.
Ý thức bảo vệ môi trường trong xã hội được nâng lên. Mức độ gia tăng ô nhiễm, suy thoái
và sự cố môi trường đã từng bước được hạn chế. Công tác bảo tồn thiên nhiên và bảo vệ đa
dạng sinh học đạt được nhiều tiến bộ. Tuy nhiên, trước những áp lực của tiến trình đẩy mạnh
công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, sự diễn biến sôi động và toàn diện của toàn cầu hoá
và hội nhập kinh tế quốc tế, Luật Bảo vệ môi trường đã bộc lộ những hạn chế, bất cập, cần
được sửa đổi.
Một là, bản thân Luật Bảo vệ môi trường có những bất cập cần phải được điều chỉnh: nhiều
quy phạm còn ở mức khung, thiếu cụ thể và chưa rõ ràng nên hiệu lực thi hành thấp; chưa
luật hoá các chính sách lớn, quan trọng về phát triển bền vững của Đảng và Nhà nước trong
thời gian qua cũng như các cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên.
Hai là, môi trường nước ta tiếp tục bị xuống cấp nhanh, có nơi, có lúc đã đến mức báo động:
đất đai bị xói mòn, thoái hoá; chất lượng các nguồn nước suy giảm mạnh; không khí ở nhiều
khu đô thị, khu dân cư bị ô nhiễm nặng; khối lượng phát sinh và mức độ độc hại của chất

160
thải ngày càng tăng; tài nguyên thiên nhiên bị khai thác quá mức; đa dạng sinh học bị suy
giảm nghiêm trọng.
Ba là, môi trường nước ta trong thời gian tới sẽ phải chịu áp lực rất lớn khi công nghiệp hoá,
hiện đại hoá được đẩy mạnh: nhu cầu sử dụng tài nguyên thiên nhiên rất lớn và gia tăng các
nguồn thải gây ô nhiễm, suy thoái môi trường; quá trình đô thị hoá diễn ra nhanh chóng, gia
tăng dân số nhanh cũng gây nên nhiều vấn đề môi trường bức xúc. Bên cạnh đó, các vấn đề
môi trường toàn cầu như biến đổi khí hậu, suy giảm đa dạng sinh học, ô nhiễm nguồn nước
quốc tế có xu hướng tác động mạnh và nhiều mặt đến môi trường nước ta.
Bốn là, định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và chủ trương cải cách
hành chính đòi hỏi phải đổi mới và tăng cường thể chế về bảo vệ môi trường.
Với những bất cập, hạn chế và thách thức, yêu cầu nêu trên, việc sửa đổi một cách cơ bản và
toàn diện Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 là cần thiết.
Quan điểm và nguyên tắc thể hiện luật môi trường năm 2005
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã thể hiện các quan điểm và nguyên tắc sau đây:
- Quán triệt, thể chế hoá quan điểm Nghị quyết Đại hội lần thứ IX của Đảng về việc cần thiết
phải “phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với bảo đảm tiến bộ,
công bằng xã hội và bảo vệ môi trường”; đặc biệt là các quan điểm, chủ trương, nhiệm vụ đã
nêu trong Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày 15 tháng 11 năm 2004 của Bộ Chính trị về bảo vệ
môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
- Phù hợp với thực tiễn trong nước, trình độ, năng lực thực thi pháp luật hiện tại của các đối
tượng áp dụng Luật, đồng thời có tính đến yêu cầu bảo vệ môi trường của cả thời kỳ công
nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
- Gắn với yêu cầu đổi mới việc ban hành văn bản quy phạm pháp luật và cải cách nền hành
chính nhà nước. Theo đó, Luật Bảo vệ môi trường lần này đã đề ra các quy định cụ thể, rõ
ràng, dễ hiểu, vừa gắn kết và hài hoà với các luật chuyên ngành liên quan, vừa thể hiện rõ vai
trò chủ đạo trong việc điều chỉnh các quan hệ liên quan đến hoạt động bảo vệ môi trường.
Bố cục nội dung cơ bản của luật môi trường 2005
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa
Việt Nam khoá XI kỳ họp thứ 8 thông qua ngày 29 tháng 11 năm 2005; được Chủ tịch nước
ký Lệnh công bố số 29/2005/L/CTN ngày 12 tháng 12 năm 2005.
Luật có 15 chương, 136 điều. So với Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 tăng 8 chương, 79
điều. Tất cả các chương, điều của Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 đều sửa đổi, bổ sung.

Chương I. Những quy định chung - gồm 8 điều (từ Điều 1 đến Điều 7) quy định về phạm
vi điều chỉnh; đối tượng áp dụng; giải thích từ ngữ; nguyên tắc bảo vệ môi trường; chính
sách của Nhà nước về bảo vệ môi trường; những hoạt động bảo vệ môi trường được khuyến
khích và những hành vi bị nghiêm cấm
Về phạm vi điều chỉnh: Trước đây, Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 có phạm vi điều
chỉnh là các hoạt động bảo vệ môi trường, bao gồm giữ cho môi trường trong lành, sạch đẹp,
cải thiện môi trường, bảo đảm cân bằng sinh thái, ngăn chặn, khắc phục các hậu quả xấu do

161
con người và thiên nhiên gây ra cho môi trường, khai thác, sử dụng hợp lý và tiết kiệm tài
nguyên thiên nhiên. Điều 1 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 xác định: Luật này quy định
về hoạt động bảo vệ môi trường; chính sách, biện pháp và nguồn lực để bảo vệ môi trường;
quyền và nghĩa vụ của tổ chức, hộ gia đình, cá nhân trong bảo vệ môi trường. Như vậy, Luật
Bảo vệ môi trường năm 2005 đã mở rộng phạm vi điều chỉnh so với Luật Bảo vệ môi trường
năm 1993. Ngoài việc quy định về hoạt động bảo vệ môi trường, Luật Bảo vệ môi trường
năm 2005 còn quy định về chính sách, biện pháp và nguồn lực để bảo vệ môi trường; quyền
và nghĩa vụ của tổ chức, hộ gia đình, cá nhân trong bảo vệ môi trường.
Về đối tượng áp dụng: Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định cụ thể đối tượng áp
dụng là các cơ quan nhà nước, tổ chức, hộ gia đình, cá nhân trong nước; người Việt Nam
định cư ở nước ngoài, tổ chức, cá nhân nước ngoài có hoạt động trên lãnh thổ nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trường hợp điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam là thành viên có quy định khác với quy định của Luật này thì áp dụng điều ước
quốc tế đó.
Về nguyên tắc bảo vệ môi trường: Nguyên tắc bảo vệ môi trường là những quan điểm, tư
tưởng chỉ đạo trong quá trình bảo vệ môi trường. Điều 4 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005
quy định việc bảo vệ môi trường phải tuân theo các nguyên tắc sau:
- Bảo vệ môi trường phải gắn kết hài hoà với phát triển kinh tế và bảo đảm tiến bộ xã hội để
phát triển bền vững đất nước; bảo vệ môi trường quốc gia phải gắn với bảo vệ môi trường
khu vực và toàn cầu.
- Bảo vệ môi trường là sự nghiệp của toàn xã hội, quyền và trách nhiệm của cơ quan nhà
nước, tổ chức, hộ gia đình, cá nhân.
- Hoạt động bảo vệ môi trường phải thường xuyên, lấy phòng ngừa là chính kết hợp khắc
phục ô nhiễm, suy thoái và cải thiện chất lượng môi trường.
- Bảo vệ môi trường phải phù hợp với quy luật, đặc điểm tự nhiên, văn hoá, lịch sử, trình độ
phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong từng giai đoạn.
- Tổ chức, hộ gia đình, cá nhân gây ô nhiễm, suy thoái môi trường có trách nhiệm khắc
phục, bồi thường thiệt hại và chịu các trách nhiệm khác theo quy định của pháp luật.
Về chính sách của Nhà nước về bảo vệ môi trường: Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã
quy định cụ thể, bổ sung một số chính sách mới về bảo vệ môi trường so với Luật Bảo vệ
môi trường năm 1993. Các chính sách này thể hiện rõ quan điểm của Đảng và Nhà nước về
phát triển bền vững, bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại
hóa đất nước, đồng thời từng bước thực hiện xã hội hóa công tác bảo vệ môi trường.

Chương II. Tiêu chuẩn môi trường - gồm 6 điều (từ Điều 8 đến Điều 13) quy định về
nguyên tắc xây dựng, áp dụng tiêu chuẩn môi trường; nội dung tiêu chuẩn môi trường quốc
gia; hệ thống tiêu chuẩn môi trường quốc gia; yêu cầu đối với tiêu chuẩn về chất lượng môi
trường xung quanh; yêu cầu đối với tiêu chuẩn về chất thải và ban hành, công bố áp dụng
tiêu chuẩn môi trường quốc gia
Tiêu chuẩn môi trường là giới hạn cho phép của các thông số về chất lượng môi trường xung
quanh, về hàm lượng các chất gây ô nhiễm trong chất thải được cơ quan nhà nước có thẩm
quyền quy định làm căn cứ để quản lý và bảo vệ môi trường. Luật Bảo vệ môi trường năm
162
1993 quy định việc ban hành một hệ thống tiêu chuẩn môi trường là một trong những nội
dung cơ bản của quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, Luật Bảo vệ môi trường
năm 1993 chưa quy định một cách cụ thể, toàn diện về tiêu chuẩn môi trường làm căn cứ
thực hiện xây dựng, ban hành, công bố, áp dụng hệ thống tiêu chuẩn môi trường Việt Nam.
Khắc phục tình trạng đó, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã dành hẳn một chương quy
định về tiêu chuẩn môi trường. Theo đó, việc xây dựng và áp dụng tiêu chuẩn môi trường
phải tuân theo các nguyên tắc sau đây: Đáp ứng mục tiêu bảo vệ môi trường; phòng ngừa ô
nhiễm, suy thoái và sự cố môi trường; ban hành kịp thời, có tính khả thi, phù hợp với mức
độ phát triển kinh tế- xã hội, trình độ công nghệ của đất nước và đáp ứng yêu cầu hội nhập
kinh tế quốc tế; phù hợp với đặc điểm của vùng, ngành, loại hình và công nghệ sản xuất,
kinh doanh, dịch vụ.
Hệ thống tiêu chuẩn môi trường quốc gia bao gồm tiêu chuẩn về chất lượng môi trường
xung quanh và tiêu chuẩn về chất thải. Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 cũng quy định cụ
thể các nhóm tiêu chuẩn môi trường trong tiêu chuẩn môi trường xung quanh và tiêu chuẩn
về chất thải (Điều 12).

Chương III. Đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường và cam kết
bảo vệ môi trường (từ Điều 14 đến Điều 27), gồm 3 mục:
Mục 1. Đánh giá môi trường chiến lược gồm 4 điều (từ Điều 14 đến Điều 17) quy định về
đối tượng phải lập báo cáo đánh giá môi trường chiến lược; lập báo cáo đánh giá môi trường
chiến lược; nội dung báo cáo đánh giá môi trường chiến lược và thẩm định báo cáo đánh giá
môi trường chiến lược.
Đánh giá môi trường chiến lược là việc phân tích, dự báo các tác động đến môi trường của
dự án chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển trước khi phê duyệt nhằm bảo đảm phát
triển bền vững. Quy định về đánh giá môi trường chiến lược đối với các dự án chiến lược,
quy hoạch, kế hoạch phát triển là cần thiết vì việc bảo vệ môi trường sẽ không có hiệu quả
trong một dự án cụ thể và riêng lẻ mà phải thực hiện đồng bộ, có tính đến nhiều yếu tố tác
động khác nhau. Điều 14 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định rõ những đối tượng
phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường chiến lược gồm: Chiến lược, quy hoạch, kế
hoạch phát triển kinh tế- xã hội cấp quốc gia; chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển
ngành, lĩnh vực trên quy mô cả nước; chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế- xã
hội của tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, vùng; quy hoạch sử dụng đất; bảo vệ và phát
triển rừng; khai thác và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác trên phạm vi liên
tỉnh, liên vùng; quy hoạch phát triển vùng kinh tế trọng điểm; quy hoạch tổng hợp lưu vực
sông quy mô liên tỉnh
Mục 2. Đánh giá tác động môi trường gồm 6 điều (từ Điều 18 đến Điều 23) quy định về đối
tượng phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường; lập báo cáo đánh giá tác động môi
trường; nội dung báo cáo đánh giá tác động môi trường; thẩm định báo cáo đánh giá tác
động môi trường; phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường; trách nhiệm thực hiện và
kiểm tra việc thực hiện các nội dung báo cáo đánh giá tác động môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 tiếp tục kế thừa những quy định hợp lý trong Luật Bảo vệ
môi trường năm 1993 về đánh giá tác động môi trường, đồng thời có những quy định phù

163
hợp với thực tiễn và thông lệ quốc tế. Hầu hết các nước trên thế giới đều quy định việc báo
cáo đánh giá tác động môi trường chỉ được thực hiện trước đối với các dự án. Để bảo đảm
phù hợp với thông lệ chung trên thế giới, Điều 18 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy
định đối tượng phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường là các dự án sau đây:
- Dự án công trình quan trọng quốc gia; Dự án có sử dụng một phần diện tích đất hoặc có
ảnh hưởng xấu đến khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia, các khu di tích lịch sử- văn hoá,
di sản tự nhiên, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng;
- Dự án có nguy cơ ảnh hưởng xấu đến nguồn nước lưu vực sông, vùng ven biển, vùng có hệ
sinh thái được bảo vệ;
- Dự án xây dựng kết cấu hạ tầng khu kinh tế, khu công nghiệp, khu công nghệ cao, khu chế
xuất, cụm làng nghề;
- Dự án xây dựng mới đô thị, khu dân cư tập trung;
- Dự án khai thác, sử dụng nước dưới đất, tài nguyên thiên nhiên quy mô lớn;
- Dự án khác có tiềm ẩn nguy cơ lớn gây tác động xấu đối với môi trường.
Chủ các dự án trên có trách nhiệm lập báo cáo đánh giá tác động môi trường trình cơ quan
nhà nước có thẩm quyền phê duyệt. Báo cáo đánh giá tác động môi trường phải được lập
đồng thời với báo cáo nghiên cứu khả thi của dự án (Điều 19).
Các dự án trên chỉ được phê duyệt, cấp phép đầu tư, xây dựng, khai thác sau khi báo cáo
đánh giá tác động môi trường đã được phê duyệt (Điều 22). Chủ dự án chỉ được đưa công
trình vào sử dụng khi thực hiện đầy đủ các yêu cầu về bảo vệ môi trường (Điều 23). Quy
định này nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo vệ môi trường
Mục 3. Cam kết bảo vệ môi trường gồm 4 điều (từ Điều 24 đến Điều 27) quy định đối
kết và trách nhiệm thực hiện và kiểm tra việc thực hiện cam kết bảo vệ môi trường.
Đây cũng là quy định mới của Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 so với Luật Bảo vệ môi
trường năm 1993, nhằm nâng cao trách nhiệm bảo vệ môi trường của các tổ chức, cá nhân
trong hoạt động sản xuất kinh doanh, dịch vụ.
Điều 24 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định đối với những cơ sở sản xuất kinh
doanh, dịch vụ quy mô hộ gia đình và những đối tượng không phải lập báo cáo đánh giá môi
trường chiến lược và báo cáo đánh giá tác động môi trường thì phải có bản cam kết bảo vệ
môi trường. Những đối tượng này chỉ được triển khai hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch
vụ sau khi đã đăng ký bản cam kết bảo vệ môi trường.
Việc đăng ký bản cam kết bảo vệ môi trường được quy định như sau: Uỷ ban nhân dân cấp
huyện có trách nhiệm tổ chức đăng ký bản cam kết bảo vệ môi trường; trường hợp cần thiết,
có thể uỷ quyền cho Uỷ ban nhân dân cấp xã tổ chức đăng ký. Thời hạn chấp nhận bản cam
kết bảo vệ môi trường là không quá năm ngày làm việc, kể từ ngày nhận được bản cam kết
bảo vệ môi trường hợp lệ (Điều 26).

Chương IV. Bảo tồn và sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên - gồm 7 điều (từ Điều 28
đến Điều 34) quy định về điều tra, đánh giá, lập quy hoạch sử dụng tài nguyên thiên nhiên;
bảo tồn thiên nhiên; bảo vệ đa dạng sinh học; bảo vệ và phát triển cảnh quan thiên nhiên;
bảo vệ môi trường trong khảo sát, thăm dò, khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên; phát

164
triển năng lượng sạch, năng lượng tái tạo và sản phẩm thân thiện với môi trường; xây dựng
thói quen tiêu dùng thân thiện với môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 quy định về bảo tồn và sử dụng tài nguyên thiên nhiên tại
Điều 12 và Điều 13. Tuy nhiên, những điều luật này mới dừng lại ở quy định chung. Khắc
phục tình trạng này, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định về việc bảo tồn và sử dụng
tài nguyên thiên nhiên thành một chương riêng.
Theo đó, các nguồn tài nguyên thiên nhiên phải được điều tra, đánh giá trữ lượng, khả năng
tái sinh, giá trị kinh tế làm căn cứ lập quy hoạch sử dụng và xác định mức độ giới hạn cho
phép khai thác, mức thuế môi trường, phí bảo vệ môi trường, ký quỹ phục hồi môi trường,
bồi thường thiệt hại về môi trường và biện pháp khác về bảo vệ môi trường. Quy hoạch sử
dụng tài nguyên thiên nhiên phải gắn với quy hoạch bảo tồn thiên nhiên (Điều 28).
Đối với việc bảo tồn thiên nhiên, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định khu vực, hệ sinh
thái có giá trị đa dạng sinh học quan trọng đối với quốc gia, quốc tế phải được điều tra, đánh
giá, lập quy hoạch bảo vệ dưới hình thức khu bảo tồn biển, vườn quốc gia, khu dự trữ thiên
nhiên, khu dự trữ sinh quyển, khu bảo tồn loài- sinh cảnh (Điều 29).
Đối với việc bảo vệ đa dạng sinh học, phải được thực hiện trên cơ sở bảo đảm quyền và lợi ích
của cộng đồng dân cư địa phương và các đối tượng có liên quan. Đồng thời quy định cụ thể
các biện pháp bảo vệ các loài động vật, thực vật quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng (Điều 30).
Đối với việc bảo vệ và phát triển cảnh quan thiên nhiên, Nhà nước khuyến khích phát triển
các mô hình sinh thái đối với thôn, làng, bản, ấp, buôn, phum, sóc, khu dân cư, khu công
nghiệp, khu vui chơi, khu du lịch và các loại hình cảnh quan thiên nhiên khác để tạo ra sự
hài hoà giữa cảnh quan và thiên nhiên. Tổ chức, cá nhân tiến hành hoạt động quy hoạch, xây
dựng, sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, sinh hoạt phải bảo đảm các yêu cầu về giữ gìn, tôn tạo
cảnh quan thiên nhiên (Điều 31).
Đối với việc bảo vệ môi trường trong khảo sát, thăm dò, khai thác, sử dụng tài nguyên thiên
nhiên, phải tuân theo quy hoạch đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt. Việc
khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên phải theo đúng nội dung bảo vệ môi trường quy
định trong giấy phép khai thác, sử dụng do cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp. Tổ chức,
cá nhân có trách nhiệm thực hiện các yêu cầu về bảo vệ môi trường trong quá trình khảo sát,
thăm dò, khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên; khi kết thúc hoạt động thăm dò, khai
thác phải phục hồi môi trường theo quy định của pháp luật (Điều 32).
Đối với việc phát triển năng lượng sạch, tổ chức, cá nhân đầu tư, phát triển, sử dụng năng
lượng sạch, năng lượng tái tạo, sản xuất các sản phẩm thân thiện với môi trường được Nhà
nước ưu đãi về thuế, hỗ trợ vốn, đất đai để xây dựng cơ sở sản xuất. Nhà nước khuyến khích
sản xuất, tiêu dùng các sản phẩm, hàng hoá ít gây ô nhiễm môi trường, dễ phân huỷ trong tự
nhiên; sử dụng chất thải để sản xuất năng lượng sạch; sản xuất, nhập khẩu, sử dụng máy
móc, thiết bị, phương tiện giao thông dùng năng lượng sạch, năng lượng tái tạo (Điều 33).
Đặc biệt Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định việc xây dựng thói quen tiêu dùng thân
thiện với môi trường, Nhà nước khuyến khích tổ chức, cá nhân tiêu dùng các loại sản phẩm
tái chế từ chất thải, sản phẩm hữu cơ, bao gói dễ phân huỷ trong tự nhiên, sản phẩm được
cấp nhãn sinh thái và sản phẩm khác thân thiện với môi trường (khoản 1 Điều 34). Đây là
quy định mới, đảm bảo cho phát triển bền vững, phù hợp với xu hướng chung của thế giới.

165
Chương V. Bảo vệ môi trường trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ gồm 15
(từ Điều 35 đến Điều 49) quy định trách nhiệm bảo vệ môi trường của tổ chức, cá nhân trong
hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ; bảo vệ môi trường đối với khu sản xuất, kinh
doanh, dịch vụ tập trung, cơ sở sản xuất kinh doanh, dịch vụ, làng nghề, bệnh viện, cơ sở y
tế; trong hoạt động xây dựng, giao thông vận tải, nhập khẩu, quá cảnh hàng hoá, nhập khẩu
phế liệu, khoáng sản, du lịch, sản xuất nông nghiệp, nuôi trồng thuỷ sản, mai táng và xử lý
cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ gây ô nhiễm môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 có quy định tại Điều 14, Điều 15 và Điều 16 về việc
phòng chống suy thoái môi trường, ô nhiễm môi trường và sự cố môi trường đối với các tổ
chức, cá nhân trong hoạt động sản xuất, kinh doanh. Tuy nhiên những quy định này mới chỉ
dừng lại ở quy định có tính nguyên tắc, chưa cụ thể trong từng lĩnh vực sản xuất, kinh
doanh, dịch vụ. Khắc phục tình trạng đó, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã có một
chương riêng quy định về bảo vệ môi trường trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ
quy định một cách cụ thể yêu cầu bảo vệ môi trường đối với các ngành, lĩnh vực ảnh hưởng
trực tiếp đến môi trường như: công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp (Điều 35, Điều 36, Điều 37,
Điều 38); bệnh viện, cơ sở y tế (Điều 39); xây dựng (Điều 40); giao thông vận tải (Điều 41);
thương mại (Điều 42, Điều 43); hoạt động khoáng sản (Điều 44); du lịch (Điều 45); sản xuất
nông nghiệp (Điều 46); nuôi trồng thuỷ sản (Điều 47); hoạt động mai táng (Điều 48).
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 cũng quy định cụ thể trách nhiệm bảo vệ môi trường của
tổ chức, cá nhân trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ như: Tuân thủ các quy định
của pháp luật về bảo vệ môi trường; thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường nêu trong
báo cáo đánh giá tác động môi trường đã được phê duyệt, bản cam kết bảo vệ môi trường đã
đăng ký và tuân thủ tiêu chuẩn môi trường; phòng ngừa, hạn chế các tác động xấu đối với
môi trường từ các hoạt động của mình; khắc phục ô nhiễm môi trường do hoạt động của
mình gây ra; tuyên truyền, giáo dục, nâng cao ý thức bảo vệ môi trường cho người lao động
trong cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ của mình; thực hiện chế độ báo cáo về môi trường
theo quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường; chấp hành chế độ kiểm tra, thanh tra bảo
vệ môi trường; nộp thuế môi trường, phí bảo vệ môi trường.

Chương VI. Bảo vệ môi trường đô thị, khu dân cư - gồm 5 điều (từ Điều 50 đến Điều 54)
quy định về quy hoạch bảo vệ môi trường đô thị, khu dân cư; yêu cầu bảo vệ môi trường đối
với đô thị, khu dân cư tập trung; bảo vệ môi trường nơi công cộng; yêu cầu về bảo vệ môi
trường đối với hộ gia đình và quy định về tổ chức tự quản về bảo vệ môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 chưa có quy định riêng về bảo vệ môi trường đô thị, khu
dân cư. Trong những năm qua, cùng với sự phát triển của nền kinh tế, quá trình đô thị hóa
diễn ra nhanh chóng. Nhiều đô thị mới, khu dân cư ra đời đáp ứng nhu cầu của nhân dân.
Song bên cạnh đó, tình trạng ô nhiễm môi trường ở đô thị và khu dân cư diễn ra phổ biến,
nhiều nơi ở mức báo động. Chính vì vậy, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã có một
chương riêng quy định về bảo vệ môi trường đô thị, khu dân cư.
Đối với vấn đề quy hoạch bảo vệ môi trường đô thị, khu dân cư, Luật Bảo vệ môi trường
năm 2005 quy định quy hoạch bảo vệ môi trường đô thị, khu dân cư phải là một nội dung
của quy hoạch đô thị, khu dân cư. Cấm xây dựng mới cơ sở sản xuất, kinh doanh tiềm ẩn
nguy cơ lớn về ô nhiễm, sự cố môi trường trong đô thị, khu dân cư (Điều 50).

166
Chương VII. Bảo vệ môi trường biển, nước sông và các nguồn nước khác - gồm 11 điều
(từ Điều 55 đến Điều 65). Đây là chương mới so với Luật Bảo vệ môi trường năm 1993.
Trong những năm gần đây, chất lượng các nguồn nước giảm mạnh do khai thác thiếu kế
hoạch, không gắn với bảo vệ môi trường, đặc biệt tình trạng khai thác, đánh bắt thuỷ sản với
số lượng lớn, bằng các phương tiện, công cụ, phương pháp huỷ diệt, thải chất thải chưa được
xử lý đạt tiêu chuẩn môi trường, các chất độc, chất nguy hại vào nguồn nước còn diễn ra
nhiều. Để bảo vệ hữu hiệu tài nguyên nước, đảm bảo phát triển bền vững, tăng hiệu quả kinh
tế gắn với bảo vệ môi trường, việc quy định vấn đề về bảo vệ môi trường biển; môi trường
nước trong lưu vực sông; môi trường nguồn nước hồ, ao, kênh, mương, rạch, hồ; môi trường
hồ chứa nước phục vụ mục đích thuỷ lợi, thuỷ điện; môi trường nước dưới đất là cần thiết.

Chương VIII. Quản lý chất thải – bao gồm 20 điều (từ Điều 66 đến Điều 85)
Quản lý chất thải là hoạt động phân loại, thu gom, vận chuyển, giảm thiểu, tái sử dụng, tái
chế, xử lý, tiêu huỷ, thải loại chất thải. Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 đã có quy định về
quản lý chất thải tại Điều 26, tuy nhiên còn sơ sài. Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã quy
định việc quản lý chất thải thành một chương mới nhằm cụ thể hoá quyền và nghĩa vụ đối
với từng trường hợp.
Mục 1. Quy định chung về quản lý chất thải gồm 4 điều (Điều 66 đến Điều 69) quy định về
trách nhiệm quản lý chất thải; thu hồi, xử lý sản phẩm hết hạn sử dụng hoặc thải bỏ; tái chế
chất thải và trách nhiệm của Uỷ ban nhân dân các cấp trong quản lý chất thải.
Mục 2. Quản lý chất thải nguy hại bao gồm 7 điều (Điều 70 đến Điều 76) quy định việc lập
hồ sơ, đăng ký, cấp phép và mã số hoạt động quản lý chất thải nguy hại; phân loại, thu gom,
lưu giữ tạm thời chất thải nguy hại; vận chuyển chất thải nguy hại; xử lý chất thải nguy hại;
cơ sở xử lý chất thải nguy hại; khu chôn lấp chất thải nguy hại và quy hoạch về thu gom, xử
lý, chôn lấp chất thải nguy hại.
Mục 3. Quản lý chất thải rắn thông thường gồm 4 điều (Điều 77 đến Điều 80) quy định
phân loại, thu gom, vận chuyển chất thải rắn thông thường; cơ sở tái chế, tiêu huỷ, khu chôn
lấp chất thải rắn thông thường và quy hoạch về thu gom, tiêu huỷ, chôn lấp chất thải rắn
thông thường.
Chất thải rắn thông thường được phân thành hai nhóm chính là: chất thải có thể dùng để tái
chế, tái sử dụng và chất thải phải tiêu huỷ, chôn lấp. Tổ chức, cá nhân phát sinh chất thải rắn
thông thường có trách nhiệm thực hiện phân loại tại nguồn nhằm nâng cao hiệu quả quản lý
chất thải (Điều 77).
Mục 4. Quản lý nước thải bao gồm 2 điều (Điều 81 và Điều 82) quy định việc thu gom, xử lý
nước thải và hệ thống thu gom, xử lý nước thải. Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định
việc thu gom, xử lý nước thải tại các đô thị, khu dân cư tập trung phải có hệ thống thu gom
nước mưa và nước thải; nước thải sinh hoạt phải được xử lý đạt tiêu chuẩn môi trường trước
khi đưa vào môi trường; nước thải của cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, khu sản xuất, kinh
doanh, dịch vụ tập trung phải được thu gom, xử lý đạt tiêu chuẩn môi trường (Điều 81). Đồng
thời, quy định cụ thể các đối tượng phải có hệ thống xử lý nước thải bao gồm: Khu sản xuất,

167
kinh doanh, dịch vụ tập trung; Khu, cụm công nghiệp làng nghề; cơ sở sản xuất, kinh doanh,
dịch vụ không liên thông với hệ thống xử lý nước thải tập trung (Điều 82).
Mục 5. Quản lý và kiểm soát bụi, khí thải, tiếng ồn, độ rung, ánh sáng, bức xạ bao gồm 3
điều (Điều 83 đến Điều 85) quy định việc quản lý và kiểm soát bụi, khí thải; quản lý khí thải gây
hiệu ứng nhà kính, phá huỷ tầng ô zôn và việc hạn chế tiếng ồn, độ rung, ánh sáng, bức xạ.

Chương IX. Phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường, khắc phục ô nhiễm và phục hồi
môi trường - bao gồm 8 điều (từ Điều 86 đến Điều 93). Kế thừa những quy định tại
Chương III Luật Bảo vệ môi trường năm 1993 quy định về khắc phục suy thoái môi trường,
ô nhiễm môi trường, sự cố môi trường, Chương IX Luật Bảo vệ môi trường quy định cụ thể
hơn về phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường, khắc phục ô nhiễm và bổ sung nội dung phục
hồi môi trường.
Mục 1. Phòng ngừa, ứng phó sự cố môi trường bao gồm 6 điều (Điều 86 đến Điều 91) quy
định việc phòng ngừa sự cố môi trường; an toàn sinh học; an toàn hoá chất; an toàn hạt nhân
và an toàn bức xạ; ứng phó sự cố môi trường; xây dựng lực lượng ứng phó sự cố môi trường.
Điều 86 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định chủ cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch
vụ, phương tiện vận tải có nguy cơ gây ra sự cố môi trường phải thực hiện các biện pháp
phòng ngừa sau đây: Lập kế hoạch phòng ngừa và ứng phó sự cố môi trường; lắp đặt, trang
bị các thiết bị, dụng cụ, phương tiện ứng phó sự cố môi trường; đào tạo, huấn luyện, xây
dựng lực lượng tại chỗ ứng phó sự cố môi trường; tuân thủ quy định về an toàn lao động,
thực hiện chế độ kiểm tra thường xuyên; có trách nhiệm thực hiện hoặc đề nghị cơ quan có
thẩm quyền thực hiện kịp thời biện pháp để loại trừ nguyên nhân gây ra sự cố khi phát hiện
có dấu hiệu sự cố môi trường.
Mục 2. Khắc phục ô nhiễm và phục hồi môi trường bao gồm 2 điều (Điều 92 và Điều 93)
quy định các căn cứ để xác định khu vực môi trường bị ô nhiễm; khắc phục ô nhiễm và phục
hồi môi trường.
Điều 92 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 đã quy định căn cứ để xác định khu vực môi
trường bị ô nhiễm, bị ô nhiễm nghiêm trọng và bị ô nhiễm đặc biệt nghiêm trọng.

Chương X. Quan trắc và thông tin về môi trường - bao gồm 12 điều (từ Điều 94 đến Điều
105) quy định về quan trắc môi trường, hệ thống quan trắc, quy hoạch hệ thống quan trắc và
chương trình quan trắc môi trường; chỉ thị môi trường; báo cáo hiện trạng môi trường cấp
tỉnh; báo cáo tình hình tác động môi trường của ngành, lĩnh vực; báo cáo môi trường quốc
gia; thống kê, lưu trữ dữ liệu, thông tin về môi trường; công bố, cung cấp, công khai thông
tin, dữ liệu về môi trường và thực hiện dân chủ cơ sở về bảo vệ môi trường.
Quan trắc môi trường là quá trình theo dõi có hệ thống về môi trường, các yếu tố tác động lên
môi trường nhằm cung cấp thông tin phục vụ đánh giá hiện trạng, diễn biến chất lượng môi
trường và các tác động xấu đối với môi trường. Quan trắc và thông tin về môi trường là quy
định mới của Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 so với Luật Bảo vệ môi trường năm 1993.
Đặc biệt nhằm xã hội hóa mạnh mẽ, nâng cao vai trò của người dân trong hoạt động bảo vệ
môi trường, bên cạnh việc quy định trách nhiệm quan trắc môi trường của các cơ quan nhà

168
nước như Bộ Tài nguyên và Môi trường; bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ; Uỷ
ban nhân dân cấp tỉnh, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 còn quy định trách nhiệm quan trắc
môi trường của các cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập
trung. Điểm d Khoản 2 Điều 94 Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định: Người quản lý,
vận hành cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ hoặc khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung
có trách nhiệm quan trắc các tác động đối với môi trường từ các cơ sở của mình.

Chương XI. Nguồn lực bảo vệ môi trường - bao gồm 12 điều (từ Điều 106 đến Điều 117)
quy định việc tuyên truyền về bảo vệ môi trường; giáo dục về môi trường và đào tạo nguồn
nhân lực bảo vệ môi trường; phát triển khoa học, công nghệ về bảo vệ môi trường; phát triển
công nghiệp môi trường, xây dựng năng lực dự báo, cảnh báo về môi trường; nguồn tài
chính, ngân sách nhà nước về bảo vệ môi trường; thuế, phí bảo vệ môi trường; ký quỹ cải
tạo, phục hồi môi trường trong hoạt động khai thác tài nguyên thiên nhiên; quỹ bảo vệ môi
trường; phát triển dịch vụ bảo vệ môi trường và chính sách ưu đãi, hỗ trợ hoạt động bảo vệ
môi trường.

Chương XII. Hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường - bao gồm 3 điều (từ Điều 118 đến
Điều 120) quy định việc thực hiện các điều ước quốc tế về môi trường; bảo vệ môi trường
trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hoá; mở rộng hợp tác quốc tế về bảo vệ
môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 cũng đã bổ sung quy định về bảo vệ môi trường trong
quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hóa (Điều 119), nhằm thực hiện mục tiêu phát
triển kinh tế, hội nhập kinh tế quốc tế gắn với bảo vệ môi trường.

Chương XIII. Trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước, Mặt trận tổ quốc Việt Nam và
các tổ chức thành viên về bảo vệ môi trường - bao gồm 4 điều (từ Điều 121 đến Điều 124)
quy định trách nhiệm của Chính phủ, bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Uỷ ban
nhân dân các cấp; cơ quan chuyên môn, cán bộ phụ trách về bảo vệ môi trường và trách nhiệm
của Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên trong bảo vệ môi trường.

Chương XIV. Thanh tra, xử lý vi phạm, giải quyết khiếu nại, tố cáo và bồi thường thiệt
hại về môi trường - bao gồm 9 điều (từ Điều 125 đến Điều 134).
Mục 1. Thanh tra, xử lý vi phạm, giải quyết khiếu nại, tố cáo về môi trường bao gồm 4
điều (Điều 125 đến Điều 129) quy định về trách nhiệm của thanh tra bảo vệ môi trường; xử
lý vi phạm; khiếu nại, tố cáo, khởi kiện về môi trường và tranh chấp về môi trường.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 quy định thanh tra bảo vệ môi trường là thanh tra chuyên
ngành bảo vệ môi trường. Thẩm quyền, nhiệm vụ của thanh tra bảo vệ môi trường được thực
hiện theo quy định của pháp luật về thanh tra. Tổ chức và hoạt động của thanh tra bảo vệ
môi trường do Chính phủ quy định (Điều 125). Đồng thời, quy định rõ trách nhiệm thực hiện
kiểm tra, thanh tra bảo vệ môi trường một cách cụ thể của Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi
trường, Chủ tịch Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh, thanh tra bảo vệ môi trường thuộc Bộ Tài

169
nguyên và Môi trường, thanh tra bảo vệ môi trường cấp tỉnh, Uỷ ban nhân dân cấp huyện,
Uỷ ban nhân dân cấp xã (Điều 126).
Mục 2. Bồi thường thiệt hại do ô nhiễm, suy thoái môi trường bao gồm 5 điều (Điều 130
đến Điều 134) quy định các loại thiệt hại do ô nhiễm, suy thoái; xác định thiệt hại do ô
nhiễm, suy thoái môi trường; giám định thiệt hại do suy giảm chức năng, tính hữu ích của
môi trường; giải quyết bồi thường thiệt hại về môi trường và bảo hiểm trách nhiệm bồi
thường thiệt hại về môi trường.

Chương XV. Điều khoản thi hành - gồm 2 điều (Điều 135 và Điều 136) quy định về hiệu
lực thi hành và hướng dẫn thi hành.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 7 năm 2006, Luật
này thay thế Luật Bảo vệ môi trường năm 1993. Như vậy, so với Luật Bảo vệ môi trường
năm 1993, Luật lần này có nhiều điểm mới, một số điểm mới chính có thể kể đến như sau:
1. Luật quy định một cách có hệ thống các hoạt động bảo vệ môi trường; chính sách, biện
pháp và nguồn lực cho bảo vệ môi trường; quyền và nghĩa vụ bảo vệ môi trường của tổ
chức, cá nhân.
2. Các quy định của Luật đã ở mức khá chi tiết, cụ thể, phù hợp hơn với thực tiễn cuộc sống
nên có tính khả thi cao. Luật đã đáp ứng yêu cầu giảm số lượng các quy phạm giao Chính
phủ quy định.
3. Quy định rõ trách nhiệm bảo vệ môi trường của các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, cộng
đồng, hộ gia đình, cá nhân; phân công, phân cấp quản lý bảo vệ môi trường rõ ràng hơn;
giảm bớt các thủ tục hành chính gây phiền hà đối với doanh nghiệp, người dân, thể hiện rõ
quan điểm cải cách hành chính của Đảng và Nhà nước.
4. Cho phép áp dụng nhiều công cụ, biện pháp, chế tài “mạnh” có tính răn đe cao hơn, quy
định các nguồn lực cụ thể cho bảo vệ môi trường cũng như tăng cường năng lực quản lý nhà
nước từ Trung ương đến cơ sở nên hiệu lực thi hành của Luật được đảm bảo.
5. Xã hội hoá mạnh mẽ các hoạt động bảo vệ môi trường nhằm tạo cơ hội để mọi đối tượng có
thể tham gia bảo vệ môi trường và huy động mọi nguồn lực trong xã hội cho bảo vệ môi trường.
6. Có tính đến tác động của các vấn đề môi trường toàn cầu, thúc đẩy hội nhập kinh tế quốc
tế và đẩy việc thực hiện các nghĩa vụ quốc tế cũng như nâng cao vai trò, vị trí của Việt Nam
trên các diễn đàn quốc tế về môi trường.
TỔ CHỨC THỰC HIỆN
1. Luật Bảo vệ môi trường được sửa đổi toàn diện, cơ bản và có nhiều quy định mới, vì vậy
việc tuyên truyền, giới thiệu, phổ biến, tập huấn sâu rộng để mọi tổ chức, cá nhân hiểu đúng
và đầy đủ các quy định của Luật, quyền và nghĩa vụ của mình là hết sức cần thiết;
2. Xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thi hành Luật trước khi
Luật Bảo vệ môi trường có hiệu lực vào ngày 01 tháng 7 năm 2006, bảo đảm các hướng dẫn
đúng tinh thần của Luật, đồng bộ và không chồng chéo, trong đó có những nội dung quan
trọng như: quy định về các nguồn lực thực hiện; phân công phân cấp trách nhiệm giữa các

170
bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và Uỷ ban nhân dân các cấp, quyền và
nghĩa vụ của các chủ thể khác
3. Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên làm tốt việc vận động, giáo dục quần
chúng tự nguyện tham gia hoạt động bảo vệ môi trường.

Tuy nhiên hiện nay, Luật Bảo vệ môi trường năm 2005 còn nhiều bất cập nên dẫn đến nhiều
vụ vi phạm công tác bảo vệ môi trường nghiêm trọng trong thời gian vừa qua, nhất là là vấn
đề đánh giá tác động môi trường. Đó là trong Luật Bảo vệ môi trường không đề cập đến yêu
cầu (khái niệm) "đánh giá tác động môi trường bổ sung", các văn bản dưới luật lại đề cập rất
chi tiết về vấn đề này như Nghị định 80/2006/NĐ, Nghị định 21/2008/NĐ. Hay một số văn
bản dưới Luật đã hết hiệu lực thi hành như Nghị định 175/1994/NĐ về hướng dẫn thi hành
Luật Bảo vệ môi trường 1993, những văn bản hướng dẫn căn cứ vào Nghị định này vẫn chưa
có thông báo hết hiệu lực hay không và văn bản mới tương ứng thì vẫn chưa ban hành. Bên
cạnh đó, Luật Bảo vệ môi trường 2005 và các văn bản hướng dẫn chưa quy định các loại dự
án được phép miễn hoặc nợ báo cáo đánh giá tác động môi trường; đồng thời, chưa có quy
định cơ quan có thẩm quyền quyết định miễn hoặc nợ đánh giá báo cáo tác động môi trường.
Ngoài ra một số vấn đề cần phải quan tâm như mức độ ràng buộc, phối hợp và tuân thủ quy
định báo cáo đánh giá tác động môi trường đối với các dự án ưu tiên vay vốn từ các tổ chức
tài chính, công tác thanh tra, giám sát sau khi phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi
trường đã được thực hiện như thế nào...? Đặc biệt, các quy định xử phạt hành chính vi phạm
về báo cáo đánh giá tác động MT.
Nhìn ra các nước khác thì quả thực chúng ta còn rất nhiều việc phải làm trong lĩnh vực xây
dựng hệ thống văn bản pháp luật. Hoa Kỳ, Singapore quản lý xã hội và bảo vệ môi trường
hiệu quả vì họ có hệ thống pháp luật đầy đủ với hàng ngàn bộ luật (Hoa Kỳ hơn 10.000 và
Singapore hơn 2.500 bộ luật), trong đó có hơn chục bộ luật về môi trường. Tôi nghĩ rằng,
thời gian tới, Việt Nam cũng phải ban hành được trên dưới 10 luật về bảo vệ môi trường.
Hiện song hành cùng Luật Bảo vệ Môi trường, chúng ta đã có Luật Đất đai, Luật Tài nguyên
nước, Luật Khoáng sản, Luật Thủy sản, Luật Bảo vệ và Phát triển rừng. Tuy nhiên, còn một
số thành phần môi trường cơ bản, quan trọng khác chưa có luật nào điều chỉnh. Bộ Tài
nguyên và Môi trường đang được giao chủ trì xây dựng Luật Đa dạng sinh học, thời gian tới
sẽ tiếp tục xây dựng các luật khác như Luật Không khí sạch, Luật Tài nguyên và Môi trường
biển... Nhiều nội dung bảo vệ môi trường quy định trong Luật Bảo vệ Môi trường dự kiến
cũng sẽ được nâng lên thành luật như Luật Đánh giá tác động môi trường, Luật Kiểm soát ô
nhiễm, Luật Giảm thiểu, tái sử dụng và tái chế chất thải.
Bên cạnh đó, nhiều vấn đề môi trường mới đã phát sinh, nhiều quy định lần đầu tiên được áp
dụng, một số công cụ, biện pháp đang trong quá trình áp dụng thử nghiệm nên không tránh
khỏi vướng mắc hoặc chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn. Trước mắt, Bộ Tài nguyên và
Môi trường gấp rút hoàn thiện để trình Chính phủ ban hành Nghị định sửa đổi Nghị định số
80/2006/NĐ-CP về quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Bảo vệ
Môi trường.

171
 VII.2.5.2 Các luật định khác về môi trường
(1) Luật đất đai ra đời năm 1993 cũng có ban hành một số điều khoản có liên quan đến môi
trường: người sử dụng có nhiệm vụ bảo vệ đất ngày càng màu mỡ hơn, ...
(2) Luật bảo vệ sức khỏe của nhân dân, ban hành năm 1989 có đề cập đến nguồn nước cho
người dân sử dụng, các tổ chức hay nhân dân không được làm ô nhiễm nguồn nước.
(3) Luật đầu tư nước ngoài có qui định các doanh nghiệp phải có trách nhiệm bảo vệ môi
trường
(4) Luật hàng hải có qui định bảo đảm an toàn cho biển và ngăn ngừa ô nhiễm môi trường.
Không được gây sự cố tràn dầu hay đắm tàu trên biển
Ngoài ra còn có nhiều văn bản và qui định khác nhằm bảo vệ môi trường như: pháp lệnh về
nguồn nước khoáng, chỉ thị bảo vệ nguồn nước sạch, ...
VII.2.5.3 Các văn bản dưới luật
a. Các tiêu chuẩn chất lượng môi trường (TCCLMT)
Tiêu chuẩn chất lượng MT là phương tiện chính để trực tiếp điều chỉnh CLMT ở hầu hết các
nước trên thế giới. Chúng xác định CLMT và đặt ra các giới hạn số lượng hay nồng độ các
chất thải ra MT được phép tồn tại trong sản phẩm tiêu dùng. Tiêu chuẩn CLMT được hiểu
theo nghĩa rất rộng, có thể là quy cách Kỹ thuật và thiết kế của các thiết bị xử lý ô nhiễm,
hay cũng có thể là tiêu chuẩn hoá của các phương pháp thu mẫu hay phân tích mẫu. Mỗi tiêu
chuẩn được dùng làm hệ quy chiếu cho việc đánh giá và cơ sở pháp lý cho KSMT.
TCCLMT là do chính phủ và Bộ KHCN&MT xây dựng và ban hành.
"Tiêu chuẩn môi trường là những chuẩn mức, giới hạn cho phép, được quy định dùng làm
căn cứ để quản lý môi trường". Vì vậy, tiêu chuẩn môi trường có quan hệ mật thiết với sự
phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Hệ thống tiêu chuẩn môi trường là một công trình
khoa học liên ngành, nó phản ánh trình độ khoa học, công nghệ, tổ chức quản lý và tiềm lực
kinh tế - xã hội có tính đến dự báo phát triển. Cơ cấu của hệ thống tiêu chuẩn môi trường
bao gồm các nhóm chính sau:
1. Tiêu chuẩn nước, bao gồm nước mặt nội địa, nước ngầm, nước biển và ven biển,
nước thải v.v...
2. Tiêu chuẩn không khí, bao gồm khói bụi, khí thải (các chất thải) v.v...
3. Tiêu chuẩn liên quan đến bảo vệ đất canh tác, sử dụng phân bón trong sản xuất nông
nghiệp.
4. Tiêu chuẩn về bảo vệ thực vật, sử dụng thuốc trừ sâu, diệt cỏ.
5. Tiêu chuẩn liên quan đến bảo vệ các nguồn gen, động thực vật, đa dạng sinh học.
6. Tiêu chuẩn liên quan đến bảo vệ cảnh quan thiên nhiên, các di tích lịch sử, văn hoá.
7. Tiêu chuẩn liên quan đến môi trường do các hoạt động khai thác khoáng sản trong
lòng đất, ngoài biển v.v...
Một số tiêu chuẩn môi trường thông dụng

172
 - Các tiêu chuẩn về chất lượng môi trường xung quanh, chủ yếu để bảo vệ môi
trường nước và không khí. Ví dụ như tiêu chuẩn chất lượng nước, chúng được đặt ra
trên cơ sỏ khoa học đánh giá nguy cơ đối với sức khoẻ của con người và tổn thất có
thể gây ra bởi một liều lượng tiếp xúc đối với chất ô nhiễm. Việc đạt đến một tiêu
chuẩn nào đó đòi hỏi phải xác định một giới hạn mà lượng ô nhiễm thải ra không
được phép vượt qua.
- Các tiêu chuẩn nước thải và khí thải, các tiêu chuẩn này là trị số trung bình hay tối
đa của các nồng độ hay số lượng chất ô nhiễm do một nguồn riêng lẻ, tại điểm đổ thải
có thể được phép đổ vào các lưu vực nước hay khí quyển. Có tiêu chuẩn được áp
dụng cho tất cả ngành công nghiệp và các tiêu chuẩn cụ thể áp dụng cho nganh công
nghiệp riêng biệt.
Tiêu chuẩn xả thải nước nhằm cung cấp một phương tiện trực tiếp có thể quản lý để
kiểm soát ô nhiễm với một dự đoán thích hợp, đây có thể là phương cách tốt nhất để
kiểm soát ô nhiễm nước. Thường chỉ dựa vào tiêu chuẩn này để quản lý chất lượng
nguồn nước thì chưa đủ, mà nó phải thực sự dựa vào kiểm tra giám sát môi trường
cũng như việc xử phạt nghiêm minh
- Tiêu chuẩn xả thải dựa vào công nghệ là loại tiêu chuẩn riêng biệt mà các công ty có
thể sử dụng để thực hiện các luật và tiêu chuẩn môi trường. Tiêu chuẩn này cho phép
công ty lựa chọn cách tốt nhất để đáp ứng tiêu chuẩn, chứ không cho phép công ty lựa
chọn tiêu chuẩn nào để đáp ứng yêu cầu sản xuất
- Tiêu chuẩn xả thải dựa vào sản phẩm và qui trình đặt ra mức tối đa pháp lý về số
lượng chất ô nhiễm được phép thải vào nước mặt, nước ngầm và khí quyển., ví dụ
tiêu chuẩn sản phẩm về việc cấm cho chì vào xăng để loại trừ việc ô tô xả ra khí có
chì, hoặc tiêu chuẩn thuỷ ngân là bao nhiêu để trong pin để hạn chế xả thuỷ ngân từ
việc sử dụng và tiêu thụ pin

Một số tiêu chuẩn môi trường chưa được sử dụng rộng rãi
Tiêu chuẩn tiếng ồn của các phương tiện giao thông, máy móc thiết bị. Có 3 loại: mức tối đa
cho phép đối với nguồn ồn, khu dân cư và công trình
- Tiêu chuẩn chất lượng đất nhằm bảo vệ MTĐ, đặc biệt dùng cho sản xuất nông nghiệp và
cũng là để bảo vệ môi trường nước mặt, nước ngầm và cũng bảo vệ sức khoẻ cộng đồng
trong quá trình ô nhiễm theo chuỗi thức ăn. Xét về khía cạnh bảo vệ môi trường thì đáng
quan tâm nhất là tiêu chuẩn các giới hạn tối đa cho phép của dư lượng hoá chất BVTV trong
dất – TCVN 5941-1995. Tiêu chuẩn này qui định mức tối đa ch phép nồng độ các dư lượng
một số hoá chất BVTV trong đất, dùng để kiểm soát và đánh giá mức độ nhiễm bẩn
HCBVTV của đất (TCVN 5941-1995).
- Tiêu chuẩn về việc tái tạo đất (TCVN 5302-1995) yêu cầu chung đối với việc tái tạo dất
theo mục đích sử dụng đất. Tiêu chuẩn này được dùng cho việc lập kế hoạch, thiết kế và tiến
hành công việc quản lý có liên quan đến huỷ hoại và cải tạo đất.

173
- Tiêu chuẩn an toàn bức xạ ion hoá. (TCVN 4397/1987) đã qui định liều giới hạn cho một
số đối tượng người và nhóm cơ quan xung yếu trong cơ thể, nồng độ giới hạn trong không
khí và trong nước thải đối với một số nuclit phóng xạ thường gặp.
- Tiêu chuẩn quản lý chất thải rắn chưa ban hành các tiêu chuẩn riêng về quản lý chất thải
rắn, cũng như các tiêu chuẩn kỹ thuật đối với bãi chôn rác, chỉ có các thông tư và chỉ thị của
nhà nước về quản lý rác thải. Trên thế giới không có tiêu chuẩn chất thải ra mà chỉ có tiêu
chuẩn cho việc lưu chứa, thu gom, vận chuyển, đổ bỏ chất rắn, bao gồm qui địinh về giảm
thiểu và tái chế chất thải
- Tiêu chuẩn quản lý chất thải độc hại, quản lý chất thải độc hại là một điều khó, cần phải có
bộ tiêu chuẩn áp dụng cho việc quản lý chất thải độc hại từ điểm chất thải được tạo ra cho
đến điểm thải bỏ cuối cùng. Kiểm soát có hiệu quả việc sản sinh, vận chuyển, tàng trữ, xử lý,
tái chế và tái sử dụng chất thải độc hại là tối cần thiết cho sức khoẻ con người, và bảo vệ môi
trường cũng như phát triển bền vững. Muốn được như vậy điều tiên quyết phải tăng cường
năng lực quốc gia trong việc quản lý chất thải độc hại như: ban hành các văn bản pháp quy,
những qui định liên quan đến quản lý CTĐH, đánh giá ảnh hưởng chất này đối với sức khoẻ
và đề xuất các biện pháp an toàn trong việc thu gom, vận chuyển và lưu giữ CTĐH. Tăng
cường hợp tác quốc tế nhằm quản lý sự vận chuyển và mua bán trái phép CTĐH .
b. Tiêu chuẩn ISO 14000 và QLMT
Năm 1993, Tổ chức Tiêu chuẩn quốc tế (ISO) bắt đầu xây dựng một bộ các tiêu chuẩn quốc
tế về Quản lý môi trường gọi là ISO 14000. Cho đến nay, rất nhiều nước trên thế giới đã áp
dụng các tiêu chuẩn trong bộ ISO 14000. Bộ tiêu chuẩn này gồm 3 nhóm chính:
- Nhóm kiểm toán và đánh giá môi trường.
- Nhóm hỗ trợ hướng về sản phẩm.
- Nhóm hệ thống quản lý môi trường.
Phạm vi áp dụng ISO 14000:
- Tất cả các doanh nghiệp.
- Các khu vực như dịch vụ, ngân hàng, bảo hiểm, khách sạn, xuất nhập khẩu, buôn bán,
phân phối, lưu kho, vận tải hàng hoá, khai thác.
- Các cơ quan như trường học, các cơ quan chính phủ và các tổ hợp quân sự.
Tiêu chuẩn ISO 14000 là tiêu chuẩn về hệ thống QLMT dùng để khuyến khích các tổ chức
sản xuất không ngừng cải thiện và ngăn ngừa ô nhiễm bằng hệ thống QLMT. Đòi hỏi mỗi
một tổ chức sản xuất phải tự thiết lập mục tiêu và nhiệm vụ của mình, nhằm thực hiện có
hiệu quả toàn bộ quá trình sản xuất để liên tục cải thiện môi trường và thu hút người sản xuất
và quản lý tham gia QLMT với tính tự giác cao. Tổ chức tiêu chuẩn hoá Quốc tế (ISO) với
mong muốn hài hoà các tiêu chuẩn QLMT của các nước trên phạm vi toàn cầu, nhằm thuận
tiện trong mua bán và thực hiện BVMT ở các công ty và các doanh nghiệp, tiêu chuẩn này
đã được áp dụng rộng rãi trên toàn thế giới. Các yếu tố của ISO 14000:
- Cam kết quản lý MT
- Áp dụng chính sách MT

174
 - Đề ra mục tiêu và chỉ tiêu MT
- Phân chia trách nhiệm MT
- Triển khai chương trình đào tạo
- Xây dựng kế hoạch hành động
- Kiểm soát khâu vận hành
- Giám sát quá trình thực hiện
- Kiểm toán tính hiệu quả của hệ thống quản lý
- Thực hiện các hoạt động điều chỉnh
- Lập báo cáo về hiệu quả thực hiện của hệ thống

VII.3. ĐÔ THỊ HÓA VÀ SỰ PHÁP TRIỂN ĐÔ THỊ

Một trong các khuynh hướng định cư lâu đời của loài người là đô thị hoá. Quá trình đô thị
hoá ra đời vào lúc nền canh tác nông nghiệp đã ở trình độ khá cao như đã có thuỷ lợi, thành
lập kho tàng lưu trữ và phân bố lương thực... tức là vào khoảng 2.000 năm trước công
nguyên. Các khu vực đô thị lúc đầu thường mọc lên ở dọc bờ sông thuận tiện giao thông,
nguồn nước. Sự hình thành các đô thị gia tăng mạnh mẽ nhờ các tiến bộ về công nghiệp của
thế kỷ trước và hiện nay. Sự phát triển dân số đô thị quá nhanh ở các quốc gia, nhất là đối
với các nước chậm phát triển đã gây ra vô vàn vấn đề kinh tế xã hội chính trị và môi trường
như cung cấp nhà ở, cung cấp nước, vệ sinh môi trường, tạo công ăn việc làm, giải quyết
giao thông đô thị v.v... Nguyên nhân dẫn tới sự gia tăng dân số đô thị rất đa dạng gồm sự gia
tăng tự nhiên của cư dân đô thị, sự di cư hợp pháp và bất hợp pháp từ các vùng nông thôn,
việc mở mang về kinh tế, về công nghiệp, giáo dục trong các đô thị v.v....

VII.3.1 Đô thị
Đô thị là nơi tập trung dân số với mật độ cao, mà hoạt động của đô thị là phi nông-lâm
nghiệp. Hoạt động chủ yếu của đô thị là sản xuất công nghịêp, thủ công nghiệp, chính trị,
văn hoá, khoa học, thương mại, dịch vụ và du lịch….. Đô thị chính là nơi tiêu thụ tài nguyên
thiên nhiên, năng lượng, sản phẩm của xã hội tính trên đầu người cao hơn nhiều lần so vơí
trị số trung bình quốc gia. Đây chính là nơi phát sinh nhiều chất thải nhất gây ô nhiễm môi
trường đất nước và không khí ở tại đô thị và môi trường lân cận (Phạm Ngọc Đăng, 2004).
Các đô thị là thị trường lao động rộng lớn của dân cư có mức sống cao với điều kiện giao
thông và dịch vụ thuận lợi.

VII.3.2 Siêu đô thị

Xu thế đô thị hoá trên toàn thế giới sẽ dẫn tới sự hình thành các siêu đô thị với dân số trung
bình trên 4 triệu người. Hiện nay, trên thế giới có 20 siêu độ thị với dân số trên 10 triệu
người, trong đó có 11 ở Châu Á, 7 ở Châu Mỹ và 2 ở Châu Phi. Khu vực Châu Á- Thái Bình
Dương hiện nay đã có 18 thành phố trên 4 triệu dân, con số này sẽ tăng lên 52 vào năm

175
2050. Trong 500 thành phố và thị trấn ở Việt Nam hiện nay, chỉ có 2 thành phố trên 4 triệu
dân là Hà Nội (khoảng 4,2 triệu kể cả ngoại thành) và Thành phố Hồ Chí Minh (hơn 7 triệu
kể cả ngoại thành). Trong vòng vài năm tới, nếu không quy hoạch đô thị hợp lý, cả Hà Nội
và Thành phố Hồ Chí Minh sẽ trở thành các siêu đô thị với tất cả những vấn đề môi trường
phức tạp về mật độ dân cư, nghèo đói và thiếu thốn cơ sở hạ tầng.

VII.3.3 Phát triển đô thị bền vững

Ngày nay khi qui hoach đô thị người ta rất quan tâm đến các lĩnh vực môi trường có tác
động đến chất lượng đô thị. Có nhiều dự án quy hoạch sử dụng vật chất bền vững, phát triển
cộng đồng theo hướng bền vững và cũng chính là thử thách lớn cho các đô thị hiện nay. Phát
triển đô thị bền vững cần phải có ở các quốc gia đã và đang phát triển để góp phần thay đổi
cách sống có hại đối với môi trường trên phạm vị toàn thế giới. Bốn nguyên tắc chính để xây
dựng đô thị bền vững:
(1) Xâm phạm ít nhất đến môi trường tự nhiên – qui mô phát triển kinh tế xã hội
không vượt quá ngưỡng chịu đựng của môi trường
(2) Đa dạng hoá việc sử dụng đất, chức năng đô thị cũng như hoạt động của con
người. Hoạt động của con người và của đô thị phải thải ra ít chất thải nhất. Chất thải
được quay vòng và tái sử dụng cao nhất.
(3) Cố gắng giữ cho hệ sinh thái đô thị được khép kín và tự cân bằng, thay đổi cách
sống đô thị làm sao cho các dòng vật chất và nguyên liệu, năng lượng diễn ra trong
chu trình khép kín.
(4) Phát triển đô thị và tiềm năng môi trường và tài nguyên thiên nhiên được cân bằng
tối ưu. Có hạ tầng tốt nhất để đáp ứng nhu cầu xã hội mà vẫn bảo vệ được môi trường.

VII.4. XÃ HỘI PHÁT TRIỂN VÀ SỨC ÉP MÔI TRƯỜNG

Động lực phát triển kinh tế là nguyên nhân sâu xa của việc biến đổi môi trường; gây áp lực
là do các nguồn ô nhiễm gây ra suy thoái môi trường. Thật vậy các tác động môi trường lên
hệ sinh thái, lên sức khỏe của con người cùng ảnh hưởng đến phát triển kinh tế-xã hội về lâu
về dài. Các yếu tố xã hội gây sức ép môi trường:
1. Dân số tăng nhanh có ảnh hưởng rất lớn đối với môi trường, gây áp lực đối với việc
giải quyết lao động như việc làm, dịch vụ xã hội, phát triển kinh tế, cũng như việc bảo
vệ môi trường. Ở Việt Nam, tăng dân số là sự phân bố không đồng bộ từ Bắc xuống
Nam. Đồng bằng sông Hồng và ĐBSCL chỉ chiếm 17% diện tích đất đai mà lại chứa
43% dân số. Trong khi đó vùng Tây Bắc và Cao nguyên Trung phần chiếm tới 27%
đất đai nhưng chỉ có 8,7% dân cư sinh sống. Đây là một vấn nạn lớn cần phải giải
quyết càng sớm càng tốt.
2. Công nghiệp, xây dựng, và hệ thống giao thông Việt Nam đang trên đà phát triển vì
nhu cầu cho việc phát triển còn lớn. Tuy nhiên, phải nói rằng phát triển ở VN trong
giai đoạn vừa qua còn dựa nhiều vào việc khai thác tài nguyên thiên nhiên, cho nên
điều này cũng là một trong những sức ép lớn lên môi trường. Thêm nữa, các công

176
 nghiệp hiện có ở VN tiêu thụ quá nhiều năng lượng so với số lượng thành phẩm thu
hoạch được.
3. Việc tiêu thụ nhiều năng lượng trong quá trình sản xuất là một nguyên nhân gây ô
nhiễm môi trường cao, đặc biệt ở những khu công nghiệp lớn như đồng bằng sông
Hồng, TpHCM, và vùng Bà Rịa, Vũng Tàu, Đồng Nai, Sông Bé. Về hệ thống giao
thông vận tải, theo thống kê thì ở các thành phố lớn đường xá chỉ đáp ứng 35 - 40% so
với nhu cầu cần thiết. Do đó, tình trạng ứ đọng, kẹt xe làm gia tăng ô nhiễm bụi (PM
10), khí thải và tiếng ồn. Hàng năm VN tiêu thụ 1,5 triệu tấn xăng và dầu diesel. Phẩm
chất xăng xử dụng ở VN không đúng tiêu chuẩn , thông thường độ octan chỉ đạt được
đến 83, tức là còn quá nhiều dư lượng chì và benzene, cao gấp 10 lần tiêu chuẩn của
xăng có độ octan cho phép tối thiểu là 87 độ octan của các quốc gia Tây Phương.
4. Việt Nam vẫn còn là một quốc gia nông nghiệp với 74% dân sống ở nông thôn, chiếm
hơn 60% lực lượng lao động không có tay nghề cao. Nông dân lại bị thiếu hướng dẫn,
thiếu thông tin cho nên trong nông nghiệp cũng như việc nuôi trồng thủy sản, nhà
nông VN ngày càng xử dụng phân hóa học và các loại hóa chất bảo vệ thực vật ngày
càng cao và càng tùy tiện, không tuân thủ những yêu cầu kỹ thuật và chăn nuôi. Đây
cũng là một sức ép hết sức quan trọng lên ô nhiễm môi trường. Năm 2005, VN xuất
cảng 4,5 triệu tấn gạo và gần 2 triệu tấn thủy sản đủ loại. Ngược lại việc khai thác
thủy sản đã để lại hai hậu quả chính là nguồn nước ở những nơi nuôi trồng, khai thác,
và chế biến đã bị ô nhiễm trầm trọng với hơn 12 triệu m3 nước thải hàng năm. Lượng
thủy sản giảm dần, sản lượng khai thác ở những năm gần đây chỉ còn khoảng 40% so
với thời kỳ trước năm 1990. Tệ hại hơn nữa là do việc xử dụng các phương pháp
đánh bắt hủy diệt đã bị LHQ cấm như dùng chất nổ, chất độc cyanide (CN-) làm tiêu
diệt nguồn cá và hệ sinh thái đặt biệt như nguồn san hô dọc theo bờ biển, môi trường
sống chính của tôm cá.
5. Giống như những quốc gia đang phát triển, VN có những bờ biển dài, đẹp, cát
trắng,cùng những đão nhỏ không xa bờ. Đây là những lợi điểm để khai thác kỹ nghệ
du lịch hầu thu hút ngoại tệ nặng của du khách quốc tế. Do đó, nhiều khu nghĩ mát đã
được xây dựng dọc bờ biển và trên các đão nhỏ. Việc xây dựng trên không chú trọng
đến đầu tư về xử lý nước thải, cho nên bờ biển ngày càng bị ô nhiễm chung quanh các
khu du lịch, làm hủy diệt hệ sinh thái của từng vùng riêng rẽ, cũng như hủy diệt các
nguồn tôm cá sống gần bờ.
6. Đô thị ở những vùng phát triển kinh tế xã hội mạnh ở cả Bắc, Trung và Nam và các
đão lớn như Phú Quốc, Côn Sơn, Cát Bà....Ở những nơi nầy kinh tế tăng trưởng
nhanh so với vùng nông thôn. Như quá trình phát triển nhanh nầy làm cho đất đô thị
bị khai thác triệt để, làm giảm diện tích cây xanh, sân giải trí, và các mặt nước ao hồ
trong thành phố. Điều nầy làm giảm phẩm chất không khí thở và thường hay xảy ra
tình trạng úng ngập khi có mưa. Thêm nữa, tốc độ phát triển hạ tầng cơ sở như giao
thông, cầu cống không theo kịp mức gia tăng dân số cho nên đây cũng là một sức ép
lên môi trường quan trọng.
7. Hội nhập kinh tế thế giới cũng là một bất cập ảnh hưởng lên môi trường, Việt Nam
đang cố gắng cải tổ, điều chỉnh các luật lệ để đi vào cuộc chơi kinh tế thế giới là gia
nhập Tổ chức Thương mại Toàn cầu (WTO) cũng như trong Hiệp hội các Quốc gia

177
 Đông Nam Á (ASEAN), và các tổ chức thế giới khác như Ngân hàng Thế giới, Quỷ
Tiền tệ thế giới v.v... Việc hội nhập đòi hỏi VN phải tuân thủ các luật định do sự đồng
thuận của đa số các quốc gia hội viên trong tổ chức. Do đó, VN với một hệ thống luật
lệ đầu tư, ngân hàng, môi trường, quy chế xuất nhập cảng v.v... còn quá nhiều lỏng
lẻo, cần phải được sửa đổi để có thể hội nhập vào cuộc chơi chung. Việt Nam phải
chấp nhận một số hy sinh để cải đổi cung cách quản lý vẫn còn lạc hậu. Đặc biệt hơn
hết là việc hội nhập vào thị trường thế giới VN phải chấp nhận nguy cơ ô nhiễm môi
trường quốc nội do phát triển và do do các cuộc trao đổi về đầu tư sản xuất. Vì thiếu
quản lý chặt chẽ cho nên hiện tại VN đang biến thành một bãi thải thiết bị công nghệ
lạc hậu khổng lồ và là nơi tiêu thụ những mặt hàng hóa kém phẩm chất, không bảo
đãm yêu cầu của môi trường.

VII.5. CHÍNH PHỦ VÀ MÔI TRƯỜNG

- Nhà nước nên có những hoạt động thiết thực và chính sách đúng đắn và hiệu quả để cho
chi phí vừa đủ thấp và lợi nhuận vừa đủ cao, nhằm kích thích sản xuất mà không gây
thiệt hại hay thiệt hại ít nhất cho môi trường.
- Đánh thuế môi trường thông qua tỉ lệ phát thải của nhà máy hay xí nghiệp.
- Có qui định nghiêm nhặt cho những vùng chuyển đổi hay những vùng mang tính chất
duy trì bảo tồn.
- Đánh giá mọi vấn đề theo cùng một kiểu và cùng một tiêu chí.
- Phân tích lợi nhuận trên cơ sở bình đẳng.
- Tăng cường vai trò của các tổ chức trung gian phi chính phủ: các dân tộc, các tổ chức
môi trường, khoa học, thương mại, chính quyền địa phương, các liên đoàn thương mại.
- Xây dựng và phát triển khoa học, nhận thức quần chúng, giáo dục tuyên truyền.
- Chiến lược kiểm định toàn cầu để tăng cường dữ liệu về thay đổi khí hậu.
- Vấn đề tài chính trong công cuộc thực hiện phát triển bền vững

VII.6. GIÁO DỤC VÀ MÔI TRƯỜNG

Giáo dục môi trường là một quá trình thông qua các hoạt động giáo dục chính quy và không
chính quy nhằm giúp con người có được sự hiểu biết, kỹ năng và giá trị tạo điều kiện cho họ
tham gia vào phát triển một xã hội bền vững về sinh thái". Mục đích của giáo dục môi
trường nhằm vận dụng những kiến thức và kỹ năng vào gìn giữ, bảo tồn, sử dụng môi trường
theo cách thức bền vững cho cả thế hệ hiện tại và tương lai, kể cả việc học tập cách sử dụng
những công nghệ mới nhằm tăng sản lượng và tránh những thảm hoạ môi trường, xoá nghèo
đói, tận dụng các cơ hội và đưa ra những quyết định khôn khéo trong sử dụng tài nguyên.
Hơn nữa, nó bao hàm cả việc đạt được những kỹ năng, có những động lực và cam kết hành
động, dù với tư cách cá nhân hay tập thể, để giải quyết những vấn đề môi trường hiện tại và
phòng ngừa những vấn đề mới nảy sinh.
Có nhiều loại hình giáo dục môi trường đã và đang được áp dụng rộng rãi:

178
- Giáo dục môi trường, nhằm cải thiện sự hiểu biết về các tình trạng môi trường, xây dựng
mối quan hệ giữa con người và môi trường chung quanh họ. Giáo dục cộng đồng rộng rải
trong các loại trường học.
- Khả năng nhận biết các vấn đề môi trường của cộng đồng thông qua các hoạt động của
họ trong thực tế. Đây là hình thức huấn luyện hiệu quả nhất
- Nâng cao nhận thức môi trường cho các nhà khoa học trong các lĩnh vực khác như: kinh
tế, nhà báo, nhà luật học, các nhà xã hội học

VII.7. GIẢI PHÁP CHIẾN LƯỢC VỀ MÔI TRƯỜNG

VII.7.1 Khái niệm sản xuất sạch hơn (SXSH)
Sản xuất sạch hơn là một trong những giải pháp chiến lược môi trường nhằm tránh ô nhiễm
bằng cách sử dụng tài nguyên, nguyên vật liệu và năng lượng một cách có hiệu quả nhất.
Ðiều này có nghĩa là thay vì bị thải bỏ sẽ có thêm một tỷ lệ nguyên vật liệu nữa được chuyển
vào thành phẩm. Các khái niệm tương tự với sản xuất sạch hơn là:
- Theo định nghĩa của Chương trình môi trường của Liên Hợp Quốc (UNEP), SXSH là việc
áp dụng liên tục chiến lược phòng ngừa tổng hợp về môi trường vào các quá trình sản xuất,
sản phẩm và dịch vụ nhằm nâng cao hiệu suất sinh thái và giảm thiểu rủi ro cho con người
và môi trường. SXSH có ý nghĩa đối với tất cả các cơ sở công nghiệp, không phụ thuộc vào
quy mô, mức độ tiêu thụ nguyên, nhiên liệu. Phần lớn các doanh nghiệp áp dụng SXSH đều
có thể giảm lượng nguyên nhiên liệu tiêu thụ từ 10 đến 15%. Các lợi ích chính của việc áp
dụng SXSH có thể tóm tắt như sau:
+ Đối với quá trình sản xuất: SXSH bao gồm bảo toàn nguyên liệu và năng lượng, loại trừ các
nguyên liệu độc hại, giảm lượng và tính độc hại của tất cả các chất thải ngay tại nguồn thải.
+ Đối với sản phẩm: SXSH bao gồm việc giảm các ảnh hưởng tiêu cực trong suốt chu kỳ
sống của sản phẩm, từ khâu thiết kế đến thải bỏ.
+ Đối với dịch vụ: SXSH đưa các yếu tố môi trường vào trong thiết kế và phát triển các dịch vụ.
- Sản xuất sạch hơn là tránh ô nhiễm bằng cách sử dụng tài nguyên, nguyên vật liệu và năng
lượng một cách có hiệu quả nhất. Ðiều này có nghĩa là thay vì bị thải bỏ sẽ có thêm một tỷ lệ
nguyên vật liệu nữa được chuyển vào thành phẩm. Ðể đạt được điều này cần phải phân tích
một cách chi tiết và hệ thống trình tự vận hành cũng như thiết bị sản xuất hay yêu cầu một
đánh giá về sản xuất sạch hơn.
Về cơ bản, các khái niệm này đều giống với sản xuất sạch hơn; đều cùng có ý tưởng cơ sở là
làm cho các doanh nghiệp hiệu quả hơn và ít ô nhiễm hơn. Sản xuất sạch hơn không giống
như xử lý cuối đường ống, ví dụ như xử lý khí thải, nước thải hay bã thải rắn. Các hệ thống
xử lý cuối đường ống làm giảm tải lượng ô nhiễm nhưng không tái sử dụng được phần
nguyên vật liệu đã mất đi. Do đó, xử lý cuối đường ống luôn luôn làm tăng chi phí sản xuất.
Trong khi đó, sản xuất sạch hơn mang lại các lợi ích kinh tế song song với giảm tải lượng ô
nhiễm. Sản xuất sạch hơn đồng nghĩa với giảm thiểu chất thải và phòng ngừa ô nhiễm. Sản
xuất sạch hơn cũng là một bước hữu ích cho hệ thống quản lý môi trường như ISO14000.

179
 VII.7.2 Lợi ích của sản xuất sạch hơn
Sản xuất sạch hơn có ý nghĩa đối với tất cả các cơ sở công nghiệp, lớn hay bé, tiêu thụ
nguyên liệu, năng lượng, nước nhiều hay ít. Ðến nay, hầu hết các doanh nghiệp đều có tiềm
năng giảm lượng nguyên nhiên liệu tiêu thụ từ 10-15%. Kinh nghiệm thực tế đã chỉ ra rằng
sản xuất sạch hơn không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn cả lợi ích về mặt môi trường.
Các lợi ích này có thể tóm tắt như sau:
- Sử dụng nguyên liệu, nước, năng lượng có hiệu quả hơn, tái sử dụng phần bán thành phẩm
có giá trị, giảm ô nhiễm. Giảm chi phí xử lý và thải bỏ các chất thải rắn, nước thải, khí thải.
Tạo nên hình ảnh về mình tốt hơn; và cải thiện sức khoẻ nghề nghiệp và và an toàn.
- Tiếp cận tài chính dễ dàng hơn, các cơ quan tài chính ngày một nhận thức rõ sự nghiêm
trọng của việc huỷ hoại môi trường và hiện đang nghiên cứu các dự thảo dự án mở rộng
hoặc hiện đại hoá mà trong đó các khoản vay đều được nhìn nhận từ góc độ môi trường.
Các kế hoạch hành động về sản xuất sạch hơn sẽ đem lại hình ảnh môi trường có lợi về
doanh nghiệp của bạn tới các nhà cho vay, do đó sẽ tạo điều kiện tiếp cận dễ dàng hơn với
các nguồn hỗ trợ tài chính.
- Các cơ hội thị trường mới và được cải thiện. Việc nâng cao nhận thức của người tiêu dùng
về các vấn đề môi trường đã dẫn đến sự bùng nổ nhu cầu về sản phẩm xanh trên thị trường
quốc tế. Chính vì vậy, khi đã có những nỗ lực nhận thức về sản xuất sạch hơn, sẽ có thể
mở ra được nhiều cơ hội thị trường mới và sản xuất ra các sản phẩm có chất lượng cao hơn
và có thể bán ra với giá cao hơn.
- Các doanh nghiệp thực hiện sản xuất sạch hơn sẽ đáp ứng các tiêu chuẩn môi trường, ví dụ
như ISO14001, hoặc các yêu cầu của thị trường như nhãn sinh thái. Thực hiện đánh giá
sản xuất sạch hơn sẽ giúp cho việc thực hiện hệ thống quản lý môi trường như ISO 14001
dễ dàng hơn.
- Môi trường làm việc tốt hơn việc nhận thức ra tầm quan trọng của một môi trường làm
việc sạch và an toàn đang ngày một gia tăng trong số các công nhân. Bằng cách đảm bảo
các điều kiện làm việc thích hợp thông qua thực hành sản xuất sạch hơn, có thể làm tăng ý
thức của các cán bộ, đồng thời xây dựng ý thức kiểm soát chất thải. Các hoạt động này sẽ
giúp cho doanh nghiệp đạt được khả năng cạnh tranh.
- Các tiêu chuẩn môi trường về phát thải các chất thải (lỏng, rắn, khí) đang trở nên ngày một
chặt chẽ hơn. Ðể đáp ứng được các tiêu này thường yêu cầu việc lắp đặt các hệ thống kiểm
soát ô nhiễm phức tạp và đắt tiền. Sản xuất sạch hơn hỗ trợ cho việc xử lý các dòng thải, và
do đó doanh nghiệp sẽ tuân thủ các tiêu chuẩn thải một cách dễ dàng, đơn giản và rẻ tiền
hơn. Sản xuất sạch hơn dẫn dến việc giảm chất thải, giảm lượng phát thải và thậm chí giảm
cả độc tố theo qui luật vòng tròn.

VII.7.3 Các giải pháp về sản xuất sạch hơn

- Tránh các rò rỉ, rơi vãi trong quá trình vận chuyển và sản xuất, hay còn gọi là kiểm soát nội
vi.

180
 - Ðảm bảo các điều kiện sản xuất tối ưu từ quan điểm chất lượng sản phẩm, sản lượng, tiêu
thụ tài nguyên và lượng chất thải tạo ra.
- Tránh sử dụng các nguyên vật liệu độc hại bằng cách dùng các nguyên liệu thay thế khác.
- Cải tiến thiết bị để cải thiện quá trình sản xuất.
- Lắp đặt thiết bị sản xuất có hiệu quả, và thiết kế lại sản phẩm để có thể giảm thiểu lượng
tài nguyên tiêu thụ.

VII.7.4 Sản xuất sạch hơn trong chính sách bảo vệ môi trường của Việt Nam
Chỉ thị 36/CT-TW ngày 25.6.1998 của Bộ Chính trị về tăng cường công tác BVMT trong
thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Chỉ thị là văn bản quan trọng thể hiện sự
quan tâm của Đảng đối với công tác BVMT. Chỉ thị đã vạch ra các nguyên nhân dẫn đến suy
thoái môi trường, đề ra các mục tiêu, quan điểm, cũng như các giải pháp cơ bản đối với công
tác BVMT, trong đó SXSH đóng vai trò quan trọng. Cụ thể Chỉ thị đã nêu rõ cần thiết phải
“ban hành các chính sách về thuế, tín dụng nhằm khuyến khích áp dụng các công nghệ sạch”
và “áp dụng công nghệ sạch, ít phế thải, tiêu hao ít nguyên liệu và năng lượng” đối với các
cơ sở sản xuất công nghiệp. Đây là hai giải pháp trọng tâm để thực hiện thành công SXSH.
Ngoài ra, còn có các chính sách tác động gián tiếp việc khuyến khích phát triển SXSH như:
Quyết định 64/2003/QĐ-TTg ngày 22.4.2003 của Thủ tướng Chính phủ về xử lý triệt để các
cơ sở gây ô nhiễm nghiêm trọng; Nghị định 67/2003/NĐ-CP ngày 13.6.2003 của Chính phủ
về việc thu phí BVMT đối với nước thải. Do vậy sản xuất sạch hơn trong chính sách bảo vệ
môi trường của Việt Nam được thực hiện theo các lộ trình dưới đây:
VII.7.4.1 Lộ trình SXSH ở Việt Nam
Chiến lược BVMT quốc gia đến 2010 và định hướng đến 2020, được Thủ tướng Chính phủ
phê duyệt ngày 3.12.2003, là văn bản hết sức quan trọng trong việc định hướng công tác
BVMT nước ta trong hơn một thập kỷ tới. Liên quan đến SXSH, Chiến lược đã nêu rõ các
thách thức đối với môi trường Việt Nam trong thời gian tới là "trang thiết bị xử lý ô nhiễm
môi trường ở các cơ sở sản xuất, đặc biệt là ở các xí nghiệp vừa và nhỏ còn rất lạc hậu và
thấp kém”, “khả năng tài chính của Nhà nước cũng như của các doanh nghiệp đều rất hạn
hẹp, đặt ra thách thức rất lớn đối với môi trường nước ta". Ngoài ra, Chiến lược cũng khẳng
định: "Trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hoá, nhiều thị trường tiềm năng trên
thế giới, các bạn hàng quốc tế đã đưa ra các yêu cầu ngày càng cao về môi trường trong giao
dịch thương mại. Đây là thách thức lớn đối với các doanh nghiệp trong nước khi muốn mở
rộng thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế". Chiến lược cũng đã đề ra 4 quan điểm chỉ đạo,
trong đó "coi Khoa học và Công nghệ là công cụ hữu hiệu trong BVMT", cụ thể hơn là áp
dụng SXSH để phòng ngừa và kiểm soát ô nhiễm: "Đẩy mạnh việc áp dụng công nghệ sạch,
dây chuyền SXSH, sử dụng nguyên liệu, nhiên liệu ít gây ô nhiễm và thân thiện với môi
trường". Chiến lược đã đề ra các mục tiêu cụ thể cho công tác BVMT đến năm 2010 và
2020, trong đó có các mục tiêu về áp dụng SXSH. Có thể coi đây là lộ trình áp dụng SXSH
ở nước ta trong thời gian tới.

181
 VII.7.4.2 Mục tiêu đến 2010
- 100% cơ sở sản xuất xây dựng mới phải có công nghệ sạch hoặc có các thiết bị giảm thiểu
ô nhiễm, xử lý chất thải đạt tiêu chuẩn môi trường.
- 50% cơ sở sản xuất, kinh doanh được cấp Giấy chứng nhận đạt tiêu chuẩn môi trường
hoặc Chứng chỉ ISO 14001.
- Xử lý triệt để các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng trên phạm vi toàn quốc theo
Quyết định số 64/2003/QĐ-TTg ngày 22-4-2003 của Thủ tướng Chính phủ.
- Nâng tỷ lệ sử dụng năng lượng sạch đạt 5% tổng năng lượng tiêu thụ hàng năm.
- 100% doanh nghiệp có sản phẩm xuất khẩu áp dụng hệ thống quản lý môi trường.
VII.7.4.3 Mục tiêu đến 2020
- 80% cơ sở sản xuất, kinh doanh được cấp Giấy chứng nhận đạt tiêu chuẩn môi trường
hoặc Chứng chỉ ISO 14001.
- Hình thành và phát triển ngành công nghiệp tái chế chất thải để tái sử dụng, phấn đấu 30%
chất thải thu gom được tái chế.
- 100% sản phẩm, hàng hoá xuất khẩu và 50% hàng hoá tiêu dùng trong nội địa được ghi
nhãn môi trường theo tiêu chuẩn ISO 14021.
Tiến tới việc thực hiện lộ trình, Chiến lược đã xây dựng 36 chương trình đồng bộ về BVMT
trong đó có hai chương trình ưu tiên về SXSH được thực hiện từ nay đến 2010 là: "Chương
trình áp dụng công nghệ sản xuất sạch và thân thiện với môi trường" và "Xây dựng và thực
hiện lộ trình đổi mới công nghệ theo hướng thân thiện với môi trường". Chương trình thứ
hai có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng nhằm xây dựng và thực hiện lộ trình áp dụng SXSH,
trong đó Bộ Khoa học và Công nghệ giữ vai trò chủ đạo.
VII.7.4.4 Một số khó khăn trong việc áp dụng SXSH
Mặc dù đã có những chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về áp dụng SXSH như là
một công cụ trong BVMT, song trên thực tế việc áp dụng SXSH còn gặp rất nhiều khó khăn:
- Nhận thức của các doanh nghiệp về lợi ích của SXSH còn hạn chế. Việc tuyên truyền phổ
biến SXSH cũng như thực hiện các mô hình trình diễn kỹ thuật hiện nay còn đang rất
khiêm tốn. Cả nước ta hiện mới chỉ có 100 doanh nghiệp, chủ yếu là các doanh nghiệp lớn
áp dụng SXSH, trong khi phần lớn trong tổng số 600.000 doanh nghiệp là vừa và nhỏ đã
và đang có các hoạt động gây tác động xấu đến môi trường.
- Nhiều doanh nghiệp không có đủ vốn để đầu tư cho SXSH, trong khi việc tiếp cận các
nguồn tài chính còn gặp quá nhiều thủ tục phiền hà, rắc rối.
- Thiếu một cơ chế chính sách khuyến khích công bằng và thoả đáng. Nhiều doanh nghiệp,
đặc biệt là các doanh nghiệp nhà nước, mặc dù có đủ vốn để đầu tư, song không mấy mặn
mà với SXSH bởi họ không được trích lợi nhuận để tái đầu tư, thu nhập của người lao
động không được cải thiện. Cá biệt có doanh nghiệp bỏ ra hàng tỷ đồng để đầu tư cho
SXSH trong khi các doanh nghiệp khác tự do xả các chất ô nhiễm ra môi trường cũng chỉ
bị xử phạt hành chính với số tiền phạt quá nhỏ, không đủ mức ngăn chặn.

182
 - Nguồn nhân lực về SXSH còn rất hạn chế. Hiện nay mới chỉ có 150 người được đào tạo
chuyên sâu, trong số đó chỉ khoảng 20% thực sự trở thành chuyên gia trong lĩnh vực này.
-
VII.7.5 Công cụ hổ trợ cho sản xuất sạch hơn
Hạch toán quản lý Môi trường là một bộ công cụ hữu ích để nhận dạng và giảm thiểu các chi
phí ẩn trong quá trình sản xuất - kinh doanh của các doanh nghiệp, hỗ trợ các nhà hoạch định
chính sách trong việc lập kế hoạch phát triển kinh tế có xem xét đến yếu tố môi trường, thẩm
định các dự án đầu tư môi trường.
Đa số các doanh nghiệp đều chỉ có thể nhận thấy các chi phí cho môi trường là các chi phí
xử lý cuối đường ống (như chôn lấp chất thải rắn, xử lý nước thải...) trong khi thực tế có
nhiều chi phí môi trường đã không được nhìn thấy rõ ràng để đưa vào hạch toán. Và Hạch
toán Quản lý Môi trường (Environmental Management Accouting, viết tắt EMA) chính là
công cụ giúp nhận dạng, phân tích tất cả các chi phí môi trường trong quá trình quản lý và
sản xuất của doanh nghiệp, giúp cho doanh nghiệp tính ra được giá thực của một sản phẩm
doanh nghiệp bán ra trên thị trường để xác định được doanh thu cũng như lỗ lãi thực trong
kinh doanh, từ đó có thể hỗ trợ doanh nghiệp trong việc ra quyết định. Vậy thì Hạch toán
Quản lý Môi trường (EMA) là gì?
“Hạch toán Quản lý Môi trường là việc nhận dạng, thu thập, phân tích và sử dụng 2 loại
thông tin cho việc ra quyết định nội bộ:
- Thông tin vật chất về sử dụng, luân chuyển và thải bỏ năng lượng, nước và nguyên vật
liệu (bao gồm chất thải).
- Thông tin tiền tệ về các chi phí, lợi nhuận và tiết kiệm liên quan đến môi trường.”
(Nguồn: UNDSD, 2001).
Ngoài ra, EMA còn là cơ sở cho việc cung cấp thông tin ra bên ngoài phạm vi doanh nghiệp
đến các bên liên quan như: các ngân hàng – tổ chức tài chính, các cơ quan quản lý môi
trường, cộng đồng dân cư… (như báo cáo tài chính, báo cáo môi trường của doanh nghiệp).
Các lợi ích của Hạch toán Quản lý Môi trường:
- Các doanh nghiệp sẽ thu được lợi ích từ việc áp dụng EMA theo nhiều cách khác nhau.
Bằng việc nhận dạng và giảm thiểu các chi phí liên quan đến môi trường, EMA sẽ làm
gia tăng lợi nhuận, đồng thời hỗ trợ các doanh nghiệp tối ưu hóa hiệu quả hoạt động môi
trường, hỗ trợ quá trình ra quyết định và tăng cường mối quan hệ đối với cộng đồng.
- Tăng lợi nhuận thông qua giảm thiểu chi phí: ảnh hưởng của các vấn đề môi trường trong
các chi phí sản xuất thường không được tính đến hoặc chưa được tính toán đầy đủ. Các
chi phí môi trường có thể nhìn thấy được (hữu hình) là các chi phí xử lý cuối đường ống
(xử lý nước thải, chôn lấp chất thải rắn...) chỉ là phần nổi của tảng băng, chúng chỉ chiếm
một tỷ lệ rất nhỏ so với các chi phí môi trường không nhìn thấy được (ẩn) là các chi phí
không-tạo-ra sản phẩm (nguyên vật liệu, năng lượng, máy móc, nhân công... đóng góp
vào việc tạo ra chất thải). EMA sẽ cho phép nhận dạng, phân tích và tính toán các chi phí
ẩn này để từ đó đề xuất các cơ hội giảm thiểu. Chẳng hạn, việc giảm thiểu chất thải rắn
không chỉ giảm chi phí tiêu hủy nó mà còn giảm được chi phí mua nguyên vật liệu đầu

183
 vào, chi phí vận hành (sử dụng ít nguyên liệu hơn), giảm được chi phí nhân công, chi phí
hành chính trong việc tồn trữ nguyên vật liệu và chất thải...
- Hỗ trợ quá trình ra quyết định: các quyết định mang đến lợi nhuận thường dựa trên các
thông tin đầy đủ và chính xác. EMA cung cấp cho những người ra quyết định các thông
tin đầy đủ và chính xác về các chi phí liên quan đến môi trường. EMA nhận diện các chi
phí liên quan đến môi trường trong từng sản phẩm và từng quy trình sản xuất mà thông
thường được phân bổ hoặc ẩn chứa trong các chi phí chung.
- Cải thiện hiệu quả hoạt động kinh tế và môi trường: có rất nhiều cơ hội để cải thiện hiệu
quả hoạt động môi trường của doanh nghiệp, như đầu tư vào các công nghệ sạch hơn,
thực hiện các chương trình ngăn ngừa ô nhiễm, giảm thiểu chất thải, lắp đặt các hệ thống
xử lý ô nhiễm... Vấn đề là những cơ hội nào, giải pháp nào có thể tạo ra lợi nhuận, thu
được những khoản tiết kiệm? Bằng cách đánh giá hiệu quả của những cơ hội này, lựa
chọn những giải pháp làm gia tăng lợi ích cho doanh nghiệp và giảm thiểu các tác động
môi trường của các sản phẩm và các quy trình sản xuất, EMA đã tạo ra những tình huống
đôi bên cùng có lợi (win-win situations). Qua đó doanh nghiệp sẽ không chỉ được cải
thiện về hiệu quả hoạt động kinh tế và mà còn cải thiện về hiệu quả hoạt động môi
trường.
- Thỏa mãn các yêu cầu về trách nhiệm xã hội và thông tin cho các bên liên quan: việc áp
dụng EMA trong doanh nghiệp chứng tỏ rằng doanh nghiệp đồng thời quan tâm đến hiệu
quả hoạt động kinh tế và môi trường. Điều này có thể thuyết phục các cơ quan quản lý
địa phương và trung ương, cộng đồng dân cư xung quanh các khách hàng, ngân hàng và
các tổ chức tài chính rằng doanh nghiệp đang được quản lý tốt, phù hợp với các yêu cầu
về mặt pháp lý cũng như làm gia tăng những đóng góp về kinh tế cho xã hội.

VII.8. THẢO LUẬN CUỐI CHƯƠNG

1. Các văn bản dưới luật được triển khai ở Việt Nam trong vòng 5 năm?
2. Định gia môi trường có phải là phân việc của KTMT?
3. Sản xuất sạch hơn có được áp dụng ở Việt nam? Nêu lý do?
4. Hạch tóam quản lý môi trường đã được áp dụng ở Việt Nam? Cho ví dụ minh
chứng?

184
 TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Khoa Học, Công Nghệ và Môi Trường, Cục Môi Trường, 1998. Quản Lý hành chính về
Bảo vệ môi trường. Nhà Xuất Bản Lao Động.
2. Bộ Tài nguyên và Môi trường-Cục Bảo Vệ Môi Trường, 2002. Chất thải trong quá trình sản
xuất và vấn đề bảo vệ môi trường. Nhà Xuất Bản Lao Động.
3. Bộ Tài nguyên và Môi trường-Cục Bảo Vệ Môi Trường, 2005. Nghiên cứu các quy định pháp
luật về Môi trường trong tiến trình hội nhập với tổ chức quốc tế. Nhà xuất bản Lao Động.
4. Bùi Thị Nga, 2000. Bài giảng Cơ sở Môi Trường Đất Nước và Không Khí. Trường Đại Học
Cần Thơ, Lưu hành nội bộ.
5. Bùi Thị Nga, 2002. Bài giảng Ô Nhiễm Nguồn Nước. Trường Đại Học Cần Thơ, Lưu hành nội bộ.
6. Bùi Thị Nga, 2004. Bài giảng Cơ sở Khoa Học Môi Trường. Trường Đại Học Cần Thơ, Lưu
hành nội bộ.
7. Bùi Thị Nga, 2006. Giáo trình Quản Lý Môi Trường Đô Thị & KCN. Trường Đại Học Cần Thơ.
8. Bùi Thị Nga & ctv, 2007a. Báo cáo nghiệm thu đề tài cấp Bộ “Hàm lượng kim loại nặng trong
đất và nước huyện Ngọc Hiển, Tỉnh Cà Mau.
9. Bùi Thị Nga & ctv, 2007b. Báo cáo nghiệm thu đề tài cấp Trường “Chất lượng nước mặt khu
Công Nghiệp Trà Nóc, TP. Cần Thơ”.
10. Bùi Thị Nga & ctv, 2008. Báo cáo tình huống môn học “Cơ sở Khoa Học Môi Trường”
11. Dương Hữu Thời. 1998. Cơ sở sinh thái học. Nhà Xuất Bản Đại Học Quốc Gia Hà Nội.
12. Đặng Hoàng Dũng, 1995. Định chế quốc tế và Việt Nam về bảo vệ môi trường, Nhà Xuất Bản
Khoa Học & Kỹ Thuật.
13. Lâm Quốc Việt, 2008. Đánh giá hiện trạng sản xuất, sự lưu tồn thuốc trừ sâu trong đất, nước và
trên rau xà lách xoong (Nasturtium officinale), tại xã Thuận An, huyện Bình Minh, Tỉnh Vĩnh
Long. Luận văn Thac Sĩ Khoa Học Môi Trường, Đại Học Cần Thơ
14. Lê Huy Bá, 2002. Độc chất học môi trường. Nhà xuất bản Giáo dục.
15. Lê Huy Bá, Vũ Chí Hiếu, Võ Đình Long, 2002. Tài Nguyên Môi Trường và Phát Triển Bền
Vững. Nhà Xuất Bản Khoa Học & Kỹ Thuật.
16. Lê Văn Khoa, 1995. Môi Trường và Ô Nhiễm. Nhà Xuất Bản Giáo Dục
17. Lê Văn Khoa, Nguyễn Ngọc Sinh, Nguyễn Tiến Dũng, 2001. Chiến Lược và Chính Sách Môi
Trường. Nhà Xuất Bản Đại Học Quốc Gia Hà Nội.
18. Lê Văn Khoa, Nguyễn Đức Lương, Nguyễn Thế Truyền, 1999. Nông Nghiệp và Môi Trường.
Nhà Xuất Bản Giáo Dục.
19. Lê Văn Khoa, 2005. Suy thoái và bảo vệ đất, Bài giảng -Đại Học Cần Thơ.
20. Niên giám thống kê, 2005. Nhà Xuất Bản Thống Kê.
21. Niên giám thống kê, 2007. Nhà Xuất Bản Thống Kê.
22. Nguyễn Thị Ngọc Ẩn, 1997. Con người và môi trường. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp.

185
23. Nguyễn Khắc Cường, 2002. Môi trường và bảo vệ môi trường. Nhà Xuất Bản Đại Học Kỹ
Thuật TP.HCM.
24. Nguyễn Khắc Cường, 2003. Môi Trường Trong Xây Dựng. Nhà Xuất Bản ĐH Quốc Gia TP HCM.
25. Nguyễn Đình Hòe, 2001. Dân số dịnh cư môi trường. Nhà Xuất Bản Đại Học Quốc Gia Hà Nội
26. Nguyễn Ngọc Sinh và các tác giả, 1984. Môi trường và tài nguyên Việt nam. Nhà Xuất Bản
Khoa Học & Kỹ Thuật
27. Nguyễn Thị Kim Thaí & Lê Hiền Thảo, 1999. Sinh Thaí Học và Bảo Vệ Môi Trường. Nhà
xuất bản Xây Dựng.
28. Nguyễn Thiện Tống, 1991. Bảo vệ môi trường cho hôm nay và mai sau. Trung Tâm Bồi Dưỡng
Bách Khoa.
29. Nguyễn Tứ (dịch), 2004. Môi Trường và Sự Bảo Tồn. Nhà Xuất Bản Trẻ.
30. Nguyễn Văn Tuyên, 2000. Sinh thái và môi trường. Nhà Xuất Bản Giáo Dục.
31. Nguyễn Văn Ngừng, 2004. Một Số Vấn Đề Về Bảo Vệ Môi Trường Với Phát Triển Kinh Tế Ở
Nước Ta Hiện Nay. Nhà Xuất Bản Chính Trị Quốc Gia.
32. Nguyễn Xuân Phách, 1995. Môi Trường và sức khoẻ. Nhà Xuất Bản Phụ Nữ Hà Nội.
33. Phạm Thị Ngọc Trầm, 1997. Môi trường sinh thái: vấn đề và giải pháp. Nhà Xuất Bản Chính
Trị Quốc Gia
34. Tăng Văn Đoàn, Trần Đức Hạ, 2004. Kĩ Thuật Môi Trường. Nhà Xuất Bản Giáo Dục.
35. Tôn Thất Pháp, 2006. Giáo trình Sinh thái học cơ bản. Đại Học Huế.
36. Trần Hiếu Nhuệ, Ứng Quốc Dũng & Nguyễn Thị Kim Thái, 2001. Quản Lý Chất thải rắn:Chất
thải rắn đô thị. Nhà Xuất Bản Xây Dựng.
37. Trần Hữu Uyển, Trần Việt Nga, 2000. Bảo Vệ và Sử Dụng Nguồn Nước. Nhà Xuất Bản
Nông Nghiệp.
38. Trần Thanh Xuân, 2004. Tài nguyên nước mặt Việt Nam và những thách thức trong tương lai,
Viện Khí tượng Thuỷ văn - Bộ Tài nguyên và Môi trường.
39. Vũ Trung Tạng. 2001. Cơ sở sinh thái học. Nhà Xuất Bản Giáo Dục.
40. Cartledge B, 1994. Health and Environment.
41. Cunningham W.P., 1995. Environmental sciences.
42. David D. K., 1996. Global Environmental Issues.
43. Heijman W.J.M., 1996. Applied Environmental Economics. Lecture notes. Wageningen
Agricultural University
44. Hordijk, L., 2001. Environmental systems analysis. Lecture notes, Wageningen University, The
Netherlands.
45. Hodgson E. and Levis E. P. E., 1987. A Texbook of modern toxicology.
46. John, S., & Cartledge, B. (Eds), 1994. Health and the environment. Oxford University Press.
47. Jorgensen S.I., 1989. Principles of environment sciences and technology. Elsevier.
48. Mc Loughlin J. & Bellinger E.G., 1995. Environmental pollution control.

186
49. Murdoch W. W., 1989. Environment (Resources, Pollution, Society), University of California
50. Simmons I.G., 1996. Changing the face of the Earth. Second Edition. Blackwell Publishers.
51. World Health organisation (WHO), 1997. Assessment of sources of Air, Water and land
pollution.
52. World Health organisation (WHO), 1995. Principles of toxicology.

187