DH.V08.Nguyen Du

VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ VAÊN-HOÏC VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : TOÅNG-LÖÔÏC VEÀ NGUYEÃN DU
VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN VAÊN-HOÏC VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ VAÊN-HOÏC VIEÄT-NAM
Phuï-traùch : Giaùo-sö Löu Trung-Khaûo
TIEÁT 9 TOÅNG-LÖÔÏC VEÀ NGUYEÃN DU
Cuoái theá-kyû XVIII ñaàu theá-kyû XIX, treân vaên-ñaøn Vieät-nam xuaát-hieän moät thi-baù laãy-löøng
vôùi ba taùc-phaåm baèng Haùn-vaên vaø moät truyeän noâm traùc-tuyeät. Ba taùc-phaåm baèng Haùn-vaên ñoù laø:
Thanh-hieân thi-taäp, Nam-trung taïp ngaâm vaø Baéc-haønh taïp luïc. Cuoán truyeän noâm traùc-tuyeät ñaõ
chieám moät ñòa-vò raát quan-troïng trong quoác-vaên laø cuoán Kim Vaân Kieàu taân-truyeän coøn coù teân laø
Ñoaïn-tröôøng taân-thanh. Nhaø thi-haøo löøng-laãy taùc-giaû nhöõng taùc-phaåm vöøa neâu laø Nguyeãn Du
(1765 – 1820) con trai cuûa Xuaân Quaän-Coâng Nguyeãn Nghieãm (? – 1775) ngöôøi laøng Tieân-ñieàn,
huyeän Nghi-xuaân, tænh Haø-tónh.
Vuøng ñaát naøy ñöôïc coi laø ñòa-linh nhaân-kieät, coù nuùi Hoàng-lónh cao chaát ngaát coù soâng Rum
uoán-eùo quanh-co vaø coù röøng Hoàng baït ngaøn. Ngöôøi xöa coù maáy caâu thô ngaén ca ngôïi vuøng ñaát
naøy:
Hoàng-lónh sôn cao,
Song-ngö haûi khoaùt.
Nhöôïc-trò minh thôøi,
Nhaân-taøi tuù phaùt.
Laïi cuõng coù hai caâu ca, ca tuïng hoï Nguyeãn laøng Tieân- ñieàn:
Bao giôø ngaøn Hoáng heát caây,
Soâng Rum heát nöôùc, hoï naøy heát quan.
Toå-tieân hoï Nguyeãn ñôøi ñôøi laøm quan vôùi nhaø Leâ. Thaân-phuï oâng, Xuaân Quaän-coâng Nguyeãn
Nghieãm ñaõ töøng ñöôïc thaêng chöùc Thaùi-töû Thaùi-baûo-haøm Toøng-nhaát-phaåm sau laïi thaêng chöùc
Ñaïi-tö-ñoà, roài Tham-tuïng, roài Thöôïng-thö boä Hoä (1771). Coù theå noùi ñòa-vò cuûa Nguyeãn Nghieãm
laø ñòa-vò cöïc-phaåm cuûa trieàu-ñình. Ngöôøi anh cuøng cha khaùc meï cuûa oâng laø Nguyeãn Khaûn töøng
giöõ chöùc Thöôïng-thö boä Laïi töôùc Toaûn-quaän-coâng sau thaêng Thieáu-baûo roài Tham-tuïng (1783).
Nhöõng ngöôøi anh khaùc cuûa Nguyeãn Du cuõng ñeàu giöõ nhöõng chöùc-vuï quan-troïng caû:
Nguyeãn Quyùnh giöõ chöùc Quaân-traán taû ñoäi töôùc Mai-nhaïc-baù.
Nguyeãn Ñieàu giöõ chöùc Traán-thuû Sôn-taây.
Nguyeãn Neã töøng tham-gia trong söù-boä ñi söù nhaø Thanh.
Coù theå noùi Nguyeãn Du xuaát-thaân töø moät ñaïi theá-gia voïng-toäc. Thaân-maãu Nguyeãn Du
khueâ-danh laø Traàn Thò-Taán (1740-1778) queâ-quaùn ôû Kinh-baéc (Baéc-ninh), queâ-höông cuûa nhöõng
baøi haùt quan-hoï, hoäi Xuaân, haùt ví, haùt troáng-quaân noåi tieáng. Nguyeãn Du nguyeân-quaùn ôû Haø-tónh,
nhöng laïi chaøo ñôøi ôû phöôøng Bích-caâu, Thaêng-long. Phöôøng Bích-caâu ñaõ ñöôïc mieâu-taû trong
Bích-caâu kyø-ngoä nhö sau:
1
VIEÄN VIEÄT-HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän-thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
Thaønh Taây coù caûnh Bích-caâu,

Coû hoa goùp laïi moät baàu xinh sao.
Ñua chen thu cuùc, xuaân ñaøo,
Löïu phun löûa haï, mai chaøo gioù ñoâng.
Nhöõng yeáu-toá treân ñaõ coù aûnh-höôûng maïnh-meõ vaøo taâm-hoàn vaø thi-taøi cuûa Nguyeãn Du.
I. TIEÅU-SÖÛ NGUYEÃN DU (1765–1820):

Nguyeãn Du töï Toá-Nhö, hieäu Thanh-Hieân, bieät-hieäu Hoàng-sôn Lieäp-hoä vaø Nam-haûi ñieáu-
ñoà, ngöôøi xaõ Tieân-ñieàn, huyeän Nghi-xuaân, tænh Haø-tónh. Naêm 1765 laø naêm vua Leâ Caûnh-Höng
ñang trò-vì trong trieàu-ñình vôùi chuùa Trònh Saâm beân phuû Chuùa. Luùc naøy khí-soá cuûa nhaø Leâ vaø hoï
Trònh ñang ôû vaøo thôøi maït-vaän neân tình-hình trong nöôùc heát söùc roái loaïn.
Naêm 18 tuoåi Nguyeãn Du thi höông ôû tröôøng thi Sôn-nam, ñaäu tam-tröôøng (Tuù-taøi), laäp gia-
ñình vôùi con gaùi cuûa Ñoaøn Nguyeãn-Thuïc (1718–1775) vaø taäp-aám moät chöùc voõ-quan ôû Thaùi-
nguyeân nhôø söï baûo-trôï cuûa ngöôøi döôõng-phuï hoï Haø.
Khi Taây-sôn keùo quaân ra Baéc laáy danh-nghóa phuø Leâ dieät Trònh, Nguyeãn Du taûn-cö veà
queâ vôï ôû Quyønh-coâi, Sôn-nam soáng nhôø ngöôøi anh vôï laø Ñoaøn Nguyeãn-Tuaán (1750 - ?). Muøa
ñoâng naêm 1796, nghe tin Nguyeãn AÙnh ñang hoaït-ñoäng maïnh ôû Gia-ñònh, Nguyeãn Du tìm ñöôøng
vaøo Nam. Bò baét giam ba thaùng roài sau ñöôïc tha nhôø giao-tình cuûa Nguyeãn Neã (baøo-huynh cuûa
Nguyeãn Du) vôùi töôùng Taây-sôn laø Thaân-Quaän-Coâng.
Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh ñaùnh baïi quaân Taây-Sôn, thoáng-nhaát ñaát nöôùc, leân ngoâi Hoaøng-ñeá
ôû Phuù-xuaân, ñaët nieân-hieäu laø Gia-Long. Ñeå thu-phuïc giôùi nho-só, Gia-Long trieäu-thænh nhöõng
ngöôøi naøy ra coäng-taùc. Do vaäy “ñeán khi coù leänh goïi, oâng khoâng theå töø-choái, baát-ñaéc-dó phaûi ra”
(Ñaïi-Nam chính-bieân lieät-truyeän).
OÂng ñöôïc sô-boå laøm Tri-huyeän Phuø-dung, phuû Khoaùi-chaâu, traán Sôn-nam. Ba thaùng sau
ñöôïc cöû vaøo phaùi-ñoaøn tieáp söù-thaàn nhaø Thanh sang phong saéc cho vua Gia-Long (1804). Trong
naêm naøy, oâng caùo beänh, xin töø-chöùc veà queâ (laàn thöù nhaát).
Qua naêm sau (1805), laïi coù chieáu vôøi oâng ra laøm quan. OÂng ñöôïc thaêng Ñoâng-caùc hoïc-só
vaø laøm vieäc ôû Kinh-ñoâ. Muøa thu naêm Maäu-Thìn (1808) oâng laïi xin töø-chöùc veà queâ (laàn thöù hai).
Naêm sau (1809), oâng ñöôïc boå laøm Cai-baï ôû Quaûng-bình (haøm töù-phaåm). Muøa thu naêm
Nhaâm-Thaân (1812) oâng laïi xin töø quan veà queâ (laàn thöù ba). Nhöng cuõng chæ vaøi thaùng sau, oâng
laïi ñöôïc trieäu ra tieáp-tuïc coâng-vuï. Naêm sau (1813), oâng ñöôïc thaêng Caàn-chaùnh-ñieän hoïc-só vaø
ñöôïc cöû laøm Chaùnh-söù söù-boä sang Trung-quoác. Ñi söù veà (1814) coù Baéc-haønh taïp-luïc. Naêm 1815
oâng ñöôïc thaêng Höõu-tham-tri boä Leã (haøm tam-phaåm).
Naêm 1820, vua Gia-Long baêng-haø. Vua Minh-Meänh noái ngoâi cöû Nguyeãn Du laøm Chaùnh-
söù ñi Trung-quoác baùo tang vaø xin caàu-phong. Chöa kòp ñi thì bò beänh dòch vaø maát vaøo ngaøy 10
thaùng 8 naêm Canh-Thìn (16/9/1820). Thi-haøi oâng ñöôïc an-taùng ôû ñoàng laøng An-ninh, huyeän
Quaûng-ñieàn, tænh Thöøa-thieân. Maõi ñeán naêm 1824, gia-ñình môùi caûi-taùng vaø ñöa veà queâ cuõ (laøng
Tieân-ñieàn, huyeän Nghi-xuaân, tænh Haø-tónh) ñeå chung-taùng.
Vua Minh-Meänh raát thöông-tieác ban cho gia-ñình oâng 20 laïng vaøng vaø 2 caây gaám Taøu
(Laõng-Nhaân, Giai-thoaïi laøng nho). Theo taøi-lieäu cuûa Nguyeãn Quaûng-Tuaân thì “ngoaøi tieàn an-
tuaát, vua Minh-Maïng coøn ban cho 20 caân (?) gaám, 20 laïng baïc, 30 caân saùp ong vaø 300 caân daàu
ñeå lo vieäc toáng-taùng”.
2
Theo Ñaïi-Nam chính-bieân lieät-truyeän, “ñoái vôùi nhaø vua, oâng chæ giöõ heát boån-phaän chöù
khoâng hay noùi naêng ñieàu gì”. Coù laàn vua Gia-Long phaûi quôû: “Nhaø nöôùc duøng ngöôøi chæ coát
ngöôøi hieàn chöù khoâng phaân-bieät Nam hay Baéc. Nay khanh ñaõ ñöôïc ta tri-ngoä, quan tôùi aù-khanh,
phaûi neân noùi naêng ñeå cho xöùng chöùc haù cöù ruït-reø, vaâng vaâng daï daï cho qua chuyeän sao?” Ñeán
khi oám naëng, oâng khoâng chòu uoáng thuoác, baûo ngöôøi nhaø sôø tay chaân. Hoï noùi vôùi oâng: “Laïnh caû
roài!” OÂng chæ noùi: “Ñöôïc!” roài maát vaø khoâng troái laïi moät ñieàu gì.
Cuoäc ñôøi laøm quan cuûa Nguyeãn Du coù maáy ñaëc-ñieåm sau ñaây:
1. Khoâng lieân-tuïc: Nguyeãn Du vôùi baûn-chaát moät ngheä-só thích cuoäc ñôøi nhaøn-taûn, ung-
dung, phoùng-khoaùng neân khoâng thích-hôïp vôùi quan-tröôøng. Bôûi theá maø trong 20 naêm phuïc-vuï
Nguyeãn-trieàu, oâng ñaõ ba laàn xin töø quan veà queâ. Caû ba laàn, chæ sau moät vaøi thaùng, oâng laïi ñöôïc
trieäu-thænh trôû laïi ñeå tieáp-tuïc coâng-vuï.
2. Taâm-traïng baát-ñaéc-dó: Toå-tieân oâng ñaõ töøng giöõ nhöõng chöùc-vuï cöïc-phaåm cuûa Leâ-
trieàu. Baûn-thaân oâng cuõng töøng thi ñaäu tam-tröôøng vaø taäp-aám moät chöùc quan voõ cuûa ngöôøi döôõng
phuï hoï Haø. Thaân-phuï oâng, baøo-huynh oâng ñaõ töøng höôûng boång-loäc möa-moùc cuûa nhaø Leâ. Cho
neân khi ra laøm vieäc vôùi nhaø Nguyeãn, oâng mang caùi taâm-traïng baát-ñaéc-dó “haøng-thaàn lô-laùo”. OÂng
coi cuoäc soáng ñoù laø “cuoäc soáng trong loàng cuõi, coøn ñaâu laø cuoäc soáng töï-do phoùng-khoaùng” nöõa:
Thöû thaân dó taùc phaøn lung vaät,
Haø xöù truøng taàm haõn maïn du.
(Taân-Thu Ngaãu-Höùng)
Trong loàng luoáng ñaõ ñaønh giam haõm,
Ñaâu choán quay veà thoûa daïo chôi?
(Ngoâ Linh-Ngoïc dòch)
Sau möôøi ba naêm phuïc-vuï cho Nguyeãn-trieàu, trôû laïi Thaêng-long, oâng khoâng khoûi ngaäm-
nguøi nhìn caûnh thay ñoåi cuûa coá-ñoâ:
Thieân-nieân cöï-thaát thaønh quan-ñaïo,
Nhaát-phieán taân-thaønh moät coá-cung.
(Thaêng-long)
Nhaø xöa ñaõ bieán ra quan loä,
Thaønh môùi khoân tìm ñöôïc coá cung.
(Nguyeãn Quaûng-Tuaân dòch)
3. Caûnh soáng thanh-baïch: Laøm quan ñeán chöùc Höõu Tham-tri boä Leã (haøm tam-phaåm),
cuoäc soáng cuûa Nguyeãn Du cuõng chaúng hôn gì maáy so vôùi thôøi-kyø soáng nhôø Ñoaøn Nguyeãn-Tuaán ôû
Quyønh-coâi. Gia-ñình oâng laïi ñoâng con (18 ngöôøi, 12 trai vaø 6 gaùi) nhaø thieáu aên laïi gaëp naêm haïn-
haùn, maát muøa, möôøi mieäng treû ñoùi aên maët xanh nhö laù rau:
Coá-höông cang haïn cöûu phöông noâng,
Thaäp khaåu haøi-nhi thaùi saéc ñoàng
Thí töï thuaàn loâ toái quan thieát
Hoaøi qui nguyeân baát ñaõi thu-phong
(Ngaãu-höùng, kyø-töù)
Haïn lôùn ngoaøi queâ, uoång caáy caøy,
Con thô -- möôøi ba -- heùo hon gaày
Rau thuaàn, goûi vöôït haèng tha-thieát
3
Veà quaùch, chi caàn ñôïi gioù taây.

(Phaïm Khaéc-Khoan - Leâ Thöôùc dòch)
Vaøo kinh-ñoâ laøm vieäc, Nguyeãn Du soáng moät mình veà phía ñoâng Hoaøng-thaønh (Thaønh-noäi
Hueá ngaøy nay) coøn gia-ñình vaãn ôû Tieân-ñieàn. Boång-loäc cuûa trieàu-ñình khoâng ñöôïc bao nhieâu,
neân nhieàu khi gia-ñình nheo-nhoùc trong khi ñoù baûn-thaân oâng laïi bò beänh taät haønh-haï ñeán ñieàu:
Thaäp khaåu ñeà cô Hoaønh lónh baéc,
Nhaát thaân ngoïa beänh ñeá thaønh ñoâng.
(Ngaãu ñeà)
Gaøo raõ non Hoàng möôøi mieäng ñoùi,
OÁm co thaønh noäi moät thaân trô.
II. TAÙC-PHAÅM
Haùn-vaên: Nguyeãn Du coøn ñeå laïi 3 thi-taäp:
1. Thanh-hieân thi-taäp (1786 - 1804) 67 ñeà muïc, 78 baøi.
2. Nam-trung taïp-ngaâm (1804 - 1813) 27 ñeà muïc, 40 baøi.
3. Baéc-haønh taïp-luïc (1813 - 1814) 110 ñeà muïc, 120 baøi.
Vaên noâm:
1. Ñoaïn-tröôøng taân-thanh coøn coù teân laø Truyeän Kieàu…
2. Vaên-teá thaäp loaïi chuùng-sinh coøn coù teân laø Chieâu-hoàn
3. Vaên-teá soáng hai coâ gaùi Tröôøng-löu
4. Thaùc lôøi trai phöôøng Noùn
5. Göûi coâ Ñoã Thò-Nhaät
A. Haùn-Vaên: cho ñeán nay, coù 5 baûn dòch thô 8 chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Du:
1. Thô chöõ Haùn Nguyeãn Du: Buøi Kyû - Phan Voõ - Nguyeãn Khaéc-Hanh dòch. Nhaø
xuaát-baûn Vaên-hoùa Haø-noäi, 1959. Baûn dòch goàm 102 baøi.
2. Thô chöõ Haùn Nguyeãn Du: Leâ Thöôùc - Tröông Chính dòch. Nhaø xuaát-baûn Vaên-
Hoïc, Haø-noäi, 1965. Baûn dòch goàm 249 baøi.
3. Toá-Nhö thi trích dòch: Quaùch Taán dòch. An Tieâm, Saøi-goøn xuaát-baûn, 1973.
Baûn dòch goàm 92 baøi.
4. Thô chöõ Haùn Nguyeãn Du: Ñaøo Duy-Anh dòch. Nhaø xuaát-baûn Vaên-Hoïc Haø-noäi,
1988, 249 baøi. (Theo Mai Quoác-Lieân).
5. Nguyeãn Du toaøn-taäp: Mai Quoác-Lieân chuû-tröông vôùi söï coäng-taùc cuûa Nguyeãn
Quaûng- Tuaân, Ngoâ Linh-Ngoïc vaø Leâ Thu-Yeán. Nhaø xuaát-baûn Vaên-hoïc Haø-
noäi, 1995.
Baûn dòch soá 1 chæ dòch coù 102 baøi. Baûn soá 3 chæ coù 92 baøi. Baûn soá 2 vaø soá 4 cuøng moät soá-
löôïng laø 249 baøi. Baûn soá 5 laïi chæ coù 238 baøi.
Thanh-hieân thi taäp: laø taäp thô chöõ Haùn ñaàu tieân cuûa Nguyeãn Du. Chuùng ta coù theå tìm
thaáy qua 78 baøi thô ngaén naøy taâm-tình vaø cuoäc soáng cuûa taùc-giaû trong nhöõng ngaøy soáng ôû Quyønh-
4
coâi (Thaùi-bình) vaø Tieân-ñieàn (Haø-tónh). Ñoù laø moät cuoäc soáng ngheøo tuùng, beänh taät, ñoùi laïnh.
Cuoäc soáng thöïc-teá bi-ñaùt ñoù ñaõ khieán taùc-giaû caûm thaáy buoàn chaùn, baát-löïc, ñoâi khi hoang-mang
maát ñònh-höôùng. Taùc-giaû than thôû nhieàu veà maùi toùc baïc quaù sôùm, veà gia-ñình ly-taùn. Huøng-taâm
traùng-chí thôøi nieân-thieáu, gaëp phaûi thöïc-teá phuõ-phaøng ñaõ khieán Nguyeãn Du troán thöïc-taïi maø göûi
hoàn vaøo nhöõng giaác moäng hoaëc ñi saên. Maët khaùc soáng trong thôøi loaïn, laïi khoâng coù trong tay moät
quyeàn-löïc naøo, Nguyeãn Du “vì muoán giöõ toaøn sinh maïng” neân luoân luoân toû ra ruït-reø, kheùp-neùp
nhö sôï moïi ngöôøi. Qua kinh-nghieäm baûn-thaân, Nguyeãn Du ñaõ yù-thöùc ñöôïc thaân-phaän ñaùng
thöông cuûa con ngöôøi trong thôøi loaïn, oâng ñaõ môû roäng töø-taâm ñeå thöông yeâu moïi ngöôøi, keå caû
nhöõng ngöôøi ôû trong giôùi ca-kyõ (Ñieáu La-thaønh ca giaû). Cuõng coù luùc, oâng caûm thaáy ñôøi laø ngaén-
nguûi khoâng coù gì beàn-vöõng neân oâng muoán tìm ñeán ñaïo Laõo, ñaïo Phaät, nhöng yù-nguyeän naøy cuõng
khoâng thaønh. Sau oâng laïi muoán tìm ñeán khoaùi-laïc nhöng oâng cuõng sôùm boû maø trôû veà vôùi thieân-
nhieân vui cuøng
Thieáu-nöõ, gaàu xuaân khua gieáng ngoïc,
Muïc-ñoàng, chieàu vaéng goõ söøng traâu.
(Sôn-thoân, Ngoâ Linh-Ngoïc dòch)
vaø ca tuïng: Boùng maùt thoâng giaø, khoaùi bieát bao.
Nam-trung taïp ngaâm: chæ laø söï tieáp-noái cuûa Thanh-hieân thi taäp. Ngöôøi ñoïc vaãn tìm thaáy
trong Nam-trung taïp ngaâm nhöõng chuû-ñeà quen thuoäc ñöôïc khai-thaùc trong Thanh-hieân thi-taäp
(Ngaãu-höùng, Ngaãu-ñeà, Ngaãu-ñaéc) gia-ñình tuùng thieáu, con caùi ñoùi raùch, thaân theå beänh-taät, chaùn
caûnh coâng-danh, thöông cho thaân-phaän con ngöôøi vaø chính mình, muoán thoaùt-ly thöïc-taïi vui cuøng
caûnh-trí thieân-nhieân vaø tìm ñeán Ñaïo (Laõo, Phaät). Toaøn taäp coù 27 ñeà-muïc, chæ coù 2 ñeà-muïc laø
thoaùt ra loái moøn cuûa Thanh-hieân. Ñoù laø baøi: Moäng ñaéc thaùi lieân vaø Thaønh haï khí maõ.
Moäng ñaéc thaùi lieân laøm ngöôøi ñoïc lieân-töôûng tôùi baøi thô quen thuoäc cuûa Baïch Cö-Dò:
Tieåu oa sinh tieåu-ñónh
Thaâu thaùi baïch lieân hoài
Baát giaûi taøng toâng-tích
Phuø-bình nhaát ñaïo-khai
Thaønh haï khí maõ ñeà caäp tôùi con ngöïa giaø bò thaûi boû ôû chaân thaønh. Con ngöïa giaø loâng saïm,
da khoâ, gaày quaù theå laø gaày nhöng tuy
Ñoùi meo chaúng luïy ôn ngöôøi thí,
Giaø khoïm coøn mang nôï nöôùc ñaày
Coá chòu gioù söông toaøn maïng soáng
Ñai cöông döøng laïi vöôùng thaân naøy
Baéc-haønh taïp luïc ñöôïc saùng-taùc khi Nguyeãn Du ñi söù Trung-hoa. Chín ñeà-muïc ñaàu ñöôïc
vieát khi taùc-giaû cuøng söù boä coøn treân noäi-ñòa Vieät-nam: Long-thaønh caàm giaû ca, Thaêng Long (hai
baøi) Ngoâ-gia ñeä cöïu ca cô, Giaùp-thaønh Maõ Phuïc-Ba mieáu, Quæ-Moân quan, Laïng-thaønh ñaïo trung,
Löu-bieät cöïu kheá hoaøng, Nam-quan ñaïo trung, vaø Traán Nam-quan. Nhöõng ñeà-muïc coøn laïi (101
ñeà-muïc, 110 baøi) ñöôïc saùng-taùc ôû Hoa-luïc. Nhö vaäy, chæ trong voøng hôn moät naêm trôøi ñi söù,
Nguyeãn Du ñaõ vieát moät soá löôïng thi ca chöõ Haùn lôùn hôn soá-löôïng laøm ôû Vieät-nam.
5
Coù theå coi Baéc-haønh taïp luïc nhö moät cuoán hoài-kyù cuûa Nguyeãn Du khi ñi söù. Taùc-giaû ñaõ
ghi cheùp laïi nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe, trình-baøy nhöõng suy-luaän cuøng laø dieãn-taû tình-caûm
cuûa mình khi chaïm maët vôùi caùc di-tích lòch-söû, nhöõng moä bia, nhöõng ñình-mieáu thôø caùc danh-
nhaân, löông-töôùng. Töø choã ñoùng quaân cuûa Hoaøng Saøo treân bôø soâng Minh-giang tænh Quaûng-taây
ñeán ñeàn thôø Maõ Vieän ôû Ñaïi-than, qua queâ cuõ cuûa Döông Quí-Phi, caûnh cuõ cuûa Trieäu Ñaø, nhaø cuõ
cuûa Lieãu Toân-Nguyeân (moät trong baùt ñaïi vaên-gia cuûa Trung-hoa) ñình Toâ Taàn, bia Lieâm Pha,
caàu Döï Nhöôïng, caàm ñaøi Keâ Khang, moä Löu Linh, Lieãu Haï-Hueä, Haïng Voõ, Phaïm Taêng, Chu Du,
Nhaïc Phi … Nguyeãn Du ñeàu coù thô ngaâm vònh.
Nhöõng baøi thô trong Baéc-haønh taïp luïc qui vaøo maáy chuû-ñieåm sau ñaây:
1. Ñeà cao con ngöôøi. Nhöõng con ngöôøi trung-thöïc, tieát-thaùo ñöôïc Nguyeãn Du vinh-
danh (Khuaát Nguyeân, Ñoã Phuû, Nhaïc Phi …) trong khi nhöõng keû gian-nònh nhö Taàn Coái, Vöông
Thò (vôï Taàn Coái), Taøo Thaùo … Nguyeãn Du nghieâm-khaéc leân aùn. OÂng ca-ngôïi Khuaát Nguyeân,
Ñoã Phuû laø nhöõng nhaø thô ñaõ noùi leân ñöôïc caùi bi-kòch cuûa thaân-phaän con ngöôøi. Toáng Ngoïc xöa
laøm baøi vaên Chieâu-hoàn ñeå goïi hoàn cuûa Khuaát Nguyeân thì Nguyeãn Du laïi laøm baøi Phaûn Chieâu-
hoàn ñeå choáng laïi. Taïi sao choáng laïi? Vì cuoäc ñôøi naøy, xaõ-hoäi naøy ñaõ khaùc:
Thaønh quaùch do thò, nhaân daân phi
Traàn ai coån coån oâ nhaân y.
Xuaát giaû khu xa, nhaäp cöù toïa,
Toïa ñaøm laäp nhò giai Cao, Quyø.
Baát loä traûo nha döõ giaùc ñoäc,
Giaûo töôùc nhaân nhuïc cam nhö di.
Quaân baát kieán Hoà Nam soå baùch chaâu,
Chæ höõu saán tích, voâ sung phì.
(Phaûn Chieâu-hoàn)
Thaønh quaùch y nguyeân, daân söï khaùc,
Caùt buïi laám caû quaàn aùo ngöôøi.
Ñi ra xe ngöïa, veà veânh vaùo.
Leân maët Quyø, Cao taùn chuyeän ñôøi.
Khoâng loä vuoát nanh cuøng noïc ñoäc.
Maø xeù thòt ngöôøi nhai ngoït sôùt.
Kìa hoàn chaúng thaáy maáy traêm chaâu ôû Hoà Nam.
Chæ coù gaày nhom khoâng beùo toát.
(Khöông Höõu-Duïng vaø Xuaân Dieäu dòch)
Ñaõ ñeà-cao con ngöôøi thì traân-troïng ngöôøi phuï- nöõ chæ laø moät heä-luaän töï-nhieân. Nguyeãn
Du ñaõ töøng laøm thô vieáng ngöôøi ñaøo-nöông ôû La-thaønh (Ngheä-an) ñoïc Tieåu-Thanh kyù laøm thô
thöông ngöôøi ñeïp Tieåu-Thanh môùi 18 tuoåi bò vôï caû ghen phaûi troán laùnh treân nuùi Coâ-sôn roài buoàn
böïc maø cheát. Nguyeãn Du qua huyeän Hoøa-aâm, tænh Thieåm-taây queâ cuõ cuûa Döông Quí-Phi ñaõ
nhaân ñoù maø vieát baøi: Döông-Phi Coá-Lyù. Nhaø thô ñaõ giaûi oan cho Döông Quí-Phi maø cheâ-traùch
boïn trieàu-thaàn ñôøi Ñöôøng Minh-Hoaøng baát-xöùng vaø baát-löïc. Ngay caû khi taùc- giaû ñeà-cao vôï,
thieáp vaø con gaùi cuûa Löu Thôøi-Cöû trong baøi Tam Lieät Mieáu ñaõ töï traàm ñeå baûo toaøn trinh-tieát maø
khi nhaéc tôùi Thaùi Dieãm (laáy ngöôøi Hung-Noâ) Traùc Vaên-Quaân (boû nhaø theo Tö-Maõ Töông-Nhö),
6
oâng cuõng chæ coi laø chuyeän hoa ruïng, tô bay thöôøng-tình chöù khoâng cheâ-traùch nhö ñaïo-ñöùc Nho-
gia. Ñoïc Long-thaønh caàm giaû ca, ta thaáy Nguyeãn Du khoâng chæ traân-troïng ngöôøi phuï-nöõ maø coøn
thöông ngöôøi nhö thöông chính mình.
2. Choáng baát-coâng xaõ-hoäi. Nhieàu baøi thô cuûa Nguyeãn Du raát gaàn vôùi thô cuûa Ñoã
Phuû. Baøi Sôû kieán haønh veõ ra moät böùc tranh xaõ-hoäi ñaày maøu xaùm vaø maøu ñen. Moät ngöôøi ñaøn baø
daét ba ñöùa con ngoài ôû beân ñöôøng aùo quaàn raùch röôùi, quaù tröa khoâng coù gì aên, tình-caûnh thaûm-saàu
noùi sao cho xieát. Theá maø ñeâm qua ôû traïm Taây-haø, tieäc-tuøng cung ñoán sao maø linh-ñình theá: gaân
höôu, vaây caù, thòt lôïn, thòt deâ ñaày baøn aên khoâng heát ñem cho choù nhöng choù cuõng chaùn cao-löông
chaúng theøm aên. Cuøng laø moät kieáp ngöôøi maøsao laïi baát-coâng nhö vaäy!
Baøi Thaùi-bình maïi ca giaû keå chuyeän ngöôøi haùt rong ôû Thaùi-bình. Moät oâng giaø muø maëc aùo
vaûi thoâ ñöôïc moät em beù daét ra beán soâng haùt rong xin tieàn ñeå kieám côm. Nha thuyeàn beân caïnh coù
ngöôøi thích nghe haùt cho goïi xuoáng. OÂng giaø vöøa muùa vöøa haùt khoâng ngöøng nghæ ñeán noãi mieäng
suøi boït, tay raõ-rôøi. Doác heát taâm-löïc gaàn moät troáng canh maø chæ ñöôïc naêm saùu ñoàng tieàn. Taùc-giaû
thaáy vaäy vöøa buoàn ñau vöøa thöông soùt nhaát laø khi so-saùnh vôùi Leä cung ñoán cho thuyeàn ñi söù,
thuyeàn naøo thuyeàn naáy ñaày gaïo thòt. Ngöôøi trong söù boä aên khoâng heát thì ñoå xuoáng soâng ñeán noãi
loøng soâng traéng nhöõng côm thöøa.
Duø sao Sôû bieán haønh vaø Thaùi-bình maïi ca giaû chæ neâu leân nhöõng tröôøng-hôïp caù-nhaân.
Ñeán Trôû binh haønh, Nguyeãn Du môùi veõ leân moät böùc tranh toaøn-caûnh cuûa moät xaõ-hoäi ñaày binh löûa
vôùi nhöõng heä-luïy bi-thaûm: sinh-hoaït xaùo troän, trai-traùng ñoäng-vieân, daân-chuùng taûn-cö, quaân lính
ñöôïc voõ-trang vaø ñieàu-ñoäng ra chieán-tröôøng laøm cho ñöôøng giao-thoâng taéc-ngheõn, roài ñoùi keùm,
roài giaëc cöôùp noåi leân. Taùc-giaû ñaõ chöùng-kieán taän maét caûnh ngöôøi ñoùi cheát giöõa ñöôøng, caûnh daân
ngheøo ñaõ ñoùi laïi thaân reùt cuøng-khoå khoán-quaãn maø ñaùm quan-laïi thì voâ traùch-nhieäm “Daân cheát vì
gaëp naêm haïn, ñaâu phaûi taïi ta”. Daân thì cheát ñoùi haøng ngaøy, haøng giôø theá maø trong thaønh Taân-
trònh môùi yeát thoâng-caùo môùi cho hay “(Nhaø nöôùc) xeùt theo boä maø caáp luùa, caáp gaïo cöùu ñoùi. Phía
Hoaøng-haø luùa ñaõ chín, nhö vaäy chæ trong moät traêm ngaøy nöõa laø vôï con caùc ngöôøi seõ ñöôïc toaøn-
sinh”.
3. Pheâ-phaùn caùc nhaân-vaät lòch-söû. Phuïc-ba töôùng-quaân Maõ Vieän, ngöôøi ñaõ bò moät
nhaø thô Vieät-nam cheâ traùch:
Treøo non vöôït bieån bieát bao coâng,
Moät traän Hoà-taây chuùt vaãy-vuøng.
Quaéc thöôùc khoe chi mình toùc baïc.
Caân-ñai ñoï vôùi gaùi quaàn-hoàng.
Deøm cheâ luoáng nhöõng ñaày xe ngoïc.
Coâng-caùn ra chi döïng coät ñoàng.
Ai ñoù cheùp coâng, ta cheùp oaùn.
Coâng ai rieâng ñoù, oaùn ta chung.
(K.D.)
cuõng laø ñoái-töôïng ñeå Nguyeãn Du mæa-mai trong hai baøi Giang-thaønh Maõ Phuïc-Ba mieáu vaø Ñeà
Ñaïi-Than Maõ Phuïc Ba mieáu. Söû Trung-hoa coi Hoaøng Saøo, nhö keû laøm loaïn vì ñaõ khôûi-binh
choáng laïi trieàu-ñình. Nguyeãn Du khoâng chia-seû caùi nhìn ñoù. OÂng traùch laø trieàu-ñình heïp löôïng,
caùc khaûo-quan ñaõ ñaùnh rôùt Hoaøng Saøo chæ vì hình dung xaáu-xí töôùng-maïo khoù coi. OÂng pheâ-phaùn
7
Taøo Thaùo, cheâ traùch hoï Taøo cöôùp ngoâi nhaø Haùn, nhöng roài cho ñeán nay thì “Nguïy Taøo laêng-taåm
trô goø baõi”. Taøo Thaùo xaây Ñoàng-Töôùc ñaøi, ñaép 72 ngoâi moä giaû ñeà nguïy-trang laêng cuûa y, nhöng
möu-moâ xaûo-quyeät cuûa Taøo Thaùo chæ chuoác laáy:
Tieáng nhô ñaày quaùch nghe sao noåi.
Xöông giaëc ngaøn naêm maéng chaúng hay.
Khaùc haún Caåm-thaønh, mieáu Tieân chuùa.
Baùch-tuøng xanh maõi ñeán ngaøy nay.
Ñaøi Ñoàng-Töôùc neàn ñaøi tuy coøn nhöng ñaõ nghieâng lôû. Hai laàu Ngoïc Long, Kim Phuïng
khoâng coøn ñeå laïi daáu veát khieán cho taùc giaû:
“.... Nhôù ngöôøi xöa, xoùt noãi mình,
Boài-hoài cuùi ngöûa, ñau phuø-sinh.
Anh-huøng ñeán theá maø nhö theá,
Huoáng keû heøn “coâng” laïi moûng “danh”!
Nghieäp lôùn treân ñôøi neáu beàn maõi.
Ñaøi ñaây chöa chaéc ñoå tan taønh.
(Ngoâ Linh-Ngoïc - Mai Quoác-Lieân dòch)
Haàu nhö taát caû caùc ñòa-danh Nguyeãn Du ñi qua maø coù di-tích cuûa caùc nhaân-vaät lòch-söû
ñeàu ñöôïc Nguyeãn Du pheâ-phaùn hay löôïc-thuaät veà haønh-traïng. Nhaïc Phi, Taàn Coái, Vaên Thieân-
Töôøng, Lieâm Pha, Laïn Töông-Nhö, Toâ Taàn, Döï Nhöôïng, Haøn Tín, Lieãu Haï-Hueä, Lieãu Toân-
Nguyeân, Giaû Nghò, AÂu Döông Vaên-Trung, Buøi Ñoä, Tæ Can, Kinh Kha, Ñeá Nghieâu, Quaûn Troïng,
Haïng Voõ, Phaïm Taêng, Chu Du, Maïnh Töû….
4. Mieâu-taû nhöõng danh-thaéng ñaõ ñi qua. Nhöõng nôi söù-boä ñi qua, Nguyeãn Du ñeàu
coù thô ñeå laïi: töø Quæ-moân quan ôû bieân-giôùi Trung-Vieät qua Traán-nam quan, roài ñi thuyeàn treân
soâng Ninh-minh, Tam-giang khaåu, ñaäu thuyeàn ôû Sôn-ñöôøng, töùc-caûnh ôû Thöông-ngoâ, leân laàu
Nhaïc-döông, treân ñöôøng Nhieáp-khaåu, ngaãu-höùng ôû Tín-döông, qua aûi Vuû-thaéng, treân ñöôøng traïm
Ñaøo-hoa, traïm Taây-haø… Nhöõng baøi thô taû caûnh ngaén goïn, theo pheùp gôïi yù, chæ moät vaøi caâu laø ñuû
phaùc-hoïa moät böùc tranh mieâu-taû caûnh-vaät ñaày thi-vò. Thöôøng thì taùc-giaû nhaân caûnh maø sinh tình.
Tình ñaâây laø tình nhôù queâ nhaø:
Maûi thuù Trung-nguyeân nhieàu caûnh ñeïp,
Hoàn queâ coøn khoùa chöûa buoâng xuoâi.
(Chu-haønh töùc-söï - Ngoâ Linh-Ngoïc dòch)
hoaëc thöông chính baûn thaân, tuoåi ñaõ giaø maø vaãn long-ñong baän roän:
Toùc baïc cöôøi mình chöa heát baän,

Reùt nguøi, laën loäi neûo Sôn-ñoâng.
(Ñoâng A Sôn loä haønh – Ngoâ linh Ngoïc dòch)
hoaëc vui tröôác caûnh ñeïp thieân-nhieân:
Ba thaùng choáng cuøng côn laïnh reùt,
Ñöôïc nhìn mai nôû ñænh non lam.
(Töø-chaâu ñaïo-trung – Nguyeãn Kim-Lieân dòch)
hoaëc buoàn theo moâ-thöùc “ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôøø”:
8
Cuøng troû hoa mai, ngoùng tin-töùc,

Xuaân ñaâu vôùi khaùch choán queâ ngöôøi.
(An-Huy ñaïo-trung – Ngoâ Linh-Ngoïc dòch)
hoaëc buoàn vì leõ voâ-thöôøng:
Keát cuïc traêm naêm ñeàu theá caû
Ngoaûnh troâng, moät aùng buïi mô-maøng.
(Ñoà Trung Ngaãu Höùng – Ngoâ Linh-Ngoïc dòch)
B. Vaên Noâm:
Buoåi thieáu-thôøi ôû Thaêng-long, Nguyeãn Du thöôøng ngaøy ñi ñoø sang hoïc moät thaày ñoà beân
Gia-laâm, moät thò-traán nhoû ôû taû-ngaïn soâng Hoàng. Coâ gaùi cheøo ñoø, laø moät thieáu-nöõ duyeân-daùng
teân Ñoã Thò-Nhaät. Moät böõa, coâ laùi ñeán beán treã, Nguyeãn Du muoán traùch nhöng baûn-tính ruït-reø,
neân vieát maáy caâu thô nhôø baïn trao giuùp:
Ai ôi, cheøo choáng toâi sang,
Keûo trôøi tröa traät, lôõ laøng toâi ra.
Coøn nhieàu qua laïi, laïi qua,
Giuùp cho nhau nöõa ñeå maø (…)
Coâ laùi theâm vaøo hai chöõ: quen nhau cho troïn taùm chöõ. Sau moät thôøi gian quen nhau, coâ
gaùi ñeà nghò thay chöõ quen baèng chöõ thöông. Nguyeãn Du sung söôùng laøm theâm boán caâu nöõa:
Quen nhau nay ñaõ neân thöông,
Cuøng nhau se moái tô vöông chöõ tình!
Ngöôøi xinh xinh, caûnh xinh xinh,
Treân trôøi, döôùi nöôùc, giöõa: mình vôùi ta.
Gia-ñình hay chuyeän, göûi Nguyeãn Du veà Thaùi-bình tieáp-tuïc saùch ñeøn. Moät thôøi-gian sau,
Nguyeãn Du trôû laïi Thaêng-long ra beán cuõ tìm ngöôøi xöa thì coâ Ñoã Thò-Nhaät ñaõ ñi laáy choàng.
Nguyeãn Du vieát noát 4 caâu choùt ñeå keát thuùc moät chuyeän tình dang-dôû:
Yeâu nhau nhöõng muoán gaàn nhau.
Beå saâu traêm tröôïng, tình saâu gaáp möôøi.
Vì ñaâu xa caùch ñoâi nôi,
Beán nay coøn ñoù, naøo ngöôøi naêm xöa?
Thaùc Lôøi Trai Phöôøng Noùn vieát theo theå luïc-baùt goàm 34 caâu. Nguyeãn Du vieát baøi naøy laø
ñeå traû lôøi baøi Thaùc Lôøi Gaùi Phöôøng Vaûi cuûa Nguyeãn Huy-Oaùnh. Nguyeãn Huy-Oaùnh ñaõ ñoùng vai
moät coâ gaùi phöôøng vaûi laøng Tröôøng-löu baøy-toû noãi nhôù mong töø sau cuoäc haùt ví tieãn khaùch ra veà.
Giaù-trò ngheä-thuaät cuûa baøi Thaùc Lôøi Trai Phöôøng Noùn cuûa Nguyeãn Du khoâng ñöôïc ñaùnh giaù cao.
Coù ngöôøi coi ñaây chæ laø moät baøi veø vì ñoâi choã thaát-vaän vaø chöõ duøng coøn thoâ-vuïng. Tuy-nhieân,
neáu ñoïc kyõ vaø ñöøng quaù khoù tính, ngöôøi ñoïc tinh-yù cuõng ñaõ thaáy coù nhöõng tín-hieäu baùo tröôùc moät
thieân-taøi saép naåy sinh.
Vaên-Teá Soáng Hai Coâ Gaùi Tröôøng Löu vieát theo theå phuù goàm 100 lieân coøn coù teân laø Sinh
Teá Tröôøng Löu Nhò Nöõ Vaên. Baøi vaên-teá naøy ñöôïc vieát ra vôùi chuû yù ñuøa côït khi nghe tin hai coâ
gaùi laøng Tröôøng-löu teân Uy vaø Saï laø hai coâ ñaõ töøng thaân-thieát vôùi Nguyeãn Du trong caùc ñaùm haùt
ví ñaàu Xuaân, nay ñaõ “theo choàng, boû cuoäc chôi”. Baøi vaên môû ñaàu baèng nhöõng caâu:
Than raèng:
9
1. Chuøa Phoå cöùu traêng dìu gioù daët, ngôõ moät ngaøy neân nghóa traêm naêm.
Doaønh Ñaøo-nguyeân nöôùc chaûy hoa troâi, boãng nöûa böôùc chia ñöôøng ñoâi ngaõ.
2. Chöõ chung-tình nghó laïi ngaäm-nguøi,
Caâu vónh-quyeát ñoïc caøng buoàn-baõ.
Nhôù hai aû xöa:
3. Tính khí dòu-daøng.
Hình-dung eûo-laû.
4. Raïng laøu-laøu, göông ñan queá vöøa troøn,
Non môn môûn, ñoùa haûi-ñöôøng môùi nôû.
5. Saéc loâng maøy, saên moâi saùp, ai cheâ raèng xaáu moø moâ.
Thaáp maùi toùc, cao ñöôøng ngoâi, ta khen ñaõ ñeïp cha chaû.
vaø keát laïi baèng hai lieân:
99. Moät neùn höông thöøa,
Ba tuaàn röôïu haû.
100. Keå chi nhöõng ñöôøng kia noãi noï, ñi thì ñi cho thoaùt, keû ñaõ veà kieáp aáy thì thoâi.
Duø chaúng neân nghóa tröôùc tình sau, chôù thì chôù cho xong, ai laïi coù con hoaøi maø
gaû.
Cuõng nhö baøi Thaùc Lôøi Trai Phöôøng Noùn, baøi Vaên Teá Soáng Hai Coâ Gaùi Tröôøng Löu coù
theå coi laø böôùc thöû nghieäm cuûa Nguyeãn Du trong sinh-hoaït daân-gian ñeå tieáp nhaän vaên-hoùa, neáp
soáng truyeàn-thoáng cuõng nhö ngoân-ngöõ ñòa-phöông.
Ñænh-cao ngheä-thuaät trong thô chöû Noâm cuûa Nguyeãn Du naèm ôû hai taùc phaåm:
Vaên-teá thaäp loaïi chuùng-sinh coøn goïi laø Vaên chieâu- hoàn vaø Ñoaïn-tröôøng taân-thanh coøn goïi
laø Truyeän Kieàu.
Vaên teá thaäp loaïi chuùng sinh ñeå teá möôøi loaïi chuùng-sinh vaøo dòp Trung-nguyeân. Möôøi
loaïi khoâng coù nghóa laø möôøi ñôn-vò chaün maø yù chæ soá nhieàu. Ngaøy raèm thaùng baûy aâm-lòch haøng
naêm, caùc chuøa thöôøng laøm leã cuùng ñeå cho caùc oan-hoàn uoång-töû, caùc coâ-hoàn vaät-vôø nôi ñaàu caây
ngoïn coû, nôi cuoái baõi ñaàu gheành ñöôïc sieâu-thoaùt. Nhöõng coâ-hoàn ñoù ñeàu bình-ñaúng tröôùc caùi
cheát. Töø nhöõng keû kieåu haõnh, nhöõng keû maøn loan tröôùng hueä, nhöõng keû muõ cao aùo roäng, nhöõng
keû baøi binh boá traän, nhöõng keû trí phuù, nhöõng keû raép caàu chöõ quí cho ñeán nhöõng ngöôøi cheát ñuoái,
cheát bôø cheát buïi, cheát traän, nhöõng ngöôøi haønh khaát, nhöõng ngöôøi baùn nguyeät buoân hoa, nhöõng
ngöoài cheát trong tuø, nhöõng ngöôøi chìm soâng laïc suoái, nhöõng ngöôøi saåy coái sa caây, nhöõng ngöôøi
nhaåy gieáng, thaét coå, nhöõng ngöôøi cheát vì nöôùc, vì löûa, nhöõng ngöôøi vì coïp voà, voi ñaïp … taát caû
nhöõng coâ hoàn cheát döôùi nhieàu daïng -thöùc khaùc nhau ñeàu ñöôïc Nguyeãn Du nhaéc tôùi ñeå:
Nhôø pheùp Phaät uy-linh doõng maõnh,
Trong giaác meâ khua tiûnh chieâm-bao.
Möôøi loaøi laø nhöõng loaøi naøo,
Gaùi trai giaø treû ñeàu vaøo nghe kinh.
Tình-caûm cuûa Nguyeãn Du trong baøi Vaên Chieâu-hoàn naøy chòu aûnh-höôûng saâu ñaäm cuûa
Phaät-giaùo. Trong coõi u-minh, caùc coâ-hoàn ñeàu bình-ñaúng. Loøng thöông soùt cuûa Nguyeãn Du khoâng
coù ñieàu-kieän vaø khoâng coù bieân-giôùi ngaên caùch giai-caáp. Thi-só toû veû soùt-sa cho taát caû moïi thaønh-
phaàn xaõ-hoäi gaëp böôùc khoâng may. Ñaëc-bieät laø caùc coâ gaùi baùn thaân xaùc ñeå möu-sinh taùc-giaû coù
moät caûm-tình ñaëc-bieät. Töø ñoù caûm-tình ñöôïc phoùng roäng ra vaøo nöõ-giôùi:
10
Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø,

Kieáp sinh ra theá bieát laø taïi ñaâu.
Nguyeãn Du qua Vaên-teá thaäp loaïi chuùng-sinh coøn chöùng-toû kieán-thöùc saâu roäng veà Phaät-
phaùp vaø coøn bieåu-hieän moät töø-taâm cuûa moät con ngöôøi theo chuû-nghóa nhaân-ñaïo. Cho neân coù nhaø
pheâ-bình ñaõ cho raèng Vaên-teá thaäp loaïi chuùng-sinh laø cöûa ngoõ môû ra ñöôøng vaøo Ñoaïn-tröôøng taân-
thanh. Vì Ñoaïn-tröôøng taân-thanh laø moät ñænh-cao cuûa thi ca chöõ Noâm vaø giöõ moät ñòa-vò quan-
troïng trong vaên-chöông quoác-aâm neân chuùng ta daønh haún moät chöông rieâng ñeå tìm hieåu taùc-phaåm
naøy.
Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh
Ñoaïn tröôøng taân thanh laø moät kieät taùc cuûa Nguyeãn Du vieát theo theå luïc baùt goàm 3254 caâu.
Theo Ñaïi-Nam Chính-Bieân Lieät-Truyeän thì Nguyeãn Du vieát Truyeän Kieàu sau khi ñi söù nhaø
Thanh veà. Nhieàu nhaø nghieân-cöùu vaên-hoïc khoâng ñoàng-yù vaø neâu ra boán öùc-thuyeát veà thôøi-ñieåm
Nguyeãn Du vieát quyeån Truyeän Kieàu:
1. Nhöõng naêm chöa ra laøm quan vôùi nhaø Nguyeãn (1786 - 1802)
2. Nhöõng naêm ñaàu laøm quan vôùi nhaø Nguyeãn (1802 - 1806)
3. Thôøi-gian laõnh chöùc Cai-baï ôû Quaûng-bình (1809 - 1813)
4. Sau khi ñi söù nhaø Thanh veà (1813 trôû veà sau).
Giaù-trò cuûa taùc-phaåm cuõng khoâng ñoàng-nhaát. Ngöôøi khen, keû cheâ döôùi nhieàu laêng-kính
khaùc nhau. Tuy-nhieân, giaù-trò veà vaên-chöông vaø aûnh-höôûng cuûa taùc-phaåm thì khoù coù ngöôøi coù
theå phuû-nhaän.
I. Nguoàn-goác Truyeän Kieàu:

1. Kyû tieãu-tröø Töø Haûi baûn maït cuûa Mao Khoân (1512 - 1601) ñôøi Minh, ñoã Tieán-só
döôùi trieàu Gia-Tónh. Theo Mao Khoân thì Vöông Thuùy-Kieàu laø moät kyõ-nöõ ôû Laâm-tri gioûi ñaøn haùt,
nhan saéc xinh ñeïp. Sau Vöông Thuùy-Kieàu troán khoûi nhaø haùt ra ôû bôø bieån. Giaëc Nuïy Khaáu ñaùnh
Giang-nam baét Thuùy-Kieàu, sau trôû thaønh aùp traïi phu-nhaân cuûa Töø Haûi. Trieàu-ñình ñem quaân ra
tieãu-tröø. Kieàu khuyeân Töø Haûi ra haøng. Töø nghe theo nhöng bò quan quaân phuïc-binh gieát cheát.
Kieàu bò quan quaân cöôùp ñi, bò ñoác-phuû laøm nhuïc roài sau gaû cho tuø-tröôûng Vónh-thuaän laøm thieáp.
Theo tuø-tröôûng Vónh-thuaän ñi treân soâng Tieàn-ñöôøng, Thuùy-Kieàu than-thôû khoùc-loùc roài gieo mình
xuoáng soâng töï-traàm.
2. Hoà Thieáu-Baûo bình Nuïy chieán-coâng cuûa Chu Tích ñôøi Suøng Trinh (1628 - 1644)
ñaõ tieåu-thuyeát-hoùa truyeän Kieàu. Truyeän cuûa Chu Tích ñöôïc in trong Taây-hoà nhò taäp theo loái
dieãn-nghóa ñeà cao coâng-ñöùc cuûa trieàu-ñình.
3. AÛo-aûnh: Tam Khaéc phaùch aùn kinh kyù cuûa Moäng-Giaùc ñaïo-nhaân, Taây-hoà laõng-
töû cuõng xuaát-hieän vaøo ñôøi Suøng Trinh döôùi daïng chöông-hoài tieåu-thuyeát. Tích Thuùy-Kieàu ñöôïc
ñöa vaøo hoài thöù 7 vôùi tieâu-ñeà Sinh baùo Hoa Ngaïc aân, Töû taï Töø Haûi nghóa. Ñaëc-bieät ôû phaàn cuoái
coù baøi vaên-teá Thuùy Kieàu ca-ngôïi naøng laø ngöôøi coù kyø saéc, kyø vaên, kyø kyõ nhaát laø kyø-coâng cöùu
nöôùc ñaùng goïi laø ngöôøi kyø-trung kyø-nghóa vaäy.
4. Vöông Thuùy-Kieàu truyeän trong Ngu-sô taân-chí cuûa Dö Hoaøi xuaát-hieän vaøo
cuoái ñôøi Minh ñaàu ñôøi Thanh. Vöông Thuùy-Kieàu truyeän laø chuyeän thöù 8 trong boä Ngu-sô taân-chí.
11
Truyeän vieát baèng vaên-ngoân, noäi-dung töông-töï nhö chuyeän cuûa Mao Khoân ñaõ ñöôïc Phaïm Quyønh
dòch ñaêng trong taïp-chí Nam-Phong (1919) vaø Ñaøo Duy-Anh in laïi trong Khaûo-luaän veà Kim Vaân
Kieàu (1943).
5. Kim Vaân Kieàu truyeän cuûa Thanh-Taâm Taøi-Nhaân xuaát-hieän vaøo ñôøi Khang Hy
nhaø Thanh. Taùc-giaû ñaõ tieåu-thuyeát-hoùa chuyeän naøng Kieàu thaønh moät chöông-hoài tieåu-thuyeát (20
hoài) vieát baèng vaên baïch-thoaïi, theâm nhieàu nhaân-vaät vaø thay ñoåi keát-caáu cuõng nhö boá- cuïc thaønh
moät caâu chuyeän môùi khaùc xa vôùi chuyeän cuûa Mao Khoân vaø Dö Hoaøi. Nguyeãn Du ñaõ döïa vaøo
cuoán Kim Vaân-Kieàu truyeän cuûa Thanh-Taâm Taøi-Nhaân maø vieát neân Ñoaïn-tröôøng taân-thanh töùc
Truyeän Kieàu.
II. Löôïc-truyeän:
Döông Quaûng-Haøm trong Vieät-nam thi-vaên hôïp-tuyeån ngoaøi ñoaïn môû baøi (1 - 38) vaø ñoaïn
keát (3241 - 3254) ñaõ chia truyeän Kieàu ra laøm 6 ñoaïn. Phaïm Thò-Nhung trong Truyeän Kieàu vaø
Tuoåi Treû, Chöông Boá-cuïc Truyeän Kieàu laïi chia taùc-phaåm ra laøm 3 ñoaïn: ñoaïn Lung (1 - 18).
Chuyeän ñôøi Thuùy-Kieàu (19 - 3240) vaø ñoaïn keát (3241 - 3254).
ÔÛ ñaây, xin ghi laïi troïn-veïn hai loái boá-cuïc ñoù ñeå tieän so-saùnh.
III. Nhaän-ñònh veà Truyeän Kieàu:

Moãi nhaø nghieân-cöùu, pheâ-bình vaên-hoïc tuøy theo goùc ñoä quan-saùt ñaõ nhaän-ñònh veà truyeän
Kieàu döôùi nhieàu daïng-thöùc khaùc nhau. Ngay sau khi xuaát-hieän, truyeän Kieàu ñaõ taïo neân moät
chaán-ñoäng maïnh. Phaïm Quí-Thích ñaõ vieát baøi Toång vònh. Tieân Phong Moäng Lieân Ñöôøng chuû-
nhaân vaø Phong Tuyeát chuû-nhaân Thaäp Thaønh Thò ñaõ vieát baøi töïa (1820 - 1828). Caû ba baøi treân coù
theå tìm thaáy trong Truyeän Thuùy-Kieàu do Buøi Kyû vaø Traàn Troïng-Kim hieäu-khaûo. Hai oâng Laïi
Nguyeân-AÂn vaø Buøi Vaên Troïng-Cöôøng trong Töø-ñieån Vaên-hoïc Vieät-nam coù vieát:
“Vònh Kieàu trôû thaønh hình-thöùc sinh-hoaït cuûa giôùi vaên-hoïc cung-ñình töø khaù sôùm: 1830
vua Minh-Meänh cho trieäu caùc nhaø khoa-baûng ñöông-thôøi môû moät vaên-ñaøn vònh Truyeän Kieàu môû
ñaàu baèng baøi Toång-thuyeát (vaên bieàn-ngaãu chöõ Haùn) cuûa vua; 1871 vua Töï Ñöùc laïi môû moät vaên
ñaøn vònh Truyeän Kieàu môû ñaàu baèng baøi Toång-töø (140 caâu thô thaát-ngoân coå-phong chöõ Haùn) cuûa
vua, sau ñoù laø caùc baøi vònh cuûa caùc vaên-thaàn.
Khoâng phaûi chæ ôû choán cung-ñình vaø trong giôùi quan-laïi, nho-só truyeän Kieàu môùi ñöôïc
suøng-thöôïng, trong giôùi bình-daân truyeän Kieàu ñaõ ñi thaät saâu vaøo caùc sinh-hoaït vaên-hoùa: laåy
Kieàu, ñoá Kieàu boùi Kieàu …. Khoâng phaûi chæ ôû theá kyû XIX, ngöôøi ta môùi ngaâm vònh xöôùng-hoïa
baøn-luaän quanh truyeän Kieàu maø ôû theá-kyû XX, ngöôøi ta cuõng buùt-chieán soâi-noåi vaø duøng nhieàu
laêng-kính khaùc nhau soi roïi truyeän Kieàu. Coù theå noùi ôû Vieät-nam, chöa coù moät taùc-phaåm naøo
ñöôïc ñaëc-bieät chieáu-coá nhö theá.
Döôùi khía caïnh ñaïo-ñöùc, ngöôøi ñaõ khen Kieàu thì ñaõ khen khoâng tieác-lôøi. Kieàu khoâng
nhöõng laø ngöôøi taøi saéc veïn toaøn maø coøn coù ñuû caû “nhaân, trinh, hieáu, nghóa”. Ngöôøi ñaõ cheâ Kieàu
thì cuõng ñaõ cheâ taän-tình, thaäm chí maït-saùt Kieàu laø “con ñó Kieàu”, tuy raèng tröôùc ñoù Nguyeãn Coâng
Tröù cuõng ñaõ traùch-cöù vaø mai-mæa:
“Traùch Kieàu nhi khoân veïn taám loøng vaøng.
Chieác quaït thoa ñaønh phuï nghóa Kim lang,
Naëng vì hieáu, nheï vì tình thì cuõng phaûi”.
12
vaø naëng lôøi tuyeân-aùn:

Baïc meänh chaúng laàm ngöôøi tieát nghóa.
Ñoaïn tröôøng cho ñaùng kieáp taø daâm
Baùn mình trong baáy nhieâu naêm,
Ñoá ñem chöõ hieáu maø laàm ñöôïc ai!
Döôùi khía caïnh chính-trò, caùc nhaø thô möôïn truyeän Kieàu ñeå boäc-loä taâm-söï nhö Toân Tho-ï
Töôøng (1825–1877), Nguyeãn Khuyeán (1835–1910). Qua theá-kyû XX, Phaïm Quyønh ñeà-cao
“truyeän Kieàu coøn, tieáng ta coøn, tieáng ta coøn, nöôùc ta coøn”. Ngoâ Ñöùc-Keá ñaõ giaän döõ maéng laïi neáu
theá phaûi ñoåi “quoác-hieäu Vieät-nam laø Kim Vaân Kieàu quoác vaø goïi ngöôøi Vieät-nam laø Kim Vaân
Kieàu nhaân”. Huyønh thuùc Khaùng tieáp-noái Ngoâ Ñöùc-Keá laøm 10 baøi thô trong ñoù coù nhöõng caâu
thoáng-traùch Phaïm Thöôïng-Chi naëng neà:
Ñaõ mang thaân theá nöông nhaø thoå.
Coøn traùch oâng cha vuïng kieáp tu.
vaø: Tieân ñieàn cuï hôõi hay chaêng taù?
Saùch hoïc ngaøy nay ñó ñöùng ñaàu.
Töø nhöõng thaäp-nieân 40, moät soá nhaø nghieân-cöùu vaø pheâ-bình vaên-hoïc ñaõ vay möôïn nhöõng
phöông-phaùp pheâ-bình cuûa Taây-phöông öùng-duïng vaøo vieäc tìm hieåu Truyeän Kieàu. Tröông Töûu
Nguyeãn Baùch-Khoa ñaõ “vaän-duïng soáng-söôïng phaân-taâm-hoïc cuûa S. Freud ñaõ nhaän-ñònh nhaân-vaät
chính cuûa Truyeän Kieàu laø ‘con beänh thaàn-kinh’ ‘maéc beänh uûy-hoaøng’, nhaän-ñònh theå thô luïc-baùt
laø saûn-phaåm cuûa tình-traïng noâ-leä cuûa daân-toäc”. OÂng coøn cho raèng “Truyeän Kieàu laø keát-tinh
chaëng ñöôøng suy-ñoài nhaát treân tröôøng kyø tieán-hoùa cuûa caù-tính Vieät-nam”. (daãn theo Laïi Nguyeân-
AÂn vaø Buøi Vaên Troïng-Cöôøng).
Moät soá nhaø nghieân-cöùu soáng döôùi cheá-ñoä xaõ-hoäi chuû-nghóa thì coá keùo Nguyeãn Du ñöùng
chung vaøo caùi beø chuû-nghóa hieän-thöïc vaø chuû-nghóa hieän-thöïc pheâ-phaùn.
Duø nhìn Truyeän Kieàu döôùi caùc laêng-kính khaùc nhau, caùc nhaø nghieân-cöùu vaø pheâ-bình vaên-
hoïc tuyeät ñaïi ña-soá ñeàu nhìn nhaän giaù-trò taùc-phaåm naøy veà hai maët.
A. Giaù-trò noäi-dung: Truyeän Kieàu nguyeân laø moät tieåu-thuyeát chöông-hoài cuûa Thanh-
Taâm Taøi-Nhaân vôùi moät giaù-trò taàm-thöôøng, nhöng qua tay Nguyeãn Du ñaõ bieán-ñoåi töø moät coâ beù
Loï Lem xaáu xí bieán thaønh moät naøng coâng-chuùa xinh ñeïp. Ñöôïc nhö vaäy laø nhôø Nguyeãn Du ñaõ
thoåi hoàn vaøo nhaân-vaät, ñaõ ñöa nhöõng yù-nieäm môùi-meû vaø tieán-boä vaøo taùc-phaåm cuõng nhö ñaõ
khoaùc leân taùc-phaåm moät boäâ y-phuïc ñaày saùng-taïo vaø ngheä-thuaät. Nhöõng yù-nieäm môùi-meû vaø tieán-
boä ñoù goàm coù:
1. Thaân-phaän con ngöôøi: Vöông Thuùy-Kieàu xuaát-thaân töø moät gia-ñình “thöôøng
thöôøng baäc trung”, coù saéc, coù taøi, ñaõ töï-tieän ñính-öôùc vôùi ngöôøi yeâu. Bình-thöôøng ra, moät coâ gaùi
nhö vaäy, ñaùng leõ phaûi ñöôïc soáng moät cuoäc ñôøi haïnh-phuùc. Theá nhöng coâ gaùi ñoù vì côn gia-bieán,
vì quan-laïi tham-nhuõng ñaõ phaûi sa chaân vaøo laàu xanh hai laàn, laøm con ñoøi hai laàn, soáng trong
choán buøn nhô vôùi boïn ma-coâ, ñó-ñieám. Nguyeãn Du qua taùc-phaåm naøy ñaõ ñoøi nhaân-quyeàn vaø nöõ-
quyeàn cho Kieàu. Cho neân oâng Hoaøi-Thanh ñaõ vieát haún moät cuoán saùch baøn veà “Quyeàn soáng cuûa
con ngöôøi trong truyeän Kieàu”. Neáu trong Vaên-teá thaäp loaïi chuùng-sinh, Nguyeãn Du ñaõ chieâu-hoàn
nhöõng
. . . . keû lôõ laøng moät tieát
Lieàu tuoåi xanh baùn nguyeät buoân hoa.
13
Ngaån ngô khi trôû veà giaø,

Ai choàng con naáy bieát laø caäy ai.
vaø ñau ñôùn thöông soùt cho nhöõng coâ-hoàn ñoù:
Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø
Kieáp sinh ra theá bieát laø taïi ñaâu!
thì trong Ñoaïn-tröôøng taân-thanh, Nguyeãn Du moät laàn nöõa khai-thaùc yù treân:
Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø.
Lôøi raèng baïc meänh cuõng laø thôøi chung
Phuõ-phaøng chi baáy hoùa-coâng.
Ngaøy xanh moøn moûi, maù hoàng phoâi-pha.
Soáng laøm vôï khaép ngöôøi ta,
Haïi thay thaùc xuoáng laøm ma khoâng choàng.
Nhöõng yù-töôûng nhaân-baûn coi con ngöôøi laø troïng, thöông soùt sinh-linh ñoà-thaùn trong caûnh
chieán-tranh, baøng-baïc trong taùc-phaåm. Khi Toång-ñoác Hoà Toân-Hieán duï Töø Haûi ra haøng, Töø coøn
phaân-vaân chöa quyeát vì e ngaïi caùi caûnh “haøng-thaàn lô-laùo” thì Thuùy-Kieàu ñaõ laáy caùi lyù “ñòa bình,
thieân thaønh” vaø sinh-maïng cuûa ngöôøi daân vaø quaân-só ra ñeå thuyeát-phuïc Töø Haûi ra haøng:
Raèng: Ôn Thaùnh ñeá doài-daøo
Töôùi ra ñaõ khaép, thaám vaøo ñaõ saâu
Bình thaønh coâng-ñöùc baáy laâu.
Ai ai cuõng ñoäi treân ñaàu xieát bao.
Ngaãm töø daáy vieäc binh ñao.
Ñoáng xöông Voâ-ñònh ñaõ cao baèng ñaàu.
Khoâng nhöõng theá, Thuùy Kieàu raát trung-thöïc vôùi mình ñaõ soáng cho mình khi töï-tieän ñính-
öôùc vôùi Kim Troïng, quan-nieäm môùi-meû veà chöõ trinh laø nhöõng yù-nieäm môùi-meû noùi leân tinh-thaàn
nhaân-baûn cuûa taùc-phaåm. Cho neân caùi nhan saùch “Ñoaïn-tröôøng taân-thanh” (Tieáng keâu môùi ñöùt
ruoät) laø caùi tieáng keâu ñau ñôùn noùi leân caùi thaân-phaän nghieät-ngaõ cuûa kieáp ngöôøi ñeå ñoøi hoûi moät
cuoäc soáng xöùng-ñaùng coù tö-caùch vaø nhaân-phaåm trong moät xaõ-hoäi coâng-baèng trong ñoù quyeàn soáng
cuûa con ngöôøi phaûi ñöôïc toân-troïng.
2. Böùc tranh xaõ-hoäi: Qua Ñoaïn-tröôøng taân-thanh, Nguyeãn Du ñaõ veõ neân moät böùc
tranh xaõ-hoäi baát-coâng, tham-nhuõng, thoái-naùt baèng nhöõng ñöôøng neùt maïnh-baïo vaø baèng nhöõng
maøu saéc aûm-ñaïm. Ñaïi-dieän cuûa cheá-ñoä caàm quyeàn ñoù coù ba oâng quan. OÂng thöù nhaát vôùi caùi nôi
baùn tô vaøñaùm nha-laïi ñaàu traâu maët ngöïa ñaõ khaùm xeùt nhaø Vöông vieân-ngoaïi:
Ñoà teá nhuyeãn, cuûa rieâng taây,
Saïch saønh sanh veùt cho ñaày tuùi tham.
ñaõ laøm chuùng ta lieân-töôûng tôùi caâu ca-dao Vieät-nam:
Con ôi! Nhôù laáy lôøi naøy,
Cöôùp ñeâm laø giaëc, cöôùp ngaøy laø quan.
vaø lôøi leân aùn cuûa Chu Maïnh-Trinh:
“OÂi! Giaù thöû ngay khi tröôùc Lieâu-döông caùch-trôû duyeân chaøng Kim ñöøng dôû vieäc ma
chay, quan-laïi coâng-baèng aùn Vieân-ngoaïi toû ngay tình oan uoång, thì ñaâu ñeán noãi son phaán maáy
naêm löu-laïc.”
OÂng quan thöù hai ñaõ ñaäp baøn maéng Kieàu laø “ra tuoàng ñong ñöa” vaø ra leänh cho Kieàu:
14
“Moät laø cöù pheùp gia hình.

Hai laø laïi cöù laàu xanh phoù veà”.
Kieàu ñaõ chòu gia-hình vaø ñaõ khieán Thuùc Sinh khoùc thöông khi thaáy Kieàu bò ñoøn. Ñoäng-
loøng traéc-aån, quan Phuû tra hoûi vaø ñöôïc Thuùc Sinh giaõi toû ñaàu ñuoâi. OÂng quan ñoøi Kieàu phaûi laøm
moät baøi thô vònh caùi goâng. Baøi thô hay ñaõ khieán oâng quan ñoåi thaùi-ñoä khuyeân nhuû Thuùc, oâng vaø
ra leänh:
Kíp truyeàn saém söûa leã coâng,
Kieäu hoa caát gioù, ñuoác hoàng ruoåi sao.
OÂng quan naøy ñaõ xöû kieän khoâng phaûi baèng nhöõng luaät naøy, luaät noï maø chæ baèng vaøo caûm-
tình cuûa oâng.
OÂng quan thöù ba, ñaïi-dieän cho Trieàu-ñình, coù teân tuoåi vaø chöùc-vuï cao. OÂng ñaõ ñöôïc giôùi-
thieäu moät caùch trònh-troïng:
Coù quan Toång-ñoác troïng-thaàn.
Laø Hoà Toân-Hieán, kinh luaân goàm taøi.
Ñaåy xe vaâng chæ ñaëc sai.
Tieän nghi baùt tieãu, vieäc ngoaøi ñoång nhung.
Nhöng roài oâng ñaõ haønh-xöû moät caùch baát-xöùng. Bieát theá-löïc cuûa Töø Haûi, bieát Töø Haûi nghe
Kieàu oâng ñaõ duøng meïo tieân-leã haäu-binh. OÂng mang leã-vaät taëng Kieàu, aùn-binh baát-ñoäng, nhôø
Kieàu duï Töø Haûi ra haøng. Tin vaøo nhöõng lôøi höùa-heïn, Töø Haûi ra haøng vaø bò Hoà Toân-Hieán phuïc-
binh gieát cheát. Môû tieäc aên möøng thaéng traän, Hoà Toâ-Hieán coøn baét Kieàu toái ñoù phaûi vaøo tröôùng
haàu-haï, phaûi gaåy ñaøn cho Hoà thöôûng-thöùc. Saùng hoâm sau, Hoà Toân-Hieán xaáu hoå vì ñeâm tröôùc vaø
cuõng e ngaïi veà tai tieáng ñaõ gaû Kieàu cho moät gaõ thoå-quan. Ñoù laø nhöõng haønh-ñoäng voâ-sæ cuûa moät
oâng quan ñaïi-dieän cho caû moät trieàu-ñình. Caùi xaõ-hoäi trong Ñoaïn-tröôøng taân-thanh laø moät xaõ-hoäi
ñaày-raãy nhöõng chuyeän tham-nhuõng, thoái naùt vaø baát-coâng vôùi ñuû moïi giai-taàng xaõ-hoäi sa-ñoïa,
muïc naùt.
B. Giaù-trò ngheä-thuaät: Nguyeãn Du laø moät ngheä-só baäc thaày. “Nguyeãn Du ñaõ söû-duïng
moät caùch taøi-tình nhöõng yeáu-toá daân-gian cuûa ngoân-ngöõ, nhöõng yeáu-toá vaên-hoïc cuûa ngoân-ngöõ daân-
gian goàm trong caùc tuïc-ngöõ phong-dao; Nguyeãn Du ñaõ daân-toäc-hoùa moät caùch taøi-tình nhöõng yeáu-
toá vaên-hoïc chöõ Haùn tröôùc kia chæ ñöôïc söû-duïng moät caùch deø-daët vuïng-veà trong vaên-hoïc chöõ noâm;
do ñoù Nguyeãn Du ñaõ phaùt-trieån, hoaøn-chænh vaø thoáng-nhaát hai thaønh-phaàn quan-troïng cuûa ngoân-
ngöõ vaên-hoïc Vieät-nam, yeáu-toá vaên-hoïc daân-gian vaø yeáu-toá vaên-hoïc chöõ Haùn, ñeå taïo neân moät
ngoân-ngöõ vaên-hoïc môùi, doài-daøo, uyeån-chuyeån”. Ñoù laø nhaän-ñònh cuûa Ñaøo Duy-Anh trong Töø-
Ñieån Truyeän Kieàu.
Ngheä-thuaät taû ngöôøi: Nguyeãn Du taû caùc nhaân-vaät theo phöông-phaùp phaùc-hoïa daãn-
khôûi. Chæ moät vaøi neùt phoùng buùt, ngöôøi ñoïc coù theå thaáy ñöôïc hình-daïng, caù-tính cuûa nhaân-vaät
hieän leân raát roõ neùt. Phöông-phaùp taû tuy vaãn laø phöông-phaùp öôùc-leä nhöng coát-caùch, phong-ñoä,
baûn-tính cuûa moãi nhaân-vaät ñeàu mang nhöõng saéc-thaùi rieâng. Ñaëc-bieät coù nhöõng nhaân-vaät chæ caàn
moät vaøi töø dieãn-taû ñaõ bieåu-loä raát roõ chaân-töôùng cuûa hoï.
Trong khi Maõ Giaùm-Sinh coø keø bôùt moät theâm hai, trong khi Thuùc Sinh duøng meïo giaáu
Kieàu ôû moät môi roài baén tin ñieàu-ñình vôùi Tuù baø ñeå ñöôïc chuoäc Kieàu vôùi moät giaù reû thì Töø Haûi ñaõ
chuoäc Kieàu moät caùch haøo-phoùng:
Ngoû lôøi noùi vôùi baêng nhaân,
15
Tieàn traêm laïi cöû nguyeân ngaân phaùt hoaøn.

Nhöõng töø-ngöõ nhö coø keø ñeå noùi tôùi Maõ Giaùm-Sinh, nhö dòu-daøng vaø leûn ñeå noùi tôùi Sôû
Khanh ñaõ taïo cho ngöôøi ñoïc nhöõng caûm-nghó xaáu veà nhöõng nhaân-vaät naøy. Ñaëc bieät laø caùch ñaët
teân cho caùc nhaân vaät. Sau naøy nhöõng nhaân-vaät trong truyeän Kieàu haàu heát ñeàu trôû thaønh bieåu-
töôïng.
Ngheä-thuaät taû caûnh: Cuõng nhö khi taû nhaân-vaät, Nguyeãn Du taû caûnh cuõng theo
phöông-phaùp phaùc-hoïa daãn-khôûi. Chæ caàn moät vaøi neùt phaùc, ngöôøi ñoïc ñaõ coù theå hình-dung caûnh
ñoù nhö theá naøo. Muoán thöôûng-thöùc troïn-veïn, ngöôøi ñoïc phaûi duøng trí töôûng-töôïng cuûa mình ñeå
theâm vaøo caùc chi-tieát caàn-thieát cho böùc tranh. Tranh caûnh thöôøng duøng laøm neàn cho taâm-söï, tình-
caûm cuûa nhaân-vaät theo daïng-thöùc “ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø”. Khoâng moät böùc tranh
taû caûnh naøo trong Ñoaïn-tröôøng taân-thanh daøi quaù 20 caâu. Cuõng coù khi chæ caàn hai caâu cuõng ñuû
cho ngöôøi ñoïc hình-dung ra moät böùc tranh tuyeät-taùc. Ñoâi khi taùc-giaû duøng hai caâu taû caûnh ñeå
chuyeån ñoaïn. Tröôøng-hôïp naøy, chuyeån ñoaïn ñöôïc goïi laø chuyeån baûn leà. Caâu ñaàu ñeå ñoùng ñoaïn
treân, caâu sau ñeå môû ra ñoaïn döôùi.
Ngheä-thuaät taû tình: Vuõ Trinh ngay sau khi taùc-phaåm ra ñôøi ñaõ nhaän-xeùt “taû bieät-ly
thöông nhôù coù naêm ba choã maø moãi choã moãi khaùc … Ñuùng laø moät baäc cao-thuû voâ-haïn trong vaên-
chöông”. Moäng Lieân-Ñöôøng thì cho raèng: “Lôøi vaên taû ra hình nhö maùu chaûy ôû ñaàu ngoïn buùt,
nöôùc maét thaám treân tôø giaáy”. Döông Quaûng-Haøm trong Vieät-nam Thi-Vaên Hôïp-Tuyeån ñaõ tuyeån
choïn 4 ñoaïn Kieàu nhôù nhaø: khi ôû laàu Ngöng bích, khi laáy Thuùc Sinh, khi ôû thanh laâu, khi laáy Töø
Haûi. Cuõng laø ñeà-taøi nhôù nhaø maø nhôù nhaø khi ôû laàu Ngöng-bích khaùc vôùi noãi nhôù nhaø khi ôû thanh-
laâu cuõng nhö khi laáy Thuùc Sinh vaø khi laáy Töø Haûi. Trình-töï cuûa noåi nhôù nhaø moãi ñoaïn moãi khaùc
vaø cöôøng-ñoä cuõng cao thaáp khoâng ñoàng ñeàu.
Ngheä-thuaät töï söï: Vaên keå chuyeän trong Ñoaïn-tröôøng taân-thanh ngaén, goïn, chính-
xaùc ñi thaúng vaøo coát-loõi cuûa söï-vieäc chöù khoâng keå leå daøi-doøng. Khi Hoaïn Thö giaû ñoø veà thaêm
meï, Thuùc Sinh coù cô-hoäi leûn ra Quan AÂm Caùc taâm-söï vôùi Kieàu. Hai ngöôøi keå leå thôû than “noùi roài
laïi noùi, lôøi chöa heát lôøi” thì ñaõ thaáy Hoaïn Thö reõ hoaï böôùc vaøo. Khi Thuùc Sinh vaø Hoaïn Thö ra
veà, Thuyù-Kieàu luùc naøy ñaõ mang phaùp-danh Traïc-Tuyeàn hoûi doø Hoa-noâ thì ñöôïc bieát:
. . . . Baø ñeán ñaõ laâu.
Doùn chaân ñöùng nuùp ñoä ñaâu nöûa giôø.
Raønh raønh keõ toùc chaân tô
Maáy lôøi nghe heát ñaõ dö toû töôøng.
Bao nhieâu ñoaïn khoå tình thöông.
Noãi oâng vaät vaõ, noãi naøng thôû than.
Ngaên toâi ñöùng laïi moät beân.
Chaùn tai roài môùi böôùc leân treân laàu.
Coøn coù theå naøo ngaén goïn vaø ñaày ñuû hôn ñöôïc! Moãi lôøi cuûa Hoa tì laø moät nhaùt buùa ñaùnh
thaúng vaøo taâm-traïng hoang-mang toät-ñoä cuûa Thuùy-Kieàu. Moät ñoaïn thô khaùc thuoäc loaïi keå
chuyeän ñaùng ñöôïc coi laø maãu-möïc cho loaïi vaên naøy laø ñoaïn vieân-laïi giaø hoï Ñoâ keå cho Kim
Troïng nghe veà ñoaïn ñöôøng löu-laïc cuûa Thuùy-Kieàu (caâu 2887 – caâu 2912). Caû cuoäc ñôøi troâi noåi
cuûa Thuùy-Kieàu suoát 15 naêm ñaõ ñöôïc thaâu toùm raát goïn vaø chính-xaùc vaøo trong 26 caâu thô luïc-baùt
raát taøi-tình vaø ñaày ñuû.
16
Taâm-lyù nhaân-vaät: Caùc truyeän noâm coå haàu heát ñeàu chia caùc nhaân-vaät ra laøm hai
phaùi chaùnh taø, trung nònh raát roõ reät. Hoï suy-nghó noùi raèng vaø haønh-ñoäng moät caùch raát maùy moùc.
Hoï gioáng nhö nhöõng con noäm ñöôïc ñieàu-khieån bôûi moät oâng thaày phuø-thuûy maø oâng thaày phuø-thuûy
ñoù chính laø taùc-giaû. Ngöôøi ta thöôøng hay pheâ-bình coâ Kieàu Nguyeät-Nga vaø anh chaøng Luïc Vaân-
Tieân cuûa Nguyeãn Ñình-Chieåu laø maùy moùc. Moät beân laø trai taøi, moät beân laø gaùi saéc. Coâ gaùi gaëp
cöôùp saép söûa nguy khoán ñeán nôi, ñöôïc chaøng trai ra tay nghóa-hieäp ñaùnh ñuoåi ñöôïc boïn cöôùp cöùu
coâ gaùi. Coâ gaùi möøng quaù toan böôùc ra khoûi xe ñeå taï ôn, thì chaøng Luïc Vaân-Tieân ñaõ ra tay caûn
laïi:
Khoan khoan ngoài ñoù chôù ra,
Naøng laø phaän gaùi, ta laø phaän trai.
Cöû-chæ ñoù, haønh-ñoäng ñoù coù theå hôïp vôùi luaân-lyù Nho-giaùo “nam nöõ thoï thoï baát thaân”,
nhöng noù giaû-taïo vaø göôïng eùp bieát bao nhieâu. Xin ñoïc theâm baøi “Caùi Ghen Cuûa Hoaïn Thö” ñeå
tìm hieåu taâm-lyù cuûa nhaân-vaät naøy.
AÛnh-höôûng cuûa Ñoaïn-tröôøng taân-thanh
ÔÛ Vieät-nam ta töø tröôùc ñeán nay chöa coù moät taùc-phaåm naøo coù theå taïo neân moät aûnh-höôûng
lôùn-lao nhö Ñoaïn-tröôøng taân-thanh. Taùc-phaåm naøy ñaõ ñi saâu vaøo loøng daân-toäc töø ngöôøi trí-thöùc
ñeán ngöôøi bình-daân. AÛnh-höôûng cuûa taùc-phaåm veà maët vaên-hoùa daân-gian raát lôùn. Neáu giôùi trí-
thöùc laøm thô vònh Kieàu, phuù Kieàu, laøm vaên-teá Kieàu, laøm aùn Kieàu thì giôùi bình-daân dieãn tuoàng
Kieàu, taäp Kieàu, laåy Kieàu, laùi Kieàu, ñoá Kieàu.
Vònh Kieàu laø moät loaïi thô bình-luaän hoaëc laø toaøn-theå taùc-phaåm, hoaëc laø moät phaàn taùc-
phaåm, hoaëc laø caùc nhaân-vaät trong taùc-phaåm. Sôùm nhaát laø baøi Toång Vònh cuûa Phaïm Quí-Thích.
Sau ñoù coù 30 baøi cuûa Haø Toân-Quyeàn ñôøi Töï Ñöùc vaø 30 baøi hoïa cuûa Nguyeãn Vaên-Chi ñôøi Thaønh-
Thaùi. Sau naøy xuaát-hieän raát nhieàu thô Vònh Kieàu cuûa Chu Thaáp-Hy, Chu Maïnh-Trinh, Toân Thoï-
Töôøng, Phan Vaên-Trò, Nguyeãn Coâng-Tröù, Nguyeãn Khuyeán, Taûn Ñaø, Huyønh Thuùc-Khaùng …
AÙn Kieàu do Nguyeãn Vaên-Thaéng khôûi xöôùng: Nguyeãn Vaên-Thaéng laøm aùn Kieàu vaøo naêm
1830. Trong baøi töïa Kim Vaân Kieàu AÙn oâng vieát: “Muøa ñoâng naêm Canh daàn (1830) vì bò giam ôû
trong nguïc, troïn ngaøy ngoài suoâng, khoâng coù gì ñeå taû noãi loøng, neân thöôøng ñoïc Kim Vaân Kieàu
baèng quoác-aâm”. Ñeå gieát thì giôø, trong nguïc-thaát Nguyeãn Vaên-Thaéng ñaõ ñem caùc nhaân-vaät cuûa
truyeän Kieàu ra laäp aùn cho moãi ngöôøi.
Taäp Kieàu laø taäp laøm thô theo phong-caùch Truyeän Kieàu: Hoï moâ phoûng lôøi thô ñeå soaïn
thaønh moät ñeà-muïc môùi. Coù khi hoï möôïn nhöõng caâu, nhöõng chöõ ñaõ coù saún. Coù khi hoï taïo ra
nhöõng caâu môùi nhöng caàn nhaát laø thô taäp Kieàu phaûi coù caùi khí-vò cuûa nguyeân-baûn.
Laåy Kieàu laø taùch nhöõng caâu thô coù saün trong truyeän Kieàu ra gheùp laïi ñeå laøm thaønh moät
baøi thô vôùi ñeà muïc môùi.
Boùi Kieàu laø moät daïng-thöùc sinh-hoaït vaên-hoïc bình-daân: Ngöôøi ta caàm cuoán truyeän Kieàu
nghieâm-trang khaán-nguyeän roài xin 2 caâu hoaëc boán caâu ôû trang maët hay trang traùi, ñaàu trang, hoaëc
giöõa trang, hoaëc cuoái trang roài môû ra. Döïa vaøo hai caâu naøy, ngöôøi ta seõ ñoaùn veà gia-ñaïo, veà tình-
duyeân, veà coâng-danh, veà tieàn baïc …
17
Ñoá Kieàu laø moät daïng-thöùc khaùc: Ngöôøi ta ñoá nhau veà caùc nhaân-vaät, veà chöõ-nghóa, veà söï
vaät, veà soá chöõ trong truyeän, veà taùc-duïng cuûa truyeän Kieàu khi ra leänh cho con traâu phaûi ñöùng laïi
hay reõ phaûi, reõ traùi …
Thaät khoâng coù moät taùc-phaåm naøo cuûa nöôùc ta laïi coù theå gaây ñöôïc moät aûnh-höôûng saâu
roäng nhö theá. Coù theå noùi, trong lòch-söû Vaên-hoïc Vieät-nam, khoâng coù moät taùc-phaåm naøo chieám
ñöôïc moät ñòa-vò cao quyù nhö truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du. Cuõng chöa coù moät taùc-phaåm naøo cuûa
Vieät-nam taïo ñöôïc aûnh-höôûng lôùn lao ôû trong nöôùc cuõng nhö ñöôïc phoå-bieán baèng ngoaïi-vaên ôû
nöôùc ngoaøi nhieàu nhö Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du.
Quoác-AÂm: Chöõ noâm: 20 aán-baûn.
Chöõ quoác-ngöõ: treân 70 aán-baûn.
Ngoaïi-vaên: Phaùp-vaên: Baûn cuûa Abel des Michels, Reneù Crayssac (thô)
Nguyeãn vaên Vónh, Edmond Nordemann.
Haùn-vaên: Baûn dòch cuûa Lyù Vaên-Huøng (thô)
Anh-vaên: Baûn dòch cuûa Huyønh Sanh-Thoâng.
Ngoaøi ra coøn nhöõng baûn dòch khaùc baèng Nga-vaên, Hoøa-vaên, Ñöùc-vaên, Haøn-vaên, Taây-ban
nha vaên …
Ngay töø theá-kyû XIX, Moäng Lieân-Ñöôøng ñaõ coù nhöõng nhaän-xeùt chí-tình: “Toá-Nhö Töû
duïng-taâm ñaõ khoå, töï-söï ñaõ kheùo taû caûnh, ñaõ heät ñaøm tình, ñaõ thieát, neáu khoâng phaûi coù con maét
troâng thaáy caû saùu coõi, taám loøng nghó suoát caû ngaøn ñôøi, thì taøi naøo coù caùi buùt-löïc aáy”.
TAØI-LIEÄU THAM-KHAÛO CHÍNH
Nguyeãn Du, Nguyeãn Du toaøn taäp Mai Quoác-Lieân chuû-bieân vôùi söï coäng-taùc cuûa
Nguyeãn Quaûng-Tuaân - Ngoâ Linh-Ngoïc – Leâ Thu-Yeán, nhaø xuaát-baûn Vaên-hoïc, Haø-noäi, 1995.
Ñaøo Duy-Anh, Töø-ñieån Truyeän Kieàu nhaø xuaát-baûn Khoa-hoïc Xaõ-hoäi, Haø-noäi,
1974.
Nghieâm Toaûn, Vieät nam Vaên Hoïc Söû Trích Yeáu, nhaø xuaát-baûn Soáng Môùi CA. Hoa
Kyø taùi-baûn khoâng ñeà naêm xuaát-baûn.
Döông Quaûng-Haøm, Vieät-nam Vaên-hoïc-söû trích-yeáu, Boä Quoác-gia Giaùo-Duïc,
VNCH xuaát-baûn, Saigon, 1958.
Döông Quaûng-Haøm, Vieät-nam Thi-vaên Hôïp-tuyeån, Saùng Hoäi Vieät-nam, VA, Hoa-
kyø xuaát-baûn, 1978.
Truyeän Kieàu, Nhaø xuaát-baûn Ñaïi-hoïc vaø Trung-hoïc chuyeân-nghieäp, Haø Huy-Giaùp
giôùi-thieäu, Nguyeãn Thaïch-Giang khaûo-ñính vaø chuù-thích, Haø-noäi, 1973.
Laõng-nhaân, Giai-thoaïi laøng nho, Nam-Chi tuøng-thö xuaát-baûn Saigon, 1966.
Truyeän Thuùy-Kieàu, Buøi Kyû vaø Traàn Troïng-Kim chuù-giaûi. Taân-Vieät xuaát-baûn
Saigon, 1958.
ªª
18

DH.V08.Nguyen Du

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DH.V08.Nguyen Du

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ VAÊN-HOÏC VIEÄT-NAM - TIEÁT 9 : TOÅNG-LÖÔÏC VEÀ NGUYEÃN DU

TIEÁT 9 TOÅNG-LÖÔÏC VEÀ NGUYEÃN DU

Thaønh Taây coù caûnh Bích-caâu,

I. TIEÅU-SÖÛ NGUYEÃN DU (1765–1820):

Veà quaùch, chi caàn ñôïi gioù taây.

Toùc baïc cöôøi mình chöa heát baän,

Cuøng troû hoa mai, ngoùng tin-töùc,

Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø,

I. Nguoàn-goác Truyeän Kieàu:

III. Nhaän-ñònh veà Truyeän Kieàu:

vaø naëng lôøi tuyeân-aùn:

Ngaån ngô khi trôû veà giaø,

“Moät laø cöù pheùp gia hình.

Tieàn traêm laïi cöû nguyeân ngaân phaùt hoaøn.

AÛnh-höôûng cuûa Ñoaïn-tröôøng taân-thanh

TAØI-LIEÄU THAM-KHAÛO CHÍNH

You might also like