Goudsblom,J.

- samenvattingen

Goudsblom,J.(1997) Het regime van de tijd

Goudsblom,J. (1997) Het regime van de tijd. Uitg. Meulenhoff. 255blz. Incl.
index, noten en literatuurverwijzingen.

Recensie K&W

Samenvatting

Schaamte en sociale pijn

De worm en de klok

Gaat uit van Norbert Elias. Tijd is een door mensen ontwikkeld hulpmiddel
om uiteenlopende processen te coördineren en op die manier problemen
van het samenleven op te lossen. Processen moeten kwa duur en tempo
met elkaar worden vergeleken. ‘Tijdbepalen is mensenwerk de categorie
“tijd” ontstaat pas als een functie van het tijbepalen’ (23).
Tijdbepalen, vnl dagindeling, dus niet al te belangrijk in uitsluitend
agrarische samenlevingen waar iedereen dezelfde ritmes volgt. Daar
kalender belangrijker. In steden wordt tijdbepaling belangrijker.
Vier fasen in tijdbepaling:
. Geen enkel hulpmiddel: zon, concrete elementen uit het ritme.
. Zonnewijzer (Rome, 3de eeuw v.Chr.) ,Zandloper, waterklok: variabele
uren
. Mechanische klok (begin 14de eeuw), maar slechts lokale gelijke tijden
. Wereldomvattende synchronisatie (vanaf midden 19de eeuw).
Variabele tijden beheerst door kerk (bidstonden), maar mechanische klok
van beurs en belfort1 (14de eeuw), later pas kerk (LeGoff). Spoorwegen
introduceerden tijdzones en interlocaal op elkaar afgestemde tijden.
Stelt verband tussen invoering mondiale tijd (lineair) en opkomende
opvattingen van eenmalige evolutie over miljarden jaren heen (38)

Beoordeling:
Onnadrukkelijk en onpolemisch wordt tijd als sociale constructie a la
Latour aangedragen, met een aan de ‘uitbreiding van de laboratoria’
denkende formulering over het wereldomspannende netwerk van
tijmeting. Terwijl duidelijk wordt dat buiten die tijdmeting de tijd niet
bestaat (de worm kent geen tijd).
Teleurstellende sociologische inhoud, eerder een geschiedenis van de
tijdinvoering, waarbij Elias’ opvatting nauwelijks wordt hardgemaakt,
eerder als vanzelfsprekend wordt opgevoerd. Als Seneca klaagt over de
onnauwkeurigheid van de zonnewijzers (28) is het toch interessant je af te
vragen waarom ze dan nauwkeuriger hadden moeten zijn en waarom
nauwkeuriger klokken dan niet werden uitgevond. Waarom kalenders
nauwkeuriger moesten, wordt niet duidelijk. Ook wordt het aspect van
technology-drive onderbelicht: men vond de klokken prachtig, status,
geloof in techniek (Lynn White jr).
1
Belfort = In middeleeuwen (Zuidned), toren aan stadhuis of markthal
met klokken, later ook uurwerk. Haslinghuis wordt genoemd.
miracle / miracle tijd vuur Elias beschavingsproces lange-termijn
sociologie
2-01-2011 01:33:00 PM0 1
 Goudsblom,J. - samenvattingen

De verleiding van het teveel

Vuurbeheersing en het overwicht van mensen op andere dieren

De opkomst van religieus-agrarische regimes

Sociogenetische benadering - Maatschappelijke instituties zijn
voorgekomen uit sociale processen, uit pogingen van mensen om
oplossingen te vinden voor problemen van het samenleven. Geeft
voorbeelden van onderzoekers, die nogal in de huid van de gelovigen
kruipen; priesters als bemiddelaars tussen samenleving en de goden.
Zonder zich af te vragen wat de werkelijke functies van priesters zijn (70-
71, Duby).
Opkomst priester- en krijgers-klasse te relateren aan opkomst agrarische
regime. Agrarische samenleving grotere poroduktiviteit maar ook grotere
kwetsbaarheid. Naar Elias ‘triade van fundamentele beheersingsvormen’:
buitenmensleijke, tussenmenselijke en binnenmenselijke gevaren. Dat wil
zeggen natuur en -rampen, aanvallen door anderen en eigen onkunde,
nalatigheid en gulzigheid.
Priesters konden een functie vervullen bij het voorspellen van weer,
seizoenen en dergelijke (1ste vd triade), maar speelden ook een rol bij
disciplinering en als houder van kennis (3de traide). Samenlevingen die
dergelijke priesters hadden hadden blijkbaar een grotere kans op
overleven (evolutionair argument). Priesters hadden kennis, niet alleen
van kalender maar ook van planten en dieren. Er is nu eenmaal een hoop
kennis nodig om de samenleving gaande te houden. Die disciplinering
gaat over het geduld en doorzettingsvermogen dat nodig is om eerst te
ploegen en zaaien en maar af te moeten wachten of het wat wordt. Het
gaat ook over de rijke oogst daarna en het velangen naar een malse
lamsbout: er was disciplinering nodig, zodat mensen niet een te groot
deel van de oogst opaten of te veel pasgeborenen opaten.
Offers en oogstfeesten ed. Passen in een dergelijke functionele verklaring.
Offers zouden een manier zijn om te laten zien dat men bereidt was de
benodigde soberheid te betrachten. Oogstfeesten gaven een tijdelijke
collectieve ruimte voor gulzigheid.
Speculatieve verklaring van het ontstaan van godsvoorstellingen uit offers
die geheel verbrand werden. Normaal waren offers deels bestemd voor de
priesters, de wijze waarop zij in levensonderhoud voorzagen. Bij criminele
overtreding van het slachtritueel (voorbehouden aan de priester,
disciplinering), mocht niemand het geslachte opeten. Maar voor wie was
het dan?

Beoordeling
Lijkt het verschijnsel van sjamanen / medicijnman onder
jagers/verzamelaars te negeren. Jammer genoeg geen verklaring voor drie
fasen van Tylor: animisme, polytheïsme en monotheïsme als functie van
de zich ontwikkelende agrarische samenleving. Duby aardig aan de kaak
gesteld. Ontstaan godsvoorstellingen te ver gezocht: antropomorfisme
van natuurverschijnselen moet die goden al veel eerder in het leven
hebben geroepen. Namelijk: animisme. Of bedoelt hij echte goden. Hoe
vond de abstrahering plaats van animisme naar polytheïsme.

De opkomst van militair-agrarische regimes

In alle bekende gevallen werd op den duur het religieusagrarisch regime
vervangen door een militair-agrarisch regime. Goudsblom draagt
miracle / miracle tijd vuur Elias beschavingsproces lange-termijn
sociologie
2-01-2011 01:33:00 PM0 2
 Goudsblom,J. - samenvattingen

daarvoor eigenlijk alleen een model aan dat we ook al van school kennen.
De agrarische samenleving kan niet meer terug en is tegelijkertijd
kwetsbaar, de akkers liggen open voor vernieling, oogsten kunnen worden
gestolen en vernietigd. Verdediging is noodzaak. Goudsblom gaat echter
niet in op de precieze factoren die verklaren waarom de priesters het
verloren van de krijgslieden. Hoewel, hij noemt als verklaring dat de rol
van de priesters voor wat betreft kennis, kalender en disciplinering
geleidelijk uitgespeeld raakte, de boeren konden het zelf wel. Dat roept
wel de vraag op waaraan bijvoorbeeld de katholieke kerk in de m.e. haar
macht dan wel ontleende.

Def. Het receptie-effect

- iedereen gaat steeds harder praten, zonder dat zelf te willen en zonder
dat de neiging tot schreeuwen in de menselijke natuur zit. Het is een
ongewild neveneffect van het samenzijn. Zo gaat het ook met
oorlogvoering ed.

Functionele paradox van het krijgerschap - het is hun taak om tegen

andere krijgers te strijden.
Wijst erop dat in Grieks-Romeinse Rijk priesters nooit een rol van
betekenis hebben gespeeld.

Beoordeling
Priesterstuk overtuigender. Dit wel erg algemeen. Waar zijn de
voorbeelden. Waarom opkomst Chr in Romeinse Rijk niet functioneel
veklaard. Of de machtsverhouding tussen kerk en staat na Karel de Grote
(of Karel Martel).
Het raadsel van de mannenmacht

Koningen en hun rijk

Ook weer ‘debunking’ - geeft aan dat, voor zover er al verklaringen voor
koningsschap zijn, deze meestal in de mythologie ervan geloven: absolute
macht, aanzien, door god aangesteld (113). Goudsblom gaat het weer om
ontwikkeling koningschap als sociaal instituut. Daarbij te onderscheiden
van chief, gaat om alleenheerschappij, hiërarchie (110), maar ook
arbeidsdeling en handhaving solidariteitseenheden. De grote vraag is
‘welke functies het koningschap in een bepaald stadium van de
maatschappeleijke ontwikkeling vervuld heeft, die maakten dat
samenlevingen mét koningen grote overlevingskansen hadden’ (112).
Vier functies koningschap:
• Militaire - Charismatisch krijgsheer (Max Weber)
• Religieuze - Opvolger van medicijnman (James Frazer)
• (Re)distributieve - Voedsel uitdelend opperhoofd (Marvin Harris)
• Juridische - behoefte aan arbitrage.
‘Koningen ontleenden hun macht aan de toenemende monopolisering van
militaire, religieuze (re)distributieve en juridische machtsbronnen’ (117).
Dit wordt welliswaar uitgewerkt, maar niet zozeer verklaard: hoe konden
ze monopoliseren, functies, voorwaarden?
Paradox koningschap: meester én dienaar van zijn volk. Geeft aan dat er
altijd een spanning bleef, zijn macht was nooit absoluut. De hofhouding
was een concurrent om de macht, ook de priesters. Vb. Van koning die
zich in Babylon voor opperpriester moet vernederen. Verklaring JG: gaf
aan dat de koning nog een hogere macht erkende, waar iederen zich aan
te houden had (124).

miracle / miracle tijd vuur Elias beschavingsproces lange-termijn

sociologie
2-01-2011 01:33:00 PM0 3
 Goudsblom,J. - samenvattingen

Beoordeling
Te weinig uitgewerkte verklaring. Evolutieperspectief lijkt geen verklaring
meer nodig te hebben. Ook wel erg algemeen. Valt er buiten de mogelijke
functies nog wel iets te zeggen. Geen concrete voorbeelden van
toenemende monopolisering en functie daarvan. Eerder een programma
voor een aanpak.

Het civilisatieproces vijftig jaar later.

Bonger-lezing, 1992
Ueber den Prozess der Zivilisation, 1939. Norbert Elias. (Basel).
Voor: Knappe synthese sociologie, psychologie en geschiedenis. Tegen:
eurocentrisme en naïef vooruitgangsgeloof. Maar volgens Elias is het
beschavingsproces in Europa op een blinde, ongestructureerde manier
verlopen.
JG zet het af tegen Patters of Culture (Benedict, 193 ), school van ‘culture
and personality’. Beiden zien mens als door en door sociaal. Benedict:
mens bepaald door cultuur, a-historische benadering. Bij Voorbeeld
Potlach bij de Kwakiutl. (134).
Bij Elias is cultuur onderdeel van een proces. Gedragsregulering en
machtsverhoudingen beïnvloeden elkaar. Ontwikkeling manieren in
middeleeuwse samenleving aan hof. Die veranderingen worden gezien als
sociale overlevingsstrategien als aanpassingen aan de veranderende
maatschappelijke verhoudingen (139). Dit hangt samen met toenemende
interdependenties: men moet steeds meer rekening met elkaar houden
(138). Het gaat om de functies die iets vervuld.
Beschaving en godsdienst

De civilisatietheorie: kritiek en perspectief

De geschiedenis in de sociologie
Geschiedenis en sociologie gescheiden. Eerste sociologen wel historisch
geörienteerd, waren meestal nog niet academisch. Vooral na 1945
sociologie a-historisch.
Geschiedenis voornaamste ordeningsprincipe is chronologie. Echter
ordent wel maar verklaart niets.
Bij sociologie faseologie (fasenleer) die daar op lijkt. Meestal zonder
duidelijke chronologische verankering, gepresenteerd als noodzakelijk en
suggereert verklaring. Bv. Gouden, bronzen, ijzeren tijdperk Oudheid.
Rationele en andere keuzes

Lange-termijnprocessen in de mensheidsgeschiedenis

miracle / miracle tijd vuur Elias beschavingsproces lange-termijn

sociologie
2-01-2011 01:33:00 PM0 4