Professional Documents
Culture Documents
I. §Æt vÊn ®Ò
Trong thùc tÕ, chóng ta thêng gÆp nh÷ng bµi to¸n lµ ®i t×m c¸c “nhÊt”
trong nh÷ng rµng buéc vµo ®ã (VÝ dô: nhiÒu nhÊt, Ýt nhÊt, nhanh nhÊt, ...).
V× vËy c¸c bµi to¸n t×m gi¸ trÞ lín nhÊt( cùc ®¹i) vµ giÊ trÞ nhá nhÊt (cùc
tiÓu) cña mét ®¹i lîng gäi chung ta bµi to¸n cùc trÞ thêng xuyªn cã mÆt trong
c¸c kú thi tèt nghiÖ THCS, thi vµo líp 10 THPT. C¸c bµi to¾n nµy rÊt phong
phó ®ßi hái ph¶i vËn dông c¸c kiÕn thøc mét c¸ch hîp lý, nhiÒu khi ®éc ®¸o
vµ bÊt ngê.
ë bËc THCS (chñ yÕu lµ häc sinh kh¸ giái) ®· ®îc lµm quen víi lo¹i nµy
víi d¹ng chuyªn ®Ò. Tuy nhiªn khi t×m hiÓu th× thÊy nã kh«ng dÓ dµng chót
nµo ®èi víi häc sinh. ChÝnh v× vËy t«i suy nghÜ, tr¨n trë t×m cho m×nh mét
gi¶i ph¸p ®Ó t×m nh÷ng sai lÇm còng nh c¸c ph¬ng ph¸p gi¶i cho ®èi tîng häc
sinh THCS. Do nh÷ng ®iÒu kiÖn còng nh kinh nghiÖm cßn h¹n chÕ nÕu
kh«ng thÓ tr¸ch nh÷ng sai sãt. RÊt mong ®îc sù gãp ý ch©n thµnh cña ®ång
nghiÖp.
II. NhiÖm vô träng t©m
- §a ra nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt cña gi¸ trÞ cùc trÞ, chØ ra ®îc sai
l©m thêng m¾c ph¶i.
- §Ò xuÊt mét sè ph¬ng ph¸p t×m gi¸ trÞ nhÊt nhÊt, gi¸ trÞ nhá nhÊt
®ång thêi rÌn luyÖn cho häc sinh.
III. Néi dung
A. Mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ gi¸ trÞ lín nhÊt vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt.
Nh÷ng sai l©m thêng m¾c ph¶i khi gi¶i bµi to¸n cùc trÞ.
B. Mét sè ph¬ng ph¸p t×m cùc trÞ
1. Ph¬ng ph¸p tam thøc bËc hai
2. Ph¬ng ph¸p miÒn gi¸ trÞ
1
3. Ph¬ng ph¸p bÊt ®¼ng thøc
4. Ph¬ng ph¸p gi¸ trÞ tuyÖt ®èi
A. KiÕn thøc c¬ b¶n
I. §Þnh nghÜa:
1. §Þnh nghÜa 1: Cho biÓu thøc f(x,y...) X¸c ®Þnh trªn miÒn D, ta nãi
M lµ gi¸ trÞ lín nhÊt cña f(x,y,...) trªn D nÕu 2 ®iÒu kiÖn sau ®îc tho¶ m·n.
i. Víi mäi x, y... thuéc D th× f(x,y,...) <= M víi M lµ h»ng sè
ii. Tån t¹i x0, y0 ... thuéc D sao cho f(x,y,...)=M
2. §Þnh nghÜa 2: Cho biÓu thøc f(x,y,...) x¸c ®Þnh trªn miÒn D, ta nãi
m lµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña f(x,y,...) trªn D nÕu hai ®iÌu kiÖn sau ®îc tho¶ m·n
i. Víi mäi x,y,... thuéc S th× f(x,y,...)>= m víi m lµ h»ng sè
ii. Tån t¹i x0, y0... thuéc D sao cho f(x,y,...) = m
II. Mét sè tÝnh chÊt cña gi¸ trÞ lín nhÊt vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm
sè
1. TÝnh chÊt 1: Gi¶ sö A B khi ®ã ta cã:
a) Max f(x) max f(x) A
xA xB
b) Min f(x) min f(x)
xA xB
2. TÝnh chÊt 2:
Gi¶ sö D = D1 D2, khi dã ta cã c«ng thøc sau:
a). Max f(x) = Max { Max f(x), M· f(x) }
XD x D1 x D2
b). Min f(x) = Min { Min f(x), Min f(x)}
XD x D1 x D2
Chó ý: TÝnh chÊt trªn cho phÐp chuyÓn viÖc gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt
cña mét hµm sè trªn tËp hîp D.
2
Phøc t¹p vÒ c¸c gi¸ trÞ t¬ng øng trªn c¸c tËp D1, D2 ®¬n gi¶n h¬n.
ChÝnh v× vËy tÝnh chÊt nµy ®îc gäi lµ “Nguyªn lý ph©n r¶”
3. TÝnh chÊt 3: NÕu f(x,y) 0 víi mäi x thuéc D, ta cã:
max f 2 ( x)
a, Max f(x) =
xD xD
max f 2 ( x)
b, Min f(x) =
xD xD
4. TÝnh chÊt 4:
a, Max(f(x) + g(x)) Max f(x) + Max g(x) (1)
xD xD xD
b, Min(f(x) + g(x)) Min f(x) + Min g(x) (2)
xD xD xD
DÊu b»ng trong (1) X¶y ra khi cã Ýt nhÊt mét ®iÓm x 0 , ë t¹i ®ã f(x) vµ
g(x) cïng ®Æt gi¸ trÞ lín nhÊt. T¬ng tù nÕu tån t¹i x0 thuéc D mµ t¹i ®ã f, g
còng ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt th× (2) cã dÊu b»ng
5. tÝnh chÊt 5:
Max f(x) = - min (-f(x))
xD xD
6. TÝnh chÊt 6: NÕu ®Æt M = Max f(x), m = Min f(x) th×
xD xD
Max | f(x) | = Max { | M |, | m |}
xD xD
7. TÝnh chÊt 7: gi¶ sö D1 = { x D: f(x) 0} vµ
D2 = { x D: f(x) 0} Th×
Min | f(x) | = Min { - Max f(x); Min f(x)}
xD xD xD xD
III. Nh÷ng sai lÇm thêng m¾c ph¶i khi gi¶i to¸n cùc trÞ:
3
1. Sai l©m trong chøng minh ®iÌu kiÖn i:
VÝ dô: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña biÓu thøc
3
A= 4x 4x 5
2
Lêi gi¶i sai: Ph©n thøc A cã tö sè lµ kh«ng ®æi nªn A cã gi¸ trÞ løn nhÊt
khi mÈu nhá nhÊt.
Ta cã: 4x2 – 4x + 5 = (2x – 1)2 + 4 4x
3 3
=> 4 x 2 4 x 5 x
4
3 1
=> Max A = 4 <=> x= 2
Ph©n tÝch sai l©m. Tuy ®¸p øng sè kh«ng sai nhung khi kh¼ng ®Þnh “
A cã tö sè lµ sè kh«ng ®æi nÕu A cã gi¸ trÞ lín nhÊt khi mÉu nhá nhÊt “ mµ
cha ®a ra nhËn xÐt tö vµ mÉu lµ c¸c sè d¬ng.
Ta ®a ra vÝ dô :
1
XÐt biÓu thøc B =x 4
2
Víi lËp luËn “ Ph©n thøc B cã tö kh«ng ®æi nªn cã gi¸ trÞ lín nhÊt khi
1
mÉu nhá nhÊt, do mÉu nhá nhÊt b»ng – 4 khi x = o, ta sÏ ®i ®Õn : max B = - 4
kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ lín nhÊt cña B ”
1 1
Ch¼ng h¹n víi x = 3 th× 5 4
M¾c sai l©m trªn lµ do kh«ng n¾m v÷ng tÝnh chÊt cña bÊt ®¼ng thøc:
®· m¸y mãc ¸p dông quy t¾c so s¸nh 2 ph©n sè cã tö sè vµ mÈu sè lµ sè tù
nhiªn sang hai sè ph©n sè cã tö vµ mÉu sè lµ nguyªn.
Lêi gi¶i ®óng: Bæ sung thªm nhËn xÐt
4x2 – 4x + 5 = (2x - 1)2 + 4 4
nªn tö vµ mÈu sè cña A lµ c¸c sè d¬ng. HoÆc tö nhËn xÐt trªn suy ra A > 0, do
1
dã A lín nhÊt khi vµ chØ khi nhá
4
nhÊt 4x2 – 4x + 5 nhá nhÊt
VÝ dô 2: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña A = x2 + y2 biÕt x + y = 4
Lêi gi¶i sai
4
Ta cã A = x2 + y2 2xy
Do ®ã A nhá nhÊt x2 + y2 2xy x = y = 2
Khi ®ã Min A = 22 + 22 = 8
Ph©n tÝch sai lÇm: §¸p sè tuy kh«ng sai nhng lËp luËn m¾c sai lÇm.
Ta míi chøng minh ®îc f(x,y) g(x,y) Chø cha chøng minh ®îc f(x,y) m víi
m lµ h»ng sè. Ta ®a ra mét vÝ vô: Víi lËp luËn nh trªn, tõ bÊt ®¼ng thøc ®óng
x2 4x- 4 sÏ suy ra x2 nhá nhÊt
x2 = 4x - 4 (x - 2)2 = 0 (x - 2)2 x= 2
§Ó thÊy kÕt qu¶ ®óng ph¶i lµ min x2 = 0 x =0
C¸ch gi¶i ®óng:
Ta cã (x + y)2 = 4x -+ 2xy + y2 = 16 (1)
Ta l¹i cã: (x – y)2 0 => x2 – 2xy + y2 0 (2)
Tõ (1) vµ (2) : 2(x2 + y2) 16 => x2 + y2 8
VËy Min A = 8 x = y = 2
2. Sai lÇm trong chøng minh ®iÒu kiÖn 2
x
VÝ dô 1: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña A = x +
1 1
Lêi gi¶i sai : A= = x + x = (x + x + ) -
4 4
1 1
= ( x + )2 -
2 14
VËy Min A = - 4
1
Ph©n tÝch sai lÇm: Sau khi chøng minh f(x ) 4- . Cha chØ ra trêng hîp x¶y
1 x khi
1
ra dÊu ®¼ng thøc f(x) =4 - . X·y ra dÊu ®¶ng thøc khi vµ chØ 2
=-
v« lý
Lêi gi¶i ®óng:
x
§Ó tån t¹i ph¶i cã x 0
Do ®ã A = x + x
0
Min A = 0 x = 0
VÝ dô 2: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña
5
A = xyz (x + y)(y + z)(z + x)
Víi x, y, z 0 vµ x + y + z = 1
Lêi gi¶i sai: ¸p dông bÊt ®¼ng thøc 4ab (a + b)2
4(x + y)z (x + y + z)2 =1
4(z + x)y (x + z + y)2 = 1
Nh©n tõng sè (so 2 vÕ ®Òu kh«ng ©m)
64xyz (x + y)(y + x)(z + x) 1
1
Max A = 64
Ph©n tÝch sai lÇm: Sai lÇm còng ë chæ cha chØ ra ®îc trêng hîp x¶y ra
1
dÊu ®¼ng thøuc. §iÒu kiÖn ®Ó A 64
=- lµ
x y z
y z x x y z 0
x y z 0
M©u thuÈn
z x y
x y z 1 x, y , z 0
x, y, z 0
1=x+y+z3 3 xyz
2= (x + y) + (y + x) + (z + x) 3
( x y )( y z )( z x )
2 (2) ( do 2 vÕ kh«ng ©m)
Nh©n tõ vÕ (1) víi vÕ
9
2 9. 3
A A ( )3
2 1
Max A = ( 9 )3 x = y = z = 3
6
B. Mét sè ph¬ng ph¸p t×m cùc trÞ
1. Ph¬ng ph¸p tam thøc bËc hai
I. Néi dung:
Sö dông trùc tiÕp ®Þnh nghÜa cùc trÞ th«ng qua viÖc biÕn ®æi tham
thøc bËc 2 vÒ d¹ng b×nh ph¬ng mét biÓu thøc chøa biÕn vµ mét sè h¹ng tù do
II. C¸c vÝ dô:
D¹ng 1: T×m cùc trÞ cña tam thøc bËc hai
1. T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña A = x2 – 8x + 1
2. T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña B = 2x2 – 4x + 1
3. T×m cùc trÞ nÕu cã cña C = -3x2 – 4x + 1
4. Cho tam thøc bËc P = ax2 + bx + c
T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña P nÐu a > 0
T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña P nÕu a < 0
HD gi¶i:
NhËn xÐt: C¸c biÓu thøc trªn ®Ò ë d¹ng tam thøc bËc hai
1. A = x2 – 8x + 1 = (x - 4)2 – 15 -15
=> min A = -15 x = 4
2. B = 2x2 – 4x + 1 = 2(x - 1)2 – 1 -1
=> min B = -1 x = 1
2 7 7
3. C = - 3x2 – 4x + 1 = -3(x - 3 )2 + 3 3
7 2
=> max C = 3 x= 3
b c
4. P = ax2 + bx + c = a ( x2 + a x a )
b 2 b 2 4ac
a( x )
2a 4a
7
b 2 4ac b
NÕu a > 0: min P = 4a
x
2a
b 2 4ac b
NÕu a < 0: max P = 4a
x
2a
D¹ng 2: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña ®a thøc bËc cao.
VÝ dô: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña A = (x2 + x + 1)2
HD: Min A Min (x2 + x + 1)2
Bµi to¸n trªn lµ d¹ng ®Æc biÖt cña bµi to¸n sau
B = [f(x)]2k (K N)
D¹ng 3: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña ph©n thøc, mµ cã tö lµ h»ng sè, cã
mÉu lµ tam thøc bËc hai
3
VÝ dô: Tim gi¸ trÞ lín nhÊt cña M 4 x 2 4 x 3
D¹ng nµy cÇn chó ý ®Õn dÊu cña tö thøc
3 3
HD: M ( Do tö vµ mÉu ®Òu lµ sè d¬ng)
4x 4x 3 2
2
3 1
=> M· M x
2 2
D¹ng 4: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña ph©n thøc cã mÈu lµ b×nh ph¬ng d
tha.
x2 x 1
Vdô: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña P
( x 1) 2
1 1
HD: P 1
x 1 ( x 1) 2
1 1 3 3
§Æt: y Cã P y 2 y 1 ( y )2
x 1 2 4 4
3 1
Min P y x 1
4 2
D¹ng 5: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt, lín nhÊt cña mét biÓu thøc biÕt quan hÖ gi÷a
c¸c biÕn:
VÝ dô: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña biÓu thøc
A = 3xy – x2 – y2
8
BiÕt x, y lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh: 5x + 2y = 10
10 5 x
Gi¶i : Ta cã 5 x 2 y 10 y
2
1
A ( 59 x 2 160 x 100)
4
59 160
( x 2 ) 25
4 59
59 89 2 1600
[ ( x ) ] 25
4 59 3481
59 89 2 1600
(x ) 25
4 59 59
80
x
159 59
A
59 y 95
59
Tuú d¹ng cña hÖ (1) Vµ (2) mµ ta cã c¸c ®iÒu kiÖn cã nghiÖm thÝch
hîp. Trong nhiÒu trêng hîp, ®iÒu kiÖn Êy sÏ ®a vÒ ph¬ng tr×nh d¹ng:
a y0 b (3)
V× y0 lµ mét gi¸ trÞ bÊt kú cña f(x) nªn tõ (3) ta thu ®îc: min f(x) = a vµ
max f(x) = b trong ®ã x D. Nh vËy thùc chÊt cña ph¬ng ph¸p nµy lµ ®a vÒ
ph¬ng tr×nh bËc hai vµ sö dông d¹ng ®iÒu kiÖn 0
9
II. C¸c vÝ dô:
T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt , gi¸ trÞ lín nhÊt cña
x2 x 1
A (1)
x2 x 1
Gi¶i: BiÓu thøc A nhËn gi¸ trÞ a khi vµ chØ khi ph¬ng tr×nh x sau ®©y cã
nghiÖm: x2 x 1
A
x2 x 1
1
Víi a hoÆc a=3 th× nghiÖm cña (2) lµ
3
(a 1) a 1
x
2(a 1) 2(1 a )
1
a
Víi 3 Th× x = 1, víi a= 3 th× x = -1
Gép c¶ 2 trêng hîp (1) vµ (2) ta cã
1
Max A x 1
3
Max A 3 x 1
10
2. T×m ®iÒu kiÖn ®Ó ph¬ng tr×nh sau cã nghiÖm (v« nghiÖm)
x2 x 1
bm 0
x2 x 1
f ( x ) M , x D
x0 D : f ( x0 ) m
m = Min f(x)
VËy Min
11
A x 1 y2
VÝ dô 2: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt cña
a) BiÕt x + y = 4
b) x 1 y2
B
x y
ab 2( a 2 b 2 )
A x 1 y2 2( x 1 y 2) 2
B. §iÒu kiÖn: x 1; y 2
ab
BÊt ®¼ng thøc c«si cho phÐp lµm tréi mét tÝch:ab 2
x 1 1.( x 1)
Ta xÐt c¸c biÓu thøc:
2.( y 2)
y2
2
x 1 1( x 1) 1 x 1 1
x x 2x 2
y2 2( x 2) 2 y 2 1 24
y 2y 2 2 2 2 2
1 2 2 2 x 1 1 x 2
B
Max 2 4 4 y 2 2 y 4
12
I. Néi dung: ¸p dông c¸c bÊt ®¼ng thøc vÒ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi
+ |a| 0 x·y ra dÊu ®¼ng thøc a = 0
+ -|a| a |a| xÈy ra dÊu ®¼ng thøc a = 0
+ |a+b| |a| + |b| xÈy ra dÊu ®¼ng thøc ab 0
+ |a-b| |a| - |b| xÈy ra dÊu ®¼ng thøc ab 0
+ |a+b+c| |a| + |b| + |c| xÈy ra dÊu ®¼ng thøc
ab ); bc ); ac )
II. C¸c vÝ dô:
VÝ dô 1: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña biÓu thøc
A = |x-2| + |x-3|
Gi¶i: Ta cã A = |x-2| + |x-3| |x-2+3-x| = 1
=> Min A = 1 (x-2) (3-x) 0 2 x 3
VÝ dô 2: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña biÓu thøc:
Y = |x – 2| + |x – 3| + |x – 4|
Gi¶i: Ta cã y = |x – 2| + |x – 4| |x – 2 + 4 – x| = 2
DÊu b»ng xÈy ra 2 x 4
Do ®ã y 2 + |x – 3| dÊu b»ng xÈy ra x = 3
VËy Min y = 2 x = 3
VÝ dô 3: T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè
Y = |x – 1| + |x – 2| +.......... + |x – 2000|
Gi¶i: D¹ng hµm sè khiÕn ta nghÜ ®Õn ¸p dông bÊt ®¼ng thøc: | a + b | | a | +
| b | ®èi víi 1000 cÆp gi¸ trÞ tuyÖt ®èi ta cã:
Y = (|x+1| + |x – 2000|) + (|x+2| + |x – 1999| +......+ (|x-999| + |x-1000|)
Y1 = (|x-1| + |x-2000| 1999 => min y1 = 1999 x [1;2000]
Y2 = (|x-2|+ |x-1999| 1997 => min y2 = 1997 x [2;1999]
..........
Y1000 = (|x-999| + |x-1000|) 1 => min y1000 = 1 x [999;1000]
13
VËy Miny = 1 + 3 +5 + .... + 1999 = 10002 = 1000000
Më réng: Tõ bµi to¸n trªn ta cã thÓ ra c¸c bµi to¸n sau:
1. T×m miÒn gi¸ trÞ cña hµm sè:
Y = |x-1|+ |x-2|+ ... + |x – 2004|
2. Chøng minh bÊt ®¼ng thøc:
Y = |x-1|+ |x-2|+ ... + |x – 2000| 106
3. T×m gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè
Y = |x-1|+ |x-2|+ ... + |x – 2002|
KÕt luËn
Trªn ®©y, t«i ®· giíi thiÖu mét sè ph¬ng ph¸p t×m gi¸ trÞ lín nhÊt, gi¸
trÞ nhá nhÊt cña mét sè hµm hay mét sè biÓu thøc. §ã lµ nh÷ng c«ng cô cÇn
thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n cùc trÞ. Mçi ph¬ng ph¸p ®Òu cã u thÕ
riªng cña nã. Chän ph¬ng ph¸p nµo ®ßi hái tÝnh linh ho¹t hoÆc cã ®é nh¹y
bÐn cao vµ kh¶ n¨ng khai th¸c, ph©n tÝch ®Æc ®iÓm c¸c yÕu tè cÊu t¹o nªn
bµi to¸n ®ã.
Qua nghiªn cøu cña t«i thÊy häc sinh tiÕp thu bµi tèt, cã høng thó gi¶i
to¸n cùc trÞ. Kh¶o s¸t 40 häc sinh kh¸ giái líp 8, 9 th× thÊy: 90% häc sinh cã thÓ
®o¸n nhËn ra ®îc biÓu thøc ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt hay gi¸ trÞ nhá nhÊt, tõ ®ã cã
®Þnh híng ®Ó gi¶i. Mét sè häc sinh cßn l¹i thêng m¾c sai lÇm ë chøng minh
®iÒu kiÖn 1 hoÆc chøng minh ë ®iÒu kiÖn 2. Do ®ã khi híng dÉn gi¸o viªn
cÇn lu ý ®Õn ®iÒu nµy.
Tuy ®· cã nhiÒu cè g¾ng song kh«ng tr¸nh nh÷ng thiÕu sãt rÊt mong ®-
îc sù gióp ®ì tËn t×nh cña c¸c b¹n bÌ ®ång nghiÖp.
14
T«i ch©n thµnh c¶m ¬n!
15