[!

JNDERZOEKATELIERS BOUWKUNDE
Onderzoek Deltametropool

Atelier

ISTADI
COLOFON
Redaktie

prof. ir. D.H. Frieling

ir. W. Reh
ir. M. Berghauser Pont
M.M. Peters

Lay- out en Produktie

M.M. Peters

Uitgave

Publikatiebureau Bouwkunde
Faculteit Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1, 2628 CR Delft
Telefoon 015- 2784737

Druk

NKB Offset bv, Bleiswijk

2
Atelier INHOUD

ISTADI
Onderzoek Deltametropool

Voorwoord 5

West-Nederland als onderwerp van ontwerpend

onderzoek - prof. ir. D. Frieling 7

Kopzeer aan de Noordzee - ir. W. Reh 15

Afstudeerproject M. Berghauser Pont 23

Zeven afstudeerprojecten 39
Haagse Bluf - R.Broesi 40

De stadsrand van de Randstad - S. Hooijmaaijers 44

De Nederlandse kust - T. v.d . Klaauw & G. Reitsma 48

Hart gebroken - A. Rommerts 52

Wonen, werken en mobiliteit - R. Rooij 56

De Wassenaarse slag - O. Russel 60

Ontspannen ruimte - C. Talsma 64

Bijlagen 69
Afstudeerders Atelier Deltametropool 70

Bijlagen M. Berghauser Pont 72

3
4

Onderzoekateliers zijn een samenwerkingsvorm
van studenten in de afstudeerfase, promovendi,
staf en hoogleraren, in totaal 8 tot 12 personen .
Een onderzoekatelier combineert onderwijs met
onderzoek: het thema van onderzoek van pro-
motor en promoventus is richtinggevend voor
de afstudeerprojecten van de deelnemende stu-
denten.
Een dergelijke vorm van integratie van onder-
wijs en onderzoek heeft in de universitaire
wereld een langere traditie. Voor de faculteit
Bouwkunde is deze werkvorm nieuw. Dat heeft
twee redenen. Ontwerpen als vorm van toe-
komstonderzoek wordt pas sinds kort als onder-
zoek herkend en nog ternauwernood erkend,
gegeven de gevestigde positie van het empi-
risch onderzoek. Bovendien heeft in een ont-
werp opleiding als die in Bouwkunde het af-
studeerproject altijd meer het karakter gehad
van een meesterproef, gericht op zelfstandige
beroepsuitoefening dan als proeve van be-
kwaamheid tot het leveren van een bijdrage aan
de ontwikkeling van het vakgebied.
Het onderzoekatelier Deltametropool is onstaan
uit twee afstudeerateliers De Groene Metropool,
gestart in januari 1995, Deltasteden gestart in
september 1995. Beide ateliers hadden hetzelf-
de studiegebied - West-Nederland - maar onder-
zochten verschillende thema's: in de Groene Me-
tropool stond wisselwerking stad-land centraal,
in Deltasteden de wisselwerking stad-water. Per
november 1997 zijn beide ateliers samenge-
voegd en omgevormd tot een afstudeeratelier
met als staf prof.ir. D.H. Frieling, dr.ir. W. Reh en
prof.ir. C. Weeber (mentoren), ir. A. Tisma (pro-
movendus/tutor) en J. Raith als student-assis-
tent.
Dit onderzoekatelier vormt onderdeel van een
pilot-project waaraan in dit stadium een zestal
van deze ateliers deelnemen, overwegend met
stedenbouwkundige thema's. Vermoedelijk zuI-
len in de loop van dit academisch jaar ook
onderzoekateliers met overwegend architecto-
nische of bouwtechnologische thema's tot
stand komen.
VOORWOORD
Prof. ir. D.H. Frieling
De acht afstudeerprojecten die in deze publica-
tie aan de orde komen zijn een betrekkelijk wil-
lekeurige selectie uit het geheel van projecten
dat in deze ateliers - en voor een deel ook er
buiten in de afgelopen jaren tot stand kwam.
Op praktische gronden is besloten het aantal
projecten beperkt te houden. De selectie heeft
plaatsgevonden op grond van de wens een aan-
tal onderzoekthema's en onderzoekmethoden
aan de orde te stellen en tegelijkertijd een soort
dwarsdoorsnede te maken door het afstudeer-
werk om te bezien welke bijdrage deze leveren
aan een beter inzicht in kansen voor de toe-
komst.
In twee projecten beweegt het ontwerpend
onderzoek zich op de nationale schaal. Het gaat
in beide om sectorale interventies: de nationale
schaal. Een agrarische strategie (M. Berghauser
Pont) hanteert de varkensteelt als instrument
om vorm te geven aan het landschap in het
Groene Hart; de Nederlandse kust (T. van der
Klaauw en G. Reitsma) hanteert het toerisme als
instrument tot herordening van het kustgebied
met name dat van Holland.
Twee projecten hebben de Randstad en het
Groene Hart tot onderwerp van ontwerpend
onderzoek: Hart gebroken (A. Rommerts) biedt
een ontwerp dat op alle schaalniveau's een
kader schept voor ruimtelijk ontwerp (het pro-
ject werd reeds eerder in deze serie van het
atelier stad compleet gepubliceerd). De Stads-
rand van de Randstad. (S. Hooijmaaijers) onder-
zoekt de mogelijkheden tot het beheersen van
de stadsranden, de overgangen tussen stad en
landschap, en test die instrumenten na een
reeks ontwerpen.
Twee projecten onderzoeken de wisselwerking
tussen stad en weg. Haagse Bluf (R. Broesi)
demonstreert de potenties van de bundel
infrastructuur tussen Den Haag en Ypenburg als
generator van stedelijke kristallisatiepunten;
wonen, werken en mobiliteit (R. Rooij) zoekt
naar een reductie van de personenmobiliteit
door interactie van netwerktransformaties van
de wegen en alternatieve locaties voor nieuw
stedelijk gebied.
5
Twee projecten richten zich op zogenoemde
tussen gebieden: Ontspannen ruimte (C.
Talsma) pleegt met haar ontwerp een doel-
gerichte interventie in Oost IJsselmonde het
gebied tussen Rotterdam en Dordrecht; De
Wassenaarse Slag (0. Russel) onderzoekt met
haar ontwerp voor het gebied tussen Den Haag
en Leiden wat een meer middelen gerichte
interventie oplevert, met parken en wegen als
ontwerpmiddelen.

De waarde van de onderzoekateliers is, zo

moge uit deze summiere aanduiding reeds blij-
ken, niet alleen en zelfs niet in de eerste plaats,
gelegen in de kwaliteit van de afzonderlijke pro-
jecten, maar in de confrontatie en wisselwer-
king van de projecten onderhief. Juist in combi-
natie leveren de ontwerpen een spannende en
veelbelovende verkenning op van de ruimtelijke
potenties van de Deltametropool.

D.H. Frieling
Delft, 17 november 1997

6
WEST-NEDERLAND
ALS ONDERWERP VAN
ONTWERPEND ONDERZOEK
Prof. ir. D.H. Frieling

7
Inleiding
West-Nederland als onderwerp van ontwerpend
onderzoek. Waar gaat dat over? Hoe wordt dat
onderzoek gedaan? Wat zijn de resultaten? Het
zijn deze drie vragen die in deze nabeschou-
wing aan de orde komen. Een snelle kranten-
lezer zou die vragen in een andere volgorde
beantwoord krijgen: eerst de resultaten, dan
het onderwerp en tenslotte - heel misschien -
nog iets over de methode van onderzoek. Voor
een universitaire onderwijsinstelling staat de
methode juist centraal: het onderwerp kan
tamelijk willekeurig, bij wijze van voorbeeld,
worden gekozen; de resultaten zijn voorname-
lijk van belang om te testen of de methode
werkt.
Precisering van het onderwerp
Met West-Nederland wordt gedoeld op het
dichtstbevolkte deel van Nederland. Voor wie
denkt in bestuurlijke grenzen bestaat West-
Nederland uit Noord-Holland, Zuid -Holland en
Utrecht. Voor wie in waterloopkundige termen
denkt bestaat het uit een gebied begrensd door
de Noordzee van Hondsbossche Zeewering tot
Hoek van Holland (de strandwallenkust), Nieu-
we Warterweg-Oude Maas-Merwede, de Nieu-
we Hollandse Waterlinie (ongeveer overeen-
komende met Merwedekanaal-Amsterdam-
Rijnkanaal) en tenslotte het Noordzeekanaal
dat, zoals bekend, de strandwallenkust in
'Holland op zijn smalst' bij Ijmuiden doorsnijdt.
Beide gebieden overlappen elkaar grotendeels,
maar de Zuid-Hollandse eilanden, Waterland,
West-Friesland en de Kop van Noord-Holland
zowel als het Gooi en de Utrechtse Heuvelrug
vallen wel binnen de bestuurlijke gebiedsaan-
duiding maar buiten de waterloopkundige.
Het onderwerp van ontwerpend onderzoek is
de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling van dit
WATER
'land in de stad'
2000
'stad in het land'
1000
'water en land'
figuur 1: decompositie van het onderwerp van ontwerpend onderzoek
8
gebied. Tot dit doel wordt de ruimtelijke inrich-
ting zowel naar type van verschijningsvorm als
naar historische ontstaansgeschiedenis gede-
componeerd om het onderwerp hanteerbaar te
maken voor onderzoek en bewerkbaar voor ont-
werp. De gekozen decompositie van het inge-
richte land bestaat uit drie lagen: water en land
(peiljaar 1000). stad in het land (peiljaar 2000).
land in de stad (de toekomst, het onderwerp
van verkenning en bewerking van ontwerpend
onderzoek) (fig. 1).
Het onderzoek betreft de mogelijkheden tot
herinrichting van het gebied. Deze herinrichting
bestaat uit een compositie van de onderschei-
den componenten, die elk hun eigen dynamiek
hebben. De dynamiek in de ontwikkeling van de
componenten water en weg worden sterk be-
invloed door externe invloeden. Voor het water
zijn dat de zee, de rivieren en de neerslag, alle
drie exogene natuurlijke variabelen die capaci-
teit van het watersysteem, profiel van de water-
gangen en maaswijdte van het net vergaand
beinvloeden.
Voor de weg zijn dat de mondiale transport-
ketens door de lucht, over water en over land,
alle drie exogene geopolitieke variabelen, die
ook hier profielen, maaswijdte en capaciteit van
het systeem in hoge mate bepalen.
De dynamiek in de ontwikkeling van de compo-
nent land vertoont een gemengd exogeen en
endogeen karakter. Gegeven is het feit dat circa
tweederde van het landoppervlak van Neder-
land thans wordt gebruikt voor voedselproduc-
tie. Het streven naar een efficiënte mondiale
voedselhuishouding leidt tot voortgaande libe-
ralisering van de wereldmarkt in voedingsmid-
delen. Het streven om ook in tijden van rampen
en oorlogen op voedselgebied autonoom te zijn
LAND STAD WEG
stelt grenzen aan die liberalisering. Bovendien
dient agrarische productie tevens als beheers-
vorm van het landelijk gebied, hetgeen bij
voortgaande liberalisering en het eventueel ver-
dwijnen van bepaalde vormen van agrarische
productie uit Nederland de vraag oproept wie
dan het beheer over het cultuurlandschap voor
zijn rekening neemt. Voor de twee andere vor-
men van ruimtegebruik van het onbebouwde
land - natuur en recreatie - worden de variabe-
len meer door endogene ontwikkelingen be-
paald. Maat en schaal van landschappen, open-
heid en geslotenheid, geomorfologie en mate
van biodiversiteit zijn het resultaat van deze mix
van exogene en endogene variabelen .
De dynamiek in de ontwikkeling van de com-
ponent stad is overwegend endogeen van
karakter. Weliswaar vindt er sinds jaar en dag
migratie plaats tussen landen en continenten,
maar de massa van de bevolking bestaat toch
uit in dit land geborenen. En het is die bevolking
die zelf beslist over de wijze waarop zij in dit
land willen leven, voor zover het de aard,
omvang en ligging van hun nederzettingen
betreft.
Het onderzoek heeft dan ook betrekking op het
verloop van de verschillende exogene en endo-
gene variabelen en de wisselwerking in de vier
onderscheiden componenten onderling verto-
nen. Aldus ontstaat inzicht in de problemen die
dit oproept en kansen die dit schept.
Ontwerpend onderzoek is het verkennen van
ruimtelijke potenties. Het ontwerpend onder-
zoek doet geen uitspraken over het waarschijn-
lijke verloop van de genoemde variabelen,
maar verkent de ruimtelijke gevolgen van een
mogelijk verloop om aldus beter zicht te krijgen
op een wenselijke herinrichting. Voor zover
duurzaamheid als criterium wordt gehanteerd
voor het vaststellen van wenselijke herinrich-
ting is het nut van beschikken over verschillen-
de ontwerpen dat kan worden getest welke het
meest 'robuust' is, oftewel welk ontwerp het
meeste verschillende mogelijke toekomsten
kan accommoderen. Aldus kan een beeld ont-
staan van die herinrichting die de beste kansen
biedt voor de toekomst.
Het ontbreken van uitspraken over waarschijn-
lijke ontwikkelingen is een zwakte van het ont-
werpend onderzoek. In deze leemte kan ook niet
binnen de Faculteit worden voorzien omdat
noch curriculum, noch docentenbestand daar-
op zijn ingesteld. Er zijn twee mogelijkheden
om die inbreng van elders in te brengen. De
aardigste is om andere universiteiten in het
werk te betrekken , de meest eenvoudige om de
prognoses van onderzoekinstellingen als CPB,
SC PB, RIVM en RPD als richtsnoer te nemen.
Precisering van de methode
De afstudeerprojecten die in deze publicatie zijn
gebundeld zijn op verschillende wijze tot stand
gekomen, somm ige binnen, sommige buiten
de afstudeerateliers. Mede dankzij deze ateliers
is ook een ontwikkeling op gang gekomen
om een gemeenschappelijk referentiekader te
schappen dat het mogelijk maakt verschillende
ontwerpen voor verschillende gebieden, met
verschillende programma's en geheel verschil-
lende faseringen toch volgens eenzelfde me-
thode te ontwerpen (niet te verwarren met een
stijl). Binnen de vakgroep Stedebouwkunde
heeft met name prof.dr.ir. T.M. de Jong in een
serie publicaties (kleine methodologie van het
ontwerpend onderzoek - 1992, beeldkwaliteits-
plan de Baarsjes -1995, systematische transfor-
maties in het getekende ontwerp en hun effect -
1995) een stevig fundament ontwikkeld voor
een dergelijke methode. Dit wil niet zeggen dat
deze methode nu bij alle docenten en studenten
bekend is, nog minder dat deze algemeen is
aanvaard, laat staan door iedereen ook wordt
toegepast. In feite is van de acht hier behandel-
de projecten er maar een waar dit wel con-
sequent is gebeurd (Hart gebroken, A. Rom-
merts) en een waar er op vrijzinnige wijze mee
is geëxperimenteerd (Ontspannen ruimte, C.
Talsma).
Dat de methode vooraf niet welbewust is in-
gezet, is geen reden om deze niet achteraf te
benutten voor een typering en onderlinge ver-
gelijking van de ontwerpen. Het is dan nodig
zich vertrouwd te maken met twee begrippen.
De Jong maakt onderscheid tussen doelgericht
ontwerpen en middelengericht ontwerpen. In
het eerste geval zijn de middelen een functie
van het doel, de middelen zijn variabel (D=f(M)).
In het tweede geval zijn de doelen een functie
van het middel, de doelen zijn variabel (M=f(D)).
Het doelgerichte ontwerpen begint met een
probleemstelling, een programma van eisen:
doelgericht ontwerpen is probleemgestuurd.
Het middelengerichte ontwerpen onderzoekt
kansen, verkent de potenties van de middelen:
middelengericht ontwerpen is kansgestuurd.
Van de acht afstudeerprojecten zijn er zes aan te
merken als middelengericht (Agrarische strate-
gie/Berghauser Pont; Haagse Bluf/Broesi; de
9
 Nederlandse Kust/van der Klaauw + Reitsma; Hart
gebroken/Rommerts; Wassenaarse Slag/Russel;
Ontspannen ruimteffalsma) en de overige twee
als doelgericht. In de middelengerichte ontwer-
pen worden respectievelijk een varkensbedrijf
van 150 km 2 (Berghauser Pont), een verkeers-
corridor (Broesi), de specifieke kenmerken van
het bestaande landschappelijke en stedelijke
systeem (Rommerts; Talsma), de kust (Van der
Klaauw + Reitsma) en het ringvormige infra-
structuurnetwerk van de Randstad (Russel) als
ontwerpmiddel gehanteerd en worden de po-
tenties van dit middel verkend om op een ander
schaalniveau doelen (ontwerpprogramma's) te
definiëren. In de doelgerichte ontwerpen wordt
begonnen met concreet geformuleerde doelen -
beheersbare stadsranden (Hooijmaaijers), ver-
korten woon-werkafstanden (Rooy) - om vervol-
gens middelen te zoeken en op hun effecten te
Dit roept de vraag op welke maatstaf wordt
gehanteerd om deze schaalniveaus van elkaar
te onderscheiden. De Jong hanteert daarvoor
een factor 10 in oppervlakte, d.w.z. een factor 3
in de straal van het beschouwde oppervlak.
Gegeven het onderwerp van de afstudeerpro-
jecten - de deltametropool - bewegen de ont-
werpen zich in de maatreeks R=100 km tot R=1
km. In onderstaande tabel is met sterretjes
aangegeven welk deel van deze maatreeks de
ontwerpen bestrijken. De ontwerpers zijn met
initialen aangeduid.
Q.
E ....0)
~~
cE
.- 0
0::: ....
-0)
ct!~

toetsen om dit doel te bereiken. ct! cc

~c a... cc J: 0::: 0::: 0::: 0::: ~
(.)
lil
ct!
> ~ 0::: Ul ~ « 0::: 0 u
Het tweede begrippenpaar is repetitie en ver-
scheidenheid als indicatoren voor variatie in 1.000 *
beeldkwaliteit (fig. 2). 100 * *
30 * * * * * *
10 * * * * * * * *
Beeldkwaliteit 3
1
* *
*
*
*
*
*
* *
*
0,3
Beeldkwaliteit 0,1 *

Optimum De illustraties in deze publicatie zijn een selectie

uit het beeldmateriaal van de afstudeerprojec-
ten zelf. In het algemeen zijn uitwerkingen van
tenminste drie schaalniveaus nodig om het
werken met repetitie en verscheidenheid te kun-
nen demonstreren. De ontwerpen van Berghau-
max.
Variatie ser Pont, Rommerts, van der Klaauw + Reitsma
I+-----'''amplitude''--_I en Talsma vertonen doorlopende beeld reeksen
over tenminste vier schaalniveaus. Broesi de-
"het juiste midden" monstreert zijn ontwerp op drie schaalniveaus,
"milieu juste"
. te te Hooijmaaijers, Rooy en Russel beperken zich tot
wemlg veel twee.
Monotonie Repetitie Afwisseling Chaos
verveling herkenning verrassing overlading Uit deze zeer summiere en selectieve samen-
vatting van de methode van De Jong blijkt dat
figuur 2: beeldkwaliteit (bron: Beeldkwa/iteitsp/an deze berust op de compositie van de waarge-
'de Baarsjes', T.M.. de Jong en e.M. Raves/oot, 1995) nomen situatie als basis voor compositie van
een ontwerp. Op grond daarvan zou de metho-
De kern van dit begrippenpaar als ontwerpmid- de als compositieleer kunnen worden aange-
del is dat verscheidenheid en repetitie elkaar duid met de ontwerper als componist. In deze
wederzijds bepalen. Repetitie op een bepaald opvatting is het ook mogelijk de ontwerpen te
schaalniveau van waarneming is een noodzake- typeren naar het aantal componenten dat in het
lijke voorwaarde voor verscheidenheid binnen ontwerp aandacht krijgt. Als de indeling in vier
dit schaalniveau, de volgende schaal van waar- componenten van fig. 1 wordt gevolgd ontstaat
neming. het volgende overzicht. De ontwerpers zijn weer

10
met hun initialen aangeduid. (+ = veel aandacht; niet gevolgd . Vergelijking met analoge ont-
0= normaal aandacht; - = weinig aandacht) werpopgaven elders in binnen- en buitenland
heeft meestal niet plaatsgevonden. Broesi,
Rommerts en Talsma hebben wel gebruik
E
...0.
Cl)
gemaakt van het repertoire aan ontwerpinstru-
..lo<: 3: menten dat Reh heeft ontwikkeld. Het project
cë
.- 0 van Talsma voor Oost-IJsselmonde is een
a:+-, schoolvoorbeeld van de inversie-stedebouw die
-Cl)
COL Tummers en Tummers-Zuurmond beschrijven.
CO ra Ook het project van Hooijmaaijers kan in deze
LC 0.... ra I a: a: a: a: ~
() CO
IJl > ~ a: U) ---
~ <! a: 0 u zin worden geïnterpreteerd. De dissertaties zijn
ook nog zo recent, dat doorwerking in het
water 0 0 + + + - - + onderwijs nog niet heeft kunnen plaatsvinden.
land + 0 + + + - + + Hier ligt nog een opgave voor de toekomst.
stad 0 0 0 + + 0 - +
weg 0 + 0 + + + + + Wat zijn de resultaten?
De voorgaande evaluatie heeft de projecten
naar een aantal methodische kenmerken gety-
Van der Klaauw + Reitsma, Rommerts en peerd. Voor het ontwerpend onderzoek van de
Talsma leveren een complete compositie, Berg- deltametropool is het echter vooral van belang
hauser Pont hanteert de landinrichting als dra- wat de afstudeerprojecten per saldo hebben
ger van het ontwerp, Broesi het wegontwerp; opgeleverd aan resultaten. Die vraag wordt hier
Hooijmaaijers componeert vooral met land en tenslotte langs twee invalshoeken beantwoord.
water, Russel met land en weg; Rooy concen- Eerst worden de projecten bezien op hun 'inter-
treert zich op een verkeersmodel. ventiekracht'. Ruimtelijke ontwerpen worden
daartoe opgevat als expliciete voorstellen tot
In de afgelopen jaren - 1996 en 97 - zijn via dis- ruimtelijke interventie . De kracht van die voor-
sertaties van Reh, Meyer en Tummers + stellen kan dan worden beoordeeld aan de
Tummers-Zuurmond ook andere ontwerpme- hand van de ruimtelijke schaal van referentie en
thoden aan de orde gesteld. Ook Reh volgt van daadwerkelijke interventie, van het concept
een methode van decompositie en compositie, oftewel het beoogde ruimtelijke effect, van het
maar deze wordt geworteld in de geschiedenis ontwerpmiddel, het beoogde interventieinstru-
en de methode berust eerder op vergelijking ment en tenslotte van het resultaat, de ver-
van concepties dan op meten van constructies. wachting of dit instrument het beoogde effect
De werkwijze is eerder analoog - zoals ... ook - zal sorteren. Vervolgens worden de projecten
dan, zoals bij De Jong, causaal - indien ... dan. bezien op hun originaliteit, op hun vernieuwen-
de kracht.
Voor de dissertaties van Meyer en Tummers +
Tummers-Zuurmond geldt dit in nog veel ster- Qua referentieschaal zijn de projecten in twee
kere mate. Beide ontwerpmethoden - de een groepen te onderscheiden. De groep die een
over de relatie water-stad, de andere over de nationale of zelf internationale referentieschaal
relatie land-stad - worden volledig gebaseerd hanteert (R=100 km of meer) - Berghauser Pont,
op vergelijking van respectievelijk havensteden van der Klaauw + Reitsma, Rommerts - en de
en metropolen. Een grote rijkdom aan beeld- groep die een regionale referentieschaal heeft
materiaal is daarbij een onmisbaar onderdeel gekozen (R=30 km of minder) - Broesi, Hooij-
van deze methode. De compositie als geheel - maaijers, Rooy, Russel en Talsma -.
het concept - is steeds punt van vertrek en aan-
komst en dit concept blijft ook tijdens de reis Broes; (Haagse Bluf) heeft als referentieschaal
tussen deze punten voortdurend het object van de agglomeratie (R=10), als interventieschaal
aandacht en bewerking. Ook hier kan natuurlijk de verkeerscorridor tussen Den Haag en
niet worden ontkomen aan decompositie, maar Ypenburg (R=10). Zijn interventie is het defini-
de componenten worden minder als onafhan- eren van interventiepunten in dit 'stromenland-
kelijke variabelen beschouwd, dan wel als schap' om aldus projecten te definiëren en
elkaar wederzijds bepalende. tegelijkertijd - buiten deze interventiepunten -
helderheid te scheppen voor wat hij noemt
In de acht afstudeerprojecten die hier worden 'zones van vertraging' en 'instant city'. Het
behandeld is deze methode in het algemeen beoogde effect is dus het onderscheiden van

11
projecten en van routine. Het ontwerpmiddel is
het definiëren van de ruimtelijke condities voor
beide typen van stedelijke ontwikkeling. Instru-
ment en effect zijn in het ontwerp op overtui-
gende wijze gekoppeld: de interventiekracht
van het onderzoek is daarom groot te achten.
Hooijmaaijers (de stadsrand van de Randstad)
neemt als referentieschaal het Groene Hart
(R=30) en als interventieschaal diverse deel-
gebieden (R=10, 3, 1). Haar interventie is gericht
op het beheersen van de stadsrand met ver-
schillende instrumenten: landschappelijke een-
heden (landbouw, bos, water, natuurgebieden),
fysieke barrières (wegen e.d.) en juridische in-
strumenten. Deze instrumenten zijn schaalge-
bonden zodat voor randdefinities op interven-
tieschalen van 10, 3 en 1 km de effectiviteit van
de instrumenten verschilt. Hoewel de uitwer-
king nog niet overal overtuigt kan toch worden
gesproken van een potentieel grote interventie-
kracht juist dankzij de differentiatie in instru-
menten en interventieschalen: zo kan een in-
strument 'op maat' worden samengesteld van
de ruimtelijke opgave die wordt gesteld.
Rooy (Wonen, werken, mobiliteit) heeft als
referentieschaal de zuidvleugel (R=30), en als
interventieschaal het tussengebied Den Haag-
Rotterdam (R=10). Zijn interventie beoogt het
verminderen van het woon-werkverkeer. Als
ontwerpmiddel hanteert hij de onderlinge af-
stemming van infrastructuur en de locatie van
stedelijk gebied. Het onderzoek blijft door een
globale en schetsmatige opzet nogal oppervlak-
kig; het ontwerpmiddel is eenzijdig. Instrument
en effect zijn niet overtuigend gekoppeld, de
interventiekracht is derhalve gering.
Russel (Wassenaarse Slag) heeft als referentie-
schaal en interventieschaal het gebied tussen
Den Haag en Leiden (R=10). Haar interventie is
gericht op het scheppen van voorwaarden voor
autonome en in zekere zin 'spontane' verstede-
lijking ervan, als alternatief voor planmatige
verstedelijking van het Groene Hart. Als ont-
werpmiddelen hanteert zij het aanvullen van
het wegensysteem tot een alzijdig evenwichtig
grid en het selecteren van onderdelen van de
thans nog volop aanwezige groene ruimte om
dit te transformeren tot een parksysteem en het
aldus veilig te stellen als drager van de niet
nader uitgewerkte - immers spontane - verste-
delijking. Effect en instrument zijn overtuigend
gekoppeld, de interventiekracht is groot. Dat
laat onverlet dat het politieke draagvlak voor
deze interventie vermoedelijk gering zal zijn
12
omdat de ruimtelijke argumentatie op naast-
gelegen referentieschalen zwak is of zelfs ont-
breekt.
Talsma (Ontspannen ruimte) neemt als refe-
rentieschaal de Drechtsteden (R=10), als inter-
ventieschaai Oost-IJssel monde (R=3). Haar
interventie is gericht op een dubbele doelstel-
ling: accommoderen van stedelijke groei in
combinatie met een herstel van de relatie tus-
sen landschappelijke ondergrond en stedelijk
programma. Haar ontwerpmiddel is de inversie
van stad en land als centraal object van bewer-
king voor de stedebouwkundige. Zij transfor-
meert daartoe het open restgebied aan de ach-
terkant van Zwijndrecht, Hendrik-Ido-Ambacht,
Ridderkerk en Barendrecht tot een centraal
park. Aldus worden stedelijke achterkanten
getransformeerd tot voorkanten. Effect en in-
strument worden overtuigend gekoppeld: de
interventiekracht is groot.
Berghauser Pont (Agrarische strategie) neemt
als referentieschaal Europa (R=1000) en als
interventieschaal het Groene Hart, meer in het
bijzonder het gebied rond Alphen aan de Rijn
(R=30, R=10). Haar interventie heeft een drie-
ledige doelstelling: (1) saneren van de varkens-
houderij in economische zin, (2) het op ecologi-
sche gronden minimaliseren van het transport
in de keten van voedselproductie voor de var-
kens tot varkensvlees voor de mensen, (3)
benutten van agrarische grootbedrijven tot her-
inrichten van het landschap op de schaal van de
deltametropool. Door het rigoureus en krachtig
volhouden van de tweede doelstelling (minima-
liseren transportketens) blijkt dit grootbedrijf
als ontwerpinstrument ook voor de derde doel-
stelling effectief. Aldus wordt in het project
gedemonstreerd dat economische, ecologische
en ruimtelijke doelstellingen elkaar kunnen ver-
sterken. De interventiekracht is bijzonder groot
te noemen. Wel kan worden aangenomen dat
het radicale karakter van de interventie deze en
gene aan het schrikken zal maken.
Van der Klaauw en Reitsma (de Nederlandse
Kust) nemen als referentieschaal Nederland
(R=100) en als interventieschaal drie situaties
(R=3, 1). De veronderstelling die aan het project
ten grondslag ligt is dat een strategie voor de
kust van Holland (R=30) als geheel een voor-
waarde is voor strategische interventies op
onderdelen (R= 3 of 1). Zij hanteren daartoe
een tweeledig instrument: strategiegericht voor
de kust, interventiegericht voor onderdelen.
Voor de strategie combineren zij de ken mer-
ken van het historisch bewerkte kustlandschap
als 'drager' met een omvangrijk en rijk ge-
schakeerd toeristisch programma als 'inbouw-
pakket'. Voor de interventies combineren zij
bestaande plannen met bij voorkeur minimale
wijzigingen in die ontwerpen. Zij mikken tac-
tisch op het maken van werk met werk. Door
exuberante, toeristisch geïnspireerde presen-
tatiewijze gaat deze effect-instrument koppe-
ling in het visuele geweld enigszins verloren.
De aard en omvang van het object van be-
werking blijkt ook voor studenten wel heel hoog
gegrepen, zodat de doorwerking in veel ge-
vallen het karakter krijgt van improvisaties.
Niettemin verdient de gekozen interventie-
methode zeker verder onderzoek in volgende
projecten.
Rommers (Hart gebroken) neemt als referentie-
schaal West-Nederland (R=100) en componeert
haar interventies door tot op het niveau van het
stedelijk gebied (R=30, 10, 3, 1). Het beoogde
effect is het aantonen dat een opvatting van de
stedebouwkunde als compositie van land-
schappelijk gegeven en stedelijk programma,
indien op alle schaalniveaus consequent volge-
houden, tot een kwalitatief hoogwaardig milieu
leidt in de zin dat degenen die daarin verblijven
zich in het landschap thuisvoelen omdat het
zowel functioneel (het programma), ruimtelijk
(de inrich-ting) en historisch (het landschap)
herkenbaar is. Als instrument hanteert Rom-
merts de compositieleer zoals ontwikkeld door
De Jong, zodat haar project een voorbeeld is
van 'the medium is the message'. Indien het
verlangen naar zich thuis voelen, naar 'welzijn',
in de bevolking voldoende aanwezig zou zijn
om zich ook politiek te manifesteren kan deze
effect-instrumentcombinatie zeer krachtig blij-
ken. Als andere waarden, zoals een verlangen
naar meer inkomen en meer materiële goede-
ren, naar 'welvaart', krachtig zijn, zal het instru-
ment krachteloos blijven omdat het effect niet
wordt nagestreefd.
In welke zin zijn de projecten nu origineel en
vernieuwend?
Berghauser Pont hanteert het agrarisch groot-
bedrijf als instrument voor ordening van het
landschap in een metropolitane context. Gege-
ven het feit dat tweederde van alle grond een
agrarische bestemming heeft en gegeven het
feit dat stedelingen daarentegen het landelijk
gebied bezien uit een oogpunt van recreatie
en natuur en als reserveruimte voor verstede-
lijking, is hier sprake van een radicale ver-
nieuwing van perspectief. Indien de inversie-
stedebouw (het land in de stad) op de schaal
van de deltametropool een kans wil krijgen, ver-
dient dit instrument verdere ontwikkeling.
Broesi bewerkt het stromen land als publieke
projectontwikkelaar door interventiepunten als
projecten te verb ijzonderen uit een gebied dat
overigens uit routine (in de positieve zin van
vakbekwame repetitie) kan bestaan. Zeker voor
grote infrastructuur is dit een vernieuwende
werkwijze.
Hooijmaaijers ontwikkelt een gedifferentieerd
instrumentarium voor het beheersen van stad-
land overgangen. Ook hiervoor geldt: wordt de
deltametropool als vorm van inversie-stede-
bouw beschouwd, dan verdient dit instrument
verdere ontwikkeling.
Van de Klaauw + Reitsma combineren 'grand
design' op conceptueel niveau met 'minimal art'
op concreet niveau. Mocht deze combinatie werk-
baar blijken dan is sprake van een radicale inno-
vatie. Voor een duurzame samenleving is het
immers noodzakelijk de slagzin 'think global,
act local' serieus te nemen. Omdat locale mid-
delen altijd schaars zijn is werk met werk maken
onder de zinspreuk 'Iess is more' de aangewe-
zen, milieuvriendelijke weg.
Rommerts is in zekere zin de meest traditionele
van de acht ontwerpers omdat zij de aloude
waarden van het stedebouwkundig vakman-
schap in de zin van harmonie tussen gegeven,
historisch landschap en accommodatie van
dynamisch stedelijk programma en het door-
componeren van deze wisselwerking op alle
schaalniveaus als leidraad voor het ontwerp
hanteert. Waar dit vakmanschap echter in de
praktijk maar sporadisch wordt beoefend in
het geweld van de metropolitane dynamiek
zou de ijzeren consequentie waarmee dit in dit
studieproject gebeurt in de praktijk als een radi-
cale vernieuwing gelden.
Rooy stelt als onderdeel van zijn wijzigingen in
het infrastructurele netwerk voor om de A13
tussen Den Haag en Rotterdam te herontwer-
pen als stedelijke corridor (in plaats van zijn
huidige functie als nationale autosnelweg). Dit
voorstel wordt in het ontwerp alleen als schema
gegeven, zodat onduidelijk blijft wat de poten-
ties van deze transformatie zouden zijn. Niette-
min is hier sprake van een originele gedachte
in het vormgeven aan de zuidervleugel van de
delta metropool.
13
Russel schept via een combinatie van weg-
systeem en parksysteem condities voor spon -
tane stedebouw, nota bene in het dichtst-
bevolkte deel van de deltametropool. In de van
planmatig werken oververzadigde Nederlandse
cultuur kan deze ontspannen benadering van
het verstedelijkingsvraagstuk zonder meer als
een radicale innovatie gelden.

Talsma benut een additioneel stedelijk pro-

gramma niet als doel, maar als middel voor de
stedebouwkundige vormgeving van 'het land
in de stad ' . Deze innovatie, door haarzelf al
zoekende en tastende ontwikkeld en gevonden
is, zoals vermeld, in de dissertatie van Tummers
+ Tummers-Zuurmond, inmiddels ook theore-
tisch onderbouwd.

AI met al kan aan de hand van deze acht min of

meer willekeurig gekozen afstudeerprojecten
worden geconstateerd dat een onderzoekatelier
als deltametropool een grote rijkdom aan stra-
tegieën, ontwerpmethoden en ontwerpmidde-
len oplevert. Ontwerpend onderzoek als vorm
van onderzoek voor het ontwikkelen en beproe-
ven van ontwerpen als voorstellen tot ruimte-
lijke interventie in West-Nederland en tot trans-
formatie van de Randstad als uiteengelegde
stad in de Deltametropool als ineengelegde stad
blijkt nuttig. Reden om op de ingeslagen weg
voort te gaan.

14
KOPZEER
AAN DE NOORDZEE
Ir. w. Reh

15
 Inleiding
Het werkverband Landschapsarchitectuur van de
Faculteit der Bouwkunde houdt zich bezig met
'stedelijke landschapsarchitectuur', dat wil zeg-
gen met de toepassing van het landschaps-
architectonisch ontwerp-instrumentarium bij
verstedelijkingsvraagstukken. Daarin zijn ver-
schillende 'onderzoeksvelden' te onderscheiden.
Landschapsarchitectonische strategieën heb-
ben in de Westeuropese stedebouwkunde een
belangrijke rol gespeeld. De tuin is altijd een
stedelijk prototype geweest. Het instrumenta-
rium van de landschapsarchitectuur en haar
experimentele traditie werden eerder behan-
deld in het Engelstalige handboek Architecture
and Landscape'.
Het verband tussen de landschapsarchitectuur
en het stadsontwerp is het onderwerp van een
studie naar de oorsprong en de conceptie van
het stedelijk landschap. Een deel daarvan is
behandeld in Arcadia en Metropolis maar er is
uitgebreider onderzoek nodig om de kennis
hiervan op het vereiste niveau te brengen 2 •
De regionale opgave
De regionale opgave impliceert drie belangrijke
vragen op het gebied van de landschapsarchi-
tectuur. In de eerste plaats is een diepgaande
landschapsarchitectonische analyse van het
Hollandse laagland, met zijn duinlandschappen,
poldervlakte en droogmakerijcomplexen nodig.
Zonder een dieper inzicht in de vorm van dit
landschap weten wij niet waar wij zijn en kan de
'genius loci' van het laagland niet uit de fles
komen. 3
In de tweede plaats moet er een landschaps-
architectonische typologie van het metropoli-
taine landschap worden ontworpen. Een aanzet
daartoe werd reeds in de studie Landschaps-
transformaties gegeven. De hierin naar voren
gebrachte metropolitaine prototypen 'stromen-
landschap', 'plantage' en 'landschapstheater'
hebben inmiddels in vele analyses en ontwer-
pen hun betekenis als conceptuele kristallisatie-
punten bewezen maar moeten verder worden
gedifferentieerd en verdiept. 4
e.M. Steenbergen, W. Reh: Architecture and Landscape. The design Experiment of the Great European Gardens and Landscapes.
Prestel/THOT Publishers, Munchen/New Vork/Amsterdam 1996.
2 W. Reh: Arcadia en Metropolis. Het landschapsexperiment van de Verlichting . Anatomie van het picturale ontwerp in de eerste
versie voorzien medio 1998.
3 W. Reh, e.M. Steenbergen e.a.: Het Droogmakerijlandschap. Publikatie voorzien medio 1998.
4 W . Reh, e .M. Steenbergen, P.H. de Zeeuw: Landschapstransformaties. Stedelijke transformaties van het Nederlandse landschap.
Geheel herziene tweede versie. TU Delft 1995.
5 e .M. Steenbergen, P.H. de Zeeuw, W. Reh m.m.v. Aben Rob (samensteller): Het Montagelandschap. De landschapsarchitectuur van
de stad. TU Delft 1995.
16
In de derde plaats moet de techniek van de ste-
delijke transformatie van het cultuurlandschap
nader worden uitgewerkt. Het montageland-
schap gaf reeds een aanzet maar de analyse
was daarbij voornamelijk gericht op het stads-
ontwerp. De regionale opgave moet hierin nog
sterker worden geprofileerd. 5
In het ontwerp van een Deltametropool zal het
Hollandse landschap een hoofdrol spelen. Het
landschapsarchitectonisch gezichtspunt van
waaruit de hier gebundelde studies worden
bekeken is derhalve dat van het metropolitaine
experiment. Inhoudelijke en technische tekort-
komingen worden daarbij liefdevol geaccep-
teerd; het is het concept dat telt. Zij vormen op
deze wijze bekeken de conceptuele bouwstenen
voor een Hollandse metropool.
11 Kanttekeningen
De verschillende studies zijn in aansluiting op
het bovenstaande thematisch te groeperen. Bij
elke studie zijn kanttekeningen geplaatst die
het ontwerp in 'het landschapsarchitectonische
debat' plaatsen.
1 Grenzen aan de groei
De stadsrand van de randstad
Het doel van dit ontwerp is een beheersbare
stadsrand. Kan dat? Er worden zes barrières op-
geworpen om de stedelijke groei te beheersen.
Het Groene Hart transformeert door recreatieve
inrichting en natuurbouw in een Nieuw Natio-
naal Landschapspark (NNLP). Op de overgangs-
zone van deze twee ontstaat de 'definitieve
stadsrand'. Haarlem, Amsterdam en Utrecht
worden door stedelijke bebouwing in hoge dicht-
heid afgerond; Rotterdam, Den Haag, Leiden,
Zoetermeer, Gouda en Alphen met een gemid-
delde dichtheid.
De droogmakerijen en de Waarden spelen in
het regionale ontwerp (een combinatie van ver-
schillende strategieën, onder andere zonering)
een belangrijke rol. De droogmakerijen moeten
open blijven en hun agrarische functie behou-
den. Voor het Hollandse veenweidegebied als
het meest problematische cultuurlandschap
wordt geen specifieke oplossing aangedragen.
De Waarden worden gezoneerd door middel
van waterzuiveringsgebieden, moerasbossen,
een heuvel en 'pioniersbos' die in samenwer-
king met een 'afgeronde stedelijke eenheid' de
verstedelijking bestrijden en het open veen-
landschap beschermen. Er worden zichtlijnen
'aangelegd' die een recreatieve route begelei-
den voor de broodnodige visuele samenhang.
Het is de vraag of deze defensieve strategie kan
werken, nog afgezien van de ingewikkeldheid
ervan, die een zeer consistent beleid van de
verschillende overheden veronderstelt. De stad
zelf wordt beschouwd als een black box,
waarvan men de inhoud niet hoeft of wil ken-
nen. De vorm ontstaat hier niet uit het proces
maar wordt als het ware in een mal gegoten.
Een voordeel van dit ontwerp is dat het elk deel
van de landkaart als stedelijk milieu benoemt
door er een stedelijke claim op te leggen.
2 De parkstad revisited
Wonen, werken en mobiliteit
Deze studie heeft de beperking van de mobili-
teit en de bijbehorende infrastructuur voor het
toekomstig ('post-VINEX')patroon van de Rand-
stad als doel. Op welke plekken in de Zuid-
vleugel van de Randstad kun je lokaties ontwik-
kelen die het woon-werk-verkeer verminderen?
Hoe kunnen wonen en werken weer dichter bij
elkaar worden gebracht? Dit vraagstuk is onder-
zocht aan de hand van het 'Ruimpad' optimali-
satie-model van de RPD en uiteengelegd in vier
modellen die elk 200 000 inwoners meer dan nu
huisvesten.
Het onderzoek resulteert in een ontwerpvoor-
stel voor de A13 als nieuwe stedelijke corridor,
de toevoeging van een stadsgewestelijk rail-
net tussen Delft, Zoetermeer en Rotterdam, de
aanleg van A4 tussen Den Haag en Rotterdam
alsmede een autoweg tussen Rotterdam en
Zoetermeer-oost. Deze ontwikkeling gaat in de
richting van een stedelijk netwerk van een
nieuw type, iets tussen de 1ge eeuwse metro-
pool en de huidige Randstad in. Wat deze opti-
malisatie betekent voor het landschap laat zich
raden. De tussenliggende gebieden lijken voor-
bestemd als parkgebieden. 6
Een bezwaar is dat de landschappelijke struc-
tuur geen uitgangspunt is geweest; het is nog
6 Ir. J.M. Tummers-Zuurmond: Het land in de stad. De stedebouw van de grote agglomeratie. Bussum, 1997.
7 Een dergelijke compositie opgebouwd uit punten, lijnen en vlakken vindt men in het structuurbeeld voor het stadsgewest Utrecht
in West 8 Landscape architects. De periferie als centrum. Een case-studie naar bos - en landschapsbouw in het stadsgewest Utrecht.
Studiereeks Bouwen aan een levend landschap nr 16, 1989.
de vraag of de omsloten gebieden ook de
potentie hebben om dit netwerk te kunnen dra-
gen. Natuurontwikkel ing volgens de EHS ver-
draagt zich slecht met dit net. De ontkenning,
doorsnijding of frustratie van landschappelijke
strukturen die de complementaire functie van
'metropolitaine lustwarande' kunnen vervullen
zou in een dergelijke opzet een ernstige denk-
fout zijn. Alleen een ragfijn spel tussen de cen-
tra als 'punten' in het stedelijk netwerk, de
'lijnen' van het cultuurlandschap en de 'vlakken'
van het natuurlijke landschap kan in een nieuwe
compositie een evenwichtig en rijk geschakeerd
stedelijk landschap opleveren. Juist in de ont-
worpen kwaliteit van zo'n landschap ligt de legi-
timatie van dit mobiliteit-conceptJ
3 Twee visies op het stedelijk wonen
De Wassenaarse Slag
Landschap en infrastructuur zijn in deze studie
de (gelijkwaardige) invalshoeken op het ver-
stedelijkingsproces van de Randstad. De infra-
structuur moet beter worden benut; stedelijke uit-
breidingen worden rechtstreeks gekoppeld aan
de infrastructuur waarbij de relatie met nabij ge-
legen centra losser wordt. Deze gedachtengang
trekt een historische parallel met de optimalisa-
tie van het stedelijk-landschappelijk systeem
zoals dat in het Kennemerland heeft plaats-
gehad. Het strandwallenlandschap tussen Den
Haag en Leiden leent zich hier uitstekend voor.
De potentiële bouwlocaties worden ingebed in
een 'landschappelijk raamwerk', dat de kenmer-
ken van het landschapspatroon (zowel van het
natuurlijk landschap als van het cultuurland-
schap) vastlegt. In het plan is een 'schoon-
watersysteem' opgenomen dat de biodiversiteit
doet toenemen . Langs de veenwateringen ko-
men natuurontwikkelingszones met een recrea-
tief programma. Het stedelijk wegennet wordt
zowel in noord-zuid als in oost-west richting uit-
gebreid 'om de stedelijke matrix te comple-
teren'. De profielen van de wegen in oost-west
richting, die nieuwe verstedelijkingsassen moe-
ten vormen, worden gevarieerd als uitdrukking
van de landschappelijke structuur.
Het landschappelijk raamwerk en het infrastruc-
tuurnetwerk vormen in deze gedachtengang
samen de basisinvesteringen voor een verste-
delijking in een latere fase, waarvan de vorm
17
nog nader moet worden bepaald. Dat laatste lijkt
wel erg te goeder trouw. De bestaande verschil-
len in ontsluiting worden immers opgeheven,
waarmee de zonering van het stedelijk-land-
schappelijk systeem gedeeltelijk wordt prijs-
gegeven. Dat kan alleen als er een stevige struc-
tuur voor in de plaats komt, die ook een land-
schapsarchitectonische strategie impliceert.
Verdichting van het strandwallenlandschap met
behoud van essentiële landschappelijke kwali-
teiten is denkbaar als overgang naar een metro-
politain stadslandschap. Maar zo'n verdichting
vergt een pijnlijk nauwkeurige bepaling en af-
stemming van de stedelijke milieutypologie op
de infrastructuur en op de ruimtelijkheid van
het landschapspatroon, wil op de lange duur
niet alle landschapskwaliteit verloren gaan. Een
'planologisch concept' is niet voldoende als
basis voor een stedebouwkundig ontwerp. De
les die wij uit de noordelijke uitbreidingen van
Den Haag, zoals bijvoorbeeld Mariahoeve, kun-
nen trekken is dat behalve een planologisch-
stedebouwkundig concept ook een landschaps-
architectonisch concept nodig is om deze trans-
formatie tot stand te brengen.
Ontspannen ruimte
De kern van deze studie is de verstedelijking
van het cultuurlandschap in gebieden die reeds
onder sterke verstedelijkingsdruk staan, zoals het
gebied tussen Rotterdam en Dordrecht dat alle
ongunstige kenmerken van de stedelijke peri-
ferie in zich verenigt. Hoe kan het bestaande
landschapspatroon op deze stedelijke rommel-
zolders worden getransformeerd tot een stede-
lijk woongebied en tegelijkertijd de ruimtelijk-
heid van weleer worden hersteld? Verdichten
en opruimen in dit soort probleemgebieden als
alternatief voor de ontwikkeling van standaard
VI N EX-locaties.
Als planologisch concept (er ligt een stadsge-
westelijk spreidingsmodel aan de studie ten
grondslag dat op zijn eigen merites moet wor-
den bekeken) lijkt het alleszins verdedigbaar.
Verdere stedebouwkundige uitwerking van dit
concept brengt echter aan het licht dat zulke
transformaties ingrijpend zijn en dat de ont-
spannen ruimte waar de titel van de studie op
duidt een grote maatschappelijke inspanning
vergt. Het montagelandschap dat zowel stede-
lijke als landschappelijke kwaliteiten in zich ver-
enigt veronderstelt een cultuuromslag en een
geïnspireerde regie.
8 Deze studie werd eerder integraal gepubliceerd in de reeks Atelier Stad, nr 3, mei 1996.
18
Een onzeker experiment waar veel onderling
vertrouwen en goede wil voor nodig is. Solide
stedebouwkundige uitgangspunten moeten
worden ingewisseld voor landschapsarchitec-
tonische concepten; belemmeringen moeten
worden omgetoverd tot inspirerende aanlei-
dingen voor een ontwerp. Essentiële delen van
het rivierenlandschap moeten worden leegge-
ruimd. Het ontwerp roept ook netelige vragen
op. Het wordt een autostad - maar hoe zit het
dan met de duurzaamheid en met het milieu?
Het zal vermoedelijk duurder uitpakken dan de
bouw van VINEX-Iocaties omdat er zeer hoge
eisen aan de landschapsarchitectonische detail-
lering moeten worden gesteld. De kans op mis-
lukkingen is inherent aan deze improvisatie-
stedebouw, die verwant is met de 1ge eeuwse
Engelse traditie.
Niettemin heeft het ontwerp een zekere eviden-
tie en lijkt deze studie een weg te wijzen die
begaanbaar is; het Rotterdamse model van het
'verstedelijkte landschap' marktconform en op
een moderne leest geschoeid. Het montage-
landschap als strategie, als een stedebouwkun-
dige boeienkoning. Wat had u eigenlijk in ge-
dachten voor de Zwijndrechtse Waard?
4 Metropolitaine mutanten
Hart gebroken
Deze studie wil de differentiatie van het stede-
lijk landschap van de Randstad aan de orde stel-
len. De 'compositieanalyse' van Taeke de Jong
is hier gebruikt om de milieudifferentiatie op
verschillende schaal te duiden en uit te werken.
Een zonering in (stedelijke) 'intensieve milieu's'
en (landschappelijke) 'extensieve milieu's' op
de regionale schaal. Het stedelijk programma
wordt strategisch ingezet om de extensieve
milieu's leeg te houden. 8
De tweede schaal in de studie is een nadere
analyse van het gebied tussen Den Haag,
Leiden, Rotterdam en Gouda. Het oostelijke
stuk daarvan, de Zuidplaspolder bij Gouda is
op stedebouwkundig-Iandschapsarchitectonisch
niveau uitgewerkt. Zo is er door de schalen heen
inhoud gegeven aan de milieudifferentiatie.
Hier kantelt de studie echter en komt hij meer
in de lijn van Haagse Bluf, de ontwikkeling
van een nieuw type stedelijk milieu met grote
dichtheid en gekenmerkt door extreem grote
vervoersstromen en goederenstromen. Deze
stedelijke milieu 's zijn niet alleen de meest in-
tensieve van de Randstad; zij zijn bij voldoende
'kritische massa' een mutant die een revolutie
in het ruimtelijk weefsel van de Randstad
teweegbrengt. De zonering op regionale schaal
wordt minder relevant, de architectonische uit-
werking van het 'stromen landschap' van de
infrastructuur en het 'landschapstheater', de
stedelijke vide, belangrijker. Daaraan is in dit
plan vorm gegeven door de centrale bosstrook
en het leegruimen van de randen van de droog-
makerij. Het maaiveld is als stedelijk vlak con-
sequent maar 'plat' uitgewerkt.
Hier doet zich de mogelijkheid van een verdere
integratie voor; een gelaagdheid waardoor de
begrippen 'stad' en 'gebouw' uitwisselbaar zou-
den worden. De 'metropolitaine plantage' is
daarvoor het model, waarin het rationele pa-
troon van het Hollandse droogmakerij landschap
getransformeerd wordt in een drie- of zelfs vier-
dimensionale organisatie. In dit visioen zou een
synthese van de verschillende modaliteiten van
het stedelijke montagelandschap en de daarmee
verbonden ruimtelijke kwaliteiten zijn bereikt.
Het in deze studie gehanteerde begrip van de
milieudifferentiatie zou daarmee in een ander,
dynamischer perspectief komen te staan .9
Ik had graag gezien dat het gebied rond de
Rotte als sluitstuk van de studie was uitgewerkt
als een wildernis op regionale schaal, omdat de
recreatieve invulling ervan overbodig zou zijn
geworden. Een ontwikkeling die ons juist terug-
voert in de geologische tijd. Het ruimteschip
Zuidplaspolder kan intussen losmaken en aan
zijn imaginaire reis door het toekomstig stede-
lijk netwerk van het Europese continent begin-
nen. Je hart breekt inderdaad bij dit afscheid
van de Randstad.
Haagse Bluf
Het bewust bij elkaar brengen van knooppunten
van de verschillende vervoerssystemen is in de
Randstad relatief nieuw, zeker op deze schaal.
Deze overstapmachines zijn in aanleg nieuwe
'protosteden' in het stedelijk veld van de Rand-
stad, die ontstaan door een ruimtelijke samen-
smelting van bestaande stedelijke milieu's met
hoge dichtheid.
De vergelijking met een kernfusie dringt zich op.
Door zulke 'smeltende' kernen zou het systeem
9 w.Reh, e.M. Steenbergen, P.H. de Zeeuw: Landschapstransformaties . Stedelijke transformaties van het Nederlandse landschap.
Geheel herziene tweede versie, TU Delft 1995.
10 l. Deleu & T.O.P. Office 1967-1991 . Muhka, Antwerpen 1991 .
van de Groene Metropool naar een hoger ener-
getisch niveau kunnen worden gebracht. Als wij
deze verdichting maatschappelijk niet kunnen
verwezenlijken rest ons de 'kernsplijting', de sub-
urbanisatie van de zich gedurig uitbreidende
periferie. Maar die leidt uiteindelijk ingevolge
de tweede hoofdwet van de thermodynamica
door afkoeling tot de ruimtedood.
Landschapsarchitectonisch is de aandacht pri-
mair gericht op de coördinatie van de bewegin-
gen, het overstappen en het uitbuiten van de
ruimtelijke ervaring die inherent is aan de ver-
schillende vervoerswijzen, het 'stromenland-
schap'. In het ontwerp is voorzien in een 'zone
van vertraging' maar deze is niet rechtstreeks
met de overstapmachine, noch met de horizon
van het laagland verbonden, zoals in de ont-
werpen van Luc Deleu. Tegenover het stromen-
landschap staat de leegte, waarin de stilte en de
traagheid van de natuurlijke cycli opnieuw een
kans kunnen krijgen. Dit 'landschapstheater' is
niet uitgewerkt. 1O
5 Naar een techno-arcadië
Een agrarische strategie
Een keerpunt in de ontwikkeling van de bio-
industrie als aangrijpingspunt voor een inrich-
ting van de Randstad. Een wel zeer actueel onder-
werp dat doorgaans niet tot de stedebouwkun-
de en evenmin tot de landinrichting gerekend
wordt. De implementatie van een 'agrarische
strategie' als basis voor een verstedelijkings-
beleid. De vestiging van varkensbedrijven ingezet
als planologisch instrument.
De kern van dit betoog is dat de 'agrarische
ruimte', die in de Randstad overblijft na aftrek
van het stedelijk grondgebruik en de Ecologi-
sche Hoofdstructuur, een nieuwe functie krijgt
als toeleverancier van een 'varkensvestiging'.
Zo'n vestiging of complex bevat een gesloten
productieketen, inclusief slacht en mestverwer-
king. Transport en besmettingsgevaar worden
geminimaliseerd . Negen eenheden zijn nodig
om de Randstedeling van Cordons Bleues en
varkenslapjes te voorzien. Er is 130 km 2 nodig
om de helft van het benodigde voer te verbou-
wen; de rest komt uit afval van de voedings-
middelenindustrie.
Dit uitgangspunt voor de inrichting van het
groene Hart is uitgewerkt voor het gebied rond
19
Alphen. Een probleem is dat varkensvoer op de
veenweide moeilijk verbouwd kan worden zon-
der ingrijpende maatregelen; droogmakerijen
zijn wel geschikt. Daarom komen de varkens-
complexen aan de noordkant. De aanwezige
kassen worden geconcentreerd bij Uithoorn,
rond de veiling. De stedelijke uitbreidingen
komt aan de zuidkant op het veen bij Boskoop.
Zij worden aan de oostkant 'afgestopt' door het
uitgraven van een veenplas met een recreatieve
functie.
Dit idee komt neer op een rechtstreekse pro-
jectie van de 'ecological footprint' van een van
de pijlers van de vleesproductie in ons land.
Een ruilverkaveling in de 'badkuip Holland' op
wereldschaal. Ketenbeheer en zelfvoorziening.
Een sterk punt van de studie is de kwantitatieve
analyse van het benodigde grondgebruik. De
studie geeft een beeld van een grootscheepse
en op de lange duur misschien onvermijdelijke
sanering van de landbouw en de bijbehorende
reorganisatie van het landelijk gebied. Het eind-
punt van de sociaal-economische ondergraving
van het platteland en de verstedelijking van de
landbouweconomie. Het landelijk gebied blijft
open, maar tegen welke prijs! Hier doemt het
beeld op van een 'teletopisch' landschap, waar
alles geautomatiseerd is en waarin niemand
meer woont. Een nieuw 'techno-arcadië' in het
van oorsprong al technische landschap van
Holland. Een mogelijkheid misschien voor het
akkerbouwgebied van de Haarlemmermeer, dat
bezwijkt onder de druk van de luchtvaart."
De Nederlandse kust
Drie scenario's met als uitgangspunt een ver-
schillende bevolkingsomvang in het jaar 2246
(250 jaar later?), een zeespiegelrijzing van 3
meter en een temperatuurstijging van 2°C. Hoe
met deze extreme omstandigheden om te
gaan? 'The Day After' (10 miljoen inwoners)
laat de kustvlakte onder water lopen, enkele
vitale delen zoals de Haarlemmermeer met
Schiphol uitgezonderd. De bevolking verhuist
naar de zandgronden. Ook Rotterdam en Am-
sterdam verdrinken. De relatie met de kust
wordt door dwarsdijken in standgehouden. Zo
ontstaat een zoetwaterbekken geflankeerd door
twee getijden-lagunes. De kust dient eigenlijk
alleen nog voor toerisme en recreatie.
11 W. Reh: Voorbij de videoclip. Een panorama van fragmenten, schijngestalten en herinneringen. In: Nederlandse landschaps-
architectuur. Tussen traditie en experiment, Amsterdam 1993. Zie ook het afstudeerwerk (nog in bewerking) van Matthijs van 't Hof
dat de Haarlemmermeer als onderwerp heeft. Hierin wordt een ontwerp voor dit techno·arcadie uitgewerkt.
20
Het scenario 'Ocean Drive' (20 miljoen inwo-
ners) doet het omgekeerde en maakt drie nieu-
we kustlokaties langs de Zeeuws-Hollandse kust
en grote zoete binnenmeren in Zeeland, Hol-
land en Friesland. De doorwerking van de ex-
treme omstandigheden is hier niet duidelijk.
'Key West' (30 miljoen inwoners) voorziet in een
geheel nieuwe kustboog met waddeneilanden
vóór de bestaande. Er zijn drie lokaties uitge-
werkt, respectievelijk de Hondsbosse Zeewe-
ring, Hilversum aan Zee (Zandvoort) en een
Tweede Maasvlakte. Daarbij zijn drie 'orde-
ningsinstrumenten' gebruikt: landschap, infra-
structuur en architectuur.
Deze studie stelt de onontkoombare vraag naar
de houdbaarheid van het laagland. Van het
prijsgeven van de Randstad kan uiteraard geen
sprake zijn maar een geleidelijke dynamisering
van het kustlandschap en een gedeeltelijke
ombouw van de stedelijke organisatie lijken op
de lan-ge duur onvermijdelijk. Zeespiegel rijzing
en voortgaande bodemdaling zullen ons daar-
toe dwingen. Een beginnetje is onlangs ge-
maakt met de 'kerf' in de zeereep bij Castricum.
Het prijsgeven dan wel tegen elke prijs verde-
digen van ons belangrijkste cultuurlandschap
en stedelijk netwerk als denkexperimenten heb-
ben in hun rechtlijnigheid een verstrekkende
betekenis. Zij raken de kern van het vraag-
stuk van de Deltametropool door 'het langzaam
draaiende wiel' van de geogenese (en daarmee
de natuurontwikkeling) als randvoorwaarde
voor de verstedelijking van de Randstad te
introduceren. Er is een technologische revolutie
nodig met een dynamischer kustverdediging en
een verstandiger en duurzamer natuur- en
waterbeheer als inzet. Leve de Waterstaat, leve
Holland!
111 Conclusies en perspectief
Uit de experimentele studies die hier zijn
gebundeld doemt het corpus van een nieuwe
stedebouwkundige techniek op. We zijn natuur-
lijk nog niet zo ver. Er zijn zonder naar volledig-
heid te willen streven wel enkele conclusies te
trekken over de voortgang van het onderzoek
naar de Deltametropool dat hiermee is ingezet.
Ik zal ze hier als stellingen voor een volgende
ronde in het debat aan de deur spijkeren.
1 Wij staan voor nieuwe benadering van het
stedebouwkundig vraagstuk. Het stedelijk
krachtenveld kan alleen worden gediscipli-
neerd door een dieper inzicht in de fysische,
economische en maatschappelijke dynamiek
die er aan ten grondslag ligt. Daar zou min-
stens een drieslag in gemaakt moeten wor-
den: perspectieven voor de landbouw, voor
de natuur en voor het openbaar stedelijk
domein. De landbouwontwikkeling en de
natuurontwikkeling moeten een plaats krij-
gen in het stedebouwkundig denken.

2 De verstedelijking moet als proces gebeeld

worden. Alleen in het ontwerpend onderzoek
zijn wij in staat een visionaire blik te ontwik-
kelen die historische barrières kan slechten.
In de geleding van de tijd-ruimte ligt mis-
schien de belangrijkste toekomstige opgave
van de DeltametropoolY

3 Het suburbane standaardpatroon van de Rand-

stad moet worden opgebroken. Nieuwe woon-
vormen moeten een kans krijgen. Er moeten
nieuwe coalities tussen wonen, natuur en cul-
tuurlandschap worden gevormd. De 'metro-
politaine lustwarande' is vermoedelijk één van
de belangrijkste metropolitaine pre-figuraties
van het stedelijk veld.

4 Het 'arcadisch moment' in het metropolitaine

landschap, de verbinding van natuur, tech-
niek en kunst, moet een nieuwe experimen-
tele uitdrukking krijgen.

Als men het bovenstaande ideeënslagveld

overziet dan bewegen de studies zich thema-
tisch tussen de 'metropolitaine mutant' en het
'techno-arcadië'. Deze veronderstellen elkaar in
diepere zin als uitersten op de tijd-ruimteschaal
van de metropool. Misschien moet die schaal
nog verder worden opgerekt om ruimte te bie-
den aan verschillende tussenvormen. De ont-
wikkeling van een 'metropolitaine mutant' lijkt
daarmee een kwestie van overleven. Als wij de
stedelijke infrastructuur niet optimaal benutten
voor verdichting en mobiliteit, voor de 'versnel-
ling', kan er van de stilte der stad, elders, op den
duur geen sprake meer zijn .

12 W. Reh: Nieuw in de polderbiooscoop. Produceert de scenario-industrie soap of 'modern drama'? Stedebouw en Ruimtelij ke
Ordening december 1997.

21
22
AFSTUDEERPROJECT
M. Berghauser Pont

23
Een agrarische strategie;
varkenscomplex in de Randstad

Inleiding
Het ruimtevraagstuk - dat in Nederland steeds
opnieuw ter discussie komt - heeft mij in de eer-
ste plaats geïnspireerd de meest ruimtevragen-
de activiteit van Nederland te onderzoeken,
namelijk de agrarische sector. Deze sector
wordt over het algemeen meer als probleem
gezien dan als mogelijk middel om een open
landschap te garanderen. Ik wil dit ter discussie
stellen.

Een tweede reden om de agrarische sector als

onderwerp voor mijn afstuderen te keizen is de
ruimtelijke aanwezigheid van de sector in het
beeld van Nederland; als landschap, maar in
toenemende mate als gebouwde vorm. De pri-
maire sector zelf met kassen, schuren en stallen
en de aanverwante industrieën met silo's,
slachthuizen en ingenieursbureaus. De aan-
dacht hiervoor - op planologisch en architec-
tonisch gebied - is gering. Ook dit wil ik ter
discussie stellen. 5,7%

Ik zal mijn aandacht vooral richten op de Rand-

stad, daar de Randstad binnen Nederland onder-
werp bij uitstek is om de open versus bebouw-
de en de natuurlijke versus in cultuur gebrachte
ruimte te onderzoeken. Daarin het Groene Hart
waar de nadruk ligt op het behouden en creëren
van natuurgebieden, terwijl de middelen daar
niet altijd voor aanwezig zijn. Het Groene Hart
waar de stedelijke groei moeilijk te remmen
lijkt. Agrarisch gebied zou een middel kunnen
zijn meer greep te krijgen op de inrichting hier-
van.

Ik begin dit betoog door kort het gekozen onder-

zoeksveld toe te lichten. Vervolgens zal ik in-
gaan op de methode van werken gedurende het bodemgebruik Nederland
onderzoek en gedurende de ontwikkeling van 1. verkeers-, recreatie- en industrieterrein
enerzijds de planologische strategie en ander- 2. bebouwd terrein
zijds het bouwkundige ontwerp. Ik sluit af met 3. agrarisch terrein
(1) een toelichting op de ontwikkelde strategie 4. natuurlijk terrein
en (2) een gedetailleerde uitleg van het ontwor- 5. bos
pen produktiegebouw. 6. water

24
 I
J
-ry
_ _ 9.105
~ • 12.822
ti
Europese gegevens m.b.t. export en import
van varkensvlees in ton per jaar (Centraal
Bureau voor de Statistieken, 7995)
Europese gegevens m.b.t. export en import
van levende varkens in ton per jaar (Centraal
Bureau voor de Statistieken, 7995)
Het onderzoeksveld
De aanwezigheid en de waardering van land-
bouw is veranderd; in de maatschappij, binnen
de economie en in het landschap. Binnen de
primaire landbouw voltrekken zich een aantal
processen; schaalvergroting, toename van arti-
ficiële produktiemethoden en externalisering,
d.w.z. een vergaande specialisatie en een steeds
grotere afhankelijkheid van de toeleverende en
verwerkende industrie .
Een belangrijk deel van de produktiewaarde van
de Nederlandse agrosector wordt verkregen
door veredeling; slechts 36% van de agrarische
produkten wordt direct op de markt gebracht. In
.. 14.635 de periode 1950-1993 daalde het aandeel van
.g<ekenland 53.953 de primaire landbouw in de totale netto toege-
voegde waarde van 15% naar 3%, de werkgele-
genheid daalde in dezelfde periode van 14% tot
5% (de betekenis van de landbouw voor de
Nederlandse economie, 7995). Maar als de
agrosector nu in zijn geheel bekeken wordt, dan
blijkt dat de landbouw - in termen van zowel
toegevoegde waarde als werkgelegenheid -
twee keer zo belangrijk is als de cijfers van de
primaire sector laten zien'.
Gevolgen van deze processen zijn zichtbaar in
het landschap, zichtbaar in de maatschappij en
versterken het in gang gezette proces van in-
dustrialisering. De varkenssector - onderwerp
van dit afstuderen - brengt het duidelijkst in
beeld welke gevolgen een toenemende invloed
van de industrie op de gehele produktieketen
heeft en vervolgens op de maatschappij en het
beeld van Nederland.
De afgelopen 50 jaar groeide de sector uit van
een nevenactiviteit op de boerderij tot een
industrie met zeer nauwe contacten met de aan-
leverende en verwerkende industrie. De varkens-
stapel is in die periode gestegen van 1,9 miljoen
tot 14 miljoen varkens nu (Centraal Bureau voor
de Statistieken, 7995).
Een opvallend gegeven binnen de varkenssec-
tor is - als gevolg van de versnippering van de
" r verschillende activiteiten binnen het produktie-
proces over verschillende aanverwante indus-
De toegevoegde waarde is bij de primaire landbouw
15,2 miljard gulden , terwijl dit van het totale agrocom -
plex 52,4 miljard gulden is (verwerking 16,8 miljard en
toelevering 20,4 miljard) . Het arbeidsvolume is bij de
primaire landbouw 193.000 AJE (arbeidsjaareenheden),
terwijl dit voor het totale agrocomplex 552.000 AJE is
(verwerking 149.000 AJE en toelevering 210.000 AJE) .
25
trieën - de omvang van het aantal verplaatsin -
gen; transport van voer, van mest, van levend
en geslacht vlees, etc.

Eén van de redenen voor het succes van de sec-

tor in Nederland was het voerimportvoordeel:
voer kon - als gevolg van het uitblijven van een
protectiebeleid in Nederland - goedkoop via
Rotterdam uit Brazilië en Indonesië geïmpor-
teerd worden . Een tweede reden is de vergaan-
de rationalisatie binnen de gehele agrarische
sector, waardoor in bepaalde regio's - met een
ongeschikte grondkwaliteit voor akkerbouw -
hokbedrijven zeer succesvol bleken.

Echter, door het verdwijnen van het voer import

voordeel, het mestoverschot, de steeds stren-
gere milieu-eisen en de te hoge concentratie
van varkens in enkele regio's van Nederland
(Noord Brabant, Limburg en Gelderland) neemt
het succes van de sector af en wordt er - nood- produktie en conslrnptie varl<ensvlees in Eurepa
gedwongen - nagedacht over de toekomst van x 1(Xl.CXXltrnjaar
de varkenssector.
40 f------------n!!!.J_·---------
Mogelijkheden die m.b.t. de toekomst van de
varkenssector genoemd worden zijn: (1) een 30 f----------~I.;.i.i .j-- --------
verplaatsing van de gehele sector naar landen 20 .JU mm .••• __

met een gunstiger vestigingsklimaat, (2) Neder-

land als kraamland, waarbij het afmesten van
de varkens buiten Nederland gebeurt, en (3)
10 =;j =,.
••

nl dk
-= JIÈl- '~:; FI=f'
Iillli

d
:
bA
ImJ :: rIÎ
- produktie ~ calSumptie
een herstructurering van de sector, waardoor
het mogelijk wordt deze in Nederland te hand-
haven. export en import varl<ensvlees in ElJqla
x 100.CXXltrnjaar

Om de problemen van de sector werkelijk aan 80

~ ~ = -=.-= = -= -= ~- \t=m-'=t~:~;:I-:"'I;=·l'= =~lrn;li;=·:= =

te pakken zal naar mijn idee - ook bij verplaat-
sing van de sector uit Nederland - de opbouw
van de gehele produktieketen herzien moeten
worden. Hierbij zal op economisch, m ilieu-
ili·J-. fi--!=;
technisch en planologisch gebied naar de sec-
tor gekeken moeten worden. De sector moet zo nl dk riJ d f bA
"", export
georganiseerd worden dat deze op economisch - mport

gebied vooruitgang boekt, terwijl de milieu-

belasting van de sector afneemt. Het minima- varl<ens en mensen in Europa
liseren van transportafstanden - op alle schaal- x 1.CXXl.CXXl

niveaus - is hierbij één van de belangrijkste

ingrediënten. Verder zal onderzocht moeten 80 ~---------~v~·---------
worden waar de sector zich verder kan ontwik- f--------...---------t:;llul.. -- - = - - - - - - ; ; ; ; ; ;Bll- -
kelen. Hierbij is, naast het minimaliseren van de
60

40
f-----------f.,.,~--t.'!l!_"
~-------M::;:~i~~-__--IMJ_----_fl:~I~~
__ jM'l'j_- - - - - fi1'm-

transportafstanden, de bijdrage die de sector

kan leveren aan de inrichting van Nederland 20 ~=.. ==""'W . !EI . ·.-.----iWI iI.",.I..: __ S=======.
===========&I.I.·,.m,!:.,:.'.• ------
. 't ==~1:j.jmtn•.,.,-=
i. t=.-=:-;;
. -=:1'lj!i--·il--.
f@
een belangrijk gegeven. ri ~ riJ d bA
- varkens => mensen
Het scenario voor de varkenssector
Als herstructurering van de sector - die naar Europese gegevens m.b.t. de varkenssector;
mijn idee dus binnen elk scenario noodzakelijk produktie/consumptie, export/import en aantal-
is - stel ik het volgende voor: (1) schaalvergro- len (Centraal Bureau voor de Statistieken, 1995)

26
ting en een gesloten produktieketen, (2) sprei-
ding van de produktie op internationaal en
nationaal niveau en (3) deze grootschalige
bedrijven inzetten als planologisch instrument
(1)
Schaalvergroting in combinatie met een geslo-
ten produktieketen maakt een volledig produk-
tieproces binnen één bedrijf mogelijk met als
gevolg dat het bedrijf meer kapitaalkracht heeft
om bijvoorbeeld milieumaatregelen te nemen.
Daarnaast kan het - tijdens het gehele produk-
tieproces - een betere controle op de produkten
uitoefenen en neemt het aantal produktstromen
drastisch af. Hierdoor kan zowel aan milieu-
eisen als aan gezondheidseisen voldaan wor-
den, terwijl het bedrijf zijn rentabiliteit behoudt
of zelfs verbetert.
Dit betekent een bedrijf waar naast de primaire
activiteit - het fokken en mesten van varkens -
ook het voer binnen het bedrijf verbouwd en
bewerkt wordt, de mest verwerkt wordt en het
slachten plaatsvindt, m.a.w. een volledig ge-
integreerde produktieketen.
Het verbouwen van voer kent echter zijn beper-
kingen in Nederland, maar in combinatie met
afvalprodukten uit de voedingsmiddelenindus-
trie kunnen - zonder importprodukten - de be-
nodigde grondstoffen voor het mengvoeder
verkregen worden. De mest kan verwerkt wor-
den tot een produkt dat kan concurreren met
kunstmest en zo - naast eigen gebruik - op de
markt gebracht kan worden.
(2)
Het spreiden van deze geïntegreerde bedrijven
over Nederland en Europa heeft als groot voor-
deel dat het aantal transportstromen nog verder
kan afnemen en gevaar voor snelle spreiding
van besmettelijke ziektes afneemt. Verder kan er
door deze spreiding te koppelen aan het aantal
consumenten en de situering van deze consu-
menten - opnieuw - een relatie gelegd worden
tussen consument en produkt.
Dit betekent voor Nederland met 15 miljoen
inwoners die 42 kg varkensvlees per jaar consu-
meren - een consumptie van 8 miljoen varkens
per jaar - dat de varkensvlees produktie tot 1/3
van de huidige produktie teruggebracht kan
worden 2 • De overproduktie wordt verplaatst
Huidige varkensvleesproduktie in Nederland is 9 mil -
joen mestplaatsen x 2,6 miljoen varkens per jaar (over-
produktie cq. export 16 miljoen).
naar de landen waar naar toe nu geëxporteerd
wordt.
(3)
Het bedrijf zal - afhankelijk van de uiteindelijke
omvang, de ligging en de organisatie - als
planologisch instrument inzetbaar zijn. Door de
primaire activiteit - de varkensproduktie - eco-
nomisch te binden aan de ondersteunende acti-
viteiten - het verbouwen van het varkensvoer
en de bewerking van de mest - kan door de
langdurige bestaanszekerheid van beiden het
areaal grond als een zgn. hard planologische
instrument ingezet worden. Met dit instrument
kan vervolgens stedelijke groei gestuurd of
natuur beschermd worden.
Programma van eisen
Met deze uitgangspunten is het programma van
eisen van zo'n geïntegreerd bedrijf/complex
opgesteld. Door eerst alle onderdelen van het
complex afzonderlijk te bekijken en te bepalen
wat de kleinste economische eenheden zijn, kan
de omvang van het gehele complex bepaald
worden en hiermee kan het p.v.e. geschreven
worden.
1 huisvesting varkens
de kleinste economische eenheid m.b.t. de huis-
vesting wordt bepaald door het aantal door één
werknemer te beheersen varkens: 1.200 mest-
varkens en 150 zeugen per werknemer
2 slachterij
de kleinste economische eenheid m.b.t. het
slachten van varkens is: 120 slachtingen per uur
3 mestverwerking
de kleinste economische eenheid m.b.t. het ver-
werken van mest wordt bepaald door de mini-
male capaciteit van de dunne mest indamper:
25.000 ton per jaar
4 voer bewerking
hierbij is de capaciteitsomvang van marginaal
belang; van groter belang is de afstand tot de
voerleverancier
De beperkende factor in deze is de slachterij die
met een capaciteit van 120 slachtingen/uur een
produktie van 247.000 varkens/jaar genereert.
Deze produktie wordt gehaald bij een bezetting
van 95.000 mestvarkens, 31.500 biggen en
12.000 zeugen. Met één varkenscomplex kunnen
dan 500.000 consumenten per jaar van varkens-
vlees voorzien worden. Voor de mestverwer-
king betekent dit een capaciteit van 200.000
27
 • 100.000 varkens • 100.000 varkens
o 100.000 mensen o 100.000 mensen

varkens- en inwonersdichtheid in de varkens- en inwonersdichtheid in de

Nederlandse Nederlandse provincies bij een spreiding van
provincies (Centraal Bureau voor de varkens, gekoppeld aan de inwonersdichtheid
Statistieken, 1995) (Centraal Bureau voor de Statistieken, 1995)

varkens/km 2
varkens/km 2 inwoners/km 2

inwoners/km 2 Groningen 38 237

Groningen 65 237 Friesland 39 182
Friesland 39 182 Drenthe 27 172
Drenthe 105 172 Overijssel 50 316
Overijssel 552 316 Flevoland 16 195
Flevoland 28 195 Gelderland 59 374
Gelderland 590 374 Utrecht 125 789
Utrecht 312 789 Noord Holland 147 925
Noord Holland 18 925 Zuid Holland 180 1.161
Zuid Holland 80 1.161 Zeeland 33 205
Zeeland 43 205 Noord Brabant 74 463
Noord Brabant 1.275 463 Limburg 83 522
Limburg 872 522

28

-' -
ton/jaar, voor de voerbewerking een capaciteit
van 100.000 ton/jaar, waarvan 50% door de voe-
dingsmiddelenindustrie geleverd wordt en 50%
op eigen grond verbouwd wordt. Dit betekent
dat een areaal van 130 km 2 nodig is rondom het
varkenscomplex (zie bijlage 1).
Door de omvang van het programma wordt
het noodzakelijk het complex te moduleren en
eventueel de bedrijfsontwikkeling te faseren.
Het programma van eisen is zo bewerkt, dat de
verschillende eenheden tezamen een efficiënt
opererend complex kunnen vormen. Zoals de
omvang van het gehele complex bepaald is
wordt ook de omvang van de verschillende
modulen binnen het complex bepaald. De fase-
ring zal vervolgens aan de hand van de modu-
lering ontwikkeld worden.
7 huisvesting varkens
de minimale omvang van dit onderdeel wordt
bepaald aan de hand van het aantal varkens
per werknemer en de minimale omvang van
een werkteam, nml. 5 werknemers 3 . De kleinste
economische eenheid voor een fok- en mest-
eenheid is dan 6.000 mestvarkens en 750 zeu-
gen; het complex is opgebouwd uit maximaal
16 van deze eenheden. Vanuit gezondheids-
overwegingen worden deze eenheden op een
zo groot mogelijke afstand van elkaar geplaatst.
Vanuit transportoverwegingen worden deze zo
dicht mogelijk bij elkaar geplaatst.
2 slachterij
de slachterij blijft onaangetast, daar deze alleen
in zijn geheel rendabel is. De kleinste economi-
sche eenheid wordt gegeven door de minimale
capaciteit van 120 slachtingen/uur en deze komt
overeen met de benodigde capaciteit van het
complex.
3 mestverwerking
de mestverwerking kan bij een produktie van
200.000 ton mest per jaar verdeeld worden in
maximaal 8 eenheden van 25.000 ton/jaar en
minimaal één eenheid.
Deze verschillende gegevens, samen met be-
drijfstechnische wensen en eisen - minimalise-
ren van produktstromen en besmettingsrisico's,
etc. - hebben mij doen besluiten het bedrijf in
Het aantal werknemers voor een goed functionerend
team is bepaald na een aantal gesprekken met kenners
uit de varkensindustrie (proefstation Rosmalen en firma
Houbensteyn).
9 eenheden te splitsen. Ten eerste het slacht-
huis, waar zich ook het centrale kantoor en een
klein laboratorium bevinden (45 medewerkers).
Daarnaast zijn er 8 fok- en mesteenheden, waar
ook de mestver- en voerbewerking zijn plek
heeft (elk 10 medewerkers). Door deze 8 fok-
en mesteenheden als 8 gesloten bedrijven te
behandelen en deze op een nog nader te be-
palen minimale afstand van elkaar te plaatsen
wordt de continuïteit van het complex gegaran-
deerd, ook bij eventuele calamiteiten . Het agra-
risch areaal van 130 km2 ligt in een straal van
7 km om de slachterij heen en is vestigings-
lokatie voor de 8 fok- en mesteenheden.
De fasering van het complex kan nu volgens
twee principes ontwikkeld worden : (1) te begin-
nen met de fok- en mesteenheden en bij vol-
doende produktie de slachterij opstarten of (2)
te beginnen met de slachterij als generator voor
de ontwikkeling van de resterende onderdelen
van het complex. In het eerste geval zal in de
beginfase gebruik gemaakt moeten worden van
een slachterij elders, in het tweede geval zullen
slachtvarkens van elders binnen het complex
geslacht moeten worden.
Het tweede principe is voor de ontwikkeling van
het varkenscomplex gekozen, daar de slachterij
een essentieel onderdeel is om van een volledig
geïntegreerd bedrijf te kunnen spreken en
bovendien de sanering van bestaande varkens-
bedrijven vanuit de slachterij geleid kan wor-
den . De hier voorgestelde herstructurering van
de sector heeft namelijk tot gevolg dat een
groot deel van de huidige bedrijven niet voort
kunnen bestaan , 20.000 bedrijven zullen ver-
dwijnen en daar het over het algemeen familie-
bedrijven zijn betekent dit dat er 40.000 banen
verdwijnen (Centraal Bureau voor de Statistie-
ken, 1995). Hiervan zal maar 12% een andere
baan kunnen krijgen binnen de nieuwe struc-
tuur.
29
De planologische strategie
Zoals gezegd zal in dit afstudeerproject de mo-
gelijkheid onderzocht worden of een grootscha-
lig bedrijf - in dit geval een varkenscomplex -
ingezet kan worden bij de inrichting van land.
De noodzaak om middelen te vinden die sterk
genoeg zijn om een gedifferentieerd landschap
te behouden - waar natuur, stad en agrarisch
gebied hun plek krijgen ; elkaar aanvullen en
versterken - wordt duidelijk aan de hand van de
discussie rondom het Groene Hart.

De akkerbouw is lang een garantie voor een

open landschap geweest, maar de winstmarges
binnen de akkerbouw namen af en zo de kracht
om de openheid van het landschap op lange
termijn te garanderen. Door de koppeling met
bijvoorbeeld zo'n grootschalig varkenscomplex
te leggen kan deze garantie weer gegeven wor-
den.

Het agrarisch instrument zou in deze sturend

toegepast kunnen worden; stedelijke groei kan natuurgebieden in de Randstad; ecologische
in een bepaalde richting geremd worden en hoofdstructuur, grote groengebieden en
natuurgebieden kunnen beschermd worden. groene zoekgeb ieden (nota's Groene Ruimte,
Op deze manier is het Groene Hart niet heilig, Landschap, Landbouw)
maar krijgen kleine gebieden met hun specifie-
ke kwaliteiten en eisen m.b.t. bescherming, stu-
ring, etc. dat wat zij nodig hebben. Bijvoorbeeld
zou een gebied in het Groene Hart gebaat kun -
nen zijn bij een meer stedelijke ontwikkeling,
terwijl een gebied erbuiten meer behoefte heeft
aan openheid in de vorm van akkerbouwgron -
den of een natuurgebied.

Om deze strategie toe te passen is de Randstad

in kaart gebracht, waarbij de natuur uitgangs-
punt is. De belangrijkste gebieden die tot natuur
gerekend worden zijn de ecologische hoofd-
structuur van Nederland, en de grote groenge-
bieden en groene zoekgebieden (nota's Groene
Ruimte, Landschap en Landbouw).

Deze voor natuur bestemde gebieden zijn uit-

gesloten voor agrarisch gebruik. Het negatief
van de kaart met natuurgebieden geeft dus de
mogelijke situering van grote agrarische bedrij-
ven - in dit geval de varkenscomplexen - weer.
De strategie wordt getoetst op het gebied rond-
om Alphen aan de Rijn, omdat de stedelijke
druk daar hoog is en de concentratie consu-
menten groot.

gebieden in de Randstad die geschikt zijn voor

grootschalig agrarisch gebruik (negatief
bovenstaande kaart)

30
 nieuw-vennep
. ~"

... ·.1:
.' , "

~~~; .. ." .'

"

' .
.
'

- .' ... : .
'

...... """ -,

. .1 , .. , , '

Ol':
....,'
~;;

waddinxveen )/ ~I';
... ;1

. ~ ... ,."' .. 'l{ . ~/;,.~:.;/'

~';'

Overzicht zoekgebied t.b.V. vestigingslokatie varkenscomplex rondom Alphen aan de Rijn (Topografische
Dienst Emmen).

31
Uitwerking planologische strategie
Zoals gezegd is er een areaal van 130 km 2 nodig
voor het produceren van 50% van het voer.
Deze 130 km 2 moet voldoen aan een aantal
randvoorwaarden m.b.t. de grondgesteldheid
en m.b.t. de ligging t.O.V. het slachthuis. Het
gebied rondom Alphen is op deze punten be-
keken en hieruit blijkt dat de draagkracht van de
grond (veengrond) ten zuiden van Alphen niet
aan de graanproduktie-eisen voldoet en de veen-
ontginningsgebieden en de zeekleigronden ten
noorden en noordoosten van Alphen wel vol-
doen aan deze eisen.

Daarom zal het varkenscomplex zich ten noor- in zwart de geschikte gebieden rondom Alphen
den en noordoosten van Alphen vestigen. aan de Rijn t.b.v. de graanproduktie voor het
Belangrijk bij de plaatsing van de fok- en mest- varkenscomplex (onderlegger Topografische
eenheden is verder dat de verschillende fok- en Dienst Emmen)
mesteenheden elkaar niet negatief beïnvloe-
den, m.a.w. ze moeten buiten elkaars zgn.
besmettingszones blijven. Ook de twee routes,
die de ontsluiting van de fok- en mesteenheden
naar de slachterij verzorgen moeten buiten deze
zones blijven.

Nu de ligging van het agrarisch areaal vastge-

legd is kan gekeken worden in hoeverre het
gebeid als planologisch instrument ingezet kan
worden. De methode die ik gebruik gaat uit van
de autonomie van elk planologisch element,
zoals de stad, de natuur, het agrarisch areaal,
etc. Ik bekijk of de elementen elkaar - positief
danwel negatief - beïnvloeden om vervolgens
het positieve te vergroten en het negatieve
zover als mogelijk te elimineren.

Om de mogelijke beïnvloeding van de stad op

het agrarisch areaal - en vice verse - te bepalen
zullen dus de beide elementen bekeken moeten
worden.

Alphen aan de Rijn is op dit moment met 68.000

inwoners een middelgrote stad temidden van
grote steden. Bij een doorgaande groei zal het
inwonertal van Leiden (116.000) op niet al te
lange termijn overscheden worden en kan
Alphen in het rijtje grote steden geplaatst wor-
den. Alphen zou hiervoor kunnen kiezen, maar
naar mijn idee zou een kwalitatieve groei beter
op zijn plaats zijn; veel natuur, weidse land-
schappen en de grote stad in de buurt. Het agra-
risch areaal ten noorden van Alphen zou hier
goed op kunnen inspelen en Alphen aan de
noordzijde in zijn groei remmen, terwijl aan de ligging van het slachthuis bij Alphen aan de
zuidzijde de nieuwe infrastructuur (N11) juist Rijn en de fok- en mesteenheden ten noorden
ruimte geeft voor enige groei. en noordoosten daarvan (onderlegger
Topografische Dienst Emmen)

32
 Op dezelfde wijze kunnen ook andere planolo-
.' gische elementen bekeken en ingezet worden .
Ik zal hier in twee gevallen kort op ingaan:

het gebied ten oosten van Boskoop dankt zijn

kwaliteit aan de versnipperde aanwezigheid
van zowel de kleinschalige teelt- als de woon-
functie. Agrarische en stedelijke functies rem-
men elkaar niet, maar geven elkaar een extra
kwaliteit door naast elkaar te bestaan. Dit zou
i
zich - ter compensatie van de rem op groei
in Alphen - in oostelijke richting voort kun-
nen zetten. Ter plaatse van een oude veen-
, ' afgraving (1870) voeg ik een groot water-
.. element in die de identiteit van het gebied -
door de indamming van te grote groei - kan
, . ",,:'
w .. ' '.... : " ; ~ ., versterken . Het water wordt hier dus - zoals
'.., .•' ! .~.
het agrarische gebied ten noorden van
Alphen - ingezet om de stedelijke groei te
-- remmen en tegelijkertijd het woonmilieu te
verrijken.

de wisselwerking: stedelijk en agrarische 2 het naar Uithoorn en Aalsmeer verplaatsen

gebied huidige stedelijke situatie Alphen aan van kassen die nu verspreid langs het Aar-
de Rijn (Topografische Dienst Emmen) kanaal liggen. Zo zal enerzijds het kassen-
gebied bij Uithoorn zich kunnen ontwikkelen
tot een hoogwaardig kassencomplex en ander-
zijds komen de oevers van het Aarkanaal vrij,
zodat de recreatieve waarde ervan zal toe-
nemen. Hierbij wordt dus juist door een sa-
nering van het ene planologische element
(kassen), het andere element (recreatie) ge-

. >i~.
optimaliseerd.

Uitwerking varkenscomplex
. : ~

Ik heb me bij het uitwerken van het varkens-

complex gericht op de ontwikkeling van het
prototype de fok- en mesteenheid, waarvan de
omvang al is toegel icht:
- 12.000 mestvarkens, 4.000 biggen en 1.500
zeugen
mestverwerking 25.000 ton/jaar
i .
voerbewerking 12.500 ton/jaar
.~' .'

, , ..
'
Ter herinnering; het gehele complex is opge-
bouwd uit één slachthuis en acht van deze fok-
.. en mesteenheden, 130 km 2 en kan zo 500.000
consumenten bedienen.
.' .
w .1 '," ..

; ~ Bij de organisatie van één van deze acht fok-

. .. . ..,
voorgestelde stedelijke uitbreiding in zuidelijke
richting en niet in noordelijke richting, waar
agrarische gebied de openheid garandeert
.,: '--,
"
0 "
. en mesteenheden - met de mestverwerking en
voerbewerking geintegreerd - is gezocht naar
-- een efficiënte produktielijn waarbij: (1) de trans-
portlijnen van zowel varkens, als mensen, als
ventilatielucht geminimaliseerd worden, (2) het
produktieproces gehomogeniseerd wordt en
(3) de besmettingsrisico's geminimaliseerd
worden.

33
 .....
~

t '••

de wisselwerking: stedelijk/agrarisch gebied en de wisselwerking: agrarisch gebied (kassen) en

water, huidige waterhuishoudkundige situatie recreatiehuidige situatie m.b.t. de kassen langs
bij Boskoop (Topografische Dienst Emmen) het Aarkanaal (Topografische Dienst Emmen)

t '••
\

voorgesteld nieuw element water ten oosten voorgestelde verplaatsing van de kassen
van Boskoop; grens voor de mogelijke naar Aalsmeer en Uithoorn, waardoor
stedelijke/agrarische uitbreiding van Boskoop de recreatieve waarde van het Aarkanaal
in oostelijke richting toeneemt

34
Uitgangspunt hiervoor is de traditionele orga-
nisatie van het produktieproces; vervolgens is
deze bewerkt tot een voor dit bedrijf optimale
organisatie
Een projectie van de traditionele organisatie op
de fok- en mesteenheid van het door mij voor-
gestelde varkenscomplex levert 7 werkvloeren;
4 vloeren met enkel mestvarkens, 1 vloer met
biggen, 1 met kraam hokken en 1 met zeugen .
Aangezien de werkverdeling per varkenssoort
sterk verschilt zullen vijf medewerkers nodig
zijn op vloer 1-2 en vijf op vloer 3-7. Het ver-
plaatsen van varkens tijdens het produktie-
proces zal bij een horizontale schakeling van de
vloeren lange looplijnen veroorzaken en bij een
verticale schakeling veel stijgpunten.
Een bewerking van deze opzet - om tot kortere
transportlijnen en een homogene werkverde-
ling te komen - levert 5 werkvloeren op; op elke
vloer vindt het fok- en mestproces plaats. Enkel
aan het eind van dit produktieproces - dus op
elke vloer - vindt bij horizontale schakeling een
transport plaats naar een centraal gelegen af-
leverpunt en bij verticale schakeling is slechts
één stijgpunt nodig. De werkverdeling van deze
opzet is homogeen; per vloer twee werknemers.
Binnen deze bewerkte opzet heb ik gekozen
voor het verticaal schakelen van de vloeren.
Voordelen zijn de verkorting van de transport-
afstanden - niet alleen van varkens, maar ook
van ventilatielucht, mest, etc. - en de compact-
heid van het gebouw. Nadelen zijn het elimi-
neren van de mogelijkheid de varkens buiten
te laten - de modder in - en de hogere bouw-
kosten. Hier staan echter lagere bouwkosten en
gecentraliseerde voorzieningen tegenover. Als
laatste heeft meegespeeld dat de ontwerp-
opgave voor mij interessanter werd 4 •
Vervolgens zijn de concrete eisen m.b.t. huis-
vesting en technische voorzieningen - die ge-
steld worden een zo'n fok- en mesteenheid - op
de organisatie geprojecteerd (handboek voor
de varkenshouderij, 1993):
Er is in deze opzet dus duidelijk gekozen voor de indus-
triële produktiewijze i.p.v. de biologische, omdat het
produkt vlees voor minstens 95% uit deze produktie-
wijze voortkomt en ook juist hier de problemen liggen.
Het consumptiepatroon wordt in deze bepaald door het
prijsverschil van een gangbaar stuk varkensvlees en
scharrelvlees. Dit verschil van 17% komt voort uit de
oppervlakte-eisen die bij scharrelvarkens hoger liggen
en de daaruit voortkomende hogere voerkosten (zie bij-
lage 2).
netto-oppervlakte-eisen
Minimale oppervlakte-eisen zijn in de welzijns-
wet vastgelegd: mestvarkens 0,7 m 2 , biggen 0,3
m 2 , zeugen zonder biggen 1,2 m 2 en met big-
gen 4,0 m 2 (de oppervlakte-eisen m.b.t. scharrel-
varkens liggen hoger) . De grootte van een af-
deling wordt bepaald door eerst - voor zowel
mestvarkens, als biggen, als zeugen - vast te
stellen wat een optimale groepsgrootte is; in dit
geval is een afdeling mestvarkens op 200
gesteld, de varkens worden verdeeld over 20
hokken. Vervolgens dienen de verschillende
afdelingen op elkaar afgestemd te worden, daar
bij het afvoeren van een groep mestvarkens,
deze vervangen moeten worden door biggen
van de juiste leeftijd. Hierbij wordt gestreefd
naar het verplaatsen van steeds volledige afde-
lingen.
verblijfsduur
Het verschil in verblijfsduur van mestvarkens
(van big tot slacht 210 dagen) en van zeugen
(cyclus van 147 dagen; produktieduur gemid-
deld 4 jaar) wordt meegenomen in de organi-
satie van het gebouw. De zeugenafdelingen
worden voorzien van een buitenruimte, waar-
mee bovendien - bij goed gebruik - de produk-
tie van deze zeugen kan toenemen .
temperatuur en ventilatie
De temperatuur in de afdelingen moet gemid-
deld 18°C zijn; de grote hoeveelheid vocht en
warmte die door de varkens geproduceerd
wordt moet afgevoerd worden, verse lucht
moet aangevoerd worden. Met natuurlijke ven-
tilatie zou stankoverlast ontstaan en de ge-
bouwdiepte zou beperkt zijn. Bij mechanische
af- en aanvoer van de lucht zijn deze twee pro-
blemen verholpen en bovendien kan warmte uit
de afgevoerde lucht teruggewonnen worden en
is de temperatuur van de afdeling beter
beheersbaar. De afmetingen die nodig zijn voor
het transporteren van de lucht dwingen een
verticaal transport af. Dit vindt tussen de afde-
lingen plaats, zodat de lucht homogeen - met
een lage snelheid - de afdelingen ingeblazen
kan worden. Op het dak vindt het horizontale
transport gespreid over het gehele dakopper-
vlak naar de luchtbehandelingsinstallatie
plaats. Op deze manier blijft de hoogte van de
installatieverdieping beperkt tot 1,8 m.
mestproduktie
De totale mestproduktie van bijna 70 ton per
dag - mestvarkens 1,25 ton/dag en gem. aanw.
zeug 5,3 ton/dag - dwingt vanuit constructie- en
gezondheidsoverwegingen tot direct afvoeren
35

111 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 111 11
ventilatiesysteem in een fok- en mesteenheid
(in plattegrond, langs- en dwarsdoorsnede)
I intern/extern transport
mesttransport in een fok- en mesteenheid
(in plattegrond, langs- en dwarsdoorsnede)
•••
IIIIIIIIII IIIII I direct contact met elkaar mogen komen. Per
11 ~I
voertransport in een fok- en mesteenheid
(in plattegrond, langs- en dwarsdoorsnede)
verkeersruimten in een fok- en mesteenheid
(in plattegrond, langs- en dwarsdoorsnede)
36
van de mest. De mest wordt in de afdelingen
opgevangen in zgn. mestpannen - gewapende
kunststof bakken - en via een rioolstelsel naar
de middengang geleid. De mest wordt hier hori-
zontaal naar de mestschacht getransporteerd -
onder de verhoogde roostervloeren - van waar-
uit de mest naar de bezink- en opslagtanks op
de begane grond gevoerd wordt. Op de begane
grond vindt de bewerking en de distributie van
de mest plaats.
voeropname
De gespreide aanvoer van 27 ton voer per dag -
waarbij het mestvoer een andere samenstelling
heeft als het biggenvoer en als het zeugenvoer
- pleit voor een centraal aanleverpunt van de
grondstoffen op de begane grond. Hier wordt
deze bewerkt en vervolgens via de voerschacht
naar de ve rdiepingen getransporteerd. Daar
vindt wederom in de midddengang - vrij onder
het plafond - de horizontale verdeling plaats en
takt af naa r de afdelingen.
De interne proceslijn is te verdelen in (1) het
verplaatsen van de zeugen van en naar de
kraamafdelingen en (2) het verplaatsen van de
biggen naar de mestafdelingen en de mestvar-
kens naar het afleverpunt op de begane grond.
Een schakel tussen deze twee proceslijnen
vormt de biggenafdeling waar de biggen als ze
25 dagen oud zijn 35 dagen verblijven. Deze
twee zijden van de biggenafdeling zijn te
beschouwen als twee hygiëne zones die niet in
week worden er 600 biggen verplaatst van de
kraamafdeling naar de biggenhokken - en 60
zeugen gaan terug naar de zeugenafdelingen -,
600 biggen schuiven door van de biggen- naar
de mestafdelingen en 600 mestvarkens worden
naar het afleverpunt op de begane grond ge-
transporteerd.
De externe aan - en afvoer van produkten vindt
op de begane grond plaats; per week worden er
600 varkens naar het slachthuis afgevoerd, 250
m3 voer aangeleverd en 45 ton mest afgevoerd,
d.W.z. 18 vrachtwagenbewegingen per week (zie
bijlage 3).
Met deze gegevens is het gebouw ontwikkeld;
de hoofdopzet valt in vier delen uiteen (zie bij-
lage 4):
A een infrastructuurplaat waar de transport-
bewegingen plaatsvinden
8 een onderbouw de kelder waar alle neven-
processen - die een relatie met derden heb-
 ben - hun plek krijgen, d.w.z. de mestverwer-
king, de voerbewerking., het afleverpunt van
mestvarkens en de entree voor werknemers
C een bovenbouw waar het hoofdproces - het
fokken en mesten - plaatsvindt. Dit zijn dus de
vijf eerder beschreven werkvloeren, verticaal
geschakeld
D een dakopbouw waar de luchtbehandeling
plaatsvindt
De onderbouw onderscheidt zich niet alleen van
de bovenbouw door zijn functie en daardoor de
grotere afmetingen van de ruimten, maar ook
door de constructiemethode en materialisatie.
De onderbouw werkt als fundering voor de
bovenbouw en is zelf met funderingspalen aan
de ondergrond gehecht. De constructie is ge-
draaid t.o.v. de bovenbouw en is opgebouwd uit
betonnen kolommen en balken - deels prefab
en deels in het werk gestort - met een over-
spanning van '6,8 m. Beton, omdat dit het
beste materiaal in dit agressieve milieu is en op
de begane grond de nadelen van het eigen
gewicht en de constructie afmetingen geen
probleem zijn. De stabiliteit wordt verkregen uit
stijve wanden in dwars- en langsrichting. De
constructiehoogte kan - bij een lage oplegging
van de vloerplaten - gebruikt worden als instal-
latie- en montageverdieping met een hoogte
van 2,' m.
De detaillering van het gebouw - als laatste -
moet naast de gebruikelijke eisen aan een aan-
tal gebouwtypische eisen voldoen:
- hygiënische eisen; daarom is er in de afdelin-
gen bijvoorbeeld gekozen voor een afwer-
king met zeer dunne prefab betonnen stel-
wanden, gemonteerd op een hoge plint, die
eveneens dienst doet als oplegging van de
mestpannen en roostervloeren. De aanslui-
ting tussen wand en plint is teruggelegd
zodat bij het schoonmaken water en vuil - dat
langs de wanden loopt - altijd in de mestpan-
nen terechtkomt.
eisen m.b.t. het additieve karakter van aan-
sluitingen
snelle montage en goedkope produktie; bij
de steeds terugkerende onderdelen van de
bovenbouw kan dit de bouwkosten sterk
beïnvloeden.
De verschijningsvorm, de organisatie en de
detaillering van het gebouw zijn de samenkomst
van enerzijds deze gegevens en anderzijds mijn
interpretatie, waarbij door de subtiele en
wederzijdse beïnvloeding een mooi gebouw is
ontstaan.

De constructie van de bovenbouw is van staal.

Staal, omdat ondanks het agressieve milieu dit
(') een laag eigen gewicht heeft en een geringe
constructiehoogte bij een forse overspanning
mogelijk maakt, (2) de stabiliteitsvoorzieningen
beperkt en (3) de bouwtijd van het grootste deel
van het gebouw aanzienlijk kan verkorten. Het
stramien van de kolommen ligt op 7,2 m - ',2 m
- 7,2 m - etc. Dit komt voort uit de plaatsing -
tussen de afdelingen - van de al eerder ge-
noemde luchtschachten (dus afdeling steeds
7,2 m breed en schacht steeds ',2 m breed).

Deze zogenaamde kolomverdubbeling heeft als

bijkomend voordeel dat deze kan bijdragen
aan de stabiliteit van de het gebouw. Door de
kolommen onderling te verbinden ontstaan zo-
genaamde vierendeelkolommen met een breed-
te van ',2 m. In combinatie met de onderlinge
koppeling van de vierendeelkolommen m.b.v.
IPE 500 balken, wordt de stabiliteit in langsrich-
ting voltooid. In dwarsrichting worden de
kolommen verbonden met HEB 500 balken
(1='4,4 m) waar de kanaalplaten eenzijdig op-
gelegd worden. Deze portalen verzorgen de
stabiliteit in dwarsrichting.

37
38
ZEVEN
AFSTUDEERPROJECTEN

39

-- - -
Haagse bluf
R. Broesi
De verstedelijking van het Hollandse landschap
die zich sedert 1960 manifesteert als resultaat
van bevolkingsgroei, welvaartsstijging en toe-
nemende mobiliteit ontmoet van vele zijden kri-
tiek. De opgave om 1 miljoen woningen in de
komende 10 à 15 jaar aan de voorraad toe te
voegen biedt de stedebouwers een herkansing
om opnieuw vorm te geven aan de stad van
morgen. Paradoxaal genoeg komt een van de
meest manifeste bedreigingen vanuit haar
eigen katalysator, de VINEX.
In het afstudeerprojekt wordt gereageerd op de
gedachten die aan de VINEX ten grondslag lig-
gen en de produkten die daaruit voortvloeien.
De gestelde opgave is het koppelen van pro-
gramma's (afb. 2) .Dit vereist kennis van de con-
dities die programma's stellen en wordt be-
schouwd in een 'pilot survey', dat een Rand-
stad- kaart oplevert met lokaties die de potentie
bezitten verschillende programma's aan zich te
binden.
Er zijn drie factoren die conditionerend werken
bij het vaststellen van vestigingslokaties voor
wonen en werken (hierbij wordt het beleid bui-
ten beschouwing gelaten). Deze zijn bereikbaar-
heid, grond (prijs en beschikbaarheid ervan) en
'quality of life'. Onder het laatste worden (sub-
jectieve) omgevingsfactoren verstaan, evenals
het beschikbare werknemerspersoneel. De pro-
grammacategorieën infrastruktuur en groen
vormen condities voor de categorieën wonen
en werken. Deze kaarten hebben als onderleg-
ger gediend voor het vaststellen van de poten-
tiële vestigingsgebieden van de andere twee
programma- categorieën.
Het gebied dat in het projekt wordt uitgewerkt,
is 'lokatie I', het gebied rondom de A4 tussen de
knooppunten Leidschendam en Ypenburg (afb.
3). In het 'pilot survey' is aangetoond dat dit
een potentieel gebied is voor programmatische
40
overlap van verschillende functies. De latente rijk-
dom aan programma's en schaalnivo's wordt
bevestigd door het scala aan plannen voor dit
gebied bij diverse overheidsinstanties. Vanuit
de groensector bezien ligt het gedeeltelijk tegen
de grens van het Groene Hart en wordt aan de
zuidwest en westzijde begrensd door de Vliet-
randen. Bovendien vindt in dit gebied de over-
gang plaats tussen het strandwallenlandschap
en de droogmakerijen. Het concept van de A4-
corridor, de A4 als drager van economische ont-
wikkelingen, legt tezamen met de A12 verschil -
lende potentiële bedrijfslokaties bloot (afb. 1).
De bereikbaarheid wordt vergroot door de plan -
ning van drie nieuwe haltes op het bestaande
railnet.
De plannen in dit gebied zijn gebaseerd op
bouwen in lage dichtheden en kernen los van
elkaar. De woningbouwlokaties worden gezien
als uitbreidingen van aangrenzende steden, de
bedrijfslokaties zijn ontstaan als vestigingspiek
voor in de oorspronkelijke stad ongewenste
activiteiten en de auto- infrastructuur is vanuit
haar interne verkeersfunctie geconcipieerd.
Deze sectorale verstedelijking betrekt de ver-
schillende lagen die in dit gebied aanwezig zijn
niet op elkaar en optimaliseert daarmee niet de
potentie van de lokatie. Om dit wel te kunnen
doen is een herinterpretatie van het programma
nodig.
De weginfrastructuur kan worden ingezet als
een belangrijk sturingsmechanisme in het ver-
stedelijkingsproces. Een sterkere hiërarchie in
het rijkswegennet kan plekken van concentratie
genereren. Van de Randstad kan een parallel-
systeem gemaakt worden door een differentia-
tie van nu 'egale' rijkswegennet. Door het be-
perken van het aantal afslagen op de A4 krijgt
deze een doorstromingsfunctie, de Randstad Cor-
ridor. Parallel daaraan verzorgt het systeem van
de A13, N44 en een nieuwe verbinding in de
Haarlemmermeer de lokale ontsluiting, de Rand-
stad Boulevard. Om inhoud te geven aan het
A4-concept moeten de A13 en de N44 van elkaar
worden gescheiden; voor de lokatie I impliceert
dit de aanleg van een weg die functioneert op
het nivo van de Randstad Boulevard.
De sterkste potentie van Lokatie I is de aanwe-
zige en geplande hoogwaardige infrastructuur.
Daarnaast is de aanwezigheid van hoogwaar-
dige kenniscentra (TU, TNO) een belangrijk
aspect. Een derde potentie is de ruimte; het vrij-
komen van Ypenburg en de niet optimaal be-
nutte ruimte van de Vlietranden leveren een
open gebied rondom een spierbundel van infra-
struktuur dat wacht op een stedelijke ontgin-
ning. De truc voor de legitimatie van het econo-
misch programma voor de lokatie ligt in een
combinatie van de intrinsieke potenties van de
lokatie en het gegeven dat bedrijfssectoren deel
uitmaken van netwerken. Dit wordt duidelijk
gemaakt aan een aantal koppelingen. Voorbeel-
den hiervan zijn kapitaalintensieve produktie
gekoppeld aan uitbreiding van distributie- acti-
viteiten, HSL- halte gekoppeld aan Europese
organisaties, clustering van bestaande en nieu-
we research& development- centra.
Het plan is opgebouwd uit vier lagen: infra-
structuur, entiteiten, de zone van de vertraging
en de 'instant city'.
Het plan bevat twee infrastructurele ingrepen die
beiden het toegankelijk maken van het gebied
en het genereren van programmaconcentraties
om bestaande infrastructuurbarrières ten doel
hebben.
De eerste ingreep is 'het koppelstuk'; aan het
gebied wordt een tussenlaag van auto- infra-
structuur toegevoegd in de vorm van een weg
die zeven meter boven het maaiveld zweeft
(afb. 5+6). De aantakking op het lokale netwerk
is beperkt tot een drietal plekken. Hierdoor
vormt de weg geen barrière op lokaal niveau en
is haar doorstroomfunctie gegarandeerd.
De tweede ingreep is een transferium, waar-
bij de situering van een halte aan de HSL
noord- zuid wordt ingezet ter stimulering van de
creatie van een nieuw vervoersknooppunt (afb.
9+ 10+ 11).
Belangrijke eis voor de positie ervan is dat de
verschillende verkeerssystemen optimaal met
elkaar verbonden moeten worden en toch
afzonderlijk optimaal moeten kunnen functione-
ren. Dit leidt tot een situering op het kruispunt
van het HSL- tracé.
In lokatie I zijn drie plekken gecreëerd waar de
aftakkingen van de hoofdinfrastructuur worden
gecombineerd met haltes van openbaar ver-
voerssystemen. Deze manipulatie van bereik-
baarheid heeft als doel concentraties van pro-
gramma's te genereren. De drie entiteiten heb-
ben elk een eigen karakteristiek die moet bijdra-
gen aan het aantrekken van het programma. De
entiteiten zijn: 'het ei' (een hybride van gebouw
en infrastructuur) (afb . 6), 'het transferium'
(koppeling van hoogwaardige OV- systemen
met hoogwaardige auto- infrastructuur die de
kop van de ontwikkelingszone vormt) en 'uniek
programma als magneet' (simulatie van een
programma met magneetwerking in de vorm
van een multifunctioneel sportcentrum) .
De Vlietrandzone maakt deel uit van het 'lang-
zame' systeem (afb. 7). Het actuele introverte
karakter van het gebied wordt doorbroken mid-
dels een secundair ontsluitingssysteem. Het
parkachtige karakter van het gebied wordt
behouden maar aangevuld met actuele pro-
gramma's op basis van gecodeerde strips die
uitspraken doen over de verhouding bebouwd-
onbebouwd.
Het overige gebied van de lokatie is beschik-
baar voor 'doorsnee'-programma, de 'instant-
city'. Afhankelijk van de invalshoek zijn drie
varianten denkbaar. In de eerste variant wordt
vliegveld Ypenburg in ere hersteld en krijgt deze
zone door de hindernormen het programma-
tisch karakter van een werkstad (afb. 8). In de
tweede variant wordt er een neutraal grid-
systeem gelegd tussen de A4 en het oude lint.
De neutrale structuur kan het programma op-
nemen dat voortkomt uit de vraag naar snel
bebouwbare lokaties: het grijze programma van
de 'instant city'. De derde variant beaccentueert
de overgangszone tussen het strandwallenland-
schap en het veenontginningsgebied door haar
te transformeren in een waterplas.
Het huidige economische profiel van het gebied
waarbinnen de lokatie I zich bevindt, kenmerkt
zich door een zeer hoge kennisintensiteit een
zeer hoge werkloosheidsgraad onder laag
opgeleiden . Op het programmatisch profiel is
een aanvulling nodig met sectoren voor kans-
rijke bedrijvigheid . Een flankerende voorwaarde
voor het aantrekken van hoogwaardige werk-
gelegenheid is de aanwezigheid van hoogwaar-
dige woonmilieus.
Nieuwe woningbouwlokaties zijn gepland gepro-
jecteerd bij Leidscheveen, Ypenburg en Noot-
dorp-Noordoost.
41
 3. Oppervlakte Lokatie I in vergelijking
met centrum Den Haag (3,4 maal zo groot)

1. Randstad Corridor en Randstad Boulevard

4. Laag 1. Infrastructuur. Detail koppelstuk

--
---
---
---
-- -
.. .
-----
-----
-----
-----

2. Overlap verschillende functies 5. Laag 1. Infrastructuur. Detail koppelstuk

42
 e n t i te i t ei

8 eb"u", "' g,e".~I"pp~" 9. Uitwerking HSL-tracé te lokatie I. Variant 1.

Zo snel mogel ijk tracé in buitenbocht
6. Laag 2. Entiteiten. Entiteit 'ei' A4-corridor

7. Laag 3. Zone van vertraging

10. Uitwerking HSL-tracé te lokatie I. Variant 3.
Snel tracé in binnenbocht met A4-corridor
met stedelijk programma rondom

11. Uitwerking HSL-tracé te lokatie I. Variant 3.

8. Laag 4. Instant-city. Uitwerkingsvariant. Combinatie tussen snelle lijn via buitenbocht
'Ypenburg' en tragere lus op de rand van Ypenburg

43
De stadsrand van de Randstad
s. Hooijmaaijers
Uit het VINEX- beleid blijkt dat de huidige grens
van het Groene Hart steeds overschreden wordt
door de groeiende woningbehoefte. Doelstel-
ling van het project is daarom het tegengaan
van verdere stadsuitbreidingen binnen het
Groene Hart middels een ontwerp voor een
beheersbare stadsrand. Hier manifesteren de
contrasten tussen het open Groene Hart en de
gesloten Randstad zich immers overduidelijk.
Ook wordt hiermee gepoogd de huidige poten-
ties van het Groene Hart uit te buiten waardoor
het weer als natuurlijk en recreatief uitloop-
gebied voor de inwoners van de Randstad kan
gaan dienen.
Om de doelstelling te bereiken wordt gezocht
naar barrières die stadsuitbreidingen tegen
kunnen gaan. Een zestal barrières is hiertoe in
staat, namelijk juridische en infrastructurele
barrières als ook barrières m.b.t. het grond-
gebruik, de bodemgesteldheid, een stedebouw-
kundige en een landschappelijk afgeronde een-
heid. Combinatie van barrières maakt een stads-
rand, door synergie van de genomen maatrege-
len beter beheersbaar en is zodoende aan te
bevelen. De omvang en de aard van de barrière
zijn bepalend voor het schaalniveau waarop
deze ingezet kan worden.
Uitgaande van de infrastructurele barrières en
barrières m.b.t. grondgebruik, de bodemge-
steldheid en de landschappelijk afgeronde een-
heid wordt er een drietal verstedelijkingsscena-
rio's voor de Randstad opgesteld. In het eerste
scenario, het bastionscenario, worden de nood-
zakelijke uitbreidingen om de huidige steden
gesitueerd waardoor deze zullen expanderen en
als bastions ten opzichte van het Groene Hart
gaan fungeren (afb. 1). Het tweede is het eilan-
denscenario waar nieuwe kernen rondom en in
de buurt van huidige steden worden gesitueerd
(afb. 2). Hierdoor ontstaat een drietal autonome
eilanden, die zowel op de binnen liggende agra-
44
rische gebieden als op de buiten gelegen natuur-
gebieden zijn georiënteerd. De derde mogelijk-
heid is het omhelzingsscenario waarbij de uit-
breidingen met een lage bebouwingsdichtheid
rondom het Groene Hart worden gelegd (afb.
3). Het middengebied krijgt een natuurlijke dan
wel recreatieve functie.
Vervolgens wordt er een landschappelijk ont-
werp voor het Groene Hart gemaakt. Doordat
de huidige agrarische inrichting van het Groene
Hart sterk wijzigt in een recreatieve en natuur-
lijke inrichting is een nieuwe benaming voor het
Groene Hart op zijn plaats. De benaming Nieuw
Nationaal Landschapspark (N.N.L.P.) dekt de ver-
anderende inrichting. Door het verstedelijkings-
model te confronteren met dit landschapsont-
werp wordt het definitieve ontwerp voor een
beheersbare stadsrand van de Randstad en het
N.N.L.P. verkregen. In dit ontwerp worden rond-
om Den Haag, Leiden, Rotterdam, Zoetermeer,
Alphen aan de Rijn en Gouda uitbreidingen van
een gemiddelde dichtheid aangelegd. De droog-
makerijen binnen de contour van deze steden
behouden hun huidige functie.
Ten noorden van Leiden wordt een actief water-
recreatiegebied aangelegd. Nabij Dordrecht
wordt een band van verstedelijking langs het
N.N.L.P. gesitueerd. Hier wordt in een lage dicht-
heid gebouwd. De extensieve landbouw neemt
binnen de Waarden toe. Nabij Den Haag en Hille-
gom worden de doorsteken tussen het N.N.L.P.
en de Noordzee, vanwege het karakteristieke
duinlandschap, behouden. Rondom Haarlem en
Amsterdam worden uitbreidingen in een hoge
dichtheid gepositioneerd. Hierdoor nemen de
contrasten met de open, rationeel verkavelde
Haarlemmermeerpolder toe. Ook Utrecht wordt
middels verstedelijking met een hoge dichtheid
afgerond. De overgang van laag naar hoog
wordt geaccentueerd bij de Utrechtse heuvel-
rug. De Oude Rijn verbindt het noordelijk en
het zuidelijk deel van het N.N.L.P. met elkaar. Na-
bij de Vinkeveense plassen wordt een recreatie-
gebied aangelegd.
Doordat de Waarden tot de meest open gebie-
den binnen het N.N.L.P. behoren en gekenmerkt
 - -- -----
worden door karakteristieke veenontginningen
dienen ze extra bescherming tegen verdergaan-
de verstedelijking te krijgen. Deze bescherming
wordt middels een concept voor de Waarden
geboden. De verstedelijkingsdruk langs de ran-
den wordt door bossen of andere fysieke bar-
rières tegengegaan. Langs de Lek wordt de ver-
stedelijking belemmerd door natte zones aan
weerszijden van de rivier. Deze ruimtelijke
ingrepen dienen tevens de twee afzonderlijke
delen van de Waarden, het noordelijk en het
zuidelijk deel langs de Lek, visueel met elkaar te
verbinden (afb. 10).
Het regionaal ontwerp dat voor de Waarden is
gemaakt, is gebaseerd op dit concept. Het is op
te delen in drie zones, waarvan de eerste
bestaat uit de waterzuiveringsgebieden aan
weerszijden van de Lek (afb.7). De noordelijke
zone krijgt een natuurlijk karakter en heeft tot
doel: waterzuivering ten behoeve van flora en
fauna. De zuidelijke waterzuiveringszone dient
voor de drinkwaterproduktie. Beide zones wor-
den In het westen van de polders middels een
knoop van boszones en mogelijke bouwlokaties
beëindigd. De waterzuiveringszones worden
middels afgraving gecreëerd en bestaan uit
verschillende soorten helofytenfilters, moeras-
planten en typen bermen (afb. 11).
De tweede zone is de zuidelijke rand van de
Waarden (afb. 8). Hier worden de open gebie-
den beschermd en behouden door nieuw aan
te leggen barrières. Hierdoor wordt het visueel
contact tussen de Biesbosch, de Alblasserwaard
en Vijfheerenlanden gehandhaafd. Tussen het
Merwedekanaal en de Giessen wordt een moe-
rasbos aangelegd, die aan de zuidkant wordt
begrensd door een recreatieve zone, waarin
karakteristieke donken liggen. Tussen de donken
worden zichtlijnen aangelegd waardoor er een
route door de recreatieve zone, het moerasbos
en het open veenlandschap wordt gecreëerd.
De derde zone betreft de noordelijke rand van
de Waarden (afb. 9). Door de grote openheid
hoeven doorsteken richting ommeland niet
geaccentueerd te worden. Bij Gouderak wordt
de verstedelijkingsdruk middels een kunstmatig
opgeworpen heuvel tegengehouden. Bij Haas-
trecht wordt de verstedelijking middels pio-
niersbos van populieren en toepassing van de
stedebouwkundig afgeronde eenheid bestre-
den. De afwijkende verkavelingsrichting rond
de Vlist wordt door een groenstructuur beter
zichtbaar gemaakt. Middels fruitteelt worden de
zichtlijnen vanaf de oeverwal in het oostelijk
deel van de polder begeleid.
- - - -- - -- -
Tot slot is een compositie-analyse toegepast op
het ontwerp van de Randstad en het N.N.L.P. en
het ontwerp voor de Waarden (afb. 4). Hierdoor
wordt inzichtelijk gemaakt op welke schaal de
barrières toegepast kunnen worden om de
stadsrand beheersbaar te maken (afb. 5). Uit de
analyse volgt dat de infrastructurele barrières
vanaf de 3 km-straa l, door de aanleg van bijv.
vliegvelden of haventerreinen ingezet kunnen
worden (afb. 6) . Onder de 3 km-straal kan de
stadsrand middels de infrastructurele barrières
zoals autosnelwegen , spoorwegen, waterwe-
gen, ondergrondse infrastructuur en hoogspan-
ningsleidingen beheersbaar gemaakt worden.
Tevens blijkt dat vanaf deze straal de juridische
barrières en de barrières m.b.t. bodemgesteld-
heid en de landschappelijk afgeronde eenheid
de stadsrand beheersbaar kunnen maken.
De barrières m.b .t. de bodemgesteldheid doen
dit middels de aanleg van ondoordringbare
gebieden en wateroppervlakken, de juridische
barrières gebruiken hiervoor bestemmings-,
streek, structuur- en andere plannen terwijl de
landschappelijk afgeronde eenheid dit middels
een overzichtelijke, waardevolle landschappe-
lijke identiteit doet. Aan de barrière m .b.t. een
landschappelijk afgeronde eenheid zit een
ondergrens van 1 km. Onder deze straal kan de
barrière niet ingezet worden. De barrière m.b.t.
een stedebouwkundig afgeronde eenheid kan
pas vanaf de 1 km -straa l ingezet worden .
Ook hier is een ondergrens te vinden , welke
in dit geval 300 m bedraagt. Tot slot kunnen
de barrières m.b .t. het grondgebruik vanaf de
3 km- straal ingezet worden om de stadsrand
beheersbaar te maken. Dit is mogelijk door de
aanleg van windturbines en grote boscom-
plexen zoals fruitteelt en pioniersbossen. Op
een lager schaalniveau kan deze barrière de
stadsrand midde ls de aanleg van glastuinbouw,
amusementshal len, sportscholen e.d. beheers-
baar maken.
45
1. Bastionscenario 3. Omhelzingsscenario

4. Compositie-analyse voor de Waarden

Infrastructu- Barrières Barrières Juridische Barrières Barrières

rele barrières m.b.t. de m.b.t. het barrières m.b.1. een m.b.t. een
bodemgestel grondgebruik stedebouw- landschappe·
dheid kundig afge· lijk afgeron·
ronde de eenheid
eenheid
R=30km
=
R 10 km

R=100 m. t«.·····y~'-~>$ ..: ,\4:>t-~ -1"

R = 30 m , ' ( J'. ,'fI!Ç. ;!i;

'""..
R=10m. ltP.-.:~·.;;u~~ ,< •. ",iK ""~-
=
R 3 m. ", ""'" .... ~~\it ... ' ~ ", .. "'I.
R = 1 m. f~f:N'_~ '-,-"? ."__,~I,tic,,,,,:,,-~' •.7".).,. ~ '1'.... ~~ \~Ü~~;:;; 'j;4it..'!r....: ..

2. Eilandenscenario 5. Schaalnieuws van betreffende barrières

46
 \

6. Positie en grootte van barrières

9. Uitwerking noordelijke rand van de Waarden

7. Uitwerking waterzuiveringszones

10. Zichtlijnen en relaties binnen het regionale

ontwerp

Het vloeiveld Het infiJtratieveld De rietwortelzuivering

11. Mogelijkheden voor bermtypen bij toepas-

8. Uitwerking zuidelijke rand van de waarden sing helofytenfilters

47
De Nederlandse kust
T. v.d. Klaauw & G. Reitsma
Door plannen voor de aanleg van een nieuwe
luchthaven in zee, een nieuwe tweede Maas-
vlakte en het kustuitbreidingsplan van Bhalotra
en Geuze staat de Nederlandse kust volop in de
belangstelling. Vanaf 1990 zijn er ruim 30 be-
leidsrapporten geschreven die ingaan op de
kust, waaronder de tweede Kustnota. Voorals-
nog ontbreekt echter een integrale visie op de
kust.
Doel van het afstudeerproject is het leveren
van een bijdrage aan de discussie over de kust.
Centraal staat hierbij de integrale benadering
en het zoeken naar het wezen van de kust. De
benadering van het kustlandschap is hierbij
tweeledig. Enerzijds is de kust bekeken als toe-
ristisch domein en anderzijds vanuit de stede-
bouwkundige en landschapsarchitectonische
discipline. In het project wordt onderzocht hoe
ontwikkelingen die leiden tot transformaties in
het kustlandschap vanuit een bovenregionaal
kader en op een duurzame manier kunnen wor-
den ingezet ter versterking van de dynamiek, de
verscheidenheid en de attractiviteit van de kust.
De conclusies en oplossingsrichtingen die re-
sulteren uit een historische, geomorfologische,
economische en maatschappelijke analyse zijn
verwoord in een aantal stellingnames. Deze
zijn:
1.Dynamiek; door meer uit te gaan van de
natuurlijke dynamiek wint het kustlandschap
aan landschapsarchitectonische en ecologi-
sche kwaliteit.
2. Variatie; door integraal te denken op boven-
regionale schaal kan het verlies aan variatie
worden tegengegaan .
3. Massatoerisme; door een combinatie van
concentratie en zonering kan massa-toerisme
gestuurd worden (afb. 1).
48
4. Toeristische blik; deze moet zodanig geënsce-
neerd worden door middel van recreatieve
voorzieningen en landschappelijke ingrepen,
dat deze samenvalt met het verwachtingspa-
troon van de toerist.
5. Toeristisch-economische balans; door gerich-
te investeringen in de Nederlandse kust als
toeristische bestemming kan de toeristisch-
economische balans in evenwicht worden ge-
bracht.
6.0rdeningsinstrument; er zijn drie ontwerp-
instrumenten te gebruiken binnen het stads-
landschap op schaal van de kust: infrastruc-
tuur, landschap en architectuur. Tussen deze
instrumenten is sprake van een kruisbestui-
ving.
Hierna wordt als denkexperiment de Neder-
landse kust in 2246 beschreven in drie extreme
scenario's, waarbij is uitgegaan van een ex-
treem hoge zeespiegelstijging van 3 meter en
een temperatuurverhoging van 2'C.
In het eerste toekomstbeeld, 'The Day After', is
de verhouding land- water fifty-fifty (afb. 2).
Laag Nederland is onder water te komen staan
en de oude Noordzeekust is getransformeerd
tot een eilandenkust met daarachter een rustig
getijdengebied. Twee dijklichamen ontsluiten
de mainports en omsluiten een zoetwaterbek-
ken, dat dienst doet als voorraadbekken voor
de stedelijke gebieden in hoog Nederland. Er
wonen 10 miljoen inwoners op hoog Neder-
land. Geconcentreerde regionale centra liggen
temidden van een weids suburbia, waar men-
sen op hun eigen kavel zelfvoorzienend wonen,
werken en recreëren.
In "Ocean Drive" ligt de kustlijn nog op dezelf-
de plaats als aan het einde van de 20e eeuw,
ten gevolge van het beleid van het dynamisch
handhaven (afb. 3). Nederland telt 20 miljoen
inwoners, waarvan 8 miljoen in de Randstad,
die bestaat uit een noord- en zuidflank, gekop-
peld aan hoogwaardige infrastructuur-verbin-
dingen. Beide flanken zijn uitgebreid met een
kustlokatie, die dient als dè metropolitane sea-
resort van Europa. Het tussenliggende gebied
is ingericht als extensief land- en tuinbouw-
gebied.
In "Key West" telt Nederland 30 miljoen men-
sen, waarvan 25 miljoen in de 'stedenring
Centraal Nederland' (afb. 4). Acht zéér dicht
verstedelijkte centra zijn met elkaar verbonden
door middel van een hogesnelheidsspoorlijn .
Het gebied hierbinnen is getransformeerd tot
een perifeer parkachtig woon-, werk- en recre-
atiegebied. Voor de kust is een stormvloed-
kering aangelegd, gecombineerd met een reeks
van kunstmatige eilanden en een TGV-lijn.
Achter de eilanden is een binnenzee ontstaan.
Uit de analyse wordt geconcludeerd dat de kust-
zone kan worden beschouwd als een landschap-
pelijke eenheid. Binnen de kenmerkende lineaire
opbouw zijn drie typen kust de onderschei-
den: de Waddenkust, de Strandwallen kust en
de Estuariumkust. Haaks op de kustlijn is er een
sterke verwantschap in ruimtelijke opbouw. De
grondvormen van het kustlandschap zijn ge-
abstraheerd tot markante structuurlijnen, die in
essentie het totaal aan transformaties en dyna-
miek van het gebied beschrijven (afb. 5).
Deze structuurlijnen blijken overeenkomsten te
vertonen met de geomorfologie, de windrich-
ting en het reliëf van het kustlandschap. Het
geheel van deze lijnen vormt de basis voor de
ruimtelijke hoofdstructuur van de Nederlandse
kust. De markante structuurlijnen bestaan uit
infrastructuurlijnen, civiele werken en verkave-
lings- en nederzettingspatronen. Daar waar ver-
schillende markante structuurlijnen elkaar of
de kustlijn kruisen liggen potenties van land-
schapsarchitectonische, infrastructurele of pro-
grammatische aard. Dit blijkt in de praktijk door-
dat een aantal van deze locaties momenteel als
recreatiegebied worden ontwikkeld.
Er is gekozen voor de uitwerking van drie loka-
ties, te weten de Hondbossche Zeewering, Zand-
voort en de Tweede Maasvlakte.
Een aantal bestaande plannen, vooral afkom-
stig van de ARCAM- kaart, is getoetst aan de
hand van de ruimtelijke hoofdstructuur. Er
wordt een andere slag aan deze bestaande
plannen gegeven door een strategische inter-
ventie ervan. Vervolgens zijn deze plannen
deels aangepast en gecombineerd met eigen
ontwerpvoorstellen.
1. Hondbossche zeewering
De visuele enscenering en het herstel van
dynamiek van het voormalige waddenland-
schap staat centraal in een 'minimal' land-
schapsontwerp. Het landschap van de Kop
van Noord-Holland wordt opgevat als een
gevarieerde reeks van cultuur- technische
kunstwerken. De dynamiek van het natuur-
landschap is aan banden gelegd door inpol-
deringen, zeedijken en dynamisch kustbeheer
van Rijkswaterstaat.
2.Hilversum aan Zee (afb. 6)
Centraal staat de expansie van Zandvoort tot
een metropolitane badplaats en de verster-
king van de positie van Zandvoort als onder-
deel van het stadslandschap van de regio
Amsterdam en Haarlem. Dit gebeurt door de
aan-leg van een Zuidtangent met aftakking
naar Zandvoort. De hiërarchische relatie tus-
sen het achterland en de badplaats wordt ver-
broken en vervangen door een benadering
vanuit een heterogeen stedelijk veld waarin
de elementen uit complementair zijn.
3. Maasterminal
In een ontwerp voor de tweede Maasvlakte is
de vormgeving en enscenering van het bewe-
gingsapparaat uitgewerkt, evenals de relatie
tussen natuur en stadslandschap. Ook spelen
hier het reizen als universeel verschijnsel en
de daarmee samenhangende commercie een
grote rol.
De drie voorbeelduitwerkingen verduidelijken
de gekozen ontwerpmethodiek. Behalve een
bijdrage aan het lopende debat toont de studie
alternatieven voor de beleidsformulering en plan-
vorming met betrekking tot actuele ontwikke-
lingen in de kustzone.
49
 THE DAV AFTER

2. Scenario 'The Day after'

OCEAN DRIVE

OOtlGROEPfN TOERISME

...,~ w~tanleflpe<heQare
09eti1gemiddelcle~led",

Cl <500

1. Doelgroepen voor toerisme aan de kust.

Aantal strand recreanten per hectare op een
gemiddelde zomerse dag 3. Scenario 'Ocean Drive'

50
 KEYWEST

4. Scenario 'Key West'

5. Uitwerking Hilversum aan Zee

5.Uitwerking zuidtangent

51
Hart gebroken
A. Rommerts
Het Groene Hart en de VINEX-Iokaties zijn con-
cepten die op dit moment een belangrijk onder-
deel vormen van het verstedelijkingsbeleid in
de Randstad. De huidige ruimtelijke ordenings-
concepten worden wel ingezet om in de Rand-
stad contrasten te beschermen en variatie te
ontwikkelen, maar zijn niet aangepast aan de
specifieke variatie in het landschappelijke en
stedelijke systeem.
Doel van het project is het onderzoeken en
inzetten van grote variatie in verstedelijkings-
programma's en de ruimtelijke opbouw van de
stedelijke en landelijke gebieden om nieuwe
potenties te creëren voor de Randstad.
Momenteel breiden de bestaande kernen in de
Randstad zich uit, of ze nu in het Groene Hart
liggen of daarbuiten. Het gevaar van nivellering
is het grootst op twee schaalnivo's, te weten het
nivo van de Randstad en het regionale nivo. De
landelijke gebieden tussen de steden kunnen
hier geen voldoende opvang bieden aan de grote
verstedelijkingsdruk.
De variatie in de Randstad heeft bepaalde ken-
merken die op een bepaald schaalnivo moet
worden vastgelegd. Hiervoor wordt een compo-
sitie-analyse gedaan, waarbij per schaalnivo de
variatie op de betreffende schaal wordt geana-
lyseerd. In de Randstad vertonen vooral de ge-
bieden georiënteerd op Rotterdam of Amster-
dam een grote mate van overeenkomst (afb. 1).
Ze zijn daarmee onderdeel van een regio die
een oppervlak met een straal van 30 km beslaat.
Binnen deze twee regio's kunnen verschillende
componenten met een schaal van 10 km worden
onderscheiden die ieder naar buiten toe een
eigen karakteristiek hebben. De kenmerken van
de componenten met een straal van 10 km han-
gen in grote mate af van de landschappelijke
karakteristieken. De Amsterdamse opbouw ver-
toont daarbij een grote variatie tussen de com-
52
ponenten onderling, terwijl dat bij Rotterdam in
veel mindere mate het geval is. Tussen deze twee
regio's wordt een derde gebied onderscheiden.
De Oude Rijn, die tussen de twee regio's in ligt,
vervult samen met Leiden en Utrecht aan de uit-
einden een intermediaire rol in de relaties tus-
sen de regio's. De verschillende gebieden die
nog relatief leeg zijn gebleven in de Randstad
hebben ongeveer een straal van 10 km en spe-
len dus afzonderlijk een rol op het nivo van één
regio.
In het ontwerp wordt daarom gezocht naar een
structuur waarbinnen meerdere van deze com-
ponenten kunnen worden samengevoegd tot
één geheel dat op het nivo van de Randstad
variatie kan bieden.
In de tussengebieden in de Randstad is het
nodig om intensieve programma's strategisch
in te zetten zodat de tussengebieden een eigen
identiteit krijgen in plaats van de eenzijdige en
versnipperde ontwikkeling die nu plaatsvindt.
Deze strategische inzet van het programma
wordt ondersteund door het maken van een
onderscheid tussen intensieve en extensieve
programma's. De eerste soort heeft behoefte
aan een dicht infrastructuurnet. Intensieve
milieus dienen intensieve programma's aan te
trekken zodat de uitbreiding van verstedelijking
zich meer richt op een aantal specifieke gebie-
den (afb. 3). De extensieve milieus, die vragen
om een groot oppervlakte aan grond, dienen op
het schaalnivo van de Randstad contrast te bie-
den ten opzichte van bestaande en nieuwe
intensieve milieus (afb. 2). Er is daarom gezocht
naar een continue structuur van grote land-
schappen die het schaalnivo van het regionale
fragment overstijgt.
Voor een analyse op een lager schaalnivo is ge-
kozen voor het gebied tussen Rotterdam, Leiden,
Den Haag en Gouda. Op het nivo van het tus-
sengebied is tevens een compositie-analyse uit-
gevoerd binnen een straal van 10 km en binnen
een straal van 3 km. Binnen de straal van 3 km
zijn componenten gezocht met een zo groot
mogelijke homogeniteit. Hierbij blijken vooral
ontginningspatronen een belangrijk kenmerk
van homogeniteit te zijn. In het tussengebied
kan een structuur in het landschap worden her-
kend van een waaier van noord-zuid richtingen
die zijn afgeleid van de Oude Rijn.
Deze structuur is herkenbaar doordat de hoger
gelegen ontginningen in het droogmakerijen-
gebied deze richtingen dragen. De waaier is
continu en biedt mogelijkheden om het tussen-
gebied als geheel te verankeren in zijn omge-
ving en een herkenbare identiteit te geven. De
potenties voor intensivering zijn in het alge-
meen het grootst in de oostelijke onderhoek van
het tussengebied. Hier bestaat er een koppeling
op Randstad-nivo via het infrastructuurnetwerk
die goede investeringsmogelijkheden biedt. De
ontwikkeling van woon-, werk- en recreatie-
gebieden dient goed op elkaar te worden afge-
stemd. Hierbij wordt vooral aandacht geschon-
ken aan de sector werk, omdat de polder positie
moet krijgen in regionaal verband. Met de ont-
wikkeling van programma's in de ZuidpIaspol-
der wordt gepoogd een aantal schakels tussen
de milieus te maken zodat in regionaal verband
een sterker netwerk ontstaat van produktie-
milieus.
Het laagste nivo dat is beschouwd, is dat van
de Zuidplaspolder. Ook hier is weer een compo-
sitie-analyse uitgevoerd. Binnen het tussen-
gebied (straal 10 km) is de Zuidplaspolder een
component (straal 3 km). Een belangrijk ken-
merk hiervan is het orthogonale systeem van
ontsluiting en afwatering. Bij de opdeling van
de polder in componenten (straal 1 km) is een
zo groot mogelijke homogeniteit vooral tussen
en aan de noordzijde van de snelwegen te vin-
den.
Deze homogeniteit wordt gekenmerkt door het
ontginningspatroon. Op dit schaalnivo wordt
onderzocht op welke manier de kenmerkende
structuur van de polder, die variatie geeft op het
nivo van het tussengebied, kan worden ver-
sterkt door de strategische inzet van bepaalde
programma's. Het gaat hierbij om verknoping
van infrastructuur op verschillende nivo's,
bescherming en versterking van de bestaande
ruimtelijke structuur, creatie van overgangen
met rustigere gebieden, de verankering van de
wegen- en openbaarvervoersstructuur en het
aantrekken van intensieve programma's. Er zijn
ruimtelijke elementen ingezet die de tand des
tijds kunnen doorstaan, de intensiveringsdruk
kunnen opnemen, de identiteit van de polder
als geheel waarborgen en hierbinnen een grote
variëteit mogelijk maken.
Deze ruimtelijke elementen zijn aangesloten op
elkaar en op de bestaande elementen en vatten
daarmee de polder in één geheel. Het raamwerk
kan worden uiteengelegd in de elementen ruit,
bosstrook, open ruimtes en verknoping.
De ruit biedt mogelijkheden om in alle richtin-
gen en op diverse schaalnivo's verbanden met
de regio te leggen (afb. 5 +7). Door deze meer-
lagigheid van het ontsluitingssysteem kunnen
diverse regionale en lokale programma's op
elkaar worden aangesloten.
De bosstrook is onderdeel van de waaierstruc-
tuur van het tussengebied en legt een verbin-
ding tussen verschillende extensieve eenheden
(afb. 8). In het midden van het gebied wordt een
plas voorgesteld waar zeer schoon kwelwater
omhoog komt en optimale condities ontstaan
voor ecologische en recreatieve doeleinden.
Haaks op de strook staan twee zeer brede
waterbanen, die de polder transparantie geven
en continuïteit in hun lengterichting.
De open ruimten zijn 'binnenkamers' aan de
rand van de polder (afb. 6). Ze fungeren als
overgangselementen naar gebieden rondom de
polder die minder intensief zullen worden ont-
wikkeld.
Aan de oostzijde van de polder, waar vele
infrastructuurlijnen elkaar kruisen, vindt een ver-
knoping plaats van deze lijnen onderling en met
de nieuwe ruit (afb. 9). Hier ontstaan optimale
condities voor intensivering. De verknoping
krijgt gestalte door een onderling aansluiting
van de snelwegen op elkaar, een station voor
drie lijnen, een nieuwe afslag op de A20 en een
nieuwe ontsluiting voor de omliggende gebie-
den.
Er zijn drie vakken van het raamwerk uitge-
werkt. De wijze waarop de verschillende inten-
sieve programma's en de specifieke bestaande
ruimtelijke structuur kunnen worden gecombi-
neerd en resulteren in een vak (wijk) met eigen
identiteit, staat hierbij centraal (afb. 10). Hierbij
worden regionaal functionerende programma's
aangevuld met kleinschaliger programma's die
ook lokaal kunnen functioneren (afb. 4).
53
1. Rotterdamse en Amsterdamse regio met 3. Intensieve milieus Randstad
verbindende Rijnstrook

4. Verschillende funkties: grootschalige

bedrijvigheid, voorzieningen, hinderlijke
2. Extensieve milieus Randstad funkties en wonen

54
5. De ruit 8. Bosstreok

6. Open ruimtes 9. Verknoping

10. Uitgeefbare kavels

7. Variatie en continuïteit in profielen ruit

55
Wonen, werken en mobiliteit
R. Rooij
De Randstad wordt geplaagd door verschijnse-
len als spits, files en congestie. De infrastructuur
raakt steeds voller en de Randstad begint zich-
zelf te verstikken. Deze drukte in het verkeer zal
voorlopig alleen nog blijven toenemen. Het
woon-werkverkeer vormt hierbij slechts een
kwart van het totaal aantal verplaatsingskilome-
ters. De ruimtelijke en temporele concentratie
zorgt er voor dat het woon-werkverkeer echter
wel een groot probleem van de Randstad is
geworden. Door de keuzes voor verdere verste-
delijking kan de toekomst van het woon-werk-
verkeer sterk worden beinvloed. Om een onbe-
heersbare ontwikkeling van het mobiliteits-
vraagstuk te voorkomen, zullen de aspecten
verkeer en vervoer zwaar moeten meetellen in
de beslissingen ten behoeve van woon- en
werklokaties voor de toekomst.
Het project bestaat uit een onderzoek waarin
wordt beschouwd op welke plekken binnen de
Zuidvleugel van de Randstad nieuwe woon- en
werklokaties liggen die voorwaarden verschaf-
fen om een bijdrage te leveren aan kortere woon-
werkafstanden. Ook wordt de voorwaarde ge-
steld een OV-vriendelijke modal-split te kunnen
bewerkstelligen. Dit alles met het VINEX-beleid
van de overheid in het achterhoofd.
De rol van het woon- en werkverkeer in de toe-
komst moet beschouwd worden tegen het licht
van de ontwikkeling van het totale activiteiten-
patroon van mensen. Bij zowel het groter als-
ook het kleiner worden van de woon-werk-
afstand enl of woon-werkkilometrage zijn de
vier negatieve aspecten van mobiliteit oplos-
baar. Deze zijn congestie, energiegebruik, emis-
sies en ruimtebeslag. Voorwaarde hierbij is wel
dat alle huidige verplaatsingsmogelijkheden op
een andere manier worden gebruikt.
De schadelijke ruimtelijke effecten van infra-
structuur in het algemeen (doorsnijding en ver-
56
snippering van gebieden) en het ruimtebeslag
van de auto in het bijzonder is waarschijnlijk
nog het minst oplosbare probleem in een ter-
mijn van 25 jaar. Meer en meer wordt de auto
uit de binnenstad geweerd, een plek die in-
middels al niet meer geschikt is voor de auto.
Het stimuleren van het delen van de auto (naar
bezit enl of gebruik) kan een groot aantal posi-
tieve effecten sorteren. Hetzelfde geldt voor
het creëren van betere samenhangen tussen
de verschillende individuele en collectieve ver-
voerssystemen. Deze verschillende systemen
horen elkaar aan te vullen in plaats van elkaar te
beconcurreren.
Voor het analyseren van verschillen'de mogelijk-
heden is het 'Ruimpadmodel' toegepast, ont-
wikkeld door de Rijksplanologische Dienst. Het
Ruimpad-project is een verkenning naar de
mogelijkheden om het personenverkeer in rela-
tie tot de ruimtelijke ontwikkelen in de toekomst
beter te organiseren. Ruimpad kent een geauto-
matiseerde ontwerp- en rekenmodule, die voor
het doorrekenen van de verschillende Zuid-
vleugelverstedelijkingsvarianten bruikbaar is.
Er wordt uitgegaan van een basismodel, dat de
huidige situatie van de Zuidvleugel voorstelt en
het uitgangspunt vormt voor de modelstudie.
Een eerste vergelijking betreft dit basismodel
met een model dat een identieke ligging en
omvang heeft, maar een gewijzigd netwerk. In
de tweede vergelijking worden vier modellen
naast elkaar gelegd, die allemaal ten opzichte
van de basisvariant 200.000 inwoners méér
bevatten. Deze vier ontwerpen heten: het West-
landschap (afb. 1+3), het Tussengebied (afb.
2+4), de Hoekse Waard (afb. 6+8) en de Kust-
lokatie (afb. 7+9).
Uit de modelstudie voor de Zuidvleugel van de
Randstad blijkt dat het verstedelijken van het
Tussengebied (Rotterdam-Den Haag) in de post-
VINEX-periode de meest 'mobiliteitsvriende-
lijke' variant is. Door de centrale ligging en
de meerkernige gerichtheid van de Tussen-
gebiedverstedelijking zullen er weliswaar méér
verplaatsingen worden gemaakt (meer dan bijv.
bij een Kustlokatie, de verstedelijking van de
Hoekse Waard of de verstedelijking van het
Westland), maar deze verplaatsingen betreffen
veel kortere afstanden. In de variant van de
Tussengebiedverstedelijking is de totale voertuig-
kilometerproductie dus het geringst. Daarnaast
wordt een grotere functionele samenhang ge-
waarborgd, door een grotere meerkernige
gerichtheid van het gebied. Voor een verdere
verstedelijking van de Zuidvleugel is dit vanuit
mobiliteitsoogpunt wenselijk.
De verstedelijking van het Tussengebied dient
hand in hand te gaan met de aanleg, verbe-
tering en verandering van het infrastructuur-
netwerk van de Zuidvleugel en het creëren van
een betere samenhang tussen verschillende
vervoerssystemen. Bij vervoersnetwerken kan
onderscheid worden gemaakt tussen het ver-
bindend stelsel en het ontsluitend stelsel. Met
name bij de collectieve verbindingen dient het
verbindende stelsel zo snel en direct mogelijk
te zijn.
Daartoe moeten de OV- infrastructuurnetwer-
ken in de Zuidvleugel (beter) verknoopt worden.
Ook het ontsluitende net naar de collectieve
voorzieningen toe (fiets!) moet een hoge graad
van directheid kennen. De ruimteopslorpende
individuele netwerken dienen zoveel mogelijk
uit de stedelijke gebieden geweerd te worden.
Concentratie van de verstedelijking moet, om
de modal-split in een gunstige zin te beïnvloe-
den, plaatsvinden op de knooppunten van het
Collectief Openbaar Vervoer.
Volgens het VINEX-beleid moeten de ruimte-
lijke en ecologische condities zodanig worden
bevorderd dat de diversiteit, samenhang en
duurzaamheid van het fysieke milieu zo goed
mogelijk worden gewaarborgd. Uitbreidings-
lokaties dienen te worden beschouwd tegen het
licht van een groter (regionaal/nationaal) ont-
wikkelingsperspectief. De genoemde begrippen
kunnen dan op meerdere schalen tegelijk ge-
bruikt worden. Op deze manier zullen er logi-
sche verbindingen ontstaan tussen de verschil-
lende schaalniveaus.
Het onderzoek resulteert in een ontwerpvoor-
stel dat bestaat uit de volgende componenten:
1. Uitvoering A4 (Den Haag-Rotterdam) en ver-
lengde A 16 (Rotterdam-Zoetermeer Oost).
2. Toevoegen stadsgewestelijk railnet tussen
Rotterdam, Zoetermeer en Delft.
3. Herontwerp A13 tot stedelijke corridor Den
Haag-Parkstad-Delft-Delfgauw.
Dit biedt de mogelijkheid Delfgauw tussen Delft
en Pijnacker als nieuw stedelijk gebied te ont-
wikkelen.
In het ontwerpvoorstel staat de woon-werkrela-
tie op woning(blok)niveau centraal. Locationele
criteria kunnen goed worden gebruikt als invals-
hoek voor differentiatie binnen de regio. Delf-
gauw ontleent deze kwaliteiten aan de nabije
aanwezigheid van kenniscentra als TU Delft en
TNO, dat een ideaal aanknopingspunt geeft
voor werkgelegenheid met een technisch karak-
ter. Binnen Delfgauw is een mix gemaakt van
verschillende soorten bedrijfshuisvesting; een
concentratie van gedeelde voorzieningen voor
starters tot en met een eigen vesting voor ge-
settelden. Het creëren van woon- werkwonin-
gen sluit aan bij de trend van de flexibilisering
van het arbeidsproces.
Drie manieren om de ruimtelijke afstemming
van wonen op werken te verbeteren zijn:
1. Het werken dichter bij het wonen brengen.
2. Het wonen dichter bij het wonen brengen.
3. Het creëren van gesloten woon- werkmilieus.
Het ABC-Iokatiebeleid van de overheid speelt in
op de eerste mogelijkheid. Het mobiliteitsprofiel
van een bedrijf wordt afgestemd op het bereik-
baarheidsprofiel van een locatie. Het VINEX-
nabijheidscriterium gaat uit van de tweede ge-
noemde mogelijkheid.
Bij het creëren van gesloten woon-werkmilieus
worden woon- en werkplek onlosmakelijk met
elkaar verbonden. Er wordt (ruimtelijk) vast-
gelegd waar de bewoner komt te werken. Bij
deze wijze van benadering van de woon-werk-
problematiek moet heel nauwkeurig de aard
van het woon- werkmilieu worden beschouwd.
Lokatiespecifieke criteria zijn het vertrekpunt
om de aard van het te creëren woon-werkmilieu
vast te stellen.
57
1. Model 1 2. Model 2 6. Model 3 7. Model 4
Westlandsehap Tussengebied Hoekse Waard Kustlokatie

3. Woon-werkbelasting 4. Woon-werkbelasting 8. Woon -werkbelasting 9. Woon-werkbelasting

model 1 model 2 model 3 model 4

in mld. km 1986 1990 1991 1992 1993 1994

",ulObesruur- 67.9 76.1 75.5 78.5 77,1 78.3

Vervoermiddel 1971
d,,,
28
1975

41
''''''
47
1985

48
1993
S(]
",UlOpassagleT 48.8 49.0 "'.0 49.5 49.0 "'.7

8.9 11.1 152 15.0 14.8 14.4

nel5 27 26 28 31 31
6.4 6.0 6.7 6.7 6.5 6.5
bus. lam, metro 13 11 """""""~=
rrein besIoIenbus· 5.9 5.6 52 52 5.7 5.5

bromfiets 14 ,.,; 0.9 2.0 2.1 2.3

10 12.9
!iets 11.9 12.8 12.6 12.5 12,4

="'9 7.0 10.0' 9.6'

9.1 7.6 8.1
IO(MI 100 100 100 100 100 159,8 169.5 175,4 177.1 175,9 177.9
"""'"
' ''''ioclusief\a)(1

5. Werkenden die dagelijks naar een vast

werkadres buiten de woongemeente gaan 10. Ontwikkeling verplaatsingskilometers
(% naar vervoermiddel) personen (miljarden kilometers)

58
a
.// 'l1J1ovlaljlliIer sF-
/ , 1\~I{erSfW~
/ /
~
000000000
/ ~~

•••••••••

b
••
• 0
00
••
o ••

o
• o G
12. Ontwerp hoofd infrastructuur Zuidvleugel
o 0 •

c
9
___------------------------:~ •
• • 0
'D
0-

••- - - - - - - -____________________ ~O

0----------------------------___•

12. Mobiliteitsplan Delfgauw

o wonen
• werken

11. Verschillende niveaus van woon-werk-

discrepantie

59
De Wassenaarse slag
O. Russel
De VINEX geeft aan hoeveel en waar er tot 2005
woningbouw moet gaan komen. Voor de periode
van 2005 tot 2015 is dit nog onbepaald en de
ramingen hiervoor lopen sterk uiteen. Een groot
deel van de woningbouwopgave, evenals een
uitbreiding van werklokaties, infrastructurele
ingrepen, recreatiemogelijkheden en een ecolo-
gische hoofdstructuur zal in West- Nederland
gerealiseerd moeten worden.
Door dit verstedelijkingsproces komt de open
ruimte in West-Nederland steeds meer onder
druk te staan. De vraag die in dit projekt aan de
orde komt is op welke manier in de toekomst de
verhouding moet worden vormgegeven tussen
bebouwd gebied en open ruimte (afb. 3.).
De invalshoeken voor het benaderen van het
verstedelijkingsproces zijn landschap en infra-
structuur. De nadruk wordt gelegd op plekken
die aan het Randstedelijke infrastructurele net-
werk liggen, beschouwd als het 'ring'-model.
Binnen dit model zullen stedelijke uitbreidingen
een meer autonoom karakter krijgen en minder
gericht zijn op direct nabijgelegen stedelijke
centra. Ze zullen meer deel uitmaken van het
Randstedelijk gebied als geheel.
De verhouding tussen bebouwd gebied en open
ruimte wordt bepaald door het landschap en
de infrastructuur en door het inzetten van de
eigenschappen van deze twee structuren. De
open ruimte moet worden bezien als deel van
een metropolitaan verstedelijkt gebied.
Het gebied dat is uitgewerkt bevindt zich in de
kustzone tussen de steden Den Haag en Leiden.
De bundel infrastructuur en het landschap bie-
den goede kansen om de nieuwe stedelijke uit-
breiding aan te laten sluiten op de bestaande
steden en een synergie te bewerkstelligen. De
grote landschappelijke diversiteit biedt kansen
60
voor hoogwaardige woon- en werkmilieus
evenals een hoogwaardige stedelijke open
ruimte.
Het ontwerp laat zien wat de kansen zijn van
verdere verstedelijking van de 'Ring' in West-
Nederland. De gekozen lokatie op de stedelijke
ring biedt bijzondere kansen voor de kwaliteit
van de stedelijke uitbreiding met bijzondere
stedelijke open ruimtes. Daarnaast biedt het de
mogelijkheid om de positie van de Randstad als
Groene Metropool te versterken.
Het masterplan bestaat uit een raamwerk van
infrastructurele lijnen en een groenstructuur
(afb. 5). Er wordt onderscheid gemaakt tussen
een hoofdstructuur die vastligt en een invulling
die op allerlei momenten op kortere termijn
mogelijk is. Voor de invulling is het patroon van
het landschap van belang. Het patroon van het
raamwerk bestaat uit een paralelIe structuur die
is ingegeven door het landschap (afb. 6).
De groenstructuur binnen het nieuwe stedelijke
gebied sluit aan op de groenstructuur van Den
Haag en Leiden.
Om de landschappelijke differentiatie te waar-
borgen krijgt een middenstrook over de gehele
lengte van het gebied de functie van park (afb.
2+4). Aan weerszijden daarvan bevindt zich het
stedelijk ontwikkelingsgebied.
In het gebied wordt een schoonwatersysteem
opgenomen. Het gebied wordt dan van het ver-
vuilde boezemwater afgekoppeld en het schone
water wordt zo lang mogelijk vastgehouden.
Voor het ontwerp betekent dit dat er langs de
veenwetering een natuurontwikkelingszone zal
komen. Deze wordt gecombineerd met een re-
creatief programma. De duinen maken onder-
deel uit van de ecologische hoofdstructuur, door
het inspuiten van water in diepere zandlagen.
Infrastructurele problemen zijn ten eerste de
dreiging van het overbelaste bestaande wegen-
net, ten tweede is de westkant van het plan-
gebied relatief slecht is ontsloten. Dit wordt
opgelost door het toevoegen van een aantal
provinciale wegen in oost-west richting die het
systeem ontlasten door een goede ontsluiting
aan de A4 en daarnaast de potentie van de
diversiteit optimaal ervaarbaar maken (afb. 1).

Het infrastructurele netwerk wordt gecomple-

teerd door het aanleggen van nieuwe openbaar
vervoerslijnen en stations. Deze nieuwe lijnen
bestaan uit een hoofdnetwerk van buslijnen
met een maaswijdte van 2* 2 km . Een klein-
schaliger busnetwerk zal afhankelijk van de
bebouwingsconcentratie worden geschakeld.
De vormgeving van de wegen is verbonden met
de landschappelijke kenmerken. De lengterich-
ting in het plangebied wordt gekenmerkt door
continuïtiet. In de richting loodrecht daarop
bestaat juist een grotere diversiteit waarneem -
baar in de profielen van de wegen.

De verstedelijking heeft zich altijd ontwikkeld in

noord-zuid richting langs de lange infrastruc-
turele lijnen die over de strandwallen lopen.
Voor verdere verstedelijking is het echter nodig
de infrastructurele matrix uit te bouwen en
loodrecht hierop dwarslijnen te maken (afb.7).
De verstedelijkingsrichting zal een kwartslag
draaien en zich ontwikkelen langs deze nieuwe
verbindingen. Investeringen zullen als eerste
gedaan moeten worden in dwarsrelaties (afb.
8).

Voor de ontwikkeling van het ontwerp is een

faseringsplan opgesteld, waarin elke fase rea-
geert op dat wat eraan vooraf ging en nieuwe
ingrepen bevat. In eerste instantie zal een raam-
werk van groen- en infrastructuur noodzakel ijk
zijn, dat potenties biedt voor verstedelijking in
een latere fase.

61
 open en gesloten ruimte

situatie 1850

o 1 10 kIlometer

3. Intensieve milieus Randstad

1. Situering snelweg A4 op het cultuurlandschap

LANDGOEDEREN PARKEN

~
•
massa
C>
open ruimte
.
kavel landgoed
(1 5hO-45hO)

prive gebied
(3ho-15h0)
-

2. Massa's - lijnen in het park 4. Landgoederen en parkdelen in het park

62
11 open gebied
tl bos
~wegen

ti verstedelijkingsgebied

5. Concept

7. Verstedelijkingsstructuur

----4_(, _ , ->+--L -t--- -

6. Potentiële dichtheden 8. Profielen dwarslijnen

63
Ontspannen ruimte
C. Talsma
De landelijke gebieden rond de steden van de
Randstad staan onder druk door de groeiende
invloed van de stad. De stad houdt niet meer op
bij de gemeentegrens, maar heeft invloed tot
ver daarbuiten. Er is een verschuiving te zien in
de landbouw, waar men overgaat van de melk-
veehouderij op de intensieve tuinbouw.
Naast deze kassen vullen autosloperijen, mane-
ges en tuincentra het buitengebied. Hierdoor
vervaagt het onderscheid tussen stad en land.
Het cultuurlandschap, dat tot kort geleden als
een contramal voor de stad werd beschouwd, is
meer en meer aan het verstedelijken (afb. 1 t/m
4).
Een ander probleem is dat de verstedelijking
plaats vindt zonder veel aandacht voor de geo-
morfologie van het gebied. De VINEX-wijken
willen een oplossing bieden, maar de geboden
oplossingen zijn eerder programmatisch dan
situatief gemotiveerd en komen vaak sterk
overeen. Onderwaardering van situatie en over-
waardering van programma zorgen uiteindelijk
voor eenvormigheid. Op deze manier verliezen
gebieden hun eigen identiteit en daarmee hun
aantrekkingskracht.
De opgave voor het project is de vraag op welke
manier het mogelijk is bestaand landschap te
transformeren is tot een woongebied zonder
het bestaande karakter geheel te verwoesten
en - zo mogelijk- dit karakter juist te herwaar-
deren en te herstellen. Daarnaast wordt aan
de orde gesteld hoe er in een dichtbevolkt land
als Nederland toch nog open plekken kunnen
worden vrijgehouden. Hierbij zal moeten wor-
den omgegaan met onzekerheden over de toe-
komst.
In de Randstad komen de conflicten tussen stad
en landschap het sterkst naar voren. Voor de
opgave is de omgeving van de stad Dordrecht
64
gekozen vanwege de ligging bij het natuurge-
bied de Biesbosch, dat momenteel niet volledig
wordt benut. Het stedelijk gebied van Rotter-
dam en Dordrecht voert druk uit op het lande-
lijke gebied. Het landelijk gebied heeft voor een
deel al een stedelijke sfeer, terwijl er ook plek-
ken zijn waar het landelijk gebied nog vrijwel
onaangetast is. Deze combinatie maakt het
mogelijk beide gebieden te onderzoeken en
daarbij te zoeken naar verschillende mogelijk-
heden om het landschap te transformeren.
Voor het maken van een ontwerp zijn verschil-
lende verstedelijkingsmodellen gemaakt waar-
bij groene uitbreidingen aan stadsuitbreidingen
zijn gekoppeld. Er zijn drie stadsmodellen ont-
wikkeld die zijn vergeleken op mogelijkheid,
wenselijkheid en waarschijnlijkheid. De drie
modellen zijn de bandstad, de klassieke stad en
het stadslandschap.
In de bandstad (afb . 5) is er sprake van een ge-
concentreerde bebouwing, een slechte relatie
tussen stad en land en een grote druk op de
groengebieden. Dit model blijkt na onderzoek
mogelijk en waarschijnlijk maar niet wenselijk.
De klassieke stad (afb. 6) vertoont een gecon-
centreerde bebouwing, groengebieden die slecht
te bereiken zijn vanuit de stad en vereist hoge
investeringen voor infrastructuur. Bij dit model
is verregaande samenwerking tussen gemeen-
ten noodzaak. Het klassieke stad-model blijkt wel
mogelijk, maar niet wenselijk en waarschijnlijk.
Het derde model, het stadslandschap (afb. 7)
laat een verspreiding van de bebouwing over
het landschap zien, waarbij de groengebieden
goed te bereiken zijn vanaf de bewonings-
eenheden. Grote landschappelijke eenheden
zijn in deze situatie echter niet meer mogelijk.
Na analyse blijkt dit model zowel mogelijk als
waarschijnlijk als wenselijk te zijn (afb. 8). Dit
laatste model is verder doorgewerkt in een con-
cept, omdat er in dit geval de meeste mogelijk-
heden zijn om stad en landschap te mengen
(afb. 9). Gekozen is voor het gebied tussen
Rotterdam en Dordrecht als ontwerplocatie,
omdat hier de eerder genoemde problemen het
grootst zijn.
Belangrijke aspecten van het landschap in dit
gebied zijn de structuren van de verschillende
polders, de waterstructuur en de schaal van het
landschap. Typerend voor het gebied zijn de
vele doorsnijdingen ervan door infrastructurele
werken. De regionale voorzieningen bevinden
zich voornamelijk langs de randen aan het
water, waardoor de woonkernen daarachter
vrijwel alleen suburbaan zijn. Het nog open
landschap is weinig aantrekkelijk door de aan-
wezigheid van de vele kassen.
In de polders zal daarom aandacht worden
besteed aan het creëren van regionale voorzie-
ningen, gecombineerd met woningen. In het
midden van dit gebied is een groot regionaal
park gepland, waarnaast een strip is gesitueerd
met bedrijvigheid, gericht op het park (afb. 10).
De bedrijven in de strip zijn verbonden met de
recreatieve sector. De strip ligt op de langsweg
van de Zwijndrechtsewaard, waardoor deze
hoofdweg en hoofdas van de polder zal wor-
den. In de zee van suburbane uitbreidingen
vormt deze een uitzondering waaraan belang-
rijke gebouwen worden gesitueerd.
Het park zal bestaan uit een productiebos, een
plas en een weidegebied. Aan de andere kant
is de strip met regionale voorzieningen te vin-
den. Het productiebos en de plas vormen het
drukste gedeelte van het park, door de ligging
van de plas zal een scheiding ontstaan en zal
het weidegebied rustiger blijven. De oever van
de Waal vormt een belangrijke hoofd route, die
de verschillende delen van het park aan elkaar
verbindt. De verschillende netwerken voor lang-
zaam verkeer zijn gerelateerd aan het land-
schap.
dat de rivier dichtbij de bebouwing is, wordt
versterkt. Zo ontstaat er een nat milieu, een
moeras met lage beplanting. De bebouwing
wordt niet in één keer gerealiseerd. Eerst wordt
het landschap klaargemaakt voor de verstede-
lijking door op lage schaal bebouwing toe te
staan en gebieden voor recreatie open te stel-
len.
Tussen Barendrecht en Ridderkerk komt een
nieuwe, meer stedelijke wijk (afb. 13). Deze wijk
is aan de ene kant verbonden met de twee ker-
nen en ligt dichtbij Rotterdam, aan de andere
kant grenst de wijk aan het nieuwe regionale
park. De bestaande verbindingsweg tussen de
kernen vormt de belangrijkste weg; haaks hier-
op komt een nieuwe lijn die doorloopt naar het
park.
De strip koppelt alle verschillende delen in de
Zwijndrechtsewaard aan elkaar en vormt zo-
wel een verbinding met Rotterdam als met
Dordrecht.
De titel 'ontspannen ruimte' bevat twee aspec-
ten die de hoofdrol speelden bij het tot stand
komen van het ontwerp. Enerzijds is dat de ont-
spannen ruimte in de zin van recreatieve gebie-
den voor stedelingen, anderzijds het bewaken
van vrijheden voor de toekomst.

Het open gebied tussen Zwijndrecht en Hen-

drik-Ido- Ambacht, de scheg, wordt momenteel
vooral gebruikt voor glastuinbouw (afb. 11). Op
deze plek is gezocht naar een combinatie van
kassen en groen. De voornaamste problemen
in het gebied zijn de slechte verbindingen met
de beide kernen, de groei van de kassen en de
slechte zichtbaarheid van de rivier vanaf de dijk.
Het plan richt zich op het maken van twee ver-
bindingen haaks op elkaar, de verbinding over
de rivier en de verbinding tussen de twee ker-
nen.

Bij de suburbane uitbreiding ten zuiden van het

spoor worden de laatste aanwassen van de
rivier de Devel in het ontwerp gebruikt voor
natuurontwikkeling (afb. 12). Het waterniveau in
de aanwassen wordt verhoogd zodat het idee

65
1. Stedelijk gebied 2. Agrarisch gebied

6. Model klassieke stad

3. Water 4. Toegankelijk gebied

5. Model bandstad 7. Model stadslandschap

Diameter stedelijke bollen 1,7 km
40 woningen per hectare
9440 woningen per bol
Diameter groenbollen 3 km

66
 11. Concept scheg

8. Bollenma del geprojecteerd op lokatie

9. Concept voor de lokatie

12. Concept su burbane uitbreiding

10.Concept park 13. Con cept stedelijke wijk

67
68
BIJLAGEN

Afstudeerders atelier "De groene metropool"

Bijlagen M. Berghauser pont

69
Deelnemers afstudeeratelier Deltametropool

In het studiejaar 1996/97 voltooide afstudeerprojecten zijn:

naam student afstudeerproject + omschrijving mentoren afstudeerrichting

M. Heijligers Dynamiek van de Delta Hermans (s) s

Huisman (CT)
de Wit (s)

K. Noordanus De achterkant van Nederland Heeling (s) s

D. de Bruin(CT)
T. de Jong (s)

R. Rooij Wonen, werken, mobiliteit Zuidvleugel Tacken (s) s

Hotze (s)
v.d. Toorn Vrijhof (m)

C. Talsma Ontspannen ruimte Frieling (s) s

Reh (s)
Huisman (CT)

Lopende afstudeerprojecten in het studiejaar 1997/98 zijn:

naam student afstudeerproject + omschrijving mentoren afstudeerrichti ng

M. ter Braake Vestiging ring rond Deventer Westrik (s) s

van Voorden (a)
Steenbergen (s)

A. Franzen Luchthaven Markermeer Frieling (s) al s

Weeber (a)
Bobbink (s)
Mihl (bt)

S. Heussman Zuidas Amsterdam nieuw s

J . v.d. Hoek Dubbel ruimtegebruik infrastructuur Bekkering (s) al s

Weeber (a)
Reh (s)
van Weeren (bt)

M. van 't Hoff Haarlemmermeer Frieling (s) s

Reh (s)
Boelens

70
naam student afstudeerproject + omschrijving mentoren afstudeerrichting

M. Huijsmans Leidse regio de Jong (s) s

Rosenmann (v)
Hermans (s)

T. Loogman Oude Rijn Heeling (s) s

Schrijnen (CT)
van Ees (s)

M. Toornend Zuidlijn metro Amsterdam Frieling (s) s

van Ees (s)
Krijgsman (bt)
Saariste (a)

J. v.d. Veen Stedelijke transformatie in het Ruhrgebied Hotze (s) s

Bekkering (s)
de Jong (s)

D. Wijnen Openbare ruimte Rotterdam Klaasen (s) s

Reh (s)
Gantvoort (s)

71
Bijlagen M. Berghauser Pont

mestverwerking
varkensmest 75% dunne fractie (droge-stofgehalte 2-4%) 135.000 ton/jaar
25% dikke fractie (droge-stofgehalte 16-20%) 45.000 ton/jaar
indroogcapaciteitin moduul van 25.000 ton mest (ds 2-4%)
totaal mestproduktie 180.000 ton/jaar

uitrijden van mest op bouwland max. 125 kg P205/jaar/ha

dunne fractie = 135.000 ton = 400.000 kg P205
dikke fractie = 45.000 ton = 450.000 kg P205
6.800 ha bij uitrijden gehele jaar (13.600 ha)
opslag gemengde mest 8.000 m 3
bezinksilo's 2.000 m 3
mest ds20% 1.000 m 3

oppervlakte opslag 3.000 m 2

oppervlakte verwerking 825 m 2
totaal oppervlakte 3.825 m 2

huisvesting varkens
max. mestproduktie/jaar = 180.000 ton/jaar
mestproduktie mestvarkens (x) 1,25 ton/jaar
gem.aanwezige zeug (y) 5,30 ton/jaar
verhouding mestvarkens: gem. aanwezige zeug = 8 : 1
1,25x + 5,30y = 180.000
x = 8y y = 180.0000 = 12.000
15,30
x = 95.000
mestvarkens 1,00 mestplaatsen; 0,7 m 2/mestplaats
gem. aanwezige zeug: 0,22 zeugen met biggen; 4,0 m 2/hok
0,78 zeugen zonder biggen; 1,2 m 2/zeug
2,63 biggen; 0,3 m 2/big
0,01 beren; 6,8 m 2/beer

2.650 zeugen met biggen 11.232 m2

9.350 zeugen zonder biggen 10.560 m2
120 beren 816 m2
31.500 biggen plaatsen 9.450 m2
95.000 mestvarkens 66.500 m2
totaal oppervlakte 98.558 m 2 netto (197.116 m 2 bruto)

slachterij! u itsnijderij
95.000 mestplaatsen x 2,6 mestronden 247.000 varkens/jaar
12.000 zeugen x 40% uitval/jaar 4.800 zeugen/jaar
totaal aantal slachtingen 251.000 per jaar (120 slachtingen/uur)
totaal oppervlakte 4.000 m 2

72
verbouw veevoer
voeropname zeugen 12.000 x 1050 kg 12.600 ton/jaar
mestvarken 95.000 x 240 kg x 2,6 59.400 ton/jaar
biggen 31.500 x 30 kg x 8,1 7.700 ton/jaar
totaal voeropname 79.700 ton/jaar

opbrengst cultuurgrond 4 ton/ha

opslag voer 1.500 ton/week + 6.000 ton reserve
benodigde grond 20.000 ha
200 km 2 x 65% eigen produktie 130km 2 (gebied r = 7 km)
totaal oppervlakte 130 km 2

totaal oppervlakte agrocomplex 13.000 ha + 20 ha

13.020 ha/9S.000 mestvarkens = 0,16 ha/mestvarken

73
Bijlage 2

kostenvergelijking gangbaar varkensvlees - scharrelvlees

referentie: gemengd bedrijf met 115 zeugen en bijbehorende mestvarkenplaatsen (landbouw economisch
instituut 1991)

gangbaar (in guldens) scharrel (in guldens)

berekening m.b.t. zeugen
biggen x19,6 x17,7
omzet en aanwas + 111,00 + 111,00
krachtvoer zeug 1.327 kg à fl. 46,00/ton 610,42 1.396 kg à fl. 46,00/ton 642,16
krachtvoer big 513 kg à fl. 70,00/ton 359,10 428 kg à fl. 70,00/ton 299,60
ruwvoer zeug 150 kg à fl. 25,00/ton 37,50
totaal voerkosten -969,52 -979,25
strooisel en verwarming 70,00 100,00
gezondheidszorg 77,00 77,00
dekgeld 32,50 30,00
rente levende have fl. 1080,00 à 6,7% 72,50 fl. 1080,00 à 6,7% 72,50
algemene kosten 92,75 71,35
afdracht I.S.C. 53,10
totaal toegerekende kosten -1.203,27 -1.383,21
saldo per zeug -1.203,27 -1.272,21

berekening m.b.t. mestvarken

verkoop mestvarken 81,3 kg à fl. 3,65/kg +284,55 84,6 kg à fl. 4,30/kg +363,78
totaal inkomsten x19,6 +5.577,18 x17,7 +6.438,91
krachtvoer mestvarken 237 kg à fl. 48,00/ton 113,76 263 kg à fl. 49,80/ton 130,99
ruwvoer mestvarken 25 kg à fl. 25,00/ton 6,25
totaal voerkosten -113,76 -137,24
sterfterisico/verzekering fl. 210,00 à 2% 4,20 fl. 250,00 à 2% 5,00
gezondheidsrisico 2,96 2,96
afleveringskosten 6,51 6,51
rente levende have fl. 240,00 à 6,7% 5,20 fl. 280,00 à 6,7% 6,68
algemene kosten 5,20 2,50
afdracht I.S.C. 3,00
totaal toegerekende kosten -137,80 -163,89
saldo per mestvarken +146,72 + 199,89
biggen per zeug per jaar x 19,6 x17,7
variabele kosten zeug +2.875,71 +3.538,05
(zie bovenstaande begroting) -1.203,27 -1.272,21
saldo per zeug per jaar +1.672,44 +2.265,84

74
berekening m.b.t. huisvestingskosten
mestvarken 6,34 x fl. 76,44 484,63 6,3 x fl. 123,04 775,15
zeug 605,00 907,50
totaal huisvestingskosten -1.089,63 -1.682,65
arbeidsopbrengst per zeug per jaar +582,81 +583,19

produktie van scharrelvlees is 17% duurder dan gangbaar varkensvlees en daarom ook zoveel duurder in
de winkel
hogere huisvestings- en voerkosten zijn hier - als gevolg van hogere welzijnseisen 1 - debet aan

totaal kosten 100% 5.104,78 100% 5.966,71

zeugen 26% 1.314.27 23% 1.383,21
mestvarkens 53% 2.700,88 49% 2.900,85
huisvesting 21% 1.098,63 28% 1.682,65

naast o.a. de eis dat scharrelvarkens permanent de beschikking dienen te hebben over een uitloop worden er andere oppervlakte
eisen gesteld aan scharrelvarkens (in vergelijking met gangbare oppervlakte eisen):
gangbaar scharrelvarkens
mestplaats 0,7 m 2 0,6 m 2 + 0,1 m 2/20 kg
zeug met biggen 4,0 m 2 6,5 m 2
zeug zonder biggen 1,2 m 2 0,6 m 2 + 0,1 m 2/20 kg
big 0,3 m 2 0,6 m 2 + 0,1 m 2/20 kg
beer 6,8 m 2 4,0 m 2

75
Bijlage 3 mestproduktie
vleesvarkens 1,25 ton/jaar.varken
12.000 varkens 15.000 ton/jaar
zeugen 5,3 ton/jaar.zeug
belastingen 1.625 zeugen 8.612 ton/jaar
vleesvarkens 120 kg
1,43 varken/m 2 1,70 kN/m 2 mestproduktie per dag 63.700 kg/dag
biggen 25 kg volumegewicht mest 1.000 kg/m 3 63,7 m 3/dag
3,33 big/m 2 0,83 kN/m 2
zeugen m.b. 150 kg maandopslag mest:
0,25 zeug/ m 2 0,38 kN/m 2 1.911 m 3/maand en silohoogte =1 m
zeugen z.b. 150 kg opslag 1 r = 25 m
0,83 zeug/ m 2 1,25 kN/ m 2 bezinksilo r = 11 m
opslag 2 r = 18 m
ventilatie
vleesvarkens 100 m 3/h
200 varkens/afdeling 20.000 m 3/h voeropname
12 afdelingen/laag 240.000 m 3/h vleesvarkens 0,62 ton/jaar.varken
biggen 25 m 3/h 12.000 varkens 7.410 ton/jaar
200 biggen/afdeling 5.000 m 3/h biggen 0,24 ton/jaar.big
4.000 biggen 962 ton/jaar
4 afdelingen/laag 20.000 m 3/h zeugen 1,00ton~aa~zeug
zeugen m.b. 200 m 3/h 1.625 zeugen 1.625 ton/jaar
20 zeugen/afdeling 4.000 m 3/h
4 afdelingen/laag 16.000 m 3/h voeropname per dag 27.400 kg/dag
zeugen z.b. 150 m 3/h volumegewicht voer 900 kg/m 3 30,4 m 3/dag
35 zeugen/afdeling 5.250 m 3/h
7 afdelingen/laag 36.750 m 3/h maandopslag voer:
900 m 3/maand en silohoogte = 20 m
ventilatie/laag 312.750 m 3/h = 86,9 m 3/s 5 x opslag r= 2m
ventilatie gebouw 1.563.750 m 3/h = 434,4 m 3/s
jaaropslag graan:
warmteproduktie 0,5 x 80.000 ton/jaar 40.000 ton/jaar
vleesvarkens 39-222 W/varken volumegewicht tarwe
( 13-22·C) 750 kg/m 3 = 53.333 m 3 (12 x 4.444 m 3 )
12.000 varkens 468.000-2.664.000 W si lohoogte = 20 m
biggen 0,9-60 W/big 12 x opslag r = 8,4 m
(22-35·C)
4.000 biggen 3.600-240.000 W
zeugen m.b. 127-407 W/dier wateropname
(20·C) verhouding watergift: voeropname = 2,25 : 1
400 zeugen m.b. 50.800-162.800 W vleesvarkens 5 I/dag
zeugen z.b. 60-120 W/dier 12.000 varkens 60.0001/dag
(20·C) biggen 4.000 biggen 10.000 I/dag
1.225 zeugen z.b. 73.500-147.000 W zeugen 11 I/dag
1.625 zeugen 17.875 I/dag
warmteproduktie min. 595.900 W
warmteproduktie max. 3.213.800 W wateropname per dag 87.875 I/dag
87,9 m 3/dag

76
transport
intern:
zeugen
uitloophokken > KOH 60 zeugen/week
biggen KOH > gesp.
biggenhokken 600 biggen/week
biggen
25 kg > mesthokken 600 biggen/week
mest> mestsilo's 63,7 ton/dag (2,7 ton/ uur)
brijvoer > varkens 30,4 ton/dag (1,5 ton/ uur)

extern:
vleesvarkens
> slachterij 600 varkens/week
3 vwo à 24 ton/week
ruwvoer
> voerbewerking 22,8 ton/dag
8 vwo à 20 ton/week
natvoer
> voerbewerking 15,2 ton/dag
5 vwo à 20 ton/week
mest> land 45 toni week
2 vwo à 22 ton/week

extern slachterij:
vleesvarkens
> slachterij 8 x 600 varkens/week
24 vwoà 24 ton/week
vlees> markt 400 ton/week
20 vwo à 20 ton/week

77
Bijlage 4

•
'0"
','-.

'c,;'- <..,.

• •

één fok en mesteenheid - ten noorden van de rijksweg A4 - waarbij de aanvoer van mengvoeder, machine-
rie en personeel gescheiden wordt van de afvoer van mest en varkens
de grondstoffen voor het mengvoeder worden rondom de fok- en mesteenheid verbouwd, waarbij gebruik
gemaakt wordt van de huidige verkavelings- en verkeersstruktuur

78
Bijlage 5

bouwkostenberekening

omsch rijvi ng eenheid hoeveelheid kosten totaal kosten

per eenheid
fundatie
funderingsconstructie m2 7.696 100,00 769.600,00
paalfundering m2 7.696 65,00 500.240,00

gevels
sandwich panelen m2 7.466 300,00 2.239.800,00
glas - transparant isolatiemateriaal

binnenwanden
prefab beton 80 mm m2 12.291 150,00 1.843.650,00
binnendeurkozijnen stuk 200 500,00 100.000,00
idem stuk 175 300,00 52.200,00

vloeren
kanaalplaat 150 mm m2 38.475 120,00 4.617.000,00

trappen
hoofdtrap stuk 1 40.000 40.000,00
noodtrap stuk 2 20.000 40.000,00

daken m2 7.695 250,00 1.923.750,00

skelet
staalskelet m2 38.475 75,00 2.885.625,00

overige bouwkundige
voorzieningen
toiletruimte stuk 5 3.000 15.000,00

werktuigbouwkundige
insta Ilaties m2 38 .475 250,00 9.618.750,00

elektrotechnische
insta lIaties m2 38.475 100,00 3.847.500,00

interieurafwerking
verhoogde vloeren % ruwbouw 30 15.027.165,00 4.508.149,00

subtotaal (A) 33.001.565,00

79
bouwplaatskosten %A 12 33.001.565,00 3.960.188,00
subtotaal (B) 36.961.753,00
algemene kosten %B 7 36.961.753,00 2.587.323,00
subtotaal (C) 39.549.076,00
winst en risico %C 3 39.549.076,00 1.186.472,00
subtotaal (D) 40.735.548,00
BTW %D 17,5 40.735.548,00 7.128.721,00

bouwkosten 47.864.269,00

prijs per m 2 1.100,00/m 2 bruto

prijs per m 3 375,00/m 3 netto

begane grond fok- en mesteenheid

A aanvoer grondstoffen mengvoeder

B aan- en afvoer materieel t.b.V. akkerbouw
C afvoer mest
D afvoer mestvarkens

1 afleverplateau mestvarkens
2 toilet extern
3 opslag materieel t.b.V. akkerbouw
4 ketelhuis
5 parkeerplaatsen
6 voerbewerkingshal
7 entree bovenbouw
8 opslag klein materiaal
9 mestdistributie
10 mestverwerkingshal
11 noodtrappenhuis
12 in- en uitlaat luchtbehandelingsinstallatie

verdieping 1-5 fok- en mesteenheid

1 verticaal transport mestvarkens

2 wachtstallen
3 afdeling mestvarkens
4 afdeling opfokzeugen
5 ziekenboeg
6 afdeling beren
7 afdeling guste en dragende zeugen
8 voerdistributie
9 centraal trappenhuis

I,mI .~U~II~II~II~II~II~II~:~I~II
10 controlekamer
11 hygiënesluis
12 kraamafdeling
13 afdeling biggen

IIIIIIIIII~ 1 ~llli
14 veterinaire dienst
15 noodtrappenhuis
16 luchtbehandelingsinstallatie

80
Bijlage 6
bafzet van mest: hoe, waar en hoeveel
D. Botz 1988
agriusiness complexen in Nederland
LEI-DLO 1987, nummer 32
de betekenis van de landbouw voor de
Nederlandse economie
LEI-DLO 1995, nummer 1.29
bouwstenen voor een gebiedsgericht beleid
inzake de veehouderij
Rijksplanologische Dienst, studierapport 57
1994
gemeenschappelijk landbouwbeleid op langere
termijn; discussienota
ministerie van landbouw, natuubeheer en vis-
serij 1996
handboek vleesverwerkende bedrijven
ministerie van landbouw, natuurbeheer en vis-
serij 1991
handboek voor de varkenshouderij
IKC voor de veehouderij 1993
inrichtingsinstrumenten voor landelijke
gebieden
prof. ir. W.H. de Vos e.a. 1994
landbouw en ruimte
dr. J.H.M. Maas 1984
landschapskunde I; landschapstypen
faculteit der Bouwkunde
prof. ir. F.M. Maas
nota Landschap
ministerie van landbouw, natuur en visserij
1992
omstreden landbouw
H. van der Molen e.a. 1978
praktijkonderzoek varkenshouderijen
jaargang 1996/97
Randstad en Groene Hart
ministerie van VROM 1996
streekplan Zuid Holland Oost
Provinciale Staten van Zuid Holland 1995
structuurschema Groene Ruimte
ministerie van landbouw, natuur en visserij
1995
de toekomst van het landelijk gebied
discussienota Eurokompas 1995
voorbij het verleden; drie toekomstbeelden
voor de Nederlandse ag ri business 1990-2015
N.S.P. de Groot e.a. 1994
the way we build now; form, scale and
technique
Andrew Orton 1988
agriculture on the road to industrialization
John W. Mellor, p. 67 -87
geen stedenring centraal Nedreland maar een
Hollandse Metropool
in: stedenbouw en volkshuisvesting 1995,
nummer 5/6, p. 6-12
prof. ir. D.H. Frieling
industrialization in the pork industry
in: Choices 1994, fourth quarter, p. 9-13
Chris Hurt
investeren in de toekomst van het Groene Hart
in: VROM magazine 1996, nummer 4, p. 9-11
P. Smaal, R. de Visser
landbouw, een dragende functie van het
Groene Hart
in: groen 1996, nummer 5, p. 24-25
A. Willemsen
nationaallandbouwdebat
in: spil 1995, nummer 125/126, p. 5-16
81
op zoek naar nieuwe stedelijkheid tussen grote
steden
in: stedenbouw en volkshuisvesting 1994,
nummer 11, p. 21-26
ir. S Verschuren

tij keert Amerikaanse superintegratie

in: varkens 1996, september, p.22-23

toekomstperspectieven vor de Nederlandse

agrosector
in: geografie 1996, januari, p. 32-37
dr. J.H.M. Maas

varkenshouderij in breed perspectief

in: ABN AMRO 1994, nummer 4, p. 2-28

verstedelijking in het Groene Hart

in: stedenbouw en volkshuisvesting 1994,
nummer 4/5, p. 12-17
ir. N.J. Bosma e.a.

met dank aan:

Proefstation varkenshouderij Rosmalen
dhr. Voermans, Dhr. G. Backus
Porkhof BV - Houbensteyn
dhr. E.H.P. Houben
Seffelaar & Looyen BV
dhr. de Koning
DLV Bouwadviesbureau
dhr. van de Zanden
Raadgevend ingenieursbureau van Aspert
dhr. J.A.A.J. van Aspert
Topografische Dienst Emmen
dhr. van Kampen
Technische Universiteit Delft
prof. ir. D.H. Frieling
ir. H. Mihl
prof. ir. C. Weeber
Atelier Sputnik e.a.

82