You are on page 1of 15

Đề: Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức.

Ý nghĩa phương
pháp luận và sự vận dụng của Đảng ta trong quá trình đổi mới đất nước.

1. Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý


VËt chÊt víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc ®· cã lÞch sö rÊt l©u.
Ngay tõ lóc míi ra ®êi, xung quanh ph¹m trï vËt chÊt ®· diÔn ra cuéc
®Êu tranh kh«ng khoan nhîng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy
t©m.
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m th× thùc thÓ cña thÕ giíi,
c¬ së cña mäi tån t¹i lµ mét b¶n nguyªn tinh thÇn nµo ®ã, cã thÓ lµ "ý
chÝ cña thîng ®Õ" lµ "ý niÖm tuyÖt ®èi"...
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt: thùc thÓ thÕ giíi lµ vËt
chÊt, c¸i tån t¹i mét c¸ch vÜnh cöu, t¹o nªn mäi sù vËt hiÖn tîng cïng víi
nh÷ng thuéc tÝnh cña chóng.
Vµo thêi cæ ®¹i, c¸c nhµ triÕt häc duy vËt ®· ®ång nhÊt vËt chÊt nãi
chung víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña nã, tøc lµ nh÷ng vËt thÓ h÷u h×nh,
c¶m tÝnh ®ang tån t¹i ë thÕ giíi bªn ngoµi.
Cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, khi xuÊt hiÖn nh÷ng ph¸t minh míi
trong khoa häc tù nhiªn, con ngêi míi cã ®îc nh÷ng hiÓu biÕt c¨n b¶n
h¬n, s©u s¾c h¬n vÒ nguyªn tö.
N¨m 1895 R¬nghen ph¸t hiÖn ra tia X.
N¨m 1896 BÐcc¬ren ph¸t hiÖn ra hiÖn tîng phãng x¹.
N¨m 1897 T«m x¬n ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö vµ chøng minh ®îc ®iÖn
tö lµ mét trong nh÷ng thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nguyªn tö...
Nh vËy, nh÷ng quan niÖm ®¬ng thêi vÒ giíi h¹n tét cïng cña vËt
chÊt lµ nguyªn tö hoÆc khèi lîng ®· sôp ®æ tríc khoa häc. §©y chÝnh lµ
m¶nh ®Êt ®Ó chñ nghÜa duy t©m lîi dông. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa
duy t©m cho r»ng "vËt chÊt" cña chñ nghÜa duy vËt ®· biÕn mÊt, nÒn
t¶ng cña chñ nghÜa duy vËt ®· sôp ®æ.
Theo Lênin:
KÕ thõa t tëng cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen; tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu
khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ tõ nhu cÇu cña
cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, trong t¸c phÈm "chñ nghÜa
duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", V.I.Lªnin ®· ®Þnh
nghÜa:
“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho
con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn
tại không lệ thuộc vào cảm giác”. Đây là định nghĩa khoa học nhất , hoàn chỉnh nhất về vật
chất của V.I.Lênin.
Víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc, ph¹m trï vËt chÊt ph¶i thÓ hiÖn
thÕ giíi quan vµ híng ®Õn sù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc
(mèi quan hÖ trong tưduy - tån t¹i).
VËt chÊt lµ mét ph¹m trï réng nhÊt nªn kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa b»ng
c¸ch th«ng thêng trong l«gÝc häc: ®em quy kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa
vÒ kh¸i niÖm réng h¬n. VËt chÊt chØ cã thÓ ®Þnh nghÜa ®îc b»ng c¸ch
®Æt nã trong quan hÖ ®èi lËp víi ý thøc, xem c¸i nµo cã tríc, c¸i nµo
quyÕt ®Þnh c¸i nµo.
* Thuéc tÝnh chung cña vËt chÊt lµ "thùc t¹i kh¸ch quan' ngoµi vµ
®éc lËp víi ý thøc con ngêi".
VËt chÊt lµ v« cïng v« tËn, nã cã v« vµn c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau
rÊt ®a d¹ng vµ phong phó mµ khoa häc ngµy cµng ph¸t triÓn th× còng
t×m ra, ph¸t hiÖn thªm nh÷ng thuéc tÝnh míi cña nã.
Trong tÊt c¶ c¸c thuéc tÝnh cña vËt chÊt th× thuéc tÝnh "thùc t¹i
kh¸ch quan", tøc lµ sù tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc vµ con ngêi
lµ thuéc tÝnh chung, vÜnh h»ng víi mäi d¹ng, mäi ®èi tîng kh¸c nhau cña
vËt chÊt. ChÝnh v× vËy, V.I.Lªnin xem "thùc t¹i kh¸ch quan" lµ thuéc tÝnh
duy nhÊt cña vËt chÊt.
Thuéc tÝnh "tån t¹i kh¸ch quan ë ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc" chÝnh
lµ tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt c¸i g× lµ vËt chÊt vµ c¸i g× kh«ng ph¶i lµ
vËt chÊt c¶ trong tù nhiªn lÉn ®êi sèng x· héi. TÊt c¶ nh÷ng g× tån t¹i
bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi ®Òu lµ nh÷ng d¹ng kh¸c
nhau cña vËt chÊt. Ch¼ng h¹n, nh÷ng quan hÖ kinh tÕ - x· héi, nh÷ng
quan hÖ s¶n xuÊt cña x· héi..., tuy kh«ng tån t¹i díi d¹ng c¸c vËt thÓ, còng
kh«ng mang c¸c thuéc tÝnh khèi lîng, n¨ng lîng, còng kh«ng cã cÊu tróc
nguyªn tö, ph©n tö, nhng chóng tån t¹i kh¸ch quan, cã tríc ý thøc vµ
quyÕt ®Þnh ý thøc. Bëi vËy, chóng chÝnh lµ vËt chÊt díi d¹ng x· héi.
* VËt chÊt "®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c
cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh".
VËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan nhng kh«ng ph¶i tån t¹i trõu tîng mµ lµ
sù tån t¹i hiÖn thùc, cô thÓ, c¶m tÝnh. Khi vËt chÊt t¸c ®éng ®Õn c¸c
gi¸c quan cña con ngêi th× g©y ra c¶m gi¸c ë con ngêi, ®em l¹i cho con
ngêi sù nhËn thøc vÒ chÝnh nã. Nh vËy, kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi
®èi víi vËt chÊt chÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ thuéc tÝnh tån t¹i c¶m tÝnh, tån t¹i
cã thÓ nhËn thøc ®îc cña b¶n th©n vËt chÊt.
Bëi vËy, vÒ nguyªn t¾c, ®èi víi thÕ giíi vËt chÊt chØ cã c¸i con ngêi
cha nhËn thøc ®îc, chø kh«ng thÓ cã c¸i con ngêi kh«ng thÓ nhËn thøc
®îc. §ã chÝnh lµ c¬ së khoa häc ®Êu tranh chèng "thuyÕt kh«ng thÓ
biÕt".
VËt chÊt "®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c", nã lµ nguån
gèc, nguyªn nh©n cña c¶m gi¸c, cña ý thøc, nã cã tríc ý thøc vµ t¹o nªn
néi dung cña ý thøc. Cßn c¶m gi¸c hay ý thøc chØ lµ sù "chÐp l¹i, chôp l¹i,
ph¶n ¸nh", nã cã sau so víi vËt chÊt. Râ rµng vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý
thøc lµ tÝnh thø hai, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc.
Đây là định nghĩa khoa học nhất , hoàn chỉnh nhất về vật chất của V.I.Lênin trong tác phẩm
Chủ nghĩa duy vật và Chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán. Định nghĩa trên đã đề cập đến các
nội dung chủ yếu sau:
- Vật chất là cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thức và không phụ thuộc vào ý thức bất
kể sự tôn tại ấy con người đã nhận thức được hay chưa nhận thức được
-Vật chất là cái gây nên cảm giác ở con người khi trực tiếp hoặc gián tiếp tác động lên
giác quan của con người.
- Cảm giác, ý thức, tư duy chỉ là sự phản ánh của vật chất lên con người, tức con người có
khả năng nhận thức được vật chất, thực tại khách quan..
Chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng vật chất tồn tại bằng vận động, và vận động
của vật chất diễn ra trong không gian và thời gian. Vì vậy, vận động, không gian và
thời gian là các hình thức tồn tại của vật chất.
Theo quan điểm siêu hình, vận động là sự di chuyển vị trí cả vật thể trong không
gian, thời gian, nguồn gốc của sự vận động là ở bên ngoài sự vật hiện tượng. Còn theo
quan điểm duy vật biện chứng, vận động là mọi sự biến đổi nói chung. Xét về bản
chất, vận động là phương thức tồn tại của vật chất, là thuốc tính cố hữu của vật chất,
vận động không do ai sáng tạo ra và cũng không mất đi mà nó tồn tại vĩnh viễn.
Nguồn gốc vận động là do bản thân sự vật hiện tượng quy định. Các hình thức cơ bản
của vận động bao gồm: vận động cơ học, vật lý, hóa học, sinh học và xã hội.
Vật chất luôn vận động và phát triển, sự vận động ấy không ở đâu khác. “Ngoài không
gian và thời gian”. Không gian và thời gian là một thuộc tính khách quan của vật chất, gắn
liền với sự vận động của vật chất. Mọi sự vật tồn tại khách quan đều có vị trí, có hình thức
kết cấu, có độ dài ngắn, ngang dọc, cao thấp của nó, tất cả những thuộc tính đó được gọi là
không gian.
Mọi sự vật đều ở trong trạng thái không ngừng biến đổi, mà mọi sự biến đổi diễn ra
đều có quá trình, có độ dài của sự diễn biến, nhanh, chậm kế tiếp nhau, tất cả những thuộc
tính đó được gọi là thời gian. Như vậy, không gian và thời gian là thuộc tính khách quan, nội
tại của bản thân vật chất. Không gian là hình thức tồn tại của vật chất vận động về mặt vị trí,
quảng tính, kết cấu, còn thời gian là hình thức tồn tại của vật chất vận động về mặt độ dài
diễn biến, sự kế tiếp nhau của quá trình. Không gian và thời gian là hai thuộc tính khác nhau
nhưng không thể tách rời nhau của vật chất vận động. Vì vậy, không gian và thời gian có
những tính chất sau đây:
-Tính khách quan: không gian và thời gian là một thuộc tính của vật chất, tồn tại gắn
liền với vật chất vận động. Vật chất tồn tại khách quan, do đó không gian và thời gian cùng
tồn tại khách quan.
-Tính vĩnh cữu của thời gian và tính vô tận của không gian, những thành tựu của vật
lý học hiện đại về lĩnh vực vi mô cũng như vũ trụ học ngày càng xác nhận những tính chất
này.
-Tính ba chiều của không gian và tính một chiều của thời gian, tính ba chiều của
không gian là chiều dài, chiều rộng và chiều cao. Tính một chiều của thời gian là chiều từ
quá khứ đến tương lai.
Vấn đề nguồn gốc, bản chất và vai trò của ý thức là một vấn đề hết sức phức tạp của
triết học, là trung tâm của cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong
lịch sử. Dựa trên những thành tựu của triết học duy vật, của khoa học và thực tiễn xã hội,
triết học Mác – Lênin đã góp phần làm sáng tỏ vấn đề trên đây.
Trước Mác nhiều nhà duy vật tuy không thừa nhận tính chất siêu tự nhiên của ý thức,
song do khoa học chưa phát triển nên cũng đã không giải thích đúng nguồn gốc và bản chất
của ý thức. Dựa trên những thành tựu của khoa học tự nhiên nhất là sinh lý học thần kinh,
chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định rằng ý thức là một thuộc tính của vật chất nhưng
không phải của mọi dạng vật chất mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức
cao là bộ óc người. Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức. Ý thức là chức năng của bộ
óc người. Hoạt động ý thức của con người diễn ra trên sở hoạt động sinh lý thần kinh của bộ
óc người. Ý thức phụ thuộc vào hoạt động bộ óc người, do đó khi bộ óc bị tổn thương thì
hoạt động ý thức sẽ không bình thường hoặc bị rối loạn. Vì vậy, không thể tách rời ý thức ra
khỏi hoạt động của bộ óc. Ý thức không thể diễn ra, tách rời hoạt động sinh lý thần kinh của
bộ óc người.
Tuy nhiên, nếu chỉ có bộ óc không thôi mà không có sự tác động của thế giới bên
ngoài để bộ óc phản ánh lại tác động đó thì cũng không thể có ý thức.
Phản ánh là thuộc tính chung, phổ biến của mọi đối tượng vật chất, thuộc tính này
được biểu hiện ra trong sự liên hệ, tác động qua lại giữa các đối tượng vật chất với nhau,
phản ánh là sự tái tạo những đặc điểm của một hệ thống vật chất này ở hệ thống vật chất
khác trong quá trình tác động qua lại của chúng. Kết quả của sự phản ánh phụ thuộc vào cả
hai vật – vật tác động và vật nhận tác động. Đồng thời quá trình phản ánh bao hàm quá trình
thông tin. Nói cách khác, vật nhận tác động bao giờ cũng mang thông tin của vật tác động.
Đây là điều hết sức quan trọng để làm sáng tỏ nguồn gốc tự nhiên của ý thức.
Là hình thức cao nhất của sự phản ánh thế giới hiện thực, ý thức chỉ nảy sinh ở giai
đoạn phát triển cao của thế giới vật chất, cùng với sự xuất hiện của con người. Ý thức là ý
thức của con người, nằm trong con người, không thể tách rời con người. Ý thức bắt nguồn từ
một thuộc tính của vật chất – thuộc tính phản ánh – phát triển thành. Ý thức ra đời là kết quả
phát triển lâu dài của thuộc tính phản ánh của vật chất, nội dung của nó là thông tin về thế
giới bên ngoài, về vật được phản ánh. Ý thức và sự phản ánh thế giới bên ngoài vào trong bộ
óc người. bộ óc người là cơ quan phản ánh song chỉ có riêng bộ óc thôi thì chưa thể có ý
thức. Không có sự tác động của thế giới bên ngoài lên các giác quan và qua đó đến bộ óc thì
hoạt động ý thức không thể xảy ra. Như vậy, bộ óc người cùng với thế giới bên ngoài tác
động lên bộ óc, đó là nguồn gốc tự nhiên của ý thức.
Để cho ý thức ra đời, những tiền đề, nguồn gốc tự nhiên là rất quan trọng, không thể
thiếu được, song chưa đủ điều kiện quyết định cho sự ra đời cùng với quá trình hình thành
bộ óc người nhờ lao động, ngôn ngữ và những quan hệ xã hội, ý thức là sản phẩm của sự
phát triển xã hội, nó phụ thuộc và xã hội, và ngay từ đầu đã mang tính chất xã hội.
Quá trình hình thành ý thức không phải là quá trình con người thu nhận thụ động. Nhờ
có lao động con người tác động vào các đối tượng hiện thực, bắt chúng phải bộc lộ những
thuộc tính, những kết cấu, những quy luật vận động của mình thành những hiện tượng nhất
định và các hiện tượng này tác động vào bộ óc người. ý thức được hình thành không phải
chủ yếu là do tác động thuần túy, tự nhiên của thế giới khách quan vào bộ óc người, mà chủ
yếu là do hoạt động của con người cải tạo thế giới khách quan làm biến đổi thế giới đó. Quá
trình hình thành ý thức là kết quả hoạt động, chủ động của con người. như vậy, không phải
bỗng nhiên thế giới khách quan tác động vào bộ óc người để con người có ý thức mà trái lại,
con người có ý thức chính vì con người chủ động tác động vào thế giới thông qua hoạt động
thực tiễn để cải tạo thế giới, con người chỉ có ý thức do có tác động vào thế giới. Nói cách
khác, ý thức chỉ được hình thành thông qua hoạt động thực tiễn của con người. Nhờ tác động
vào thế giới mà con người khám phá ra những bí mật của thế giới, ngày càng làm phong phú
và sâu sắc ý thức của mình về thế giới.
Ngôn ngữ do nhu cầu của lao động và nhờ vào lao động mà ý thức. Không có hệ
thống tín hiệu này – tức ngôn ngữ , thì ý thức không thể tồn tại và thể hiện được. Ngôn ngữ,
theo C. Mác là cái vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư tưởng, không có ngôn
ngữ, con người không thể có ý thức.
Như vậy, nguồn gốc trực tiếp và quan trọng nhất quyết định sự ra đời và phát triển của
ý thức là lao động , là thực tiển xã hội. Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào
trong bộ óc người thông qua lao động, ngôn ngữ và các quan hệ xã hội. Ý thức là sản phẩm
xã hội, là một hiện tượng xã hội.
Ý thức là cái phản ảnh thế giới khách quan, nhưng nó là cái thuộc phạm vi
chủ quan, là thực tại chủ quan, không có tính vật chất. Ý thức là hình ảnh phi cảm tính của
các đối tượng vật chất có tồn tại cảm tính. Nếu coi ý thức cũng là một hiện tượng vật chất thì
sẽ lẫn lộn giữa vật chất và ý thức , làm mất ý nghĩa của sự đối lập giữa vật chất và ý thức, từ
đó dẫn đến làm mất đi sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Tuy nhiên, ý thức không phải là bản sao giản đơn, thụ động máy móc của sự vật. Ý
thức là của con người, mà con người là một thực thể xã hội năng động sáng tạo. Ý thức phản
ảnh thế giới khách quan trong quá trình con người tác động cải tạo thế giới. Do đó, ý thức
con người là sự phản ảnh có tính năng động, sáng tạo. Ý thức là sự phản ảnh sáng tạo lại
hiện thực, theo nhu cầu thực tiển xã hội, vì vậy ý thức “Chẳng qua chỉ là vật chất được đem
chuyển vào trong đầu óc con người, và được cải biến đi ở trong đó. Nói cách khác, ý thức là
hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc con người, song đây là sự phản
ảnh đặc biệt – phản ảnh trong quá trình con người, cải tạo thế giới. Quá trình ý thức là quá
trình thống nhất của ba mặt sau đây :
- Một là trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này mang
tính chất hai chiều, có định hướng và chọn lọc các thông tin cần thiết.
- Hai là, mô hình hóa đối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần. Thực chất
đây là quá trình “Sáng tạo lại” hiện tượng của ý thức, theo nghĩa mã hóa các đối tượng vật
chất thành các ý thức tinh thần phi vật chất.
- Ba là, chuyển mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, tức quá trình hiện thực hóa
tư tưởng, thông qua hoạt động thực tiển biến cái quan niệm thành cái thực tại, biến các ý
tưởng phi vật chất trong tư duy thành các dạng vật chất ngoài hiện thực. Trong giai đoạn này
con người lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tác động vào hiện thực
khách quan nhằm thực hiện mục đích của mình. Điều đó càng nói lên tính năng động sáng
tạo của ý thức.
Tính sáng tạo của ý thức không có nghĩa là ý thức đẻ ra vật chất. Sáng tạo của ý thức
là sáng tạo của sự phản ảnh, theo qui luật và trong khuôn khổ của sự phản ánh, mà kết quả
bao giờ cũng là những khách thể tinh thần. Sự sáng tạo của ý thức không đối lập , loại trừ,
tách rời sự phản ánh mà ngược lại thống nhất với phản ánh, trên cơ sở phản ánh. Phản ánh và
sáng tạo là hai mặt thuộc bản chất của ý thức. Ý thức trong bất cứ trường hợp nào - cũng là
sự phản ánh và chính thực tiển xã hội của con người tạo ra sự phản ánh phức tạp, năng động,
sáng tạo của bộ óc.
* Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức:

Theo duy tâm thì ý thức quyết định vật chất Theo duy vật thì vật chất quyết định ý thức
Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa xã hội khoa học nên trong nhận thức của
chúng ta phải là vật chất quyết định ý thức.
Cái nhìn khách quan, tức là nhìn từ nhiều khía cạnh của cùng một sự vật hiện tượng. Thường
thì con người rất chủ quan !
Giữa vật chất và ý thức có mối quan hệ biện chứng, thể hiện qua vai trò quyết định của vật
chất đối với ý thức và tính độc lập tương đối, sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất.
- Vật chất (xét đến cùng) là cái có trước, nó sinh ra và quyết định đối với ý thức.
Vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và là nguồn gốc sinh ra ý thức (não người là
dạng vật chất có tổ chức cao, là cơ quan phản ánh hình thành ý thức, ý thức tồn tại phụ thuộc
vào hoạt động thần kinh của bộ não). Trong quá trình phản ánh thế giới khách quan, ý thức
là sự phản ánh thế giới vật chất đó vào con người. Thế giới khách quan là nguồn gốc của ý
thức, quyết định nội dung của ý thức. Ý thức bắt nguồn từ một thuộc tính của vật chất, đó là
một thuộc tính phản ánh phát triển thành, ý thức ra đời là kết quả phát triển lâu dài của thuộc
tính phản ánh của vật chất.
Điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là những tiền đề nguồn gốc xã hội, ý thức ra
đời cùng với quá trình hình thành bộ óc con nguời nhờ lao động, ngôn ngữ và những quan hệ
xã hội, ý thức là sản phẩm của sự phát triển xã hội. Do vậy, vật chất quyết định sự phát triển
của ý thức, quyết định tính phong phú, đa dạng, nhiều vẻ của ý thức.
- Ý thức do vật chất sinh ra và quyết định nhưng sau khi ra đời ý thức có tính độc lập tương
đối nên nó có sự tác động trở lại to lớn đối với vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của
con người.
Nói tới vai trò của ý thức tức là nói đến vai trò của con người vì ý thức là ý thức của
con người, bản thân của ý thức tự nó không làm thay đổi gì hiện thực.Mác nói :“..lực lượng
vật chất chỉ có thể bị đánh bại bởi lực lượng vật chất..”
Ý thức tác động trở lại vật chất theo hai hướng:
Ý thức, tư tưởng có thể quyết định làm sao con người hoạt động đúng và thành công khi
nó phản ánh đúng và sâu sắc thế giới khách quan, nó sẽ thúc đẩy thế giới vật chất phát triển
nhanh vì đó là cơ sở quan trọng cho việc xác định mục tiêu, phương hướng và biện pháp
chính xác.
Ngược lại ý thức, tư tưởng có thể làm cho con người hoạt động sai và thất bại khi con
người phản ánh sai thế giới khách quan, nó sẽ kìm hãm sự phát triển của thế giới vật chất.
VD: Aristôt đưa ra thuyết “địa tâm” coi trái đất là trung tâm của vũ trụ đã làm kìm hãm sự
phát triển của thế giới vật chất.
Vì vậy con người phải phát huy vai trò sáng tạo của thế giới khách quan. Tuy nhiên cơ
sở để phát huy tính năng động chủ quan của ý thức là việc thừa nhận tính khách quan của vật
chất, thừa nhận quy luật tự nhiên của xã hội. Nếu như thế giới vật chất với những thuộc tính,
quy luật của nó tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức con người thì trong hoạt
động thực tiễn phải xuất phát từ thực tế khách quan, lấy thực tế khách quan làm căn cứ cho
hoạt động của mình.
- Biểu hiện của mới quan hệ giữa vật chất và ý thức trong đời sống xã hội là quan hệ giữa
tồn tại xã hội và ý thức xã hội, trong đó tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội và ý thức xã
hội có tính độc lập tương đối tác động trở lại xã hội. ngoài ra, mối quan hệ giữa vật chất và ý
thức còn là cơ sở để xem xét các mối quan hệ khác như củ thể và khách thể, lý luận và tực
tiễn, điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan..
2. Ý nghĩa phương pháp luận và sự vận dụng của Đảng ta trong quá trình đổi mới:

*Ý nghĩa phương pháp luận:


Vì vật chất quyết định ý thức nên trong hoạt động thực tiễn chúng ta phải xuất phát từ
hiện thực khách quan, tôn trọng và tuân theo quy luật khách quan.
Vì ý thức tác động trở lại vật chất nên trong hoạt động thực tiễn chúng ta phải chú ý
giáo dục và nâng cao nhận thức cho con người.
Mác nói: “Cố nhiên vũ khí phê phán không thể thay thế sự phê phán bằng vũ khí, lực
lượng vật chất chỉ có thể bị đánh bại bởi lực lượng vật chất, nhưng lý luận một khi thâm
nhập được vào quần chúng thì sẽ trở thành lực lượng vật chất”.
Chống quan điểm duy ý chí: V.I.Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh không được lấy ý muốn
chủ quan của mình làm chính sách, không được lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến
lược cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ quan, nếu lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy
ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải bệnh duy ý chí. Bệnh chủ quan duy ý chí là do
sự yếu kém về trình độ nhận thức nói chung và sự hạn chế trong quá trình áp dụng lý luận
vào thực tiễn nói riêng. Do đó, Lênin đã gọi căn bệnh này "là sự mù quáng chủ quan", là sai
lầm tự phát dẫn đến rơi vào chủ nghĩa duy tâm một cách không tự giác. Về lý luận, bệnh chủ
quan duy ý chí có nhiều biến thể phức tạp và trở thành mầm mống cho nhiều căn bệnh mới
trong nhận thức. Song vẫn có khả năng được ngăn ngừa và loại bỏ.

*Sự vận dụng của Đảng ta trong quá trình đổi mới:
Trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội “Đảng ta đã phạm sai lầm chủ quan duy ý
chí, vi phạm quy luật khách quan” trong việc xác định mục tiêu, bước đi về xây dựng cơ sở
vật chất, kỹ thuật, cải tạo xã hội chủ nghĩa và quản lý kinh tế… Căn bệnh đó biểu hiện ở
chỗ, chúng ta đã chủ quan trong việc đánh giá những khả năng hiện có, vì thế mà sinh ra
những ảo tưởng về tốc độ cải tạo, phát triển kinh tế, và do đó, dẫn đến việc đề ra những chỉ
tiêu quá cao trong xây dựng cơ bản và phát triền sản xuất. Trong cải tạo và xây dựng chủ
nghĩa xã hội trước đổi mới, chúng ta đã không có được một đường lối, chính sách phát triển
kinh tế thận trọng và khoa học dẫn đường. Sai lầm chủ quan duy ý chí đó là sự vi phạm
nguyên tắc khách quan của sự xem xét, trái với tinh thần của phép biện chứng duy vật.
Trước tình hình nền kinh tế miền Bắc còn bị phá hoại, nền kinh tế miền Nam bị đảo lộn
và suy sụp, lạm phát trầm trọng, Đại hội Đảng lần thứ IV lại đề ra những chỉ tiêu kế hoạch
năm 1976 - 1980 quá cao và phát triển sản xuất quá khả năng của nền kinh tế, như: năm
1975, phấn đấu đạt 21 triệu tấn lương thực, 1 triệu tấn cá biển,1 triệu hecta khai hoang,1triệu
200 hecta rừng mới trồng..,10 triệu tấn than sạch, 2 triệu tấn xi măng.. Đến hết năm 1980,
nhiều chỉ tiêu kinh tế chỉ đạt khoảng 50-60% mức đề ra, nền kinh tế tăng trưởng rất chậm
chạp, tổng sản phẩm xã hội tăng bình quân 1,5%, công nghiệp tăng 2,6%, nông nghiệp giảm
0,15%. Đại hội Đảng lần thứ V, cũng chưa tìm ra được đầy đủ những nguyên nhân đích thực
sự trì trệ trong nền kinh tế của nước ta và cũng chưa đề ra các chủ trương, chính sách và toàn
diện về đổi mới, nhất là về kinh tế. Tại Đại hội Đảng VI, Đảng đã tự phê bình một cách
nghiêm khắc, đã phân tích đúng nguyên nhân của tình hình khủng hoảng kinh tế - xã hội, đề
ra các định hướng và xác định chủ trương đổi mới đặc biệt là đổi mới về kinh tế, thực hiện
mục tiêu ba chương trình kinh tế: lương thực - thực phẩm, hàng tiêu dùng, hàng xuất khẩu..
Vì vậy, từ lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và từ kinh nghiệm thành công và thất bại trong
quá trình lãnh đạo cách mạng, Đại hội Đảng lần thứ VII chỉ ra những tồn tại lớn cần giải
quyết như vấn đề lạm phát, thiếu việc làm, trong điều hành quản lý còn nhiều sơ hở, lúng
túng.. Đặc biệt Đại hội cũng xác định: “Về quan hệ đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị phải
tập trung sức đổi mới kinh tế, đáp ứng đòi hỏi cấp bách của nhân dân về đời sống và làm
việc, các nhu cầu xã hội khác, xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật của củ nghĩa xã hội, coi đó là
điều kiện quan trọng để tiến hành đổi mới trong lĩnh vực chính trị”. Đại hội đã rút ra bài học
quan trọng là: ”Mọi đường lối,chủ trương của Đảng phải xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy
luật khách quan và hành động theo quy luật khách quan”.
Đất nước ta đang bước vào thời kì đẩy mạnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa, Đảng ta
chủ trương “lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản cho sự phát triển
nhanh và bền vững”, nâng cao trình độ dân trí, trình độ tri thức và tay nghề cho người lao
động. Muốn vậy “phải khơi dậy trong dân lòng yêu nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí
của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà khỏi nghèo nàn, lạc hậu” - tức phát huy tính
năng động của ý thức. Đẩy mạnh đấu tranh trên lĩnh vực tư tưởng, đẩy mạnh nghiên cứu lý
luận và thực tiễn, tiếp tục làm sang tỏ con đường đi lên CNXH ở nước ta. Nâng cao công tác
tuyên truyền giáo dục lí luận chính trị để tạo nên sự thống nhất trong Đảng, sự đồng thuận
trong Nhân dân.

VËt chÊt víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc ®· cã lÞch sö rÊt l©u.
Ngay tõ lóc míi ra ®êi, xung quanh ph¹m trï vËt chÊt ®· diÔn ra cuéc
®Êu tranh kh«ng khoan nhîng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy
t©m.
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m th× thùc thÓ cña thÕ giíi,
c¬ së cña mäi tån t¹i lµ mét b¶n nguyªn tinh thÇn nµo ®ã, cã thÓ lµ "ý
chÝ cña thîng ®Õ" lµ "ý niÖm tuyÖt ®èi"...
Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt: thùc thÓ thÕ giíi lµ vËt
chÊt, c¸i tån t¹i mét c¸ch vÜnh cöu, t¹o nªn mäi sù vËt hiÖn tîng cïng víi
nh÷ng thuéc tÝnh cña chóng.
Vµo thêi cæ ®¹i, c¸c nhµ triÕt häc duy vËt ®· ®ång nhÊt vËt chÊt
nãi chung víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña nã, tøc lµ nh÷ng vËt thÓ h÷u h×nh,
c¶m tÝnh ®ang tån t¹i ë thÕ giíi bªn ngoµi.
Talet coi thùc thÓ thÕ giíi lµ níc.
Anaximen coi thùc thÓ thÕ giíi lµ kh«ng khÝ.
Hªcralit coi thùc thÓ thÕ giíi lµ löa.
¡mpª®èc c¬ coi thùc thÓ thÕ giíi lµ ®Êt, níc, löa, kh«ng khÝ.
§Ønh cao cña t tëng duy vËt cæ ®¹i lµ thuyÕt nguyªn tö cña L¬xÝp
vµ §ªm«crÝt. Nguyªn tö lµ c¸c phÇn tö cùc kú nhá, cøng, kh«ng thÓ x©m
nhËp ®îc, kh«ng c¶m gi¸c ®îc.
ChØ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, m¸y mãc thÕ kû 17, 18: Mäi sù
ph©n biÖt vÒ chÊt gi÷a c¸c vËt thÓ ®Òu bÞ quy gi¶n vÒ sù ph©n biÖt.
VÒ lîng; mäi sù vËn ®éng ®Òu bÞ quy vÒ sù dÞch chuyÓn vÞ trÝ trong
kh«ng gian; mäi hiÖn tîng phøc t¹p bÞ quy vÒ c¸i gi¶n ®¬n mµ tõ ®ã
chóng ®îc t¹o thµnh. NiÒm tin vµo c¸i ch©n lý trong c¬ häc Nowton ®·
khiÕn cho c¸c nhµ khoa häc ®ång nhÊt. VËt chÊt víi khèi lîng, coi vËn
®éng vËt chÊt chØ lµ biÓu hiÖn cña vËn ®éng c¬ häc, nguån gèc vËn
®éng n»m ngoµi vËt chÊt.
Cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, khi xuÊt hiÖn nh÷ng ph¸t minh míi
trong khoa häc tù nhiªn, con ngêi míi cã ®îc nh÷ng hiÓu biÕt c¨n b¶n
h¬n, s©u s¾c h¬n vÒ nguyªn tö.
N¨m 1895 R¬nghen ph¸t hiÖn ra tia X.
N¨m 1896 BÐcc¬ren ph¸t hiÖn ra hiÖn tîng phãng x¹.
N¨m 1897 T«m x¬n ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö vµ chøng minh ®îc ®iÖn
tö lµ mét trong nh÷ng thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nguyªn tö...
Nh vËy, nh÷ng quan niÖm ®¬ng thêi vÒ giíi h¹n tét cïng cña vËt
chÊt lµ nguyªn tö hoÆc khèi lîng ®· sôp ®æ tríc khoa häc. §©y chÝnh lµ
m¶nh ®Êt ®Ó chñ nghÜa duy t©m lîi dông. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa
duy t©m cho r»ng "vËt chÊt" cña chñ nghÜa duy vËt ®· biÕn mÊt, nÒn
t¶ng cña chñ nghÜa duy vËt ®· sôp ®æ.
b) §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin
KÕ thõa t tëng cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen; tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu
khoa häc tù nhiªn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ tõ nhu cÇu cña
cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, trong t¸c phÈm "chñ nghÜa
duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", V.I.Lªnin ®· ®Þnh
nghÜa:
"VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i
kh¸ch quan ®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c
cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc
vµo c¶m gi¸c".
Ph©n tÝch ®Þnh nghÜa:
* VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc:
+ §ã lµ sù x¸c ®Þnh "gãc ®é" cña viÖc xem xÐt ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn
gi÷a quan niÖm cña triÕt häc vÒ b¶n chÊt cña vËt chÊt víi c¸c quan niÖm
cña khoa häc tù nhiªn vÒ cÊu tróc vµ nh÷ng thuéc tÝnh cô thÓ cña c¸c
®èi tîng vËt chÊt kh¸c nhau.
+ Víi t c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc, ph¹m trï vËt chÊt ph¶i thÓ hiÖn
thÕ giíi quan vµ híng ®Õn sù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc
(mèi quan hÖ trong TD - tån t¹i).
+ VËt chÊt lµ mét ph¹m trï réng nhÊt nªn kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa
b»ng c¸ch th«ng thêng trong l«gÝc häc: ®em quy kh¸i niÖm cÇn ®Þnh
nghÜa vÒ kh¸i niÖm réng h¬n. VËt chÊt chØ cã thÓ ®Þnh nghÜa ®îc
b»ng c¸ch ®Æt nã trong quan hÖ ®èi lËp víi ý thøc, xem c¸i nµo cã tríc,
c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo.
* Thuéc tÝnh chung cña vËt chÊt lµ "thùc t¹i kh¸ch quan' ngoµi vµ
®éc lËp víi ý thøc con ngêi".
+ VËt chÊt lµ v« cïng v« tËn, nã cã v« vµn c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau
rÊt ®a d¹ng vµ phong phó mµ khoa häc ngµy cµng ph¸t triÓn th× còng
t×m ra, ph¸t hiÖn thªm nh÷ng thuéc tÝnh míi cña nã.
Trong tÊt c¶ c¸c thuéc tÝnh cña vËt chÊt th× thuéc tÝnh "thùc t¹i
kh¸ch quan", tøc lµ sù tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc vµ con ngêi
lµ thuéc tÝnh chung, vÜnh h»ng víi mäi d¹ng, mäi ®èi tîng kh¸c nhau cña
vËt chÊt. ChÝnh v× vËy, V.I.Lªnin xem "thùc t¹i kh¸ch quan" lµ thuéc tÝnh
duy nhÊt cña vËt chÊt.
+ Thuéc tÝnh "tån t¹i kh¸ch quan ë ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc"
chÝnh lµ tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt c¸i g× lµ vËt chÊt vµ c¸i g× kh«ng
ph¶i lµ vËt chÊt c¶ trong tù nhiªn lÉn ®êi sèng x· héi. TÊt c¶ nh÷ng g×
tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi ®Òu lµ nh÷ng d¹ng
kh¸c nhau cña vËt chÊt. Ch¼ng h¹n, nh÷ng quan hÖ kinh tÕ - x· héi,
nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt cña x· héi..., tuy kh«ng tån t¹i díi d¹ng c¸c vËt
thÓ, còng kh«ng mang c¸c thuéc tÝnh khèi lîng, n¨ng lîng, còng kh«ng cã
cÊu tróc nguyªn tö, ph©n tö, nhng chóng tån t¹i kh¸ch quan, cã tríc ý
thøc vµ quyÕt ®Þnh ý thøc. Bëi vËy, chóng chÝnh lµ vËt chÊt díi d¹ng x·
héi.
* VËt chÊt "®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c
cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh".
+ VËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan nhng kh«ng ph¶i tån t¹i trõu tîng mµ lµ
sù tån t¹i hiÖn thùc, cô thÓ, c¶m tÝnh. Khi vËt chÊt t¸c ®éng ®Õn c¸c
gi¸c quan cña con ngêi th× g©y ra c¶m gi¸c ë con ngêi, ®em l¹i cho con
ngêi sù nhËn thøc vÒ chÝnh nã. Nh vËy, kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi
®èi víi vËt chÊt chÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ thuéc tÝnh tån t¹i c¶m tÝnh, tån t¹i
cã thÓ nhËn thøc ®îc cña b¶n th©n vËt chÊt.
Bëi vËy, vÒ nguyªn t¾c, ®èi víi thÕ giíi vËt chÊt chØ cã c¸i con ngêi
cha nhËn thøc ®îc, chø kh«ng thÓ cã c¸i con ngêi kh«ng thÓ nhËn thøc
®îc. §ã chÝnh lµ c¬ së khoa häc ®Êu tranh chèng "thuyÕt kh«ng thÓ
biÕt".
+ VËt chÊt "®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c", nã lµ nguån
gèc, nguyªn nh©n cña c¶m gi¸c, cña ý thøc, nã cã tríc ý thøc vµ t¹o nªn
néi dung cña ý thøc. Cßn c¶m gi¸c hay ý thøc chØ lµ sù "chÐp l¹i, chôp l¹i,
ph¶n ¸nh", nã cã sau so víi vËt chÊt. Râ rµng vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý
thøc lµ tÝnh thø hai, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc.
c) ý nghÜa:
- Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trªn c¶ hai khÝa c¹nh, tõ
®ã b¸c bá thuyÕt "bÊt kh¶ tri".
- §N vËt chÊt cña Lªnin ®· kh¾c phôc ®îc quan ®iÓm siªu h×nh,
m¸y mãc, trùc quan trong quan niÖm vÒ vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt
cò, do ®ã lu«n cho chñ nghÜa duy vËt ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi,
trë thµnh chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, t¹o c¬ së khoa häc cho quan
niÖm duy vËt trong lÜnh vùc x· héi, ®ã lµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö;
®ång thêi còng t¹o c¬ së khoa häc cho sù thèng nhÊt trong chñ nghÜa
duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö.
- §N nµy chÝnh lµ c¬ së khoa häc vµ lµ vò khÝ t tëng ®Ó ®Êu tranh
chèng chñ nghÜa duy t©m - c¶ duy t©m kh¸ch quan lÉn duy t©m chñ
quan vµ thuyÕt kh«ng thÓ biÕt mét c¸ch cã hiÖu qu¶ ®Ó ®¶m b¶o sù
®øng v÷ng cña chñ nghÜa duy vËt tríc sù ph¸t triÓn míi cña khoa häc tù
nhiªn.
- Trang bÞ thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn khoa häc cho c¸c nhµ
khoa häc trong viÖc t×m kiÕm c¸c d¹ng luËt c¸c h×nh thøc míi cña vËt
chÊt.
- Trong viÖc nhËn thøc c¸c hiÖn tîng thuéc ®êi sèng x· héi, ®Þnh
nghÜa vËt chÊt cña Lªnin cho phÐp chóng ta x¸c ®Þnh c¸i g× lµ vËt chÊt
trong lÜnh vùc x· héi. §©y lµ ®iÒu mµ c¸c nhµ duy vËt tríc C.M¸c cha ®¹t
tíi. §Þnh nghÜa gióp c¸c nhµ khoa häc t×m ra c¬ së lý luËn ®Ó gi¶i thÝch
nh÷ng nguyªn nh©n cuèi cïng cña c¸c biÕn cè x· héi, nh÷ng nguyªn
nh©n thuéc sù vËn ®éng cña PTSX; trªn c¬ së ®ã, ngêi ta cã thÓ t×m ra
c¸c ph¬ng ¸n tèi u ®Ó thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn.
§N VC cña Lªnin hiÖn nay vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ. §N nµy lµ tiªu
chuÈn c¨n b¶n nhÊt ®Ó ph©n biÖt thÕ giíi quan duy vËt vµ duy t©m.
2. ý thøc
a. Mét sè quan niÖm vÒ ý thøc trong lÞch sö
- Ngêi xa cho ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ngêi kh«ng ph¶i do chÝnh
con ngêi mµ cña linh hån bÊt tö nhËp vµo con ngêi vµ rêi bá con ngêi khi
con ngêi chÕt.
- Chñ nghÜa duy t©m quan niÖm ý thøc nh mét thùc thÓ ®éc lËp,
lµ thùc t¹i duy nhÊt, lµ c¸i cã tríc tõ ®ã sinh ra vËt chÊt.
- Chñ nghÜa duy vËt tÇm thêng coi ý thøc lµ mét d¹ng vËt chÊt ***
coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n, thô ®éng thÕ giíi vËt chÊt.
CNDV siªu h×nh thÕ kû 17, 18 coi ý thøc lµ mét biÕn tíng cña vËt
chÊt do con ngêi sinh ra gièng nh gan tiÕt ra mËt. ¦u ®iÓm cña quan
®iÓm nµy lµ chèng l¹i quan ®iÓm duy t©m t«n gi¸o, nhîc ®iÓm lµ kh«ng
ph©n biÖt ®©u lµ vËt chÊt, ®©u lµ ý thøc, kh«ng thÊy ®îc vai trß ý
thøc.
b. Quan ®iÓm CNDVBC
CNDVBC kh¼ng ®Þnh: YT lµ sù ph¶n ¸nh mang tÝnh s¸ng t¹o thÕ
giíi vËt chÊt vµo bé n·o ngêi th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn. B¶n chÊt cña
YT lµ h×nh ¶nh chñ quan cña triÕt häc kh¸ch quan.
- YT lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan. Chñ quan theo
nghÜa ý thøc lµ h×nh ¶nh cña sù vËt ®îc thùc hiÖn trong bé n·o con ng-
êi, lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan th«ng qua "l¨ng kÝnh chñ quan cña
mçi ngêi"; g¾n liÒn víi ho¹t ®éng kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸, cã ®Þnh h-
íng, cã lùa chän nh»m t¹o ra nh÷ng tri thøc vµ sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ
giíi kh¸ch quan. YT lµ h×nh ¶nh chñ quan, lµ hØnh ¶nh tinh thÇn chø
kh«ng ph¶i lµ h×nh ¶nh vËt lý. YT lÊy c¸i kh¸ch quan lµm tiÒn ®Ò. Néi
dung cña ý thøc do thÕ giíi kh¸ch quan quy ®Þnh.
- YT lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan cã nghÜa YT lµ
sù ph¶n ¸nh tÝch cùc, s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan. YT lµ sù thèng nhÊt
cña thÕ giíi kh¸ch quan vµ chñ quan.
- YT ph¶n ¸nh YT lµ s¸ng t¹o, do nhu cÇu thùc tiÔn quy ®Þnh, nhu
cÇu thùc tiÔn ®ßi hái chñ thÓ ph¶i nhËn thøc c¸i ®îc ph¶n ¸nh. Sù s¸ng
t¹o cña YT lµ sù s¸ng t¹o cña ph¶n ¸nh, dùa trªn c¬ së ph¶n ¸nh.
- Ph¶n ¸nh YT lµ tÝch cùc, s¸ng t¹o, v× ph¶n ¸nh ®ã bao giê còng
dùa trªn ho¹t ®éng thùc tiÔn x· héi vµ lµ s¶n phÈm cña c¸c quan hÖ x·
héi. YT chÞu sù chi phèi chñ yÕu cña c¸c quy luËt x· héi, do nhu cÇu giao
tiÕp x· héi vµ c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t hiÖn thùc cña con ngêi quy ®Þnh.
YT mang b¶n chÊt x· héi.
c) Nguån gèc YT:
CNDVBC kh¼ng ®Þnh: YT cña con ngêi lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn tù nhiªn vµ lÞch sö - x· héi. V× vËy, ®Ó hiÓu ®óng nguån gèc
vµ b¶n chÊt cña YT cÇn ph¶i xem xÐt nguån gèc cña YT trªn c¶ hai mÆt
tù nhiªn vµ x· héi.
- Tù nhiªn:
+ YT lµ ®Æc tÝnh riªng cña mét d¹ng vËt chÊt sèng cã tæ chøc cao
lµ bé n·o ngêi. Bé n·o ngêi lµ c¬ quan vËt chÊt cña YT. Ho¹t ®éng YT chØ
diÔn ra trong bé n·o ngêi, trªn c¬ së c¸c qu¸ tr×nh sinh lý - thÇn kinh cña
n·o. Do ®ã khi bé ãc bÞ tæn th¬ng th× ho¹t ®éng cña ý thøc sÏ kh«ng
b×nh thêng.
T¹i sao bé ãc ngêi l¹i cã thÓ sinh ra ý thøc? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy
chóng ta ph¶i nghiªn cøu mèi liªn hÖ vËt chÊt gi÷a bé ãc víi thÕ giíi
kh¸ch quan. ChÝnh MLH vËt chÊt Êy h×nh thµnh nªn qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh
thÕ giíi vËt chÊt vµo bé ãc con ngêi.
Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh phæ biÕn trong mäi d¹ng vËt chÊt. Ph¶n ¸nh
lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mét hÖ thèng vËt chÊt nµy ë hÖ
thèng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i cña chóng. KÕt qu¶
cña sù ph¶n ¸nh phô thuéc vµo c¶ hai vËt (vËt t¸c ®éng vµ vËt nhËn t¸c
®éng). Trong qu¸ tr×nh Êy, vËt nhËn t¸c ®éng bao giê còng mang th«ng
tin cña vËt t¸c ®éng.
+ YT lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh ®Æc trng riªng cã cña con ngêi, ®îc
ph¸t triÓn tõ thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cã ë mäi d¹ng vËt chÊt. §ã lµ n¨ng lùc
gi÷ l¹i, t¸i hiÖn cña hÖ thèng vËt chÊt nµy nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hÖ
thèng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng.
+ C¸c tæ chøc, c¸c hÖ thèng vËt chÊt tiÕn ho¸, thuéc tÝnh ph¶n ¸nh
cña chóng còng ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p.
Ph¶n ¸nh YT cña con ngêi lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt cña thÕ giíi
vËt chÊt.
Nh vËy, YT lµ thuéc tÝnh cña bé n·o ngêi, lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi
kh¸ch quan vµo bé n·o ngêi. Bé n·o ngêi (CQ ph¶n ¸nh TG vËt chÊt xung
quanh) vµ sù t¸c ®éng cña thÕ giíi vËt chÊt xung quanh lªn bé n·o ngêi lµ
nguån gèc TN cña YT.
- X· héi:
+ Sù ra ®êi cña bé n·o ngêi còng nh sù h×nh thµnh con ngêi vµ x·
héi loµi ngêi nhê ho¹t ®éng lao ®éng vµ giao tiÕp x· héi b»ng ng«n ng÷.
+ Lao ®éng lµ ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ngêi, lµm cho con ngêi
vµ XH loµi ngêi kh¸c hoµn toµn víi c¸c loµi ®éng vËt kh¸c.
+ Trong qu¸ tr×nh LĐ, con ngêi ®· biÕt chÕ t¹o c¸c c«ng cô ®Ó s¶n
xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. C«ng cô ngµy cµng ph¸t triÓn lµm t¨ng kh¶ n¨ng
con ngêi t¸c ®éng vµo TN, kh¸m ph¸ vµ t×m hiÓu TN, b¾t tù nhiªn béc lé
nh÷ng thuéc tÝnh cña m×nh.
+ Lao ®éng cña con ngêi lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých, t¸c ®éng vµo
thÕ giíi kh¸ch quan lµm biÕn ®æi, c¶i to¹ thÕ giíi kh¸ch quan nh»m tho¶
m·n nhu cÇu cña con ngêi. Qu¸ tr×nh ®ã còng lµm biÕn ®æi chÝnh b¶n
th©n con ngêi, lµm cho con ngêi ngµy cµng nhËn thøc s©u h¬n thÕ giíi
kh¸ch quan.
+ ChÝnh nhê cã qu¸ tr×nh lao ®éng, bé n·o ngêi ph¸t triÓn vµ ngµy
cµng hoµn thiÖn, lµm cho kh¶ n¨ng t duy trõu tîng cña con ngêi còng
ngµy cµng ph¸t triÓn. Ho¹t ®éng lao ®éng cña con ngêi ®· ®a l¹i cho bé
n·o ngêi n¨ng lùc ph¶n ¸nh s¸ng t¹o vÒ thÕ giíi.
+ Ho¹t ®éng lao ®éng cña con ngêi ®ång thêi còng lµ ph¬ng thøc
h×nh thµnh, ph¸t triÓn ý thøc.
+ Lao ®éng s¶n xuÊt lµ c¬ së cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
ng«n ng÷. Trong lao ®éng, con ngêi tÊt yÕu cã nh÷ng quan hÖ víi nhau
vµ nhu cÇu trao ®æi kinh nghiÖm. Tõ ®ã ng«n ng÷ ra ®êi vµ ph¸t triÓn
cïng víi lao ®éng.
+ Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai, lµ c¸i "vá vËt chÊt" cña t
duy, lµ ph¬ng tiÖn ®Ó con ngêi giao tiÕp víi nhau, ph¶n ¸nh mét c¸ch
kh¸i qu¸t sù vËt. Nhê cã ng«n ng÷, con ngêi tæng kÕt kinh nghiÖm thùc
tiÔn, trao ®æi th«ng tin cho nhau, trao ®æi tri thøc tõ thÕ hÖ nµy sang
thÕ hÖ kh¸c.
+ Ng«n ng÷ lµ ph¬ng tiÖn vËt chÊt kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña sù
ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t h¬n, trõu tîng ho¸, tøc lµ cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý
thøc. Lao ®éng vµ ng«n ng÷ lµ "hai søc kÝch thÝch chñ yÕu" biÕn bé n·o
con vËt thµnh bé n·o ngêi, ph¶n ¸nh t©m lý ®éng vËt thµnh ph¶n ¸nh ý
thøc.
Lao ®éng vµ ng«n ng÷, ®ã chÝnh lµ nguån gèc x· héi quyÕt ®Þnh
sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc.
=> Nguån gèc tù nhiªn vµ x· héi lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó h×nh
thµnh nªn YT cña con ngêi.
3. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt - ý thøc
a. Vai trß quyÕt ®Þnh cña vËt chÊt ®èi víi YT
- VC cã tríc, YT cã sau. VC tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc vµ lµ
nguån gèc sinh ra ý thøc. N·o ngêi lµ d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao, lµ c¬
quan ph¶n ¸nh ®Ó h×nh thµnh ý thøc. ý thøc tån t¹i phô thuéc vµo ho¹t
®éng thÇn kinh cña bé n·o trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan.
- YT lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt vµo n·o ngêi, lµ h×nh ¶nh cña
thÕ giíi kh¸ch quan. TG kh¸ch quan lµ nguån gèc cña YT, quyÕt ®Þnh néi
dung cña ý thøc.
+ Chñ nghÜa duy t©m cho r»ng YT cã tríc, VC cã sau. YT kh«ng ph¶i
lµ sù ph¶n ¸nh cña VC.
+ CN duy vËt siªu h×nh: xuÊt ph¸t tõ quan niÖm con ngêi sinh vËt,
con ngêi tù nhiªn ®Ó xem xÐt mèi quan hÖ VC-YT. Hä kh¼ng ®Þnh VC
cã tríc, YT cã sau, VC quyÕt ®Þnh ý thøc. Nhng v× xuÊt ph¸t tõ con ngêi
sinh vËt, con ngêi tù nhiªn nªn hä cha thÊy ®îc vai trß cña ý thøc.
+ CNDVBC: XuÊt ph¸t tõ con ngêi hiÖn thùc, con ngêi thùc tiÔn ®Ó
xem xÐt quan hÖ gi÷a VC-YT. Tõ ®ã, hä kh¼ng ®Þnh VC cã tríc, YT cã
sau. VC quyÕt ®Þnh YT vµ YT t¸c ®éng trë l¹i VC th«ng qua ho¹t ®éng
con ngêi.
b. YT cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, t¸c ®éng trë l¹i vËt chÊt:
- YT cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi so víi vËt chÊt, gãp phÇn c¶i biÕn
thÕ giíi kh¸ch quan th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi.
+ YT ph¶n ¸nh ®óng hiÖn thùc kh¸ch quan, cã t¸c dông thóc ®Èy
ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o thÕ giíi vËt
chÊt.
+ YT ph¶n ¸nh kh«ng ®óng hiÖn thùc kh¸ch quan, ë møc ®é nhÊt
®Þnh, cã thÓ k×m h·m ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi trong qu¸ tr×nh
c¶i t¹o tù nhiªn vµ x· héi.
- Sù t¸c ®éng cña YT ®èi víi vËt chÊt ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña
con ngêi. Con ngêi dùa trªn nh÷ng tri thøc cña m×nh vÒ thÕ giíi kh¸ch
quan, hiÓu biÕt nh÷ng quy luËt kh¸ch quan, tõ ®ã ®Ò ra môc tiªu, ph-
¬ng híng, biÖn ph¸p vµ ý chÝ thùc hiÖn môc tiªu Êy.
- Vai trß tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc con ngêi trong qu¸
tr×nh c¶i t¹o thÕ giíi hiÖn thùc ®îc ph¸t triÓn ®Õn møc ®é nµo ®i ch¨ng
n÷a vÉn ph¶i dùa trªn sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµ c¸c ®iÒu kiÖn
kh¸ch quan.

4. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn


- VC quyÕt ®Þnh ý thøc, YT lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt, cho nªn
trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, trong
ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i lu«n lu«n xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ, t«n träng vµ
hµnh ®éng theo quy luËt kh¸ch quan. Nguyªn t¾c nµy ®ßi hái chóng ta
khi nhËn thøc vµ hµnh ®éng ph¶i xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng
thùc tÕ kh¸ch quan, kh«ng ®îc xuÊt ph¸t tõ ý muèn chñ quan, kh«ng lÊy
ý muèn chñ quan cña m×nh lµm c¬ së ®Þnh ra chÝnh s¸ch, kh«ng lÊy ý
chÝ ¸p ®Æt cho thùc tÕ. N¾m v÷ng nguyªn t¾c kh¸ch quan ®ßi hái ph¶i
t«n träng sù thËt, tr¸nh th¸i ®é chñ quan, duy ý chÝ, nãng véi, ®Þnh
kiÕn, kh«ng trung thùc.
- Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc, ph¸t huy vai trß
nh©n tè con ngêi:
+ Nguyªn t¾c kh¸ch quan kh«ng bµi trõ mµ cßn ®ßi hái ph¶i ph¸t
huy tÝnh n¨ng ®éng: chñ quan, ph¸t huy s¸ng t¹o cña ý thøc.
+ Vai trß tÝch cùc cña ý thøc lµ ë chç nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan,
lµm c¬ së cho con ngêi h×nh thµnh ®îc môc ®Ých, ph¬ng híng, biÖn
ph¸p vµ ý chÝ cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh.
+ Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i gi¸o dôc vµ n©ng cao tr×nh ®é
tri thøc khoa häc cho nh©n d©n nãi chung, n©ng cao tr×nh ®é cho c¸n
bé, ®¶ng viªn, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn nÒn v¨n minh trÝ tuÖ ngµy nay.
+ §Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c kh¸ch quan vµ ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng
chñ quan cña con ngêi, ph¶i vËn dông ®óng c¸c quan hÖ lîi Ých, ph¶i cã
®éng c¬ trong s¸ng, th¸i ®é thËt sù kh¸ch quan, khoa häc, kh«ng vô lîi.
- Kh¾c phôc vµ ng¨n ngõa bÖnh chñ quan, duy ý chÝ:
+ Chñ quan, duy ý chÝ lµ mét c¨n bÖnh kh¸ phæ biÕn ë níc ta vµ
nhiÒu níc XHCN tríc ®©y, g©y t¸c h¹i nghiªm träng ®èi víi sù nghiÖp
x©y dùng CNXH.
+ YT lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét c¸ch s¸ng t¹o, s¸ng
t¹o trªn c¬ së cña sù ph¶n ¸nh. V× vËy, nÕu cêng ®iÖu tÝnh s¸ng t¹o cña
YT sÏ r¬i vµo bÖnh chñ quan, duy ý chÝ. BÖnh chñ quan, duy ý chÝ lµ
khuynh híng tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nh©n tè chñ quan, cña ý chÝ, xa
rêi hiÖn thùc kh¸ch quan, bÊt chÊp quy luËt kh¸ch quan, lÊy sù nhiÖt
t×nh thay cho sù yÕu kÐm vÒ tri thøc khoa häc.
§Ó kh¾c phôc bÖnh chñ quan, duy ý chÝ ph¶i sö dông ®ång bé
nhiÒu biÖn ph¸p. Tríc hÕt, ph¶i ®æi míi t duy lý luËn, n©ng cao n¨ng lùc
trÝ tuÖ, tr×nh ®é lý luËn cña §¶ng. Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i t«n
träng vµ hµnh ®éng theo quy luËt kh¸ch quan. Ph¶i ®æi míi c¬ chÕ
qu¶n lý kinh tÕ, ®æi míi tæ chøc vµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña hÖ thèng
chÝnh trÞ, chèng b¶o thñ, tr× trÖ, quan liªu.
- Sù ®èi lËp VC-YT chØ cã ý nghÜa trong ph¹m vi nhËn thøc luËn.
Cho nªn trong cuéc sèng sù ph©n chia trong VC vµ YT chØ mang ý nghÜa
t¬ng ®èi. Do vËy, ph¶i kÕt hîp hai yÕu tè nµy khi ®Ò ra c¸c chñ tr¬ng,
chÝnh s¸ch.

You might also like