3.

6 C¸c bé t¹o dao ®éng ë d¶i sãng m vµ dm

3.6.1 Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ t¹o dao ®éng ë d¶i tÇn sè siªu cao.
Muèn t¹o dao ®éng ë d¶i tÇn sè siªu cao, cÇn quan t©m gi¶i quyÕt mét
sè khã kh¨n vÒ mÆt kü thuËt sau ®©y :
1. V× tÇn sè lµm viÖc chñ yÕu phô thuéc vµo tÇn sè céng h-ëng cña
khung dao ®éng, nªn ®Ó t¨ng tÇn sè lªn d¶i siªu cao, cÇn gi¶m c¸c gi¸ trÞ
®iÖn c¶m L vµ ®iÖn dung C toµn phÇn cña khung. C¸c gi¸ trÞ nµy kh«ng
thÓ gi¶m tuú ý do ¶nh h-ëng cña c¸c tham sè ký sinh cña m¹ch tham gia
vµo khung dao ®éng. Nh- vËy, viÖc t¨ng tÇn sè lµm viÖc cña c¸c bé t¹o
dao ®éng bÞ giíi h¹n bëi mét gi¸ trÞ cùc ®¹i fmax nµo ®ã phô thuéc vµo
c¸c tham sè ký sinh : ®iÖn dung gi÷a c¸c cùc cña phÇn tö tÝch cùc, cña
c¸c vßng cuén d©y, ®iÖn dung l¾p r¸p, ®iÖn c¶m d©y dÉn...
2. Tæn hao cao tÇn trªn c¸c phÇn tö cã tham sè tËp trung cña bé t¹o
dao ®éng t¨ng lªn khi tÇn sè lµm viÖc t¨ng dÉn ®Õn lµm gi¶m kh¶ n¨ng
khuÕch ®¹i vµ t¹o dao ®éng cña c¸c phÇn tö tÝch cùc trong d¶i siªu cao
tÇn.
3. ¶nh h-ëng cña qu¸n tÝnh ®iÖn tö :
ë ph¹m vi tÇn sè thÊp th× chu kú dao ®éng T (T = 1/f) cã gi¸ trÞ lín vµ
¶nh h-ëng cña qu¸n tÝnh ®iÖn tö cã thÓ bá qua. Tuy nhiªn, ë d¶i siªu cao
tÇn chu kú giao ®éng gi¶m vµ thêi gian bay hoÆc khuÕch t¸n cña c¸c
®éng tö (®iÖn tö hoÆc c¸c ion d-¬ng) trong phÇn tö tÝch cùc cã thÓ so
s¸nh ®-îc víi chu kú T, vµ ¶nh h-ëng kh«ng thÓ bá qua nµy ®-îc gäi lµ
¶nh h-ëng cña qu¸n tÝnh ®iÖn tö. Do qu¸n tÝnh ®iÖn tö, dÉn tíi quan hÖ
pha gi÷a dßng ®iÖn vµ ®iÖn ¸p thay ®æi, d¹ng sãng bÞ mÐo, tæn hao t¨ng
vµ hiÖu suÊt gi¶m. Nh- vËy kh¶ n¨ng lµm viÖc cña phÇn tö tÝch cùc bÞ
h¹n chÕ rÊt nhiÒu ë ph¹m vi tÇn sè rÊt cao.
§Ó kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n trªn, khi t¹o dao ®éng vµ khuÕch ®¹i ë
d¶i siªu cao tÇn, ta ph¶i sö dông nhiÒu gi¶i ph¸p trªn c¬ së nghiªn cøu vµ
øng dông nh÷ng thµnh tùu vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ. Nh÷ng néi dung
chÝnh cña c¸c gi¶i ph¸p ®ã lµ :
- ChÕ t¹o c¸c phÇn tö tÝch cùc ®Æc biÖt cã thÓ lµm viÖc ë d¶i tÇn sè
siªu cao (®Ìn th¸p, transistor siªu cao tÇn, ®ièt Gunn, c¸c lo¹i ®Ìn ®Æc
biÖt : klistron, magnetron, ®Ìn sãng ch¹y, ®Ìn sãng ng-îc vv...).
 - Thay c¸c hÖ thèng cã tham sè tËp trung b»ng c¸c hÖ thèng cã tham
sè ph©n bè nh- ®-êng d©y song hµnh, ®-êng d©y ®ång trôc, hèc céng
h-ëng.
- Thùc hiÖn ®iÒu khiÓn ®éng ®iÖn tö thay cho nguyªn lý ®iÒu khiÓn
tÜnh ¸p dông ë ph¹m vi tÇn sè thÊp.
Tr-íc khi nghiªn cøu vÒ c¸c bé t¹o dao ®éng lµm viÖc theo nguyªn lý
®iÒu khiÓn ®éng ®iÖn tö, ta xem xÐt mét sè ®Æc ®iÓm chÝnh cña c¸c bé
t¹o dao ®éng ë d¶i sãng m vµ dm (t-¬ng øng c¸c b¨ng tÇn VHF vµ UHF
- phÇn d-íi cña d¶i siªu cao tÇn), tuy cã mét sè thay ®ái cho phï hîp víi
d¶i tÇn s«ng t¸c nh-ng vÉn sö dông nguyªn lý ®iÒu khiÓn tÜnh ®· xÐt
tr-íc ®©y.

3.6.2 C¸c s¬ ®å thùc tÕ cña bé t¹o dao ®éng sãng m, dm :

 Trªn h×nh 3.42 tr×nh bµy mét sè lo¹i s¬ ®å bé t¹o dao ®éng sãng m
Ea
dï
Ea ng
La ®Ìn
®iÖ
n
Lg tö.
LK Cg Rg E®
LK
Cg Rg
a) b)
E®

Ea Ea

Rg Cg Rg
Cg

E® c) E® d)

H×nh 3.42. a. S¬ ®å l-íi chung tham sè tËp trung

b. S¬ ®å katèt chung dïng ®-êng d©y song hµnh
c. S¬ ®å ®Èy kÐo l-íi chung
d. S¬ ®å ®Èy kÐo anèt chung

ë s¬ ®å bé t¹o dao ®éng m¾c l-íi chung h×nh 3.42.a, khung dao ®éng cã
tham sè tËp trung m¾c gi÷a anèt - l-íi bao gåm ®iÖn c¶m La vµ ®iÖn
dung gi÷a c¸c cùc cña ®Ìn Cag. ë s¬ ®å h×nh 3.42.b, khung dao ®éng cã
tham sè ph©n bè lµ ®-êng d©y song hµnh ng¾n m¹ch ®Çu cuèi. Do tÝnh
®èi xøng nªn ®-êng d©y song hµnh tiÖn lîi h¬n khi sö dông ë c¸c s¬ ®å
m¾c ®Èy kÐo nh- h×nh 3.42.c,d. Trong c¸c s¬ ®å nµy, m¹ch RgCg t¹o
thiªn ¸p tù cÊp ®-îc lùa chän hîp lý ®Ó æn ®Þnh biªn ®é dao ®éng vµ
tr¸nh dao ®éng ng¾t qu·ng (xem gi¶i thÝch ë môc 3.3.2). C¸c m¹ch cÊp
nguån vµ sîi ®èt ®Òu cã läc cao tÇn.
ë d¶i sãng dm th-êng sö dông ®Ìn th¸p phï hîp víi khung dao ®éng
lµ
®o¹
§Çu
n
§Çu ra
ra ®-ê
ghÐp
phô ng
d©y
®ån
E®
g
ghÐp trô
phô c
Rg Cg ng¾
Ea
n
a) b) m¹
ch
H×nh 3.43. Bé dao ®éng sãng dm dïng ®Ìn th¸p víi ®-êng d©y ®ång ®Çu
trôc cuè
ng¾n m¹ch ®Çu cuèi l-íi chung. i
nh-
chØ ra trªn h×nh 3.43.

3.6.3 S¬ ®å t-¬ng ®-¬ng vµ tÇn sè céng h-ëng cña hÖ thèng dao ®éng.
ë d¶i siªu cao tÇn, cÇn ph¶i tÝnh ®Õn c¸c phÇn tö ký sinh khi kh¶o s¸t
s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng cña bé t¹o dao ®éng. Khi dïng ®Ìn th¸p ®· ®-îc c¶i
tiÕn víi c¸c ®iÖn cùc cã d¹ng h×nh ®Üa ®Ó gi¶m ®iÖn c¶m d©y dÉn nh-
h×nh 3.43.b th× ta chØ cÇn quan t©m tíi phÇn tö ký sinh lµ ®iÖn dung gi÷a
c¸c cùc cña ®Ìn. L-u ý r»ng ®Ó gi¶m hiÖn t-îng qu¸n tÝnh ®iÖn tö th× c¸c
®iÖn cùc ®-îc bè trÝ kh¸ gÇn nhau ®Ó gi¶m thêi gian bay. Muèn t¹o dao
®éng ngoµi phÇn tö tÝch cùc cÇn ph¶i m¾c thªm c¸c phÇn tö bªn ngoµi.
XÐt tr-êng hîp th«ng dông nhÊt (nh- chØ ra ë c¸c h×nh 3.42 vµ 3.43) khi
m¹ch ngoµi gåm hai ®-êng d©y (song hµnh hoÆc ®ång trôc) m¾c ë anèt
vµ katèt víi l-íi chung th× s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng cña bé t¹o dao ®éng chØ ra
trªn h×nh 3.44.
§iÖn dung gi÷a c¸c cùc cña ®Ìn (phÇn tö tÝch cùc) ®-îc xÐt ®Õn trong
s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng h×nh 3.44.a. Khung dao ®éng cã tham sè phÇn bè
gåm ®-êng d©y kÕt hîp víi ®iÖn dung cña ®Ìn ®-îc biÓu diÔn ®¬n gi¶n
b»ng khung LC nh- h×nh 3.44.b. §iÒu kiÖn c©n b»ng pha (xÐt ë 3.3.1)
®-îc b¶o ®¶m khi khung anèt t-¬ng ®-¬ng víi ®iÖn c¶m vµ khung katèt
t-¬ng ®-¬ng víi ®iÖn dung . Ta cã
m¹ch ba ®iÓm ®iÖn dung nh- h×nh 3.44.c.

Cag Cag La
Cak Cak

Cgk Cgk LK

a) b)

Lag
Cak '

Cgk
' c)

H×nh 3.44. S¬ ®å t-¬ng ®-¬ng cao tÇn cña

bé

Ta xÐt chi tiÕt h¬n vÒ tÇn sè céng h-ëng cña hÖ thèng dao ®éng vµ lÊy
m¹ch anèt-l-íi ®Ó minh ho¹. H×nh 3.45.a biÓu diÔn s¬ ®å rót gän cña hÖ
thèng. Trë kh¸ng vµo cña ®-êng d©y ng¾n m¹ch ®Çu cuèi ®-îc biÓu diÔn
qua c«ng thøc :
2
Z v  jW ag tg l ag (3.69)

ë ®©y : Wag lµ trë kh¸ng sãng cña ®-êng d©y.
 : b-íc sãng c«ng t¸c.
lag : ®é dµi ®-êng d©y tõ ®Çu vµo ®Õn ®iÓm ng¾n m¹ch ®Çu
cuèi.
TÇn sè céng h-ëng riªng cña khung ®-îc x¸c ®Þnh qua biÓu thøc :
1 2
Zv   0 tøc lµ nÕu ®Æt m  , ta cã :
j C ag 
1 2
 Wag tg l ag  Wag tg (ml ag ) (3.70)
C ag 
NghiÖm cña (3.70) ®-îc x¸c ®Þnh b»ng ®å thÞ nh- h×nh 3.45.b
1
a cot g(ml ag )
Wag (2 Cag
Cag )
(1
g )
(0 mlag
a)
lag )
0
/2  3/ 2 5/
2 2
b)

H×nh 3.45 a. S¬ ®å hÖ thèng dao ®éng. b. §å thÞ x¸c ®Þnh tÇn sè céng
h-ëng
 Nh- vËy, hÖ thèng dao ®éng ph©n bè cã rÊt nhiÒu tÇn sè céng h-ëng.
T¹i céng h-ëng ®Çu tiªn ta cã : m 0 l ag  2 l ag   hoÆc
0 2
1
l ag  0 (3.71)
4
Ta gäi d¹ng dao ®éng nµy lµ d¹ng mét phÇn t- b-íc sãng, víi ®å thÞ
ph©n bè dßng vµ ¸p nh- chØ ra trªn h×nh 3.46.a.
T-¬ng tù ë céng h-ëng tiÕp theo : m 1 l ag  2 l ag  3 vµ
1 2
3
l ag  1 (3.72)
4
D¹ng dao ®éng øng víi (3.72) ®-îc gäi lµ d¹ng ba phÇn t- b-íc sãng
cã ®å thÞ ph©n bè chØ ra trªn h×nh 3.46.b.

Cag lag a) Cag lag b)

I
I U
U

H×nh 3.46. §å thÞ ph©n bè dßng (U) vµ ¸p (I) däc theo ®-êng d©y
ë c¸c d¹ng dao ®éng /4 (a) vµ 3/4 (b).

3.6.4 T¸ch c¸c hµi bËc cao b»ng c¸ch ghÐp ph¶n håi phô.
Do tån t¹i nhiÒu tÇn sè céng h-ëng, nªn còng cã thÓ tån t¹i nhiÒu tÇn
sè c«ng t¸c tho¶ m·n ®iÒu kiÖn pha. Nh- vËy, cã thÓ x¶y ra hiÖn t-îng
nh¶y tÇn sè trong qu¸ tr×nh lµm viÖc hoÆc ®iÒu chØnh bé dao ®éng. Nãi
chung, ë hÇu hÕt c¸c tr-êng hîp ng-êi ta th-êng chän lµm viÖc ë tÇn sè
c¬ b¶n 0 do hiÖu suÊt cao. §Ó duy tr× dao ®éng hµi c¬ b¶n vµ lo¹i bá c¸c
hµi bËc cao (1, 2,...), th-êng dïng biÖn ph¸p ®¬n gi¶n lµ ph¸ vì ®iÒu
kiÖn vÒ biªn ®é. Muèn vËy, cÇn t¨ng hÖ sè ph¶n håi ë tÇn sè c¬ b¶n vµ
gi¶m hÖ sè ph¶n håi ®èi víi c¸c hµi bËc cao. BiÖn ph¸p hiÖu qu¶ hay
dïng trong thùc tÕ lµ sö dông ghÐp phô nh- chØ ra trªn h×nh 3.43. Ta ®i
s©u ph©n tÝch m¹ch nµy.
 Khi ch-a cã ghÐp phô, hÖ sè ph¶n håi tõ anèt vÒ l-íi cña bé dao ®éng
h×nh 3.44 ®-îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc :
Z gk j C ak C ak / C gk
K    (3.73)
Z ak 1 1
j C gk  1
jW gk tg (ml gk ) jW gk C gk tg (ml gk )
Víi Wgk, lgk lµ trë kh¸ng sãng vµ ®é dµi ®o¹n ®-êng d©y katèt-l-íi.
Khi cã c¬ cÊu ghÐp phô (h×nh 3.43), s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng cña bé t¹o dao
®éng ®-îc tr×nh bµy trªn h×nh 3.47.
Trªn h×nh 3.47.a tr×nh bµy s¬ ®å bé t¹o dao ®éng khi cã ghÐp phô.
H×nh 3.47.b vµ 3.47.c lµ c¸c s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng vµ h×nh 3.47.d lµ kÕt qu¶
cña viÖc chuyÓn c¸ch m¾c tõ d¹ng tam gi¸c thµnh d¹ng sao c¸c ®iÓm
MNG. KÕt qu¶ ta t×m ®-îc :
X a p a X gh X K p K X gh X apa X K pK
X1  ; X2  ; X3 
X a p a  X K p K  X gh X a p a  X K p K  X gh X a p a  X K p K  X gh
trong ®ã pa, pK lµ c¸c hÖ sè ghÐp m¹ch :
sin m l ag sin m l gK
pa  ; pK 
sin ml ag sin ml gK
Khi ®ã s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng h×nh 3.47.c chuyÓn thµnh h×nh 3.48.a
lag Cak
l'a

Cag La LK Cgk
A G K
Cgh Lgh

lgk' g
lgk a) b)

Cak M
A K N
X1 X2
Xa(1-
pa)X (1-
R
Cag M pR) N Cgk
Xgh
X3
paXa pKXK

g c) g d)
 H×nh 3.47. S¬ ®å t-¬ng ®-¬ng cña bé t¹o dao ®éng khi cã
c¬ cÊu ghÐp phô trªn h×nh 3.43
Cak Cak
A K A K
Xa(1-
pa)X (1- A X'g K X'g
R
pR)
Cag Cgk
X1 X2 Cag
X'a X'K X'a X'K Cgk

X3
g g
g a) b) c)

H×nh 3.48. C¸c s¬ ®å t-¬ng ®-¬ng sau khi biÕn ®æi   Y (a)
vµ ng-îc l¹i Y   (b, c)
Th-êng chän Xgh >> Xa vµ Xgh >> XK nªn ta cã :
X p X p
X1  X a pa ; X 2  X K pK ; X 3  a a K K
X gh
Sau khi chuyÓn ng-îc l¹i (Y  ), ta x¸c ®Þnh ®-îc gi¸ trÞ :
X a X K  X 3 (X a  X K ) X a X K  p a p K X a X K ( X a  X K ) / X gh
X gh   X gh 
X3 papK X a X K
X gh X gh
  Xa  XK  (3.74)
papK papK
vµ X a  X a; X K  X K
Trªn thùc tÕ ®iÖn c¶m Lgh th-êng rÊt nhá nªn cã thÓ bá qua. Do vËy
:
1 X gh 1 1
X gh   vµ X gh   
C gh papK p a p K C gh Cgh
Nh- vËy : Cgh  p a p K C gh (3.75)
 Gi¸ trÞ cña C'gh cã thÓ d-¬ng hoÆc ©m tuú theo dÊu cña tÝch papK vµ
theo (3.73) hÖ sè ph¶n håi cã thÓ thay ®æi khi sö dông ghÐp phô. TÝnh
chÊt nµy ®-îc ¸p dông ®Ó t¸ch c¸c hµi bËc cao khi t¹o dao ®éng. H×nh
3.49 lµ mét vÝ dô ®Ó minh ho¹. lag
XÐt ®èi víi d¹ng dao ®éng l'ag
3/4 ta cã : M

U m sin ml ag 
sin ml ag MN A
pa    0 N
U m sin ml ag sin ml ag Aa 
sin m l gK M N  G
pL   0
sin ml gK Kk M'
K
tÝch papk < 0 nªn C'gh < 0 vµ hÖ k'
N'
sè ph¶n håi gi¶m nªn hµi bËc 1 l'gk
kh«ng ®-îc kÝch thÝch. lgk
§èi víi hµi c¬ b¶n (hµi bËc 0)
- ®å thÞ ph©n bè ®iÖn ¸p (®-êng H×nh 3.49. §å thÞ ph©n bè ®iÖn
®øt nÐt) - ta lu«n cã pa > 0 vµ pk ¸p ®èi víi hµi c¬ b¶n vµ hµi bËc 1
> 0 . V× vËy
C'gh > 0 vµ hÖ sè ph¶n håi t¨ng nªn dao ®éng ®-îc kÝch thÝch v× ®iÒu kiÖn
biªn ®é ®-îc tho¶ m·n.
Ngoµi chøc n¨ng t¸ch c¸c hµi bËc cao nh- ph©n tÝch ë trªn, c¬ cÊu
ghÐp phô cßn ®¶m b¶o c¶i thiÖn tÝnh ®ång ®Òu cña hÖ sè ph¶n håi khi bé
dao ®éng lµm viÖc trong d¶i tÇn réng.

3.6.5 Sù ghÐp n¨ng l-îng ra t¶i.

§Ó ghÐp n¨ng l-îng ra t¶i, ta cã thÓ sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p sau :

1. GhÐp tù ngÉu. h×nh 3.50

ViÖc ghÐp tù ngÉu cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n, ®é bÒn v÷ng vÒ ®iÖn cao.
hiÖu qu¶ ghÐp sÏ tèt nÕu nh- chän ®-îc vÞ trÝ ghÐp thÝch hîp. Tuy vËy,
kh«ng cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh møc ®é ghÐp ë ph¹m vi réng, do vËy c¸ch
ghÐp nµy chØ phï hîp víi c¸c bé dao ®éng d¶i hÑp.
 a
g
a
C ag
g

H×nh 3.50. GhÐp tù ngÉu ra t¶i ë ®-êng d©y anèt - l-íi

a. §-êng d©y song hµnh. b. §-êng d©y ®ång trôc

2. GhÐp ®iÖn dung : H×nh 3.51

ViÖc ghÐp ®iÖn dung lÊy n¨ng l-îng ra t¶i
cho phÐp ®iÒu chØnh ®-îc møc ®é ghÐp nhê
thay ®æi tô ghÐp Cgh. Nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng
ph¸p nµy lµ kÕt cÊu phøc t¹p, ®é bÒn v÷ng vÒ
®iÖn kÐm nªn kh«ng ¸p dông ®-îc ë c¸c bé
dao ®éng c«ng suÊt lín. Tuy nhiªn do d¶i tÇn H×nh 3.51. GhÐp ®iÖn
c«ng t¸c réng nªn ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc øng dung ra t¶i
dông réng r·i trong c¸c bé dao ®éng sãng
dm.

3. GhÐp biÕn ¸p : H×nh 3.52

-u ®iÓm c¬ b¶n cña ghÐp biÕn ¸p
lµ kh«ng lµm gi¶m ®é bÒn v÷ng vÒ
®iÖn nªn nã th-êng ®-îc dïng trong
c¸c bé dao ®éng sãng dm c«ng suÊt
lín.
Nh-îc ®iÓm c¬ b¶n còng lµ khã
®iÒu chØnh ®é ghÐp. H×nh 3.52. GhÐp biÕn ¸p ra
t¶i

3.7 Nguyªn lý ®iÒu khiÓn ®éng ®iÖn tö.

3.7.1 Kh¸i niÖm chung vÒ ®iÒu khiÓn tÜnh vµ ®iÒu khiÓn ®éng.
Trong c¸c bé dao ®éng (t¹o dao ®éng vµ khuÕch ®¹i), viÖc biÕn ®æi n¨ng
l-îng cung cÊp mét chiÒu thµnh n¨ng l-îng xoay chiÒu cao tÇn ®Òu dùa
vµo sù t¸c ®éng t-¬ng hç gi÷a c¸c ®iÖn tö võ tr-êng cao tÇn theo hai
ph-¬ng ph¸p nh- sau :
1. §iÒu khiÓn tÜnh : Ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc øng dông ë c¸c bé dao ®éng
th«ng th-êng nh- ®· xÐt tr-íc ®©y khi mµ hiÖn t-îng qu¸n tÝnh ®iÖn tö
ch-a thÓ hiÖn râ rÖt. ë ph-¬ng ph¸p nµy, mËt ®é dßng ®iÖn tö ®-îc ®iÒu
khiÓn nhê ®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn ®Æt trªn l-íi cña ®Ìn hoÆc trªn baz¬ cña
transistor nh- gi¶i thÝch trªn h×nh 3.53