Më ®Çu

Cho X lµ mét kh«ng gian Banach ph¶n x¹ thùc, X∗ lµ kh«ng gian liªn

hîp cña X, c¶ hai cã chuÈn ®Òu ®­îc kÝ hiÖu lµ k.k, A : X → X ∗ lµ to¸n

tö ®¬n ®iÖu ®¬n trÞ vµ K lµ mét tËp con låi ®ãng trong X . Víi f ∈ X ∗ , h·y
t×m x0 ∈ K sao cho

hA(x0 ) − f, x − x0 i ≥ 0 ∀x ∈ K, (0.1)

ë ®©y hx∗ , xi kÝ hiÖu gi¸ trÞ phiÕm hµm tuyÕn tÝnh liªn tôc x∗ ∈ X ∗ t¹i

x ∈ X. Bµi to¸n ®­îc gäi lµ bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n (variational

inequality). NÕu K≡X th× bµi to¸n (0.1) cã d¹ng ph­¬ng tr×nh to¸n tö

A(x) = f. (0.2)

BÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu lµ líp bµi to¸n n¶y sinh ra tõ nhiÒu

vÊn ®Ò cña to¸n häc øng dông nh­ ph­¬ng tr×nh vi ph©n, c¸c bµi to¸n vËt lý

to¸n, tèi ­u ho¸. Ngoµi ra nhiÒu vÊn ®Ò thùc tÕ nh­ c¸c bµi to¸n c©n b»ng

m¹ng giao th«ng ®« thÞ, c¸c m« h×nh c©n b»ng kinh tÕ.... ®Òu cã thÓ m« t¶

®­îc d­íi d¹ng cña mét bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu. RÊt tiÕc lµ bÊt

®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu, nãi chung, l¹i lµ bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh.

Do tÝnh kh«ng æn ®Þnh cña bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh nªn viÖc gi¶i sè

cña nã gÆp khã kh¨n. Lý do lµ mét sai sè nhá trong d÷ kiÖn cña bµi to¸n

cã thÓ dÉn ®Õn mét sai sè bÊt kú trong lêi gi¶i. V× thÕ n¶y sinh vÊn ®Ò t×m

c¸c ph­¬ng ph¸p gi¶i æn ®Þnh cho c¸c bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh, sao cho

khi sai sè cña d÷ kiÖn ®Çu vµo cµng nhá th× nghiÖm xÊp xØ t×m ®­îc cµng

gÇn víi nghiÖm ®óng cña bµi to¸n ban ®Çu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn4
 N¨m 1963, A. N. Tikhonov ®­a ra ph­¬ng ph¸p hiÖu chØnh næi tiÕng vµ

kÓ tõ ®ã lý thuyÕt c¸c bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh ®­îc ph¸t triÓn hÕt søc s«i

®éng vµ cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c bµi to¸n thùc tÕ.

Môc ®Ých cña ®Ò tµi luËn v¨n nh»m nghiªn cøu mét ph­¬ng ph¸p gi¶i

æn ®Þnh bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu trªn c¬ së x©y dùng nghiÖm hiÖu

chØnh h÷u h¹n chiÒu cho bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n . Nghiªn cøu sù héi tô vµ

®¸nh gi¸ tèc ®é héi tô cña nghiÖm hiÖu chØnh víi to¸n tö ng­îc ®¬n ®iÖu

m¹nh trong kh«ng gian Banach ph¶n x¹ thùc dùa trªn viÖc chän tham sè

hiÖu chØnh tiªn nghiÖm.

Néi dung cña luËn v¨n ®­îc tr×nh bµy trong hai ch­¬ng. Ch­¬ng 1 tr×nh

bµy mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt vÒ to¸n tö ®¬n ®iÖu, bµi to¸n ®Æt kh«ng

chØnh vµ bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n.

Trong ch­¬ng 2 sÏ tr×nh bµy ph­¬ng ph¸p hiÖu chØnh Tikhonov cho bÊt

®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu. KÕt qu¶ chÝnh cña ch­¬ng nµy lµ ®¸nh gi¸

tèc ®é héi tô cña ph­¬ng ph¸p hiÖu chØnh víi tham sè hiÖu chØnh ®­îc chän

tiªn nghiÖm. §ång thêi x©y dùng nghiÖm hiÖu chØnh h÷u h¹n chiÒu vµ ®¸nh

gi¸ tèc ®é héi tô cña nghiÖm hiÖu chØnh nµy. ë phÇn cuèi cña ch­¬ng lµ kÕt
qu¶ sè cã tÝnh chÊt minh ho¹ cho ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu, ch­¬ng tr×nh

thùc nghiÖm ®­îc viÕt b»ng ng«n ng÷ MATLAB.

KÕt qu¶ vÒ sù héi tô vµ tèc ®é héi tô cña nghiÖm hiÖu chØnh h÷u h¹n

chiÒu cña bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n (0.1) ®­îc ®¨ng t¶i trªn T¹p chÝ Khoa

häc vµ C«ng nghÖ §¹i häc Th¸i Nguyªn, sè 5 n¨m 2009.

Em mong muèn bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c« gi¸o TiÕn sÜ NguyÔn

ThÞ Thu Thuû, c« ®· rÊt tËn t×nh h­íng dÉn, chØ b¶o em trong suèt thêi gian

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn5
em thùc hiÖn khãa luËn vµ trùc tiÕp h­íng dÉn em hoµn thµnh khãa luËn

nµy.

Em xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi c¸c gi¸o s­ , tiÕn sÜ ë ViÖn To¸n

häc , ViÖn C«ng nghÖ th«ng tin thuéc ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt

nam, c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o trong Tr­êng §¹i häc Khoa häc nãi chung vµ

Khoa To¸n-Tin nãi riªng ®· hÕt lßng gi¶ng d¹y, truyÒn ®¹t cho em nhiÒu

kiÕn thøc khoa häc trong suèt thêi gian em häc tËp t¹i Tr­êng.

Cuèi cïng, t«i xin göi lêi c¶m ¬n tíi nh÷ng ng­êi th©n, nh÷ng ng­êi

b¹n cña t«i ®· ®éng viªn vµ cæ vò t«i rÊt nhiÒu trong suèt thêi gian võa qua.

Do ®iÒu kiÖn, thêi gian vµ tr×nh ®é cã h¹n nªn khãa luËn nµy kh«ng

tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. T«i rÊt mong nhËn ®­îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp

quý b¸u cña c¸c quý thÇy c« vµ toµn thÓ c¸c b¹n.

Th¸i Nguyªn, th¸ng 10 n¨m 2009

L­¬ng ThÞ Thu Thuû

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn6
Môc lôc

Më ®Çu 4

Ch­¬ng 1. BÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n ®iÖu vµ bµi to¸n ®Æt kh«ng

chØnh 8

1.1. Mét sè kiÕn thøc bæ trî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.1.1. Kh«ng gian Banach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.1.2. PhiÕm hµm låi nöa liªn tôc d­íi . . . . . . . . . . . . . 10

1.1.3. To¸n tö ®¬n ®iÖu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.2. Bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh . . . . . . . . . 17

1.2.2. VÝ dô vÒ bµi to¸n ®Æt kh«ng chØnh . . . . . . . . . . . . 18

1.3. BÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1.3.1. Ph¸t biÓu bµi to¸n vµ vÝ dô . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1.3.2. Sù tån t¹i nghiÖm vµ tÝnh chÊt cña tËp nghiÖm . . . . . . 24

Ch­¬ng 2. NghiÖm hiÖu chØnh cña bÊt ®¼ng thøc biÕn ph©n ®¬n

®iÖu 27

2.1. NghiÖm hiÖu chØnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.1.1. Bµi to¸n hiÖu chØnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn2
 2.1.2. Sù héi tô cña nghiÖm hiÖu chØnh . . . . . . . . . . . . . 28

2.1.3. Tèc ®é héi tô cña nghiÖm hiÖu chØnh . . . . . . . . . . 31

2.2. XÊp xØ h÷u h¹n chiÒu nghiÖm hiÖu chØnh . . . . . . . . . . 34

2.2.1. XÊp xØ h÷u h¹n chiÒu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2.2.2. Tèc ®é héi tô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

2.3. KÕt qu¶ tÝnh to¸n thö nghiÖm . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

KÕt luËn 43

Tµi liÖu tham kh¶o 44

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn3