LOI NOI DAU Trong nhiing nam gan day, khoa hoc kj thudt u.. tit va v6 tuyén dién Phat trién vdi tée d6 vii bio. Ky thudt dién tit va ve tuyén ditn hién dai dé tham nhép vdo tat cd cde ngdnh khoa hoc kj thudt, kinh té quéc dan, van’ héa vd di séng hang ngay, la cong cu ddc luc thic déy su tién b6 cla khoa hoc ky thudt.* Néu nhut trong thdp ky 60, phuong-huténg phat trién chit yeu cia nganh Ry thuat dién i la vige ban. dén hoa cdc thiét bi dién'tit, va ché tao cde may tinh dign tit vdi dung lugng lin, téc dé tinh lodn nhanh, thi dén khodng Biita thap ky 80, khoa hoc ky thudt dién tit néi chung va ky thudt v6 tuyén dién noi riéng dé chuyén sang giai doan phat trién mdi ; giai doan phat trién nhanh chong va thinh hanh cia ky thuat vi x? Ly, ki thuat mdy vi tinh, ky thugt thong tin s6, thong tin vé tinh va ky thudt tu déng héa & mite d6 cao, Tuy nhién, nhitng tién b6 nhdy vot cia ky thudt dién tit, chit yeu trong link vite cong nghé ché' tao. Khdi niém linh kién dign tit khong chi. gidi han. cho cde phén tit roi rac, don nang, ma ngay nay ngudi ta da ché tao cde logi phén tit t6 hgp- vi mach - lam nhiém vu cia mét, hodc mét 86 mach chite nang trong cdc thiét bi dién tit noi chung, hay thiét bi v6 tuyén noi 1 418 Gi chat luyng cao. Song vé co ban, ky thuat cdc mach dién tit déu ditde xay dung trén cd sd nguyén ly cia cdc mach kinh dién duge xty dung tit cdc phan wit don lé, da duge hinh thanh va dan hodn thién tit khi nganh ky thudt dign tit va v6 tuyén dién ra doi. Do véy m6n hoc" Ly thuyét mach "vdn giit mét vai tro quan trong, la mén hoc co sd cia nganh dién tit néi chung va v6 tuyén dién noi iéng. Gido trinh "Ly thuyét mach - tin hiéu” trinh bay nhitng khdi niém va cdc dinh lugt ca ban cia mach dién; ede phitong phdp co ban phan tich mach dign tuyén tinh va khéng tuyén tinh; phan tich cde dae tinh co ban va céc qua trinh vdt ly xdy ra trong mach dién, cling nhu tdc déng cia cdc mach dién khdc nhau lén tin hiéu khi truyén qua no. : Todn b6 ngi ding trén duge trinh bay trong ba tap bao gém : Tap mét tit chuong mét dén chuong bay. Hai chuong ddu trinh bay cde khdi niém vd dinh lu@t co bdn cia mach dign va xAy dung mé hinh todn hoc tong quat - phuong trinh trang thdi - cia mach dién c6 tham s6 tap trung. Bon chuung tiép theo trinh bay ede phutong phdp co ban phan tich mach dién tuyén tinh vdi tham s6 tap trung, va di sau phan tich mét s6 déc tinh co ban ctia mach dién tuyén tinh. Chutong thit béy duge danh riéng cho viéc xem xét va phn tich mach dién cé tham s6phan bé.Tap hai tit chuong 8 dén chuong 11. Néu trong todn bé tap mét, viée mé hinh héa cia mach diégn duge dita trén m6 hinh phén tit mach - phan tit hai cute - thi trong hai chuong ddu cia tap hai - chuong 8 va chitong 9 viée xem xét vd phn tich manh dién duge thute hién trén m6 hinh tong qudt- mang 4 cue - cé nghia la xem mach dién la mét hé théng truyén va bién déi tin hiéu. Chuong thit mudi trinh bay phuong phdp phan tich mach dién khi sit dung mé hinh mang nhiéu cur. Chuong thit 11 dude danh tron ven cho viée trinh bay cdc khdi niém va mét 86 tinh chat cd ban ciia cdc tin hiéu v6 tuyén dién. Néu chi doc ludt qua, cé thé cé6 ¥ nghi ring viée bé tri chuong 11 6 cudi tap hai sé lam mét tinh logic cia gido trinh. Song néu xem mach dién nhut la mét hé thong truyén va bith déi tin higu, thi viée dua n6i dung cia chong 11 trong gido trinh sé phit hgp va thudn tién cho viée phan tich cée mach dién phi tuyén tiép theo. Tap ba danh cho viéc xem xét va phan tich cde mach dién phi tuyén. N6 bao gém ba chitong. Chitong thit 12 trinh bay ede nguyén ly bién déi pho ctta tin higu ditng mach phi tuyén va ede phutong phdp co ban phan tich mach phi tuyén. Chudng thit 13 xem xét cde mach dién cé phdn hoi. Chitung thit 14 xem xét nguyén ly cia cde mach ding dé bién déi phé cia tin hiéu vé tuyén dign duge sit dung réng rai trong ky thuGt dién tit va v6 tuyén dién. Cung vii noi dung cia ba tap ly thuyét dé néu é trén, con kém theo no tap “bai tap ly thuyét mach". Cing cé ¥ kién cho rang phdn bai tap nén dua vao phan cudi cia méi chuong, va sau méi chitong 6 cdc bai tap gidi mdu. Lam nhu thé sé dé dang cho hoc vién khi thuc hién cdc noi dung bai tap. Song.theo tdc gid, mon hoc "ly thuyét mach ” la m6n_ hoe co sd dau tién cha nganh dién ti, nb di hoi hoc vién chang nhitng ném va hiéu ly thuyét mot cdch sau sdéc ma phdi v6 k¥ nang ky sdo dé phan tich cdc bai tudn thu té Mudn vdy khéi lugng bai tap yéu céu phdi lén va da dang, nén no sé dude viét trong mét tap riéng. Trong tap bdi tap sé gém cdc phén tom tat ly thuyét cia ehuong, cdc bai tap, cdc bai gidi mau, huténg dan cach gidi va cd cde bai tap nang cao gitip cho hoc vién khd gidi tu hoc tap, md réng kién thitc. Cuéi cing, tac gid chan thanh cdm on phé Gido su - phé tién si Vi Nhit. Giao da gitip cho tdc gid doc va higu dinh tai ligu nay. Cdm on cdc ban déng nghiép trong b6 m6n "ly thuyét mach - do luting" cia Hoc vign ky thudt quan su, ddc biét la déng chi thac si, gidng vién chinh Nguyén Van Thudc da dng gép cho tée'gid nhiéu ¥ kién quy bau dé tdc gid vit thanh cong tap sdch nay. Tac gid mong nhdn duge ¥ kién dong gop phé binh cia tat cd cde ban dong nghiép. Tac giaCHUONG MOT CAC KHAI NIEM VA CAC DINH LUAT CO BAN CUA MACH DIEN §1-1. MACH DISN, SO DO MACH DIEN Mach dién 1a mét té hgp cac phan ti ky thuat dién, dién tit, duge ghép néi vdi nhau bang day dan, hoac théng qua ti trudng. Can phan biet khai niém mach dién va sd dé mach dién. Mach dién 1a mé hinh vat ly thuc . Thi dy: mach dién duge lip rap trong phéng thf ughiém gém cac dién trd, ty dién, cudn day, tranzistor ... va ching duge zhép néi vdi nhau bing cdc doan day dan, hodc duge ldp rap trén cde tim mach in. Con so dé mach dién 1a mé hinh ly tudng, né duge thanh lap trén cd 80 cia su tritu tugng héa, trong dé méi phan tit thuc duge thay thé tuong duong bang cac phan tit ly tudng, ma chting ta sé goi chting 1a cac phan tit cla mach dién, hay mét cach ngin gon 1a cac phan ti mach Trong thuc té, viéc phan tich va téng hgp cac mach dién déu duge thuc hién trén mé hinh ly tudng - so dé mach. Tuy nhién, cing can nhén manh rang, cac két qua nhan duge khi thyc hién phan tich mach trén so dé cing ding nhu cac qua trinh vat ly xay ra trong mach dién thuc vdi sai sé kha bé c6 thé bd qua ditgc. Ciing chinh vi vay, mA ngudi ta cing quen goi so dé mach dién 1A mach dién. Dong dién va dién ap 1a cac dai ltgng vat ly dac tring cho trang thai nang lugng cia mach dién. Dong dién dude ky hiéu bang chit i, con dién ap duge ky hiéu bing chit u. Déi khi dé chi rd su phy thuéc cha déng dién va dién ap vao théi gian, ngudi ta viét thém vao bién thdi gian t: i(t), u(t), Gia trj cla dong dién va dién ap tai mét thdi diém duc goi 1a gia trj tte thdi. Cac dong dién va dién ap cé gia trj khong déi, khéng phu thuéc vao thdi gian dude goi 1a déng dién va dién 4p mot chiéu. Chiéu cha déng dién 1a chiéu chuyén ddi cha cac dién tich duong. Khi phan tich mach dién, khi chua biét chiéu thyc cha dong dién, ta tu y quy djnh chiéu cia déng dién va ding ky higu mii tén " >" dé chi chiéu dong” @ign chon (xem hinh 1-1a). Sau khi phan tich mach, dong dign nao 6 gid trj duong (+), thi chiéu thuc cha déng dién d6 tring véi chiéu dong dién da chon. Con dong dién nao cé gia trj dm (-). thi chiéu thuc cha déng dién dé ngude voi chiéu dong dién da chon. : Dién 4p giita hai diém a va b cia mach dién - ky hiéu la uy la Siéu dién thé gidtta hai diém dé. Usb = Ga OD» . a-b trong do 9, 1a dién thé tai diém a; g, la dién thé tai diém b. Chiing ta quy uéc chiéu cia dién ap di tix nai cé dién thé cao dén ndi cé dién thé thap hon. Khi phan tich mach dién, néu chua biét trudc chiéu thyc cua dién 4p, ta cing tu § quy dinh chiéu dién ap va ding ky hiéu mii tén dé chi chiéu dién 4p chon nhu déi véi chiéu dong dién ( xeni hinh 1-1b). Sau khi tinh ton, dién 4p nao cé gia trj duong (+), thi chiéu thuée ctia dién ap d6 tring véi chiéu dién 4p chon. Con dién ap nao cé gia trj 4m (-), thi chiéu thutc cha dién ap d6 nguge véi chiéu dién ap chon. Up > }- as ————_> +b i R ry - a) b) Hinh 1-1 Sic dién dong (sdd) cha nguén dién 1a dai ligng dac tring cho kha nang sinh cong cha nguén dién. Vé trj sd né cé gia tri ding bang gid tri cha dién 4p trén hai cytc cia nguén khi mach ngoai hd mach. Stic dién dong cha nguén dién duge k¥ hiéu bang chit e, doi khi dé chi 6 sy phy thudc’vao thai * gian cia sitc dién déng ngudi ta viét thém vo bién sé t: e(t). Cac nguén dién cé sttc dién déng khéng thay déi theo thai gian duge goi 1a céc nguén dién m6t chiéu. Dong dién, dién 4p va nguén dién mét chiéu duge ky hiéu tuong Wing bang cac chit in hoa :I, U, E. Dién ap rdi trén mét phan tit do dong dién chay qua phan tit dé g4y nén. Dién Ap roi cing duge ky hiéu bang chit u va cé chiéu tring véi chiéu déng dién sinh ra né (xem hinh 1-1a).g1-2. CAC PHAN TU CUA MACH DIEN Cac phan tit ctia mach dién 1a mé hinh ly tuéng hoa, mdi phan tit cha mach chi cé mét tinh chat tac trumg cho mét qua trinh ( trang thai) nang Jugng cia mach. 1. Phan ti dién tré. Phan tit dién tré 1a phan ti tigéu hao nang lugng cia mach. Quan hé gitta dién 4p va déng dién chay qua phan tit dién trd duge xac djnh bdi biéu thite : i= u R (1-2) Dai lugng R trong biéu thite (1-2) dac trung cho phan tit dién tro va dutge goi 1a dign tré. Nghjch dao cia phan tit dién trd - ky hiéia la g (g = 7 duge goi la dién dan. Don yj do dién tré 1a 6m (Q), con don vj do dién din la 4 (doc 1a si-men). Biéu thitc (1-2) 1a biéu thitc cua dinh luat 6m ma chung ta da biét tir giao trinh vat ly dai cuong. Biéu, thie (1-2) ding khi chiéu dién ap trén phan ti dién trd duge chon trang vdi chiéu déng dién chay qua né ( xem hinh 1-2a). Con néu chiéu dién ap trén dién trd chon nguge chiéu véi chiéu ding dién chay qua né (hinh 1-2b), thi biéu thitc djnh luat 6m sé cé dang : : ing (1-2a) — > up -~<— oR —>—__ + = ee i R i R a) : b) Hinh 1-2 Céng suat titc thi ca cdc dao déng dién trén phan tit didn trd duge xéc djnh bang tich cha dién ap va dong dién qua né. .p=ui (1-3) Biéu thitc céng suat (1-3) véi chai y (1-2); c6 thé viét dudi dang =PR= (1-3a) p g Biéu thite (1-8a) chiing té rang céng suat tic théi trén phan tit dién tra khéng 4m (p 20). Nang lugng tiéu hao trén phan ti dién tra duéi dang nhiét trong khoang thdi gian At= te - t; duige x4c dinh bdi biéu thitc : ft opti a, " : wef! pat= RJ i? d: (4) Trén so dé mach, phan tit dién trd duge ky higu nhu hinh 1-3a. 2. Phan tit dién dung: ; Phan ti dién dung 1a phan tit tich trit nang lugng cia mach dudi dang dién trudng. Quan hé vitta dién ap va déng dién qua phan ti dig: cane dude xac djnh béi biéu thitc : ic i=C & (1-5) Biéu thitc (1-5) dting khi chiéu dién 4p trén phan tit dién dung chon tring vdi chiéu dong dién di qua né. Trén so dé mach, phan tit dién dung duge ky hiéu nhu hinh 1-3b. Tir biéu thitc (1-5), ching ta o6 thé viét ’ ue Ly idt (1-6) Tich phan bat dinh (1-6) lai cé thé viét. us afi +u(to) (1-6a) trong dé u(t,) 14 dién 4p trén dién dung tai théi diém t = t,. Vi rang tfch phan xac djnh cé can trén bién thién 14 mét ham lién tyc ngay ca khi ham duéi dau tich phan cé buéc nhdy loai mét. Tx fay:cé thé suy ra ring dién 4p trén phan tit dign dung khéng thé bién thié: nhdy bac ngay ca khi dong dién qua né cé bién thién nhay bac.Cong suat tite thoi cua cdc dao dong dién trén plan tit én dung dutdc xac dinh bdi biéu thite : du : =ui= Cu— 1-7) De il 4 is (al-7) Biéu thitc (1-7) ching té rang, céng suat titc thdi cha cdc dao déng dign trén phan tit dién dung cé thélén hon, nhé hon hodc bang khéng (p 20; p <0). Vé y nghia vat ly, diéu nay cé thé gidi thich nhv sau : tai thdi diém cong suat titc thdi duong (p>0), dién dung nham nang lugng cha mach va tich trit trong n6 duéi dang dién trudng; tai-thdi diém cong suat tite théi 4m (p <0), dién dung trao tra nang ligng da tich trii duge cho mach. M6 hinh vat !¥ thy cia phan ti dién dung a cdc ty dién. Tuy nhién cic tu dién ngoai viéc tich trit nang lugng cha mach dudéi dang dién trudng, ban than tu dién ciing tiéu hao nang ltgng cia mach dudi dang nhiét trong lép dién indi gitta hai ma cia ty dién. Dé dac trung cho su tiéu hao dé, ngudi ta thay thé twong ditong bang mét dién trd R mac song song, hodc néi tiép vdi dién dung. Do dé, so dé thay thé tuong duong cia tu dién sé cé dang nhu vé trén hinh 1-4. Ciing can uu ¥ ring, trong thuc té su tén hao nang ligng *:6i dang nhiét trong cdc ty dién thudng rat nhé so véi cac tén hao khac chia wach. Bdi vay, trong qua trinh tinh toan, néu khéng déi héi su chinh xac cao, ta cé thé bé qua tén hao trong cc tu dién. R I Cc L ’ a) Phan tit dién trd; b) phan tit dign dung; ‘c) phan tit dién cam. Hinh 1-3: Ky higu céc phin tit trén so dé mach. - 4 . a) . Hinh 1-4: So a6 thay thé tuong duong cia ty dién . a) Khi bé qua tén hao nhé trong ty dién b) Khi tinh dén tén hao cia cd dong xoay chiéu va dong 1 chiéu c) Khi chi tinh dén tén hao ding xoay chiéu. °)3. Phan tit dién cam Phan tit dién cam 1a phan tit tich trit nang lugng cia mach dudi dang tit trudng. Quan hé giita dién 4p va dong dién qua phan tit dién cam duge xac dinh bdi bidu thite: 212 -8 wie (1-8) Biéu thitc (1-8) ding khi chiéu dign 4p u chon trang vdi chiéu dong dién qua né. : Dai lugng L trong biéu thite (1-8) dic trung cho phan tit dién cam va duge goi 1a dién cam. Trén so dé mach phan tit dién cam duge ky hiéu nhu hinh 1-3c. Ti biéu thite (1-8), ching ta cing 6 thé viét " . 1 lft ‘ : isp Judt => fudt+ict,) (1-9) trong d6 i(t,) la dong dién qua dién cam tai théi diém t = to. Tung tu nhu dién 4p trén phan tit dién dung, dong dién qua phan tit dién cam cing khong bién thién nhay bac. Van dé nay ching ta sé xét ky 6 chung sau. Cong suat ttc thdi cha cae dao déng dién trong phan tit dién cam duge xée dinh bdi biéu thite: di pani it (1-10) Céng suat tite thoi cia cdc dao déng dién trén phan tit dién cam ciing cé thé én hon, nhé hon, hoac bang khong (p 2 0; p < 0). Tai thai diém cong suat tite thdi ln hon khéng (p > 0), dién cam nhan nang ligng'cha mach va tich: trit trong no ditéi dang tit trudng, Tai thoi diém cong suat titc thoi am (p < 0) dién cdm trao tra lai nang higng da nhan duge cho mach. Mé hinh vat ly thuc cia phan ti dién cam 1A cc cugn day (cugn cam) trong mach dién. Song cAc cugn cam ngoai dic trung co ban IA tfch trit nang duvgng cta mach duéi dang tiv trwdng, ban than cugn cam ciing tiéu hao nang lugng ctla mach, Sy tiéu hao nang lugng trong cugn cam bao gém tiéu hao trong dién tré thudn cia cugn day, ma chiing duge dic trung bi dién tré r,;tiéu hao do tit théng tan trong ving khéng gian quanh cugn day, ma ching dude dic trung béi dién tré Ry. Ngoai ra, gitta.cac vong day cha cu6n cam sé tao thanh cac dién.dung véi gia trj kha bé, ma chiing ta sé goi 1a cac dién dung ky sinh. O giai tan 6 thap, anh hudng cia cdc dién dung ky sinh dén_ qua trinh nang higng cia mach khéng dang ké va c6 thé bé qua. Nhung trong giai tan sé cao, dac biét 1a trong giai song siéu cao tan, cac dién dung ky sinh cé anh hudéng kha Ién dén qua trinh nang lugng cing nhu tinh chat ca mach, nén ching khéng thé bé qua duge. Béi vay, thy thugc vao gidi tan 86 cong tac va yéu cau d6 chinh xdc cia qua trinh tinh toan, ma cudn cam cé thé cé nhiéu so dé thay thé tuong duong khac nhau (xem hinh 1.5). Cing cdn nhan manh rang, trong thu té tén hao do tit théng tan cla cuén cam Ja rat nhé so véi ton hao trong dién trd thudn cia cudn day, nén khi tinh toan c6 thé bé qua tén hao Ry, ho&c ghép chung tén hao tit véi tén hao nhiét cia cugn day, ‘ tL Un 3 L cL L L b) , . o a) Hinh 1-5: So a6 thay thé tugng duong céa cugn cam, a) so dé thay thé tugng duong don gian; 7 b) Khi tinh dén tén hao trong dién tr thudn cha pudn day; c) Se dé thay thé tuong duong day di. 4. Phan tit nguén : . Nguén 1a phan tit bién déi cac dang nang lugng khac thanh nang lugng dign dé cung cap cho mach. Thi dy : Cac nguén pin, acquy bién déi héa nang thanh dién nang, may phat dién bién déi co nang thanh dién nang... Trong ky thuat thong tin lién lac, ky thuat diéu khién, kh4i niém nguén duge hiéu mot cach khai quat hon. Thi du : c6é thé xem anten Ja mét nguén dién faguén tin hiéu), né thu nhan va bién déi nang lugng séng dién tix thanh nang lugng dién dé cung cp cho mach.Cac nguén dién chi cung cdp nang lugng cho mach wa khong tiéu hao nang higng dude goi 14 cac nguén ly tudng.. Cac nguén ly tuéng duge phan thanh nguén dién ap va nguén déng dién. “* a. Nguén dién ap: Nguén dién 4p 14 nguén dién ly tuéng luén duy tri mot dién ap khony déi, khéng phu thuéc vao déng dién mach ngoai ( dong dién chay qua phy tai ndi gifta hai cuc ca nd). b. Nguén dong diégn: Nguén dong dién 1a ngudn dién ly tuéng, luén duy tri mot dong dién khéng déi ( khép vong qua 2 cuc cha nguén) khong phy thuéc vao dién ap mach ngoai. Trén sd dé mach, nguén dién ap duige ky higu nhw hink 1-6a, con nguén dong dién nhu hinh 1-6b. a) nguén dién ap b) nguén dong dién Hinh 1-6. Cac nguén dién trong thuc té khac nguén dién lf tudng ngoai viéc cung cp ning Iigng cho mach, né cing tiéu hao nang lugng trén dién trd trong cia nguén. Ngudn dién thyc véi sitc dién dong e, dién trd trong ry, c6 he thay thé tutong ditong bang nguén dién 4p véi sttc dién dong e mac nédi tiép vi dién trd bang dién tré trong ro cha nguén, hodc thay thé tuong duong bing nguén dong dién cé gid trj i= = médc song sohg véi dién trd bang ry % (em hinh 1-7) a a a ; ‘ a 2 <+ oS To e ty i=e/r, b b b Hinh 1.7 ; thay thé tuong dong nguén dién thye a bing nguén dién 4p b va nguén dong dién c.Dé dang suy ra rdng: nguén dién 4p véi sttc dién dong e mac néi tiép véi dién trd ro, c6 thé thay thé tuong duong bing ngudn dong dién cé gia tri mac song song véi dién trd R= ro, hoac ngugc lai, nguén dong dién i mic song song véi dién trd ro, cé thé thay thé tuong duong bing nguén dién ap c6 sitc din dng e = ix) mac néi tiép vdi dién trd R = rp (xem hinh 1-8). <=} # : r . = = ®t b —b a a T fo Q | —_— i=e/r, bo . b Hinh 1-8 : thay thé nguén dign 4p bang nguén dong dign va nguge Iai. Tw cdc khai niém nguén dién 4p, nguén dong dién, cé thé suy ra mét so két luan sau day : - Néu gitta hai diém A va B cita mach dign dugc m&c vao nguén dién ap c6 sitc dign dong e= 0, diéu dé tuong duong vdi vide néi ngdn mach gia hai diém A,B (xem hinh 1-9a). - Néu giita hai diém A va B cia mach dién duge mdc véi nguén déng dién cé gid trj i = 0, diéu 46 tuong duong véi viéc dé hd mach gidta hai diém A va B. (xem hinh 1-9b). - Nguén dién ap c6 dign trd trong rp = 0, con dién trd trong cia nguén dong dién lén vé cing rq = ©.A A [| ~ : a B B a) A A B B b) : Hinh 1-9: Cac nguén dién vita xét 6 trén (nguén dién ap, nguén dong dién) la cac ngudn déc lap, gia trj cha cac nguén ... » nay hoan toan khéng phy thuéc vao dién ap hodc déng dién tai bat ky diém nao cha mach. Trong sd dé mach dign, ngoai cc nguén déc lap con cé cac ngudn dién ma gia trj cha né lai phy thugc vao dién Ap gitta hai diém nao d6 cia mach, hoac phy thuéc vao déng dién qua mét phan ti nis dé. Cac nguéa dién nhu thé goi 1a cac nguén phy thugc, hay nguén bj diéu khién. Cac ngudn phy thuéc xuat hién trong céc mach dién cé chita cac phan tit tich cuc (dén dién ti, tranzistor ...); ma khi chiing ta thuc hién thay thé ching bang mé hinh (so dé) vat ly tuong duong. Thi du: so dé vat ly tuong duong cia tranzistor (hinh 1-10a) vé trén hinh 1-10b. a) Tranzistor b) So dé vat ly. tung duong cia tranzi stor Hinh 1-10. Trong so dé hinh 1-10b, nguén déng gu.y 1a nguén phy thuéc, gid tr} cia n6 phy thugc vao dién 4p giita hai diém u,g va tham sé diéu khién g. Nguén gu,y 1A nguén dong dién duge diéu khién bang dién 4p." Tén tai bon loai nguén bj diéu khién: nguén dién ap duoc diéu khién bang dién ap; nguén dién Ap duge diéu khién bing déng dién; nguén dong dign duge diéu khién bing dién 4p va nguén dony dién duge diéu khién bing. dong dién. Trén hinh 1.11 mé ta céc nguén phu thugc tuong ting. i,=0 i ——_ : | 4 e)=au, “|| Gea . : a) i=0 i, —-—_ ' | uy | Bi, qd) °) Hinh 1-11 a) nguén dién ap duge diéu khién bang dign 4p b) Nguén dign ép duge digu khién bing dong dién c) Nguén déng didn duge diéu khign bang dién ap * 4) Nguén ding dién duce digu Khién bing dang dign, §1-8. MOT SO DINH NGHIA VA PHAN LOAI MACH BIRN a) M6t 86’ dinh nghia . : Trén so dé mach dién, ngudi ta dua ra mét s6 djnh nghia sau day: 1. Nhénh: nhénh cia mech dign gém mot, hode-mét sO phin tit menéi tiép vdi nhau, Thidy: mach dign (hinh 1-12) gém 6 nhanh (danh sé tht ty tiy 1 dén 6) trong d6 nhanh 5 chi gém mét phan tit Cg; nhénh 4 gém 4 phan ti, dién trd R, dién cam Ly, dién dung C, va nguén dién Ap eg 2. Nat: mit cia mach dién 1a diém néi chung cia mét sé nhanh, Thi du:mach dién (hinh 1.12) gdm 4 nut duge danh sé thi ty ti 1 dén 4.8. Mach vong: mach vong 1a mét dung khép kin bai cac nhanh cia mach, ma di doc theo mach véng mdi nut cha mach gap khong qua mét lan. Thi du: mach dién (hinh 1.12), mach: vong thit nhat gom cac nhanh 1, 2, 5; mach vong thé hai gém cac nhanh 2,3,6; mach vong tha 3 gém cac nhanh 4,-5 ,6; mach vong thi tu gdm cac nhanh 1, 3 ,4 ... Ry Ly CG Hinh 1-12 b. Phan logi mach dign. Ngudi ta phan loai cac mach dién dya theo tinh chat-cac phan tit cha mach, theo cdu tric ca mach, va theo nhiéu dau hiéu khac. 1. Mach dién tuyén tinh va khong tuyén tinh Mach dién duge goi 1a tuyén tinh, néu n6 chi gém cac phan tit tuyén- tinh. Phan tit R; L, C dugc goi 1a tuyén tinh, néu gia trj cha no 1a mot hang a0, khong phu thuéc vao dong dién va dién ap trén né, cing nhu khéng thay @8i Hho théi gian. Néu gid trj cla cdc phan tit R, L, C phy thuge vao dign ap verdaxig-dign qua né ( khong thay adi theo théi gian), thi chting duge goi la cac phan tit phi tuyén. Néu gia trj cia cac phan tit R, L. C phy thugc vio théi gian in Di LAL; ©. (t) (khéng phy thuge vao dién 4p va déng dién qua né), ni ching: duge ‘gor th cac phan tit tham sd. Néu gia ty ca céc ©phan tit R, L, C vita phu thudc vao dién ap va dong dién qua né, vita phy thuéc vao thdi gian, thi ching duge goi 1a cdc phan tit phi tuyén tham sé. Mach dién c6 chita phan tit phi tuyén (tham sé, phi tuyén tham s6) dude goi 1a mach phi tuyén (tham sé. phi tuyén tham sé). 2. Mach cé tham s6 tap trung va mach cé tham sé phan bé. Mach dién dude goi 1A mach cé tham s6 tap trung, néu cé thé xem cdc gid tri dién trd R, dién cam L, dién dung C chi tap trung tai nhiing diém cha mach. Cén néu cac gid tri R, L, C duge phan bé tai moi diém cia mach, thi mach dién do dude goi 14 mach cé tham sé phan bo. Dudng day dai truyén vin hiéu la mach dién co tham sé phan bé dién hinh. 3. Cac mang nhiéu cue: Ta goi mach dién ( phan mach dién) cé két c&u bat ky c6 n diém (cuc) dé a6i véi mach ngoai, hod phan khac cha mach 14 mang nhiéu cyc (Mnc). Khi n= 2 ta cé mang 2 cyc (M2C); khi n = 4 - mang 4 cutc (M4C). Trén so dé mach cac Mnc, M2C, M4C duge biéu thj nhu trong hinh 1.13. a) b) a) Hinh 1.13: a) mang nhiéu eye ; b) mang 4cyc ; "¢) mang Zcyc. g1-4. CAC DINH LUAT KIEC KHOP CUA MACH DIEN 1, Dinh luét Kiéckhép 1: Tong dai sé cac déng dién tai mét nuit ctia mach dién bang khéng.Trong biéu thitc cia djnh luat Kiéckhép 1 (1.11), dong dign nao c6 chiéu huténg téi nit mang dau duong (+), dong dign nao cé chiéu réi khéi nit mang dau am (-), hoac »guge lai. Thi du: néu quy dinh chiéu dong dién trong cdc nhanh cua mach dién (hinh 1-12) nhu trén hinh vé, khi d6, dinh luat Kiéckhép 1 viét déi véi ait 2 sé cé dang: ij-iy-is = 0 . (1-12). Biéu thitc cha dinh luat Kiéckhop lcha ‘mét mach dién cé thé viét gon duéi dang ma tran (Nol fi] = 0 (-13) trong do [i] 1a vécto ma tran cét, mdi phan ti cha né a ding trong cac nhanh cia mach. {No] JA ma tran cap nxm (n s6 ntit, m 14 sé nhanh cia mach) va duige goi Ja ma tran ntit day da cia mach. Ma tran nit day da [No] cha mach duge thanh lap theo quy tc don gidn: néu nhanh k cia mach néi vao mit r, thi trén 6 c&t nhau cia déng r cét k cha ma tran duge viét s6 1 khi chiéu déng dién trong nhanh k huéng vao ntit x, hodc ‘sé -1 khi dong dién trong nhanh k cé6 chiéu rdi khoi mit r. Con néu nhanh k khéng duge néi vao nut r, thi trén 6 cAt nhau cia déng x, ct k cla ma tran duge viét sé 0. Thi dy, ma tran nut day da [No] cha mach dién (hinh 1.12) c6 cau tric: [No] = pe joo fro feDé dang nhan thay rang, téng cdc phan tit trong méi cot cia ma tran mit day di [No] cia mach dién bang khéng. That vay, vi méi nhanh cha mach dién duge néi vao hai niit, nén trong moi c$t cha ma tran [No] chi cd hai phan tit khac khong. Mat khac, néu déi véi mét nut, déng dién cé chiéu huGéng téi nit, thi déi vdi nut cn lai, déng dign sé cé chiéu réi khdi nut, nghia 1a hai phan tit khac khéng trong mdi cét cha ma tran nut day du [No] cia mach dién la déi nhau. Vé mat toan hoc, diéu nay cé nghia la, néu mach dién gém n mit, thi hé phugng trinh gém n phuong trinh viét theo dinh luat Kiéckhép 1 cho n nut cha mach 1a phu thuéc tuyén tinh. Néu trong ma tran nuit day du [No] cha mach, ta loai bé di 1 hang bat ky, thi sé nhan dugc ma tran c&p (n-1) x m - ky hiéu 14 [N], ma tran [N] dude goi 14 ma tran nut rat gon hay don gian 14 ma tran nuit cia mach. hi nay hé phuong trinh (NIG =0 (1-14) sé la hé doc lap tuyén tinh. Vay, mach dién gém n niit, chi c6 thé thanh lap duge hé phutong trinh gém n-1 phuong trinh viét theo djnh luat Kiéckhép 1 cho n-1 nit cha mach 1a d6c lap tuyén tinh. : 2. Dinh ludt Kiéckhdp 2: Téng dai sé cac dién 4p roi trén cic phan tit nim trong cac nhanh thuéc mach vong, bang téng dai sé c4c nguén dién ap tac dong chita trong mach vong dé. Duy = Lex (1-15) Trong biéu thite ciia dimh Iuat Kiéckhép 2 (1-15), u, 1a dién ap roi trén phan tit thit k thudéc mach vong, e, 14 nguén dién ap thit k thuéc mach ving. Dé viét biéu thitc djnh luat Kiéckhép 2 cha mach dién ta tu ¥ quy djnh * chiéu mach véng, dién ap va site dién dong nao cé chiéu trang véi chiéu mach voéng mang dau duong (+), dién ap va site dién déng nao cé chiéu ngugc véi chiéu mach vong mang dau 4m (-), hodc ngugc lai. Thi dy, khi chon chiéu mach véng 1 cia mach dién (hinh 1-12) nhv trén hinh vé, biéu thitc cia djnh luat Kiéckhép 2 ( viét cho mach véng 1) sé cé dang Ui + Ucs - Ucg - Up2 = @1- ey (1-16).Dé xéc djnh hé phugng trinh viét theo dinh luat Kiéckhép 2 cho mét mach dién 1a déc lap tuyén tinh, truéc hét ta xét khai niém "grap" va "cay" ciia mach dién. Néu trong sd dé mach dién ta gitt nguyén cac niit cita mach, cén cdc nhanh chi thay bang dudng néi giita cac mit ( bd qua cdc phan tit), thi chting ta sé nhan duge mé hinh goi 1a " grap" cia mach. Thi dy grap cha mach dién (hinh 1-12) vé trén hinh 1-14. 4 4 , 2 4 7 4 2 3 4 ts * 3 2 2 3 1 1 7 1 1 a) b) a) Hinh 1.14: Hinh 1.15: : Néu trong grap cia mach, ta thuc hién ng&t bé di 1 sé nhanh sao cho trong grap khéng con m6t mach vong nao, nhung cac nut cia grap van duge lién hé véi nhau qua cac nhanh con lai. Phan con lai cha grap sau khi ngit bé di mét sé nhénh nhv trén goi 1a " cay " cla mach, con cac nhanh bj ngat bé khéi grap goi 14 cac nhanh " ba cdy ". Thi du mét s6.céy cia grap (hinh 1- 14) vé trén hinh 1-15. Cay (hinh 1-15a) g6m cac nhanh 2,5,6, con nhaénh bd cdy tuong ting gém cdc nhanh 1,3,4; cAy (hinh 1-15b) gdm cac nhanh 2, 5, 4, nhanh bi cay tuong tng gém cdc nhanh 1, 3, 6; cay (hinh 1-15c) gém cac nhanh 22,5,3, nhanh bi c4y tuong ting gém cc nhanb 1,4,-6, Dé dang nhan thay ring, mach gém m nhanh, n nit, sé nhanh ba cay sé 1a : m -(n-1). (1-17) Néu cit thém mét nhanh bi cay vao cay, trong né sé hinh thanh mot” mach vong, va hé phutng trinh viét theo djnh luat Kiéckhép 2 cho céc mach vong vita dude tao ra béi cdc nhanh bi cay sé 1a hé phuong trinh déc lap tuyén tinh ( vi cae dién 4p roi trén cdc phan ti va cdc nguén tac déng nim trong nhanh bi cay chi cé mat trong mét phuong trinh tong ting cia hé). Vay*mach dién gm m nhanh, n nit ching ta sé thanh lap duge hé phuong trinh gém m -(n-1) phugng trinh theo dinh luat Kiéckhép 2 1a déc lap tuyén tinh.“€ a : “ Ngudi td cing goi cdc mach vong tung ting vdi cac phuong trinh trong hé phvong trinh déc lap tuyén tinh viét theo djnh luat Kiéckhép 2 18 cac mach vong déc lap. Hay néi mét cach khac, mach vong ditdc goi la déc lap, néu né cé m6t nhanh khéng tham gia vao mét mach vong nao khac. : Néu chon chiéu dién 4p roi trén phan ti nguge véi chiéu déng dién sinh ra né, biéu thie cita dinh ludt Kiéckhép 2 sé c6 dang gidng biéu thie cha djnh Inat Kiéckhép 1 (1-11). Eu, -0 ' (1-18) nghia la, tong dai s6 cac dién ap trén mt mach vong bang khéng, trong dé dién ap trén mach vong bao gém ca dién Ap roi trén cac phan tit va dién-ap cla cdc nguén tac dong. Biéu dién dién ap roi trén mach vong qua dién ap roi trén cdc nhanh thuéc mach véng, va dién ap roi trén nhanh k 7 di ‘ uy =Ryix +L, sted Jigdt = Heh (1-19) k trong dé, 4, =R, +L, 244 20 %,=Ry + kate Jt (1-20) k 5 goi la toan tit hinh thitc, hay toan tit nhanh, khi dé biéu thite cha dinh luat Kiéckhép 2 sé duge viét duéi dang : LK, =e, . (21) k ‘ _. no biéu dién méi lién hé truc tiép giita dong dién trong cac nhanh, toan tit nhanh va cac nguén dién ap trong cc nhanh thugc mach vong. Hé phuong trinh déc lap viét theo dinh luat Kiéckhép 2 cia mach dién cing co thé viét duéi dang ma tran {M] [i} = [e] (1-22) trong dé [i] la véc to ma tran cOt, méi phan ti cha né 1a dong dién trong cic nhanh thuéc mach véng. [e] 1a vecto ma tran cét, mdi phan tit cha né 1A téng dai s0 cae nguén dign ap tac déng nam trong cdc nhanh thugc mach vong tuong ting.{M] 1a ma tran toan tit nhanh, né 1a ma tran cap Mx m(M 1a sé mach vong déc lap, m 1a sé nhanh cha mach). Ma tran todn tit nhinh [M] cia mach dtc thanh lap theo quy tac don gidn sau : néu nhanb k cia mach thugc mach ving thit 2, thi trén 6 cét nhau cia dong ¢ cét k cia ma tran sé duge viét toan tit cha nhanh k .% v6i dau dudng (+) khi chiéu dong dién trong nhanh k tring véi chiéu mach vong da chon, hoac viét toan ti nhanh k % vi dau 4m (-) khi chiéu déng dign trong nhanh k nguge véi chiéu mach vong da‘chon. Con néu nhanh k khéng thuéc mach ving @, thi trén 6 c&t nhau cha dong f cot k cha ma tran dutge viét sd 0, Thi du: néu chon cac mach ving d6c lap, chiéu mach vong va chiéu déng dién trong cdc nhanh cia mach dién hinh 1-12 nhu trén hinh vé, ma tran toan tit nhanh [M] cia mach sé 6 két c&u. , hénh | 1 2 3 4 5 6 | M.vong | : | (M] 1 y, -% 0 0 gv o | i - £2 _ _t 2 0 % | -% al 0 0 | 3 0 0 0 Cees gee ee | va hé phuong trinh ddc Jap theo djnh luat Kiéckhép 2 sé c6 dang o €,-€, Gg = -( £ =] &78 1, 2,| a eq | w 's_J I Cac dink luat Kiéckhép 1 va Kiéckhép 2 a cac djnh luat duge tim ra trén co sé thuc nghiém. Tuy nbién tinh ding dan cha né c6 thé duge giai thich trén co sd cia ly thuyét dién truong va tit trudng. Duéi day ching ta x6t 1° sO thi du vé tng dung cia cdc djnh luat Kiéckhép. aaThi du 1; Xét mach dié: gdm u phan tit cing Joai im'> song song &-(hjyh 1.16) eek 2 7 FL m 7 my fb 34 WV Jato Jo a) b) 5 , v) Hinh 1.16. Doi vdi cac mach dién hinh 1-16, theo dinh luat Kiéckhép 1, chung ta c6 L=itigt.. ti, (1-23). Dong dién qua phan ti dién trd ( hinh 1-16a). | u =p Re dong dién qua phan tit dién cam (hinh 1-16b) 1 i, =——Judt k Ls con déng dién qua phan tit dién dung ( hinh 1-16c) : du ig = CE a Thay cac dong dién i, tung tng vao biéu thitc (1-22), . thi dy déi véi mach dién hinh 1-16a, ta sé nhan duge ah => é day Rig Ry Ry Rn ka Ry (1-28a) Vay n dién tré mac song song cé thé thay thé bing 1 dién tré tuong dutong Ruy. Gid tricia dign tr tueng dung duge xdc dinh bai biéu thitc (1-23a), nghia 1a, nghjch dao cia dién tré tuong duong bing téng cdc nghich dao cia cac dién trd thanh phan.Chimg minh tudng tu ta cé: -n dién cam mac song song cé thé thay thé bing mét dién cam tuong duong Ly, gia trj cla dign cam tutong dudng Lig duge xac dinh bdi biéu thac (1-23b). 1 r 1 Aon 1 al wt De 1-23b In K=Ly cee) -n dién dung mac song song, cé thé thay thé bang mét dién dung tudng duong C,,, gid trj cla dién dung tuong duong C,y duge xc dinh béi bidu thite (1-23c). , n Ca HC) +Cy+.4Cn = 2% ' (1-23c) Thi du 2: xét n'phan tit cdng loai mac néi tip (hinh 1-17) : uy U, uy U, ey ey > > > > eo. | ae ne ~~ fa Ret RR, yoo BCG, | . JW ts u at Ll, oy” ats G . a) an) : ° Hinh 1.17 Déi véi mach dién hinh 1-17, theo djnh luat Kiéckhép 2, ching ta c6 : u=utupt..tuy ‘ : - (1-24) Dién ap trén phan tit dién tré ( hinh 1-17a) u= Ra; dién 4p trén phan tit dién cam ( hinh 1-17b) mere con dién 4p trén phan tit dién dung (hinh 1-17c) 1 My ~fidtThay cac dién ap u, tuon ding vao biéu thite (1-24), thi dy déi véi mach dign hinh 1-17a, ta sé nhan duge u=Ri+R, t+... Rui = (RyRy +...4 Riz Kai, n trong dé Rg = Ry + Ry+.+Rn = eae (1-25a) Vay, n dién trd mac néi tiép, cd thé thay thé bang mét dién tré tuong duong R,., gia trj cha dién tré tuong duong R,y duse x4c djnh bang tong cac dign trd thanh phan ( biéu thitc 1-25a). Chiing minh tudng tu ta cé : -n dién ca: mac néi tiép, co thé thay thé bing mét dién cam tuong dutong Ly, gid trj cla dién cam tuong duong duge xc‘ djnh béi biéu thite (1-25b). n La = L) + Ly +... + Ly = ete (1-25b) Jén dung méc néi tiép c6 thé thay thé bing mét dién dung tuong duony « 4, gia tri cha dién dung tuong dugng C,4 duge xac djnh béi biéu thitc (1-26c). = (1-25c) Cd 1-5. HAI DANG BAI TOAN LY THUYET.MACH CO BAN Trong ky thuat dién ti, ching ta thudng gap hai dang bai toan ly thuyét mach co ban: bai toan phan tich va bai toan téng hgp. Ndi dung cia bai toan phan tich mach 1A cho truéc mach dién (so dé mach dién), cho truéc gid tri céc phan tit cia mach, cing nhu gia tri va quy lat bién thién cia cac nguén dién cé trong mach, ma ching ta sé goi chung la cdc nguén tac dng, hodc nguédn tin hiéu vao, doi héi xac dinh dong dién, hoac dién ap trén cée phan.tit hode trén mét bd phan nao dé cia mach, ma chting ta sé goi chung la phan ting cia mach, hay tin higu dau ra cla mach. RO rang 1a quan hé gitfa tac dong va phan mg trong mach 1a méi quan hé nhan qua,va do d6 phan ting trong mach dién khéng thé xu&t hién trudc tac déng. N6i dung co ban cia bai toan téng hgp mach, 1 déi héi x4y dung mét mach dién sao cho phan tng ctia mach, hay tin hiéu trén dau ra cia mach théa man nigt_yéu cdu cho truéc khi nguén tac dng vao mach cho truéc. Yéu cdu cho truéc 4 day thudng duge cho duéi dang 1 biéu thite toan hoc dang tuéng minh, hodc‘dang toan tit. Hay néi m6t cach khac, noi dung cia bai toan téng hgp la xay dying mét mach dién c6 mét, hodc mgt 86 dace trung ( tham 86) biéu thién theo mét quy luat cho truéc. Khac véi bai toan phan tich 1a bai ton dan tri, bai toan téng hgp bao gid cing ja bai todn da tri, nén bai ton téng hgp ngoai yéu cdu chung 1a théa man diéu kién dat ra, cén phai duge t6i wu héa theo mét tiéu chudn nao dé. Can phan biét bai toan téng hop mach va bai toan thiét ké mech. Bai toan thiét ké mach ciing doi hdi xay dung mét mach dién, song mach cién xay dung 4 day chi dai héi thuc hién mot chitc nang cu thé trong mét taiét bi cu thé déi vdi nguén tac dong cho truéc.