1

2
3
4
5
6
7
8
 9

CAI VÀNG TÂN TRUYỆN

TRƯƠNG CHÍNH
ĐINH XUÂN LÂM

Cuộc khởi nghĩa năm 1862 do Nguyễn Văn Thịnh (tục danh Cai Vàng, vì ông
làm Cai tổng Hoàng Văn - tức tổng Vàng - huyện Hiệp Hoà - tỉnh Bắc Giang cũ)
cầm đầu, là một cuộc khởi nghĩa rộng lớn, đã huy động đông đảo nông dân nghèo
ngoài Bắc tham gia. Phong trào đã được văn học dân gian thời đó phản ánh kịp thời
và vô cùng sinh động qua Truyện Cai Vàng, Vè Cai Vàng, Vè vợ ba Cai Vàng trước
đây đã được công bố.
 10

Sau đây xin giới thiệu Cai Vàng tân truyện phiên âm theo bản Nôm hiện lưu trữ
tại Thư viện Viện Sử học, kí hiệu HV.304. Truyện có 9 tờ, bản khắc gỗ, tiếc rằng
mất tờ đầu. So với các truyện và bài vè về Cai Vàng và bà vợ ba đã được công bố thì
Cai Vàng tân truyện cho biết thêm nhiều chi tiết xung quanh cuộc khởi nghĩa. Như
về lý do cuộc khởi nghĩa bùng nổ, về diễn biến cuộc khởi nghĩa, cũng như về tai trí
của bà vợ Cai Vàng v.v…

(…………………)
Tức thì thẳng đến lại nha (1)
Lúc vào yết lễ, lúc ra khai tờ.
Rằng: “Tôi chấp chính(2) đến giờ.
Bao nhiêu công việc liệu lo đêm ngày.
Một lòng công chính thảo ngay (3),
Mà ai vu kiện việc này cho tôi?
Cao minh xin tỏ đèn trời (4),
Tra người vu cáo, hỏi người oan khiên “ (5)
Phủ quan nghe nói đảo điên,
Quở rằng: “Lạm phép cấm quyền cướp dân.
Sao không sợ có quỷ thần,
Mà mày dám nói những phần khi vu (6)
Trước là tam bổ, lạm thu (7),
Sau là chẳng sợ phép vua ăn càn.
Đơn nguyên (8) khai đã tỏ tường,
Mà mày lại dám những đường ngược xuôi.
Phép công cú chiếu luật trời (9),
Hãy cho các chức hứa hồi sinh dần.
Phủ quan phán bảo ân cần,
Tức thì lui bước vào sân hậu đường.
Giận thay cho Cai tổng Vàng,
Nỗi dân vu cáo, nỗi quan lại càn.
Bấy giờ tức giận ngổn ngang,
Chiêu binh mãi mã mở đường uy phong.
Khen cho đương sức anh hùng,
Muôn binh ngàn tướng đùng đùng một phương.
Trong mình có ngọc kim cương,
Nửa năm vùng vẫy một phương ải Tần (10)
Uy phong lẫm liệt phương dân,
Phủ quan nghe tiếng mười phương kinh hoàng.
Chỉnh tề binh mã vội vàng,
Giáp công quyết hẳn một đường giao binh.
Hai bên đơng lúc chiến tranh,
Kẻ hay võ nghệ, người rành đao cung.
Cai vàng ra sức anh hùng
Phủ binh khi đã, đều cùng triệt lui.
Quân binh đóng chặt phương trời,
Phủ quan thua chạy vào nơi thành trì.
 11

Chiến tranh mấy trận binh uy,

Được thua mấy độ doanh khuy mấy lần.
Phủ quan mấy độ vỗ dân (11),
Sai quân phi báo tờ thân triều đường (12).
Lạ thay cho Cai tổng Vàng !
Bấy giờ quyết hẳn một đường tiến binh.
Binh uy đạp đổ ba thành (13),
Quan quân mấy độ tan tành thịt xương.
Những toan tranh bá đồ vương (14),
Tín nghi còn vẫn hai đường nên chăng?
Bèn đòi ba ả tiểu phi (15),
Nên chăng khá nói một bề ta nghe!
Một là tiến phá thành trì,
Hai là quy thuận thời bề nào hơn?
Ba em khá noi tỏ tường,
Để cho anh được khỏi đường hồ nghi”.
Nàng Cả thưa nói tức thì:
“Thiếp xin trình nói chàng thì phải nghe.
Làm cho ngựa cưỡi tàn che (16)
Thiếu chi chức trọng thiếu gì quan sang.
Chẳng tham gấm vóc bạc vàng,
Can gì mà phải làm đường nghịch hung?
Làm người tiết liệu hiếu trung,
Ắt là trời chẳng phụ lòng ai đâu!
Nghìn năm để tiếng về sau,
Hoàng Sào, Vương mãng khen đâu bây giờ (17)?
Cừ trong bụng thiếp dạy thưa,
Dám xin quyết đoán rộng thương xét cùng”.
Chàng nghe nàng nói mấy lời,
Cười rằng: “Đã vậy, còn thời nàng Hai?
Phân minh đích xác một lời
Để ta suy lại xem bài (18) nào hơn?”
Nàng rằng: Muôn đội ơn trên,
Rộng cho thiếp được thưa lên một lời.
Hai tôi như thể một người,
Chị tôi thưa thế tôi thời xin nghe!
Chàng rằng: “Hai ả một bề,
Còn nàng Ba khá bày suy cho tường”
Thưa rằng: “Thuận nghịch đôi đường,
Cứ hai chị nói rõ ràng chẳng sai.
Nhưng mà đương sức anh tài,
Có trời cũng phải có người mới xong.
Làm trai chí ở tang bồng (19),
Hễ mà có chí, có công lo gì!
Sao cho phỉ chí nam nhi,
Công danh đắc táng (20) làm chi cuộc đời!
 12

Dưới đời mấy mặt anh tài,

Một mình đứng giữa trần ai mới hùng!
Trước cho thiên hạ theo lòng,
Sao cho biết sức anh hùng tài cao.
Cát đằng (21) xót phận má đào,
Bên màn dưới trướng thương yêu dám nài.
Thiếp dù ngu dại bất tài,
Chàng đi thiếp cũng quyết bài xin theo”.
Chàng nghe nàng nói đến điều,
Cười rằng: “Tri kỷ (22) bấy nhiêu mấy người?
Ta nghe nàng nói mấy lời,
Thật là đáng bậc anh tài nữ trung (23)!”
Ban cho bảo kiếm nhất song,
Dưới màn trên ngựa quân trung theo đòi,.
Kíp truyền quân sĩ tức thời,
Khi đóng phủ Mộc, khi dời phủ Xuân (24)
Uy phong lẫm liệt tam quân,
Cõi Hồ (25) vấy đục, ải Tần quấy tan.
Tiếng đồn dậy cả Bắc Kinh (26),
Ai ai nghe thấy hồn kinh phách rời.
Có quan thống chế cõi ngoài,
Trần Công tên gọi đáng tài kinh luân.
Lãng binh ba vạn hùng quân,
Rắp tan yên loạn cứu dân tức thì,
Mã binh (27) giao chiến đến kỳ,
Binh nào tướng ấy hai bề giáp công.
Trần binh quân đã bại phong (28),
Hoàn kinh thân tấu cửu trùng ngự hay (29).
Thánh hoàng (30) nổi trận lôi đình,
“Cai Vàng máy dám tung hoành thế kia!
Lãnh binh thập vạn binh uy,
Cứu dân thủy hỏa (31) dẹp bề hôi tanh!”
Lãnh binh vâng lệnh khởi hành,
Ba ngày quân đến Bắc Kinh bây giờ.
Đóng đồn giữ ải vừa rồi,
Sai quân hạ chiến đến nơi Cai Vàng.
Cai Vàng bèn đề binh (32) sang,
Giáp công mấy trận, chiến hàng mấy phen.
Ba quân mạo pháo xung tên (33),
Bên khoe vũ dũng, bên khoe anh hùng.
Lãnh binh giả cách bại phong,
Kéo quân mai phục một vùng thua lui.
Cai Vàng theo đến tận nơi,
Vừa thời pháo nổ vừa thời gươm ra.
Sai vây đòi vợ thứ ba,
Giải vây nàng mới đi ra cứu chồng.
 13

Vội vàng ra sức xung phong,

Bốn bề binh mã đều cũng rã tan.
Lãnh binh quân đã phản hoàn (34),
Đong thành dưỡng sĩ (35) luận bàn mưu cơ.
Cai Vàng tự độ bị vi (36),
Có tên bộ hạ tức thì đòi ra.
Rằng: “Từ mày đi theo ta,
Công đà chẳng có, tội đà lắm thay!
Bị vây mới lúc trước ngày,
Phân cơ mày đã bỏ thầy mày lui.
Phạt tiên (37) đánh năm mươi roi,
Từ nay mày khá kiếm nơi ăn làm.
Lạ thay cho dạ kẻ gian,
Bạn thần, phản chủ, nó làm nội công (38)
Bấy giờ tức giận hãi hùng,
Đầu hàng nó quyết một lòng tố mưu.
Rằng: “Tôi đầy tớ Cai Vàng,
Biết rằng chàng có kim cương trong mình.
Dẫu vào kiếm giáo đao binh,
Gươm đành chẳng đến, đạn đành chẳng thương (39)
Muốn cho phá ngọc kim cương,
Nghe tôi ông đúc đạn vàng một thoi”.
Lãnh binh nghe cứ như lời,
Sai người đúc đạn, sai người đẽo cung.
Đợi chờ đến lúc giao công,
Sai quân mai phục nỏ cung bắn liền.
Cai vàng thấy sự tự nhiên,
Bên vai đã thấy có tin đạn vàng (40).
Trong mình nghe đã bị thương,
Vội vàng phóng ngựa buông cương trở về.
Vợ chồng chưa kịp dã dề,
Anh hùng khí đã đi về cửu nguyên (41)
Than ôi thành bại tại thiên (42)
Những tuồng phản bạn khôn nên cơ đồ,
Bá vương những chắc hẹn hò,
Mấy năm bể Sở, sông Ngô tung hoành.
Xiết bao tướng dũng binh tinh,
Sa cơ một phút tan tành thịt xương.
Nỗi nàng Ba lại thêm thương,
Khóc than vật vã sự nàng đầu đuôi:
“Rằng sao phận bạc như vôi,
Chàng ôi xét hết nỗi tôi chăng chàng?
Cơ đồ chừa kịp mở mang,
Non Tần, sông Việt (44) chia đường hợp tan!
Sống thời nhục, chết thời oan,
Nói càng thêm thẹn, khóc càng thêm thương.
 14

Đã hay rằng cuộc tang thương,

Trăm năm như thể mộng trường (45) khác chi!
Phút đâu hợp, phút đâu ly,
Chàng đi thiếp cũng xin đi với chàng!
Thù này nay vẫn còn mang,
Phen này quyết trả cho chàng mới thôi!”
Lệnh truyền quân sĩ tức thời,
Nghiêm trang binh mã ra nơi cửa thành.
Mã binh hiệu lệnh tập tành,
Kẻ dành dũng sĩ, kẻ dành tài cao.
Lãnh binh đại chấn binh uy,
Cậy cường cậy vũ ai bì được đâu?
Xuất binh ra trước trận đầu,
Những hầu bắt sống những hầu giết ngay.
Ai hay một phút rời tay,
Bị cầm quân nó điệu ngay vào thành.
Người trí dung, kẻ anh linh
Uy danh còn có uy danh nào tày?
Truyền đem hương án sẵn bày,
Tẩm dầu Phó lãnh (46) để dây đốt đèn.
Truyền làm văn tế đưa lên,
Ba tuần điện tế mấy phen báo thù.
Vậy có văn rằng:
Than ôi! trí dũng hơn người, anh hùng dương sức,
Mười mấy năm cõi trời ngang dọc, sông bể tung hoành,
Dư trăm trận lực chiến thân binh, xông thành phá lũy.
Kể sự nghiệp đã đáng tài anh sĩ, kẻ nam nhi đã phỉ chí tang bồng.
Ngôi bá vương mong nối nghiệp hưng long, cuộc thành bại chẳng quản cùng thương
hải (47)
Thiếp với chàng đã trọn nguyền ân ái, dám nại gian nan.
Thương vì ai ngọc nát gương tan, hoa tàn nguyệt khuyết,
Tủi đến nỗi hợp tan ly biệt, kẻ Việt người Hồ,
Ba thước gươm mong gây dựng cơ đồ, ngôi phúc lộc những hẹn hò tạo hoá!
Phút đâu đã phai vàng đổ đá, hoa rã mây tan,
Thù đã trả, oan đã đền, trách thân thiếp vô duyên phận bạc!
Nay đã lấy đầu Phó lãnh, cẩn thiết hương bày.
Thượng hưởng.
Tế rồi giải giáp tan quân,
Mây tan hạc lánh, muôn dân thái hoà (48)
Thiên tử vạn niên.

CHÚ THÍCH

(1). Tờ đầu bị mất, tờ thứ hai bắt đầu từ đây.

(2). Cầm quyền

 15

(3). Một lòng ngay thẳng, công bằng chính trực.

(4). Đèn trời soi xét, chỉ sự phá xét sáng suốt của nhà vua.

(5). Oan ức bị ép buộc

(6). Lừa dối, vu cáo

(7). Phân bổ và thu thuế quá mức

(8). Lá đơn kiện của bên nguyên

(9). Pháp luật của nhà vua

(10). Tần là tên của một nước Trung Quốc xưa. Ải là một vùng đất hiểm trở.
Đây ý nói là nổi dậy chiếm đóng một vùng xa xôi hiểm trở, chống lại triều đình.

(11). Vỗ về dân chúng

(12). Triều đình

(13). Quân của Cai Vàng chiếm ba phủ thành là Lạng Giang, Yên Dũng, Thuận
Thành.

(14). Tranh giành quyền lực.

(15). Ba người vợ nhỏ.

(16). Vinh hoa phú quý, đi có ngựa cưỡi và có lọng tàn che.

(17). Hoàng Sào, Vương Mãng là hai thủ lĩnh nông dân trong lịch sử Trung
Quốc.

(18). Cách nào.

(19). Cây cung làm bằng gỗ dâu và mũi tên làm bằng cỏ bồng. Ý nói làm trai
phải bay nhảy bốn phương.

(20). Được hay mất.

(21). Hai loại dây leo, ý nói người vợ luôn luôn phụ thuộc vào chồng.

(22). Người bạn chí thiết, hiểu hết lòng dạ nhau.

(23). Trong đám phụ nữ.

 16

(24). Phủ Mộc tức huyện Yên Thế; Phủ Xuân tức huyện Xuân Trường.

(25). Người Trung Hoa trước kia chỉ chung các dân tộc phía Bắc là rợ Hồ.

(26). Tỉnh thành Bắc Ninh, trấn Kinh Bắc xưa gồm Bắc Giang và Bắc Ninh, đến
năm 1822 đời Minh Mạng đổi thành thị trấn Bắc Ninh.

(27). Quân cưỡi ngựa.

(28). Bị đánh thua.

(29). Về Kinh trực tiếp tâu cho nhà vua biết.

(30). Nhà vua.

(31). Nước lửa, chỉ cảnh chiến tranh.

(32). Cử binh, đưa quân sang.

(33). Xông pha dưới làn đạn mũi tên.

(34). Quay trở lại.

(35). Nuôi dưỡng quân sĩ.

(36). Bị vây.

(37). Phạt tội đánh bằng gậy.

(38). Làm người tôi phản phúc, làm người tớ phản chủ, làm tay sai ngầm bên
trong.

(39). Gây thương tích.

(40). Trúng đạn.

(41). Chín suối, ý nói chết trận.

(42). Tại trời, do trời quyết định.

(43). Bể Sở sông Ngô, Sở và Ngô là hai nước xưa của Trung Quốc. Ý nói vùng
vẫy ngang dọc.

(44). Tần và Việt là hai nước của Trung Hoa xưa ở cách xa nhau.

(45). Giấc mộng dài.

 17

(46). Nghĩa quân bắt sống tên Phó lãnh binh tên là Vũ Tảo về tẩm dầu đốt để tế
Cai Vàng.

(47). Biển xanh, ý nói ruộng dâu biến thành biển xanh, chỉ sự biến đổi của tạo
hóa.

(48). Rất yên ổn không còn loạn lạc.

TẠP CHÍ HÁN NÔM SỐ 1(14) NĂM 1993