tmmob makina mhendisleri odas

GNE ENERJS SSTEMLER S SEMPOZYUMU VE SERGS

KTABI

MMO Yayn No: E/2003/321

20-21 HAZRAN 2003 MERSN

tmmob makina mhendisleri odas

Adres : Smer Sokak NO: 36/1 -A Demirtepe / ANKARA Tel : 0(312) 231 31 59 - 231 31 64 - 231 80 23 - 231 80 98 Fax : 0(312) 231 31.65 E-posta : mmo@mmo.org.tr Web : http://www.mmo.org.tr

MMO Yayn No ISBN

: E/2003/321 : 975-395-607-X

Bu yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn hibir blm deitirilemez. MMO'nun izni olmadan kitabn hibir blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz. Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.

DZG BASKI

: TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI MERSN UBES : Dost Ajans Matbaaclk Yaynclk ve Tantm Hizmetleri / MERSN

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003

GNE ENERJS KULLANIMINDA ISIL ODAKLAMA TEKNOLOJLER VE UYGULAMA RNEKLER

Prof. Dr. Muhammed ELTEZ
Mula niversitesi, eltez@mu.edu.tr ZET Endstriyel s kullanmnda enerji talebinin scaklk dzeyi birok durumda dzlemsel gne kolektrleri ile elde edilebilecek deerlerin zerinde olmaktadr. Bunun iin alc yzey zerindeki nm younluunun arttrlmas ve s kayplarnn olutuu alan yzeyinin kltlmesi gerekmektedir. Gne enerjisinin younlatrlmasn salayan odakl toplayclarn teknolojileri, sl analizleri ve uygulama rnekleri bu almann konusunu oluturmutur. Anahtar Kelimeler: Gne enerjisi, odakl toplayclar, gneli piiriciler SUMMARY in many industrial applications, the required temperature level of the process heat is ver the temperatures that can be obtained by solar flat-plate collectors. in order to achieve this objective, concentration of beam radiation is necessary on a surface. Reduction of receiver surface area decreases heat losses while increasing the temperature. The subject of this study is to make an investigation on technologies and heat transfer analysis and to give the results of some applications on focusing collector. Keywords: Solar Energy, concentrating collectors, solar cookers GR Gne enerjisinin younlatrlarak kullanlmas fikri 2500 yl ncesinden beri uygulama alannda bulunmaktadr. "Vesta tapma"nda rahibeler, madeni konilerden yansttklar gne nlan ile kutsal atei yakmlard. Bilinen ilk helyostat uygulamasn Arimet yapm, M.. 212 ylnda Sirakz kentine saldran Roma donanmasn, yzlerce aynay askerlere datp gemilere odaklayarak yaktrmt. 1600 yllarnda Galile'nin mercei bulmas bu konuya yeni boyutlar kazandrmtr. Fransa'da 1725 ylnda Belidor [1] tarafndan gne enerjisi ile alan bir su pompas yaplm, daha sonra 1860 ylnda Mouchot tarafndan yaplan parabolik aynalar yardmyla buhar makinas, pompa, gne ocaklar almalar gerekletirilmitir. 1878 ylnda Paris'te kurulan odakl sistem yardmyla altrlan buhar makinas, bask makinasn altrmakta kullanlmtr [1]. Schuman ve Boys, 1913 ylnda yaptklar parabolik younlatnclar yardmyla 50 BG su pompasn altrm ve Nil nehrinden su ekmilerdir. 1948 ylnda Paris'te (CNRS) Prof. F. Trombe [2] bakanlnda dnyann ilk byk gne frn tasarlanm ve Pirene dalarnda Montlouis'te 1952 ylnda, almaya

balamtr (G: 50 kW,h). Gne enerjisi almalar 1973 ylndaki dnya enerji kr2nden sonra nem kazanm ve youn almalar balamtr. Dinamik karakterde ykselen dnya enerji tketimi, endstri ann sonlarndan bilgi ann balangc saylan gnmze kadar olan 80 yllk periyodu kapsayan dnemde lkelere gre deiik oranlarda olmak zere 20-100 kat arasnda art gstermitir. Bu artla birlikte fosil ve nkleer yaktlarn toplumsal maliyetleri ylesine artmtr ki, neredeyse enerji kullanmnn getirdii refah, yaratt evre kirliliinin ve insan yaamna verdii zararlarn gtrleri ile kyaslanabilir hale gelmitir (Tablo 1). Gerek Tablo 1 ve gerek Tablo 2'de grlen enerji retiminin i ve d maliyetleri, temiz enerji kaynaklarnn kullanm asndan umut verici grnmektedir. Tablo 1. kWh bana toplumsal maliyetler [3] Enerji Kayna D Maliyet Aral (Toplumsal Maliyet) Kmr 2,8-6,8 0/Kwh Petrol 3,0-7,9 0/Kwh Gaz 0,78-1,1 0/Kwh Nkleer 2,91-2,91 0/Kwh Rzgar 0,01-0,1 0/Kwh PV 0,00-0,4 0/Kwh Tablo 2. Yllar itibariyle enerji kaynaklarnn birim enerji maliyetleri (0/Kwh )[3] Kmr Gne (Isl) Atk Rzgar Jeotermal Biyoktle PV 5,4 5,2 21,8 10,5 8,2 5,3 8,5 5,4 16,4 8,2 4,0 8,6 8,1 4,1 5,4 3,8 13,1 8,2 3,9 7,5 8,1 5,4 7,2 8,7 8,2 3,5 3,7 8,1

Yllar 1995 2000 2005 2010

Gne sl sistemlerinin yksek scaklk uygulamalar, buhar retiminden maden ergitmeye, elektrik enerjisi retiminden yemek piirmeye kadar uzanmaktadr. Trkiye'nin henz endstri a ierisindeki ekonomisinde birincil enerji tketiminde en byk pay endstri almaktadr. Endstriyel kullanmn ise % 65'i ilem ss eklindedir [4]. Temiz enerji kaynaklarna ynelim eiliminin gereklemesi halinde talep edilebilecek yksek scaklk reten gne enerjisi sistemlerinin teknolojilerinin scaklk skalasna gre doru seilmesi gerekmektedir. ODAKLAMA SSTEMLER VE NEM Gne nmnn optik yollarla belirli bir noktaya, eksene veya yzeye younlatrlmas sonucu gne enerjisi yksek scaklkta s enerjisine dnr. Gne enerjisinden beklenen proses ssnn scakl 140C'tan yksek olacaksa, nm enerji younluunun arttrlmas gereklidir. Bunun iin dzlemsel kolektr yerine odaklayc kolektrler kullanlmaktadr. Odaklayc kolektrler, optik ve alc sistemlerden meydana gelmitir. Kullanm alanlar, genelde konsantrasyon oranlan (C) ile belirlenmektedir. Buna gre;

C<4 C>4

Dz alc + Dz yanstc Parabolik yanstclar + Boru veya kresel alclar Frensel mercekleri Helyostatlar

Alansal odaklama oran = (Yanstc yzeyi kesit alan) / (Alc yzey kesit alan) C = Aa/Ar boyutlu noktasal odaklayclar iin maksimum limit, C m a x = 46.200 izgisel odaklayclar iin = 215 olmaktadr [4]. Younlatrlan enerjinin faydal sya dntrld alclar ise odaklama tekniine uygun olarak tasarlanrlar. Eksenel odaklamada odak boyunca yerletirilen sourucu boru iinden uygun bir akkan (hava, su, ya,....vs) geirilerek s alnr (ekil 1). Bu boru zerinde bulunan cam tp hem s kaaklarn azaltr, hem de boru yzeyinin d etkilerden korunmasn salar. Cam tpn havasnn boaltlmas durumunda daha iyi bir s yaltm salanr.

ekil 1. Eksenel odaklamal sistemlerde sourucu boru Youn toplayclarda asal eksenin gnei izlemesi gerekmektedir. Dorudan gelen gne nm odaklanabildiinden yaynk gne nlarndan yararlanlamamaktadr. Eksenel odaklayclarda genelde parabolik oluk tr yanstclar kullanlmaktadr. Yanstclar genelde ayna, paslanmaz elik gibi parlak yzeylerden olumaktadr. Yn olarak kuzey-gney veya dou-bat dorultusunda yerletirilmektedirler. Birbirleri ile seri veya paralel balanabilen parabolik oluk toplalarda 200C'n zerinde scaklklar elde edilebilmektedir (ekil 8) [5]. Odaklama yntemlerinin ok daha yksek scaklklarda enerji reten bir baka biimi de noktasal odaklamal sistemlerdir. Parabolik anak yanstclar iki eksende gnei izlemekte ve anan odandaki sourucuda 3000C'n zerinde scaklklar elde edilebilmektedir. Gneten s-elektrik retiminde kullanlan kule tipi younlatnc santraller da bu gruba girmektedir.

Odak noktasndaki sorucudan s, akkanlar vastasyla dar tamabilmekte veya bu blgeye

yerletirilen scak hava motoru (stirling engine) ile mekanik enerji dorudan elde edilebilmektedir (ekil 2) [6].

ekil 2. SAIC/STM nin gerekletirdii 20 kWe'lk gne-fosil hibrid elektrik retimi. Saydam ortamlarda yaplan odaklamalar iin genelde Frensel mercekleri kullanlmaktadr (ekil 3). Bu sistemlerin de gnei izlemeleri gerekmektedir [5].
Gne Inlan
;

Dz Frensel mercek Sourucu boru Topla gvdesi

ekil 3. Fresnel mercei Gne enerjisini odaklamadan younlatran sistemlerde ise dzlem toplayclara bal yans tclann gnderdii enerjinin yzeyde younlatnlmas prensibinden yararlanlmaktadr. Konik toplalar veya bileik parabolik toplalarda ise deiik ynlerden gelen nmlar alt yzeyde biriktirilmektedirler. lkemizdeki gne enerjisi kaynann nemini belirtmek iin , bir ylda gelen gne enerjisinin ayn srete tketilen elektrik enerjisinin yaklak 10.000 kat olduunu belirtmek yeterli olacaktr. Blgelere gre gne enerjisi younluklan aada gsterilmitir [7].

Tablo 3. Blgelere gre gne enerjisi younluktan Blgeler Gne Enerjisi Younluklar (kWh/m2-gn) Gneydou Anadolu Blgesi 3,97 i Anadolu Blgesi 3,86 Ege Blgesi 3,81 Dou Anadolu Blgesi 3,77 Marmara Blgesi 3,72 Karadeniz Blgesi 3,03 Trkiye Ortalamas 2,86 3,67 Gnelenme sresi: 2500 saat/yl 36-42 kuzey enlemleri arasndaki corafi blgede bulunan Trkiye'de endstriyel kurululann % 78,8'i Marmara, Ege ve Akdeniz Blgelerinde bulunmaktadr. Hammaddeden nihai rne kadar, retimin her kademesinde kullanlan termal enerji, "proses ss" kavramna girmektedir [4]. Endstriyel tesislerin sektrel dalm ise Tablo 4'de grlmektedir. Tablo 4. Endstriyel tesislerin sektrel dalm

Sektr
Kat Gda Metal rnler Tekstil Kimya Cam-Toprak-imento Metal retim Dier

Yzdeler
25 24 23 18 11 10 5 4

Proses ss'n scaklk seviyelerine gre grup halinde incelemek mmkndr: 1. Dk scaklk (T< 100C) Genellikler kurutma fnnlannn kulland enerji bu gruptadr. Hava veya su, iletim akkan olarak kullanlrlar. 2. Orta scaklk (100<=T<=300C) Is eanjrlerinin kullanld bu sistemlerde buhar, s iletim yalan veya basnl su, enerji iletiminde kullanlrlar. 3. Yksek scaklk (T>300C) Yksek basnl buhar kullanlmasna ramen, genelde yaktn enerjisi dorudan kullanlmaktadr. Trkiye'de toplam proses ss'mn yaklak % 30'unun kullanm alan 300C'n altndadr [4]. Tekstil gda endstrilerinde kullanmn %90' 200C'm altnda olmasna ramen, kimya sanayiinde proses ss'nn % 6O' 200C'n zerinde grlmektedir (ekil 4 ).

O
9

80 70
ti

f 1 i

/?

' / / /

/ / / / /

S I

/ /

' a .

TEKSTL SANAY GlDA SANAY KMYA 5AHAYI

30 20 10

- Sg
100

u
200 30 40 W SlCAKLIKfC)

ekil 4. Tekstil, gda ve kimya sektrlerindeki proses ss kullanm scaklklar Younlatnclarda scakl ykseltilen s enerjisinin gne santralarnda da kullanlmas mmkndr. Konvensiyonal termik santralarda fosil yaktlar yaklarak veya uranyum paralanarak elde edilen kzgn buhar ile altnlan trbinden elde edilen mekanik g jeneratr ile elektriksel gce dntrlr. Dnm veriminin % 30'un altna dmemesi iin 350C zerinde scaklklar elde edilmesi gerekmektedir. Bu scaklk dzlemsel toplayclar ile elde edilemediinden, gne santralarnda optik younlatncl sistemlerin kullanlmas gerekmektedir. Gnmzde uygulanan teknolojiler ile retilebilecek elektriksel g, alcda oluan scaklk ve gerekletirilen younlatrma faktrleri Tablo 5'de zetlenmitir [7]. Tablo 5. Termik gne santralar G (MW) Younlatrma oran Scaklk (C) 60-90 30-400 200-500 30-200 500-1000 500-1200 0,02-0,05 600-1200 1500-4000

Sistem Gne iftlii Gne Kulesi Paraboloid anak

ODAKLAYICI SSTEMLERDE ISIL ANALZLER VE RNEK UYGULAMALAR Odaklayc sistemler ile ilgili uygulamalar anlatlrken baz zel odakl toplayclarn temel denklemleri ve zel koullar altnda elde edilebilecek deerlere ait rnek hesaplamalar Tablo 6'da gsterilmitir [8]. Gne enerjisinin younlatrlarak kullanld uygulamalara ait aratrma-gelitirme almalar aadaki balklar altnda toplanmaktadr [9]: Gne Is-G Santralleri Bunlara ait sistem, alt-sistem ve kontrol almalar Gne Is-Elektrik Santralarna ait Bileenler Benzeim Metodlan ve Deerlendirme Standartlar Test ve lm Teknikleri Gne Isl-Kimyasal lemler (evrimler, reaksiyon ve detoksifkasyonlar) Gneli Foto Kimyasal lemler Malzeme Gelitirme

Gne Enerjisi Vizyonu, Pazar Gelitirme, evre, Finansman, Ekonomi ve Strateji almalan Tablo 6. Odakl toplayclarda sl analizler ve rnek zmler
SSTEM Paraboloid Gne Oca (ekil 5) ISIL ANALZ Faydal Enerji Q u = A. F R [S - (A/A.) U L ( T r - T.)] F,= F F F=(1/U L )/(1/U O ) F'= (mCp) / (Ar U L F)[l-exp(-(A r u L F') / (mCp))] Performans Denklemi T=-Toln[(F>Ti(,-(F'UyC)(Tw2-Ta)/Ib)/(F>r|o-(F>UyC)(Twl-T.)/Ib)] Kaynama Zaman W * T O ln[l/(l-(F>U,yF'Tlo)(l/C)(100-Ta)/Ib)] Vakum Toplayc 6) Tpl (ekil l/r pg = ae p (T p 2 +T g 2 )(T p +T g ) = 0,92 w/(m2K)
Rp g =r P g/Ap g

RNEK UYGULAMA 1200 watt'lk Paraboloid Yanstcl Gne Oca [11] D =1,8 m A,= 2,40 m 2 C.R = Aa/At=13,6 T.= 27C Ib = 500 W/m2 koullarnda kaynama zaman 65 dakika olarak bulunmutur.

Parabolik Toplayc 1)

ukur (ekil

Rga = (h,.Ba+h,,g)''/Ag Rpa =R g a +R p g hv,g = 5,7 + 3,8 u (evre ve d cam arasnda konveksiyon s kayp katsays) hr.g. = 4a[(T g +T.)/2] 3 Ag= cam tpn alan Denge iin ia p G d =(Tp-T.)/Rp. TD - Tp scakl C.R = AJA, Aa= Aklk alan A, =Alc yzey Tr = [(a pc T. GoCosvv) / (e a)]"4[D/(2m(l-/t))] T,x=[(a pc T. GoCosw/ (e a 6 S )]" 4

Paraboloid Noktasal Odaklayc (ekil 9) Merkezi Toplaycl Kule Sistemi (ekil 7)

T r m a l ==[(a p c T. G 0 SinV) / (4 e o 6 S 2 )]" 4

TW= [1 - (a T w 4 ) / (C IH)][1 - (T,/ T 2 )] < = (T 2 -T )/(T 2 ,.-T ) > t T,, T2 -Is tayc akkann kuleye giri ve k scaklklar T 2tW -Boru duvarnn gne nm altndaki mutlak scakl 0 = l / [ l + (O,25/St)/(L/d)] St = Nu/Re.Pr (|> -Is iletim verimi L/d - Boru boy/ap oran

(Ref. in) G = 750 w/m2 T. = 20C v = 5 m/s T P =156C D = 2cm Gnein 750 W/m2 nm iddetinde ve durgun koullarda akkan tayc tp yzeyinin scakl 156C olmaktadr. G o = 600 w/m2, p c = 0,8 a / e = l , 8 s = Rs/L = 4,6*10-3rad o = 5,67*108w/m2K4, T,= 1,0 T,n"=1160oK 600 W/m2 nm iddeti altnda ideal koullarda toplayc boru yzeyinde, akkan hareketsiz ise scaklk 1160 K'e kadar ykselmektedir. G o = 600 w/m2 T r m " = 3162C tdeal koullarda elde edilebilecek scaklk 3162C olabilmektedir. Almeria Santralnda Max. Verimlilikte elde edilebilen deerler [Klnk]. P,,e,= 517kW AH= 4000 m J A v = 9 m J , T,= 270C, I H = 920 W/m2, (() = 0,5, T w = 1200 K, T,= 543 K, T 2 = 981 K, T 2 ,.= 1419 K Is tayc madde 981 K'de kararl olmal ve boru malzemesinin 1419 K'e dayanmas gereklidir.

ekil 5. Parabolod gne oca

HotvapourriMtlo' h pipa tip
Selective Coating Outer Tube

Inner Tube

Cooled vapour, liquifies and retums to bottom of pipa lo rapoat cyclo

ekil 6. Vakum tpl toplayc

ekil 7. Kule tipi younlatmc santral

ekil 8. Oluklu youn topla tarlalar Gne Is-G Santralleri Gne enerjisi ile elde edilen buhar gcnden trbin-jeneratr grubu ile elektrik retilebilmektedir. Toplayc yapsna gre snflandnlabilen bu elektrik santralleri; Kule tipi younlatnc santraller (Gne Kulesi, ekil 7) Oluklu youn topla tarlalar (Gne iftlii, ekil 8) Dank parabolik anak tipi topla tarlalar (ekil 9, ekil 10) lk iki grup byk apta elektrik retimine uygundur. 1975-85 yllan arasnda 1-10 MWe gcndeki deiik gne s santralar kurularak denenmitir [10]. 1985 ylnda Amerika'da SEGS projesi kapsamnda Luz irketi tarafndan 13,8 MWe gcndeki birinci nite ile gne-doalgaz hibrid elektrik santral Kaliforniya'da kurulmutur (ekil 8). 1991 ylnda 9. nite ile 354 MWe kurulu gce ulaan bu tesiste alma scaklklar 580-670 K ohp kapladklar alan 2400-3600 m2/MWe olan "oluklu youn topla tarlalar" modeli kullanlmaktadr. retilen buharn kzdrlmas iin kullanlan doal gazn pay % 25-30 arasnda deimektedir. Verimliliklerin % 29-37 olmas, yalnz doalgaz kullanldnda elde edilen % 37,3-39,5 deerlerine yakndr [10]. Luz santralarnda ilk nitelerdeki maliyet 2850 -3000 US $/kW iken gnmzde kurulan 160-200 MW e 'hk nitelerde 1800-2000 US $/kW dzeyine ekilebilmektedir. Enerji maliyeti ise 20 cent/kWh'tan 5-7 cent/kWh'e drlmtr. Kule tipi santrallere rnek olarak ABD'de 10 MWe'lk SOLAR ONE, Fransa'da 2,5 MWe'lk THEMIS, spanya'da 1,2 MWe'lk ALMERIA, talya'da 1 MWe'lk EUROLIS ve Rusya'da 5 MWe'hk SES-5 verilebilir [5]. Bu sistemlerin dnda kk apta elektrik retimi, iki farkl metalin ek yerlerinin birisinin gne enerjisi ile stlmas ve dierinin souk tutularak elektriksel gerilim oluturulmasndan yararlanlarak elde edilmektedir. Avustralya Ulusal niversitesinde 20 m2 aklk alan bulunan anak sourucularla oluturulmu White Cliff gne s g istasyonunda anaklarn odak uzaklklar 1,8 m olup, her biri 1,5 ton ktlelidir. Elektrik motorlaryla gnei izleyen anaklarn her birinin sl gc 1,5 kW olup toplam 25 kW lk bir elektrik retimi salanmaktadrlar.

ekil

9. Avustralya Ulusal niversitesi White Cliff gne-s g istasyonu

Yine Avustralya Ulusal niversitesi'nde yaplan ve 1995 ylndan beri alan 23 m apl altgen biimli anak gne toplacnn 400 m2 aklk alan bulunmaktadr ve elik boru iskelet zerine konan cam aynalardan olumutur. Odak uzakl 13,1 m, ktlesi 15,9 ton olan anan gnei izlemesi hidrolik sistemle yaplmaktadr. 1000 W/m2 nmda 350 kW sl g veren toplatan, 500C , 5 MPa basnta elde edilen buhar ile, 50 kWe lik buhar trbini araclyla elektrik enerjisi elde edilmekte ve yerel ebekeye beslenmektedir. Atlantis irketi (svire) tarafndan gelitirilen 800 kW'lk seramik scak haval alc sistemde elde edilen enerji endstriyel kullanmdaki pskrtcl kurutma tesisinse gre projelendirilmitir [9]. Kule ykseklii 30 m olup, 1350 m2 yzeye sahip ayna tarlasndan 950 kW sl g elde edilerek kurutucuya 350C scaklnda ve 8000 kg/h debide scak hava salanmas planlanmtr. Enerji maliyeti ise 7 cent / kWh olacaktr. Younlatrlm gne enerjisinden "Gne frnlan" uygulamasnda da yararlanlmaktadr. Bu frnlarda 4000C mertebesindeki scaklklara ulalmaktadr. Yksek scaklk deneyleri ve kullanlacak akkanlar zerine deneyler bu frnlarda gerekletirilmektedir.

ekil lO.Avustralya Ulusal niversitesi altgen biimli anak gne toplac DLR Gne fnn Kln'de kurulmu olup gne kimyas uygulamalanndan fotokimyasal tepkimeler zerinde allmtr [Neumann, A., Kaluz, J.]. ABD Kolorado'da NREL (National Renewable Energy Laboratory) ile SRT (Solar Reactor Technologies-Miami/Florida), reaktrde hidrojen bromid

10

(HBr) ile oksijen retmek zere ibirlii yapmlardr [Glatzmaier, G., Scholl, K.]. Temel reaksiyon kinetiklerinin incelendii 1 kWe'lk sistem, kurulmas planlanan 10 kWe'lk sisteme temel oluturmaktadr. Sistemin temel amac, pik saatleri dndaki ucuz elektrii kullanarak yakt hcresi yardmyla HBr'i elektroliz yntemi ile ayrtrarak hidrojen elde etmek, pik saatlerde ise H2 ile Br2?yi birletirerek HBr ve elektrik retmektir. Gne reaktr, buhar ve bromin (B^'den ilave HBr reterek yakt hcresi iin ilave hidrojen retmi olmaktadr [9]. Gdkov A.V. ve Yermakova A. (Lavrentieva Akademisi, Rusya) tarafndan biyoktle gazifkasyonu, younlatrlm gne enerjisinin kullanld volumetrik reaktrde gerekletirilmitir. Bu almada ama rnler olan kok, s, elektrik, metanol, sv hidrokarbonlarn biyoktle evrimlerinden elde edilmesinde termodinamik, ekserji ve optimizasyon analizleri yaplmtr. Imhof A., tarafndan PSI (Paul Scherren Institute) svire-Villigen'de yaplan ak gne reaktrnde 90 m2 yzeye sahip parabolik gne younlatnclannn kullanld sistemde kiretann gne enerjisi ile CaO'a ayrtrlmas gerekletirilmitir [9]. Luzzi A. Ve Lovegrove K (Avustralya Ulusal niversitesi, Kanberra) ile Schubnell M., (PSI-svire) tarafndan tersinir amonyak reaksiyonlan parabolik anak toplayclarda gerekletirilmitir. Burada Rankin evrimi ile elektrik retimi yaplmaktadr (ekil 11). SOLAR THERMOCHEMCAL POVVER GENERATION USNG AMMONA & STEAM RANKNE CYLCE

SOLAR ENERGY INPUT

N j / O / v

Exolhernic Reaclor

!,

Endollsrmic Reactor p Heat Exchangor

Heat Exchangcr [; " ' " NH3 Chiller I i ' " * ^

POWER GENERATON
ISlenun Rakite cynte)

Compressor

M Transfer Solar Concentrmor

LKUHI

ekil 11. Avustralya Ulusal niversitesi, Kanberra'da kurulu bulunan paraboloid anak toplayclar ile elektrik retimi

11

SONU VE DEERLENDRMELER
Son 10 ylda dnyadaki temiz-tkenmez enerji retimi ve tketimi ylda % 6,3 artarken dier birincil enerji kaynaklarndaki art % 1,4'te kalmtr (DOE-International Energy Annual-2000). Yine 2000 ylnda dnyada; 36000 MWe temiz-tkenmez, 2175000 MWe sl, 694000 MWe hidrolik, 358000 MWe nkleer .... kurulu g bulunmaktadr. Temiz kaynaklarn kullanmndaki art eilimi umut vermekle birlikte dier kaynaklarla kyaslanabilir ve etkin bir dzeye eriebilmesi iin olduka ciddi gayretlere gereksinim vardr. Gne enerjisinin sl yollarla elektrik retiminde kullanlmas dier temiz enerji kaynaklarna oranla nemli bir konuma sahiptir. SEGS tesisleri 1980'lerde Luz irketi tarafndan gelitirildikten sonra verimlilik srekli arttrlm ve elektrik retim maliyeti ilk kurulan modllere oranla 1/3 oranna kadar drlmtr. Fakat Luz'un gc, fosil yaktlar ve bunlarn i maliyetlere gre fiyatlandnlmas politikas karsnda fazla dayanamam ve 1991 ylnda iflas etmitir (Zarza, E., Development of a new generation of STPS, 1996). Temiz enerji almalar fnansal olarak aadaki kurumlar tarafndan desteklenmitir: GEF -Glabol Environmental Facility WB -World Bank Solar Initiative EU -Avrupa Birliinin Joule, Thermie, 6. FP (Altnc ereve), EUREKA, DGI, DGXVI destekleri Younlatrma teknolojisinin enerji pazarnda yerini alabilmesi iin fosil kaynaklarn zararlarnn, d maliyet kapsamnda deerlendirilmesi gereinin yan sra fnansal, politik... gibi dier motive edici unsurlarn gndeme getirilmesi gereklidir. Bunun iin "Market Penetration Strategy" bal altnda almalar yaplmaktadr. Ar-Ge gruplar, yapt almalarla dnyaya u mesaj vermektedirler: Gne Is Santralar teknik olarak uygun bir dzeye getirilmitir. Parabolik-ukur Tarla modelinin ticari olarak kullanlabilirlii ispat edilmitir. Politik olarak tercih edilebilen bir konumdadr ve neredeyse dier santralarla yarma noktasna yaklamaktadr. Gneli santrallerin yaygnlamas global lekteki zararl emisyonlarn azaltlmasna yardmc olacaktr. Sistemlerin daha ekonomik hale gelmesi iin temiz enerji retim ve tketim altyaplarnn hazrlanmas, zendirilmesi gerekmektedir. Temiz enerji retimindeki maliyet farklarnn toplum tarafndan karlanmas gerekmektedir (compensation). Finansal organizasyonlar ve hkmetlerce enerji younlatrma almalarnn balangcnda giriimcilere destek verilmesi gereklidir.

Trkiye'de gne s santralarndan, doalgaz takviyesi ile mutlaka yararlanlmaldr. Bu konudaki ilk giriimin 2005-2010 yllan arasnda en az 250-500 MWe g ile balatlmas ve 2020 ylma kadar gne-doalgaz hibrid s-elektrik santralarnn kurulu gcnn 4-5000 MW e 'a karlmas nerilmektedir [10]. Gne enerjisi endstrisi Trkiye'de hibir tevik grmeden serbest piyasa kurallar ierisinde domu ve yine hibir tevik grmeyen kullanclar tarafndan satn alnmasyla snrl bir pazar domutur. Bu pazarda, dzlemsel toplalar ile scak su eldesi teknolojileri hakim olmutur. Gneli yksek scaklk

12

uygulamalar bata olmak zere tm temiz enerji teknolojileri TV programlarnda tantlmal ve teknoloji gelitirmeye ynelik Ar-Ge almalar daha fazla desteklenmelidir. Hibrid gne-s elektrik santralar (gne + doalgaz + veya biyoktle... vs) uzun dnem planlan iinde yer almal ve gne girdisinin pay % 35'in zerinde olmaldr [10]. Trkiye'de gne enerjisi uygulamalarnn gelitirilmesi iin kurumsal altyap oluturulmal, sanayici ve tketicilere tevik uygulanmas iin yasal dzenlemeler yaplmaldr. lke kaynaklarnn ktl gz nne alndnda 6. P (Altnc ereve Program) bu konuda lkemize avantajlar sunmaktadr. 17,5 milyar euro tutarndaki fon, 7 tematik alandan olumakta ve gne enerjisi uygulamalar "Srdrlebilir Kalknma" bal altnda destek grmektedir. lkemiz bu fona 240 milyon euro katkda bulunarak aratrmaclara, sanayicilere ve KOB'lere nemli ufuklar amtr. Genel anlamda temiz enerji kaynaklarnn, zelde ise younlatnc gneli toplayclarn endstriyel kullanm veya elektrik retimi konularnda lkemizin ilgili kurum ve kiilerinin sinerjik ibirliine gnmzde daha fazla gereksinme vardr. REFERANSLAR 1. 2. Kl, A., Aksel, ., Gne Enerjisi, Kitap T Mak. Fak., 1980, stanbul Walton, Jesse, D., High temperature solar energy, Georgia Institute of Technology, AtlantaGeorgia. 3. Uyar, T.S., TMMOB Srdrlebilir Enerji Konferans, Nisan'99, stanbul. 4. Eltez, M., 1990, Gne enerjisi yanstc yzey formlarnn endstriyel kullanm, Gne En. Ens. Dergisi, Cilt 1, Say 2, s.45-51, zmir. 5. nan, D.,2001. Gne enerjisinin sl uygulamalar, Temiz Enerji Vakf Yaynlan, No.3, Ankara. 6. SAIC/STM 20 Kwe Solar/Fosil Hybrid Povver System, Dispatchable Solar Povver from Science Applications International Corporation. 7. olak, M., Gne enerjisi ile elektrik retimi, Enerji Workshop I, Seluk Univ., Bildiriler Kitab, s.35-47, Konya, 1998. 8. Eltez, M., 1995, Activities of Solar Energy Institute in research development and application studies on renevvable energy sources, Turkey and new developments on alternative energy, paper presented at the Int. Solar Eng. Appl. Workshop., Xi Wen Hua Journal, China. 9. Solar thermal concentrating technologies, 8* International Symposium, Oct. 6-11,1996, Kln, Almanya. 10. TSAD-T, 98-12/239 Nolu yayn, 21. yy.'a girerken Trkiye'nin Enerji Stratejisinin Deelendirilmesi, Aralk, 1998. 11. Aydn, M., zbalta, N., Eltez, M., Eltez, A., Paraboloid yanstcl gne ocaklannn incelenmesi ve 1200 Watt'lk bir gne ocann tasannu ve imali, Ege niv. Ar. Fonu Proje Raporu, zmir1998.

13

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003

GNE ENERJL PAKET TP KURUTUCU TASARIMI

Yrd.Doq.Dr. Hatice Atmaca
Mersin niversitesi Mh. Fak. Mak. Mh. Bl.33342 MERSN, hatmaca@mersin.edu.tr

ZET Tarm rnlerinin hasadndan piyasaya arzna kadar geen sre iinde korunmas ve kalitesi bozulmadan depolanmas iin ilk alardan beri yaygn olarak kullanlan yntemlerden biri de kurutmadr. Yakt veya elektrikle alan yksek kapasiteli kurutucularn ilk yatrm ve iletme masraflarnn yksek oluu ve tamir-bakm gereksinimleri nedeniyle kullanmlar byk iletmelerle snrldr. Kk retici ve iletmeler iin, masraflar dk, basit yapl kk kapasiteli kurutuculara gereksinim vardr. Kapasite dtke s ihtiyacnn gne enerjisiyle karlanma olanaklar da artmaktadr. Bu almada reticilerin kk miktarlardaki rnlerini ekonomik koullarda kendi evlerinde kurutabilecekleri gne enerjili bir kurutucu tasannu yaplmtr. Kurutucunun temel elemanlar stc ve depodur. Istcda kollektr tarafndan gneten toplanan s, havaya aktarlmakta, gerektiinde kullanlmak zere sistemde bir elektrikli destek stc bulunmaktadr. Isnan hava depoya gnderilerek rn etrafnda dolatrlmaktadr. rnek tasarmda Mersin ili ve rn olarak yremizde yaygn olarak retilen msr seilmi, tasarm parametrelerinin sistem performansna etkileri aratrlmtr. Gne enerjili paket tip kurutucu, Mersin yresi iin zellikle kk reticiler tarafndan, tarm rnlerinin kurutulmasnda kullanlabilecek bir sistem olarak nerilmitir. Ayrca bu sistemler uygun dzenlemeler ve basit kontrol sistemleri ilavesiyle ortam stlmasnda da kullanlabilecektir. Anahtar szckler : Msr kurutma, gne enerjisi, ince tabaka kurutma GR Kurutma, meyve ve sebzelerdeki su ierii ve aktivitesinin, biyokimyasal, kimyasal ve mikrobiyolojik bozulmay minimuma indirmek iin azaltld endstriyel hazrlama yntemi olarak tanmlanr. Gda rnlerinin kurutulmasnn temel amac nem ieriinin uzun zaman periyotlarnda gvenli depolamaya izin verebilecek seviyeye drlmesidir. Msr Trkiye'nin temel tarm rnlerinden biridir (2000 ylndaki toplam retim miktar 2,300,000 ton). Ak havada yaplan geleneksel kurutmada rn, ortamda bulunan toprak, kum ve dier partikller tarafndan kirletilir. Gne altnda yaplan kurutma srasnda gelien kf nedeniyle msrda, insan ve hayvan sal iin zararl bir mikotoksin olan aflatoksin oluur. Bu zararlarn olumamasmn yan sra rnn daha hzl ve niform kurumasn salayan scak hava ile kapal ortamda kurutma tercih edilmektedir. Mersini de iine alan Dou Akdeniz blgesinde msrn birinci hasad Nisan ay sonu ile Mays ay ortalarna rastlar. Bu tarihlerde iklim koullarnn uygun oluundan dolay, arz-talep durumuna gre

14

iftinin satamad rnn ak veya kapal olarak kurutulmasnda fazlaca bir problem yaanmamaktadr. Blgemizde msrn ikinci hasad ise Ekim ay sonu ile Kasm ay bana denk gelir. Bu tarihlerde istek az olduu iin rnn fazlas satlamamakta ve gerekli kurutma iin iklim koullan, zellikle scaklk yeterli olmamaktadr. Ayrca ikinci hasatta rndeki nem miktan, ya durumuna bal olarak daha yksektir. Bu olumsuz etkiler ikinci hasatta alnan msnn depolanmasn gletirir. Msra ait hasat ve depolama iin uygun nem deerleri Tablo l'de verilmitir. Msnn ortalama ne deeri ya bazda yaklak %12'dir. Kurutulmas srasnda bozulmamas ve kaliteyi drecek olumsuz etkilerin ortaya kmamas iin izin verilen maksimum kurutma havas scakl 55 C'dir. Msnn yaklak %12 ya baz nemliliine gre kurutulmas iin kurutma odasna gnderilecek havann bal nemi, ya bazdaki nem oranna karlk gelen nemlilie bal olarak yaklak %20 olmaldr [1]. Yaplan aratrmalar sonucunda blgemiz iin gne enerjili kurutucularda bu deerlerin salanabilmesi iin kurutma odasna gnderilen hava scaklnn le saatlerinde (11.00-14.00) d hava scaklndan yaklak 20-25 C yksek olmas ve yanca kurutma odasna 900-1000 m3 hava / m3 rn-h debisinde hava gnderilmesi nerilmitir [2]. rn zerine gnderilen hava hznn artnlmasyla kurutma sresindeki ksalmann salad ekonomik yarar ile hz artnlmas iin harcanan enerji miktar karlatnldmda hava hz iin en uygun deer 2-4 m/s olarak belirlenmitir [3]. Tablo 1. Baz rnlerin hasat ve depolama nem ierikleri [2]. rn Msr Buday Soya Yulaf Arpa eltik KURUTMA Tanm rnleri hasattan sonra da canllklarn srdrrler. Yaamak iin gerekli enerjiyi salamak amacyla solunum yaparlar, danya karbondioksit ve s verirler. Bu s ortamn scakln, dolaysyla mikroorganizma aktivitesini artrarak rnlerin bozulmasna neden olur. rn nemi arttka solunum hz artar ve bozulma sresi ksalr. Tanm rnlerinin hasattan sonra devam eden bu yaamsal faaliyetleri sonucunda mikrobiyolojik, biyokimyasal, kimyasal, fzikokimyasal ve fiziksel baz deiimler meydana gelir. rnn bozulmas bu deiimlerin sonucudur. Mikrobiyolojik deiimlere neden olan mikroorganizmalar: bakteriler, mayalar ve kf mantarlandr. Biyokimyasal deiimler ise enzimler tarafndan oluturulur. Bu deiimler genel olarak rnn besin deerini, renk, tat ve kokusunu deitirir. Kimyasal reaksiyonlar sonucu rndeki vitaminler zarar grr, oksidasyon sonucu yalar aclar. Fiziksel deiimler tersinmezdir ve gevreklik, paralanma ya kayplan gibi sonular dourur. Bu olumsuz deiimlerden kanmak iin kurutma ileminin ok yksek olmayan scaklklarda, ksa srede tamamlanmas ve depolamann serin bir yerde yaplmas gerekir. Ak alanda serilip gnelendirme yntemi ile yaplan kurutmann sakncalan unlardr: birok rn iin istenilen depolama nem deerine ulalamaz; kaliteyi etkileyen renk deiimi gibi etkilerin kontrol zordur; En Yksek Hasat Nemi (%) 35 28 32 30 En Uygun Hasat Depolama iin izin verilen en yksek nem deeri Nemi (%) 1. yl 2. yl 11 13 24-30 16-20 13-14 11-12 1 10 -13 10-11 11 13 16-20 13 17-23

15

havann nemi ve scakl kontrol edilemez ve rnde istenmeyen tepkimelere yol aar; toz ve dier kirletici etkiler, bcekler, kular ve yamur, rzgar gibi atmosfer koullan rne zarar verebilir. rnlerin kuruluk dereceleri, slak ve kuru nemlilik deerleri ile llr. Islak nemlilik, rndeki nem miktarnn rnn toplam ktlesine orandr. Ancak kuruma srasnda rndeki nem miktar gibi toplam ktle de deieceinden bunun yerine rndeki nem miktarnn kuru madde miktarna oran olarak tanmlanan kuru nemlilik deeri kullanlr. Kuruma Mekanizmas Genel olarak bitki hcreleri 0.025-0.25 mm uzunluundadr. Hcreler arasnda klcal balar ve madde alveriinde kullanlan geitler, gaz alveriine yarayan hava boluklar vardr. Bitki hcresi dandan ieriye doru hcre duvar, hcre eti ve hcre boluu katmanlanndan oluur. Hcrede suyun en bol olduu blm, hcre boluudur. Kuruma srasnda hcre suyu nce hcre boluu zarn, daha sonra hcre eti, hcre eti zan ve hcre duvann geer. Bazen de hcre duvarlanndaki pencerelerden sadece zarlan geerek hcre dna ular. Bundan sonra ya hcreden hcreye geerek ya da hcreler arasndaki hava kanallanndan rnn yzeyine kadar ular. Bylece rn dna kan suyun nce buharlatrlarak havaya geii salanr, daha sonra nemli havann rn evresinden uzaklatnlmas gerekir. Suyun rn terk edii difzyon ve/veya klcal akm yolu ile olur. Kurumann balangcnda rnn en st tabakasndaki su buharlar. Buharlaan suyun yerini daha alt tabakalardan difzyon yolu ile danya tanan su alr. Bu durum rn st yzeyinde maksimum higroskopik nem miktanna eriilene kadar sabit hzda devam eder (sabit hzda kuruma ya da birinci kuruma aamas). Tanm rnlerinde bu devre genellikle ok ksa srer. Hcrelerden rn yzeyine gnderilen su miktan giderek azalr ve sonunda tkenir. Bu olayla sabit hzda kuruma evresi biter. Bu aamadan sonra buharlama hcreler aras boluklar iinde oluur. Buharlama iin gerekli s hcre d yzeyinden ieriye doru iletim ve tanm yolu ile aktanlr. Doal olarak yzey daha abuk kurur, ieri iletilen s miktar ve dolaysyla kuruma hz giderek azalr (ikinci kuruma aamas). nc ve son kuruma aamasnda rn iindeki su miktan giderek azalr, nem miktan her noktada maksimum higroskopik nem deerine ular. Basn fark ve dolaysyla kuruma hz giderek azalr. Kuruma, rn iindeki buhar basncnn ortam basncna eit olduu denge nem deerine eriilene kadar devam eder. Kurutmay Etkileyen Faktrler Kurutma srasnda ezamanl s ve ktle transferi gerekleir. Kurutulacak rnn iindeki ve yzeyindeki suyun buharlamas iin gerekli olan s iletim, tanm ve nm yolu ile rnn d yzeyinden iine doru aktanlr. Su buhannm difzyon yolu ile rn dna ulamas ve hava akm ile kurutma ortamnda uzaklamas da ktle transferi mekanizmasn oluturur. Kurutmay etkileyen faktrler esas olarak s ve ktle transferini etkileyen parametrelerdir. Kurutmaya etki eden faktrler unlardr ; kurutulacak rnn kimyasal ve fiziksel yaps, nemi, ekli, bykl, kurutucuya yerletirili tarz, kalnl, kurutma havasna gre yerletirili tarz, raflann dizilii, hava geitlerinin boyutlar, hava hz, kurutma etkisiyle rnde oluan bzlme gibi deiiklikler, kurutma havasnn scakl ve nemi. Gneli kurutuculann deerlendirilmesinde nemli parametreler ise kurutucunun yaps, boyutlan, tipi, ekli, kurutma kapasitesi/ykleme younluu, tepsi alan ve tepsi says, arj/dearj kolayl, sl performans, kurutma zaman/kurutma oran, kurutma havasnn nemi, scakl, debisi, kurutulan rnn renk, koku, tat, aroma kalitesi, su kaybetme kapasitesi, kurutucunun maliyeti ve amortisman sresidir [4].

16

ndirekt tip bir gneli kurutucunun deerlendirilmesi iin temel parametreler kollektr yutucu yzey alan ve kurutma alandr. Yatrm kararndan nce ilk tasarm aamasnda evre koullar ile yer gereksinimi belirlenmelidir. Kurutma alan esas olarak kurutulacak malzemeye baldr. Hem kurutma alan hem de yutucu plaka alann bir arada deerlendirilebilir [5]. MATERYAL VE METOT Gne enerjili kurutucular stma veya alma moduna gre eitli kategorilerde snflandrlrlar. Genel snflandrma direkt, indirekt ve kark modlu kurutucu eklindedir. Direkt tip kurutucularda rn hava stcnn iinde bulunur. effaf rtden ieri giren gne nm rn tarafndan absorbe edilir. ndirekt kurutucularda gne enerjisi ayr bir haval kollektrde toplanr ve stlm hava rn yata zerine gnderilir. Kark tip kurutucularda ise ayr bir haval kollektrde stlan hava rn yata zerinden geirilirken ayn zamanda yatan st yzeyi, effaf rtden geerek gelen gne nmn direkt olarak absorbe eder. Gneli kurutucular ayrca havann doal veya zorlanm yolla hareket moduna gre pasif ve aktif kurutucular olarak snflandrlr [6]. Bu almada kurutucu modeli olarak indirekt tip, doal tanml gne enerjili bir kurutucu seilmitir. Sistemin kk iletmelerde, krsal alanlarda kullanm amalandndan, imalat, montaj ve tanmas kolay, ilk yatrm ve iletme maliyetlerinin dk olmas gerekmektedir. Gne enerjili kurutucu esas olarak bir dzlem yzey hava kollektr ile buna bal bir kurutma blmesinden olumaktadr. Hava kollektr kurutma blmesi iin gerekli scak havay salar. Hava stc kollektr istenirse s depolu olarak da tasarlanabilir. Bunun iin kollektrn arka yzeyinde, absorber plaka ile srt izolasyonu arasnda kalan boluk, s depolama kapasitesi yksek bir malzeme ile doldurulmaldr. Bylece gne nmnn fazla olduu saatlerde depolanan s, gnein olmad saatlerde kullanlabilir. Kollektr esas olarak gneten gelen nmn mmkn olduunca toplanmasn salayan mat siyah renkli bir absorber yzeyden oluur. Is kayplarn minimum indirebilmek iin zeri bir cam tabakas ile rtlmtr. Ayrca kollektr arka ve yan yzeylerinden s kayplarn azaltmak iin izole edilmitir. Havann absorber plaka ile cam rt arasnda kalan boluktan gemesini salayacak ekilde kollektrn alt ve st kenarlarndan hava kanallar almtr. Hava, kollektrden karak kurutma blmesine girer. Kurutma blmesi, kurutulacak rn tayabilecek mukavemette bir elik kasadan oluur. Kasann d yzeyi, hafif ve sl iletkenlii dk olduu iin ahapla rtlmtr. Kurutma blmesi, ayaklarna yerletirilen drt adet tekerlek sayesinde hareketli hale getirilmitir. rnn kurutma blmesine yerletirilmesi ve kurutulmas iin ahap kasa ile evrili alminyum, zgaral tepsiler kullanlmtr. Tepsilerin kurutma blmesinin bir yzeyinden rnn kolayca arj ve dearjn salayacak boyutlarda olmas gereklidir. Kurutma blmesinin tavannda galvanizli sac malzemeden yaplm silindirik bir baca kullanlm ve baca emiini desteklemek iin mat siyaha boyanmtr. ekil l'de sistemin temel elemanlar ve havann ak diyagram grlmektedir. Sistem Elemanlar Haval gne kollektrnde yutucu yzey gelen gne enerjisini absorbe ederek tanm yoluyla sistemde dolatrlan havaya aktarr. Yutucu yzeyde absorbe edilen enerjinin geri kalannn bir ksm kollektrden evreye, yutucu yzey scakl ve d ortam koullarna bal olarak transfer olurken bir ksm da kollektrde depolanr. Yutucu yzey toplad enerjinin mmkn olduunca byk ksmn havaya aktarmaldr. Bunun iin yutucu yzeyle hava arasndaki tanm katsays kk olduundan yutucu yzey olarak seilen malzemenin (s transfer alan / hacim) orannn byk olmas gerekir. Ayrca yzeyin przl olmas, retim ve montaj kolayl, alma koullarnda oluacak scaklk

17

deiimlerine direnci, zelliklerinin zamanla deimemesi ve maliyetinin dUilk olmas yutucu yzey
seiminde etkin olan dier zelliklerdir [7].

kurutma blmesi dminyum tepsi

cam kaplama ahap iskelet yutucu plaka hava girii izolasyon metal iskelet Hava Girii Gne Kollektr -* Kurutma Blmesi Hava ks

ekil 1. Gneli kurutucu kesiti ve hava ak diyagram Yutucu yzey tarafndan en fazla gne nmnn alnabilmesi iin gnee bakan yzey yatay ile en uygun ada yerletirilmelidir. Bu a yl iindeki dneme ve corafk konuma baldr. Kollektr eim asn kontrol edebilen gne izlemeli sistemler ekonomik olmay nedeniyle yaygn olarak kullanlmamaktadr. Bunun yerine corafk konuma gre gne enerjisinden faydalanlmak istenen sezon iin en uygun ortalama eim as belirlenir. Bu deer, yutucu yzeyin normali ile direkt gelen gne nlar arasndaki ann en kk olduu konumdaki yzey eim asdr. Kollektr bu ada yerletirilerek gne nmndan olabildiince yksek oranda yararlanlmaya allr. Mersin ili iin yaplar hesaplamalar sonucunda en uygun ortalama kollektr eim as, ekim ay iin 46, kasm ay iin 55 olarak belirlenmitir [8]. Isl nceleme Yutucu plaka scaklnn hesaplanmas iin yutucu plaka yzeyi zerinde enerji dengesi yazlmaldr. Yutucu plaka zerine giren ve kan enerji deerleri ematik olarak ekil 2'de gsterilmitir. Cam kaplama zerine gelen gne nmnn q "g (W/m2) camn nm geirme katsays xc kadar camn arka yzeyine aktarlr. Yutucu plakann bu nmn ne kadarn yutaca da plakann nm yutma katsays ocp ile belirlenir. Bylece yutucu plakaya giren net nm s aks miktar: (W/m2)

(D

ile hesaplanr. Yutucu plaka arka yzeyindeki izolasyon zerinden iletimle, havaya tamnla s aktarr. Buna gre yutucu plakadan kan net s aks:

18

q" kayp (W/m 2 )

(2)

eitlii ile hesaplanr. Burada AT172 plakann orta noktasnda plaka yzeyi ile hava scaklklar arasndaki fark (K), h hava ile yutucu plaka yzeyi arasndaki tanm katsays (W/m2K) ve q"kayP yutucu plakann arka yzeyindeki izolasyon zerinden iletimle olan s kaybdr (W/m2).

ekil 2. Kollektr yutucu yzeyi zerinde enerji dengesi Tasarm Parametrelerinin Hesaplanmas Tanm katsaysnn hesab iin Churchill ve Chu tarafndan gelitirilen
,2

Nu,= 0.825 + 1+

0.387 Ra 1/6 0.492

9/16 8/27

(3)

Pr J

eitlii kullanlr [9]. Burada Nu boyutsuz Nusselt says, Rai boyutsuz Rayleigh says, Pr boyutsuz Prandtl saysdr. Alt indis 1 ise L uzunluundaki (m) plakay simgeler. Rayleigh says deyle 0 as yapan plaka iin _gPcos9(TsL/2-T.)L3 Ra,= voc

(4)

eitlii ile hesaplanr. Burada g yerekimi ivmesi (m/s2), |3 havann sl genleme katsays (K 1 ), TS,L/2 plakann orta nokta scakl (K), T havann ortalama scakl (K), v havann kinematik viskozitesi (m2/s), a havann sl yaylm katsaysdr (m2/s). Plakann orta nokta scakl ile havann ortalama scakl arasndaki fark eitlik (2)deki scaklk farkdr.
ATL/2 = Ts,L/2 "

(5)

19

Havann tanm katsays, Nusselt saysndan u ekilde hesaplanr:

(W/m2K) Burada k havann s iletim katsaysdr (W/mK). denkleminden
ATL/2

(6) deeri yutucu plaka iin yazlacak genel enerji

(XpX.cq " g = h ATL,2 + q"kayp

(7)

iteratif yolla hesaplanr. Havann ktle debisi, ortalama hz Uo (m/s) ile ak kesiti Ac'nin (m2) arpmndan rh = U 0 A c (kg/s) (8)

eklinde hesaplanr. Ak kesiti kollektr genilii w (m) ile yutucu yzeyle cam kaplama arasndaki mesafenin y (m) arpmndan hesaplanr. Ac = w y (m*) (9)

Ortalama hz Ostrach tarafndan gelitirilen 0.56vGr, /2 Uo= '

TT
l J/

(m/s)

(10)

eitlii ile hesaplanr [9]. Burada Gri boyutsuz Grashof saysdr ve u ekilde hesaplanr: U5gcosepAT,,l2L3
V

Plakalar arasndaki mesafe y, benzerlik parametresi r| cinsinden

.L^J"4

(12)

olarak hesaplanr. Kollektr verimi ise m p C ATh (13)

olarak hesaplanr. Burada Cp havann sabit basn zgl ss (kJ/kgK) ve ATh havann kollektre giri (d ortam) ile k scaklklan arasndaki farktr. Kollektr verimi, evre havann hz ve scakl da dahil ok sayda faktrden etkilenir.

20

SONULAR VE TARTIMA Yaplan kurutucu tasarmnda seilen sistem modelinin Ekim ve Kasm aylan iin sl hesaplar yaplmtr. Ortalama 320 K scaklnda kabul edilen havann termofiziksel zellikleri u ekilde alnmtr: v= 17.902-10"6m2/s oc = 25.46-10"6m2/s 3 k = 27.78- 10" W/mK Pr = 0.704 p = 3.125-10"3K"1 C p = 1.007 kJ/kgK Camn nm geirme ve yutucu plakann nm yutma katsaylar xc=0.85 ve Op=0.88 olarak kabul edilmitir. Yerekimi ivmesi iin g=9.81 m/s2 alnmtr. Genilii w=1.2 m, uzunluu L=1.6m olan kollektr iin yaplan hesaplama sonulan; plaka orta noktasnda ve kollektrden k, kurutucu blmesine giri kesitinde, plaka ile hava arasndaki scaklk farklar srasyla ATL/ ve ATL, ortalama hava hz Uo, plakalar aras mesafe y, havann hacimsel debisi V, havann kollektre giri k scaklklar arasndaki fark ATh ve kollektr verimi Tik deerleri Tablo 2'de verilmitir.
2

Elde edilen sonulara gre kollektr verimi yeterli dzeyde olmakla birlikte; kollektr srt yaltmnn artrlmas, cam kalnlnn veya effaf kaplama olarak cam yerine baka malzemelerin kullanlmas ile kaplamann nm geirme katsaysnn iyiletirilmesi, yutucu plakann nm yutma katsayn artracak zel kaplama veya boyalarn kullanlmas ile kollektr verimi daha da iyiletirilebilir. Blgemiz iin gne enerjili kurutucunun krsal kesimde rahatlkla kullanlabileceini syleyebiliriz. Ayrca havann bir fan yardmyla zorlanm sirklasyonu snn havaya aktanlmasn ve kurutmay iyiletirir. Yaplabilecek iyiletirmeler iin ncelikle ekonomik analiz yaplmaldr. Kurutmann kalitesi rn ve iklim zelliklerine bal olarak deiebilmektedir. Bu nedenle, yaplan teorik alma, gda ve makine mhendislii alanlar arasnda yaplacak ortak uygulama almalaryla desteklenmelidir. Tablo 2. rnek sistem iin Mersin ili Ekim ve Kasm aylar hesap sonular Kasm Parametre Ekim 2 q "g (W/m ) 388 410 61 65 AT^CC) 75 70 ATL(C) U0(m/s) 0.537 0.515 y(m) 0.0219 0.0223 V (m'/s) ATh (C)
Tik (%)

50.8 21 54.9

49.6 20 62.6

21

REFERANSLAR [1] C. Ertekin, "Msr Kurutmada Kurutucu Tasannu ve Gne Enerjisi Kullanm zerine Bir Aratrma", Yksek Lisans Tezi, Akdeniz niv. FBE, 1995 [2] S. ztekin, Y. Soysal, "Tanm rnlerinde Kurutma Tekniine Giri", ukurova niv. Ziraat Fak. Tanm Mak. Bl. [3] N.Olgun, "Gne Enerjisi le Sebze ve Meyve Kurutma Teknikleri", Yksek Lisans Tezi, Gazi niv. FBE, 1989 [4] M. Augustus Leon, S. Kumar and S. C. Bhattacharya, "A Comprehensive Procedure For Performance Evaluation Of Solar Food Dryers", Renewable and Sustainable Energy Revievvs, Volume 6, Issue 4, August 2002, Pages 367-393 [5] E. Torres-Reyes, J. J. Navarrete-Gonzalez, B. A. Ibarra-Salaza, "Thermodynamic method for designing dryers operated by flat-plate solar collectors", Renevvable Energy, Volume 26, Issue 4, August 2002, Pages 649-660 [6] A.A. El-Sebaii, S.Aboul-Enein, M.R.I. Ramadan, H.G. El-Gohary, "Experimental Investigation Of An Indirect Type Natural Convection Solar Dryer", Energy Conversion and Management, Volume 43, Issue 16, November 2002, p: 2251-2266 [7] N. zbalta, "Gne Enerjisi le Scak Hava retimi" Ege niv. Gne Enerjisi Enst., 1995 [8] E. Bulundu, H. Dndar, A. Sungur, "Gne Enerjili Paket Tip Kurutucu", Mersin niv. Mh.Fak. Mak.Mh.Bl. Bitirme devi, 2002 [9] F.P. Incropera, D.P.DeWitt, "Is ve Ktle Geiinin Temelleri", Literatr Yaynclk, ubat 2001

22

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003

240 W GCNDE AK DEPOLU BAIMSIZ BR FOTOVOLTAK ENERJ SSTEM TASARIMI VE UYGULAMASI

Yk. Lis. rencisi Nasr AKGZ , Yrd. Do. Dr Ali Naci ELK
1 2

'Akgz Biraderler Makina Tamir San. ve Tic. Ltd. ti., San. Sit. 324 Sok. No:18 skenderun/HATAY Tel: 0 326 6154458 Faks : 0 326 6153058 2 Mustafa Kemal niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makina Mh. Bl. Tayfur Skmen kampusu, 31024 Antakya/HATAY Tel: 0 532 2277353 Faks : 0 326 2455499

ZET
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn neminin daha fazla anlald gnmzde, lkemizdeki yenilebilir kaynaklar zerinde aratrma yapmak daha bir nem kazanmaktadr. Bu bildiride skenderun blgesinde kurulu bulunan 240 W nominal gcnde ak depolu bamsz bir fotovoltaik sistem tantlmakta ve sistemin iletilmesi ile u ana kadar kazanlan pratik deneyimler aktarlmaktadr. Yakn bir gelecekte sistem zerine entegre edilecek olan lm ve bilgi depolama alt-sistemleri ile sisteme ait veri toplama a oluturulacaktr. Yaplmas planlanan sistematik deneyler ve lmler ile fotovoltaik modllerin ve aknn matematiksel modellemeleri yaplarak bir simlasyon program gelitirilecektir. GR Fosil kkenli enerji kaynaklarnn yakn bir gelecekte tkenecek olmasnn kanlmazl ve evresel bilin aratrmaclar ve hkmetleri yenilebilir enerji kaynak ve teknolojilerine ynlendiriyor. evresel olarak dost, ekonomik olarak da umut verici olan yenilebilir teknolojilerden bir tanesi fotovoltaiklerdir. Fotovoltaiklerin yksek gvenilirlikleri ve bakm gereksinimlerinin az olmas bamsz uygulamalar iin ideal olmaktadr. Trkiye gelimekte olan ekonomi ve sanayisi ile elektrik enerjisi retim yapsnda yenilikler yapma aamasndadr. Anayasada yaplan deiiklikler ve bu dorultuda 2001 ylnda karlan elektrik piyasas kanunlar ile enerji retiminin zelletirilmesi salanmtr. Yine bu dorultuda oluturulan Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu elektrik enerjisi retimi alannda yatrm yapan zel sektr kurulularnn almalarn denetlemek ve koordine etmektedir. Trkiye 2010 ylnda ihtiya duyaca elektrik enerjisi ihtiyacn karlayabilmek iin toplam kurulu gcn yaklak 30.000 MW seviyesinden 65.000 MW kapasitesine^ karmas gerekecektir. Bu kapsamda, elektrik santrallerinin yaklak % 50'lik bir ksm, ithal edilen kmr, petrol ve doal gaz ile alacaktr. Trkiye'nin da bamln azaltabilmesinin en nemli yollarndan bir tanesi de yenilenebilir kaynaklarn maksimum oranda kullanabilmesidir. Trkiye'de youn miktarda bulunan gne enerjisi de sz konusu yenilenebilir kaynaklarn banda gelmektedir. Gne nmlarn direk olarak elektrik enerjisine eviren fotovoltaik sistemlerde bu erevede kullanlmas gereken bir enerji sistemi olarak n plana kmaktadr. Bu bildiri de youn miktarda gne enerjisi alan

23

skenderun blgesinde aratrma amal ina edilen 240 W nominal gcnde ak depolu bamsz bir fotovoltaik enerji sistemi tantlarak zerinde yaplan aratrmalarn ilk sonulan tartlmaktadr. LTARETR TARAMASI Dnyamzda enerji ihtiyac her yl yaklak %4-5 orannda artmaktadr. Buna karlk bu ihtiyac karlayan fosil yakt rezervi hzl bir ekilde azalmaktadr. En iyimser tahminler bile nmzdeki 50 yl iinde petrol rezervlerinin byk lde tkenecei ve ihtiyac karlayamayacan gstermektedir. Bu durumda kendini snrsz tekrarlayan yenilebilir ve hammadde bamls olmayan enerji kaynaklan (gne, rzgar, su ve biyoktle gibi) ok ksa bir sre iinde nem kazanacaktr. Dnyann birok lkesinde yeni enerji retim yatnmlan artk temiz enerji odakl olmaktadr. rnein ; Almanya lkedeki tm nkleer santralleri kapatma ve temiz enerjilere yatnm yapma karan almtr. 1992-2000 yllarn kapsayan ve dnya genelinde fotovoltaik modl sat miktann gsteren grafik ekil 1 de verilmitir. Birok zel aratrma kurumunun hazrladktan raporlara gre 2060 ylnda dnya enerji ihtiyacnn yaklak %60 kadar yenilenebilir kaynaklardan karlanacaktr. Dnya bankas tahminlerine gre gne enerjisi sektrnn ticari hacmi nmzdeki 30 yl iinde 4 trilyon USD olacaktr. Dnyada kurulu gne pilinin kullanm alanlarna gre dalm ekil 2 de gzkmektedir. Bamsz uygulamalar fotovoltaik sistemlerin en tipik kullanm alann oluturmaktadr. Bamsz fotovoltaik sistemlerin llendirilmesi ynnde bir ok alma yaplmtr. Bunlardan bir tanesi Chapman tarafndan [1] yaplan almada anlatlmaktadr. Gne pili sistemlerinin ebekeden bamsz (stand-alone) olarak kullanld tipik uygulama alanlan aada sralanmtr. - Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri - Petrol boru hatlannn katodik korumas - Metal yaplann (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas - Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlan - Bina ii ya da d aydnlatma - Da evleri yada yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlann ahtnlmas - Tanmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj - Orman gzetleme kuleleri - Deniz fenerleri - lkyardm, alarm ve gvenlik sistemleri - Deprem ve hava gzlem istasyonlan - la ve a soutma

24

1992 1993 1994 199S 1996 1997 1998 1999 2000

ekil 1. Dnyada gne pili satlar Fotovoltaik sistemlerin performans zerinde yaplan almalann nemli bir blmn de sistemin performansnn belirlenmesi oluturmaktadr. Bamsz fotovoltaik sistemlerin performanslar genellikle otonomi (autonomy), solar fraksiyon (solar fraction), yk-kayb olasl (loss-of-load probability) gibi kavramlar ile tanmlanmaktadr. Klein ve Beckman [2] yaptklan almada bamsz bir fotovoltaik sistemin performansn (yk-kayb olasl) eitli parametrelere bal olarak detayl bir ekilde incelemilerdir. Fotovoltaik sistemlerin performansnn simlasyon programlan ile hesaplanmas ok bavurulan bir yntemdir. Simlasyon programlan kendi ilerinde byk farkllklar gstermektedir. Bunlar piyasada kullanlmak zere gelitirilmi basit hesaplara dayanan programlardan, ok ileri aratrma sonulanna dayanan detayl programlara kadar deimektedir. Simlasyon programlarna bir rnek Ref. [3] te grlebilir. Trkiye'nin temel enerji kaynaklan petrol, linyit, kmr, doal gaz, jeotermal, odun ve hidrolik enerji olarak gzkmektedir. Trkiye'nin kendi retimi, tm enerji ihtiyacnn ancak %48 lik bir blmn salayabilmektedir. lkemiz, corafi konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 1966-1982 yllannda llen gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak EE tarafndan yaplan almaya gre Trkiye'nin ortalama yllk toplam gnelenme 2 sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 kWh/m -yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m2) olduu tespit edilmitir. Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri ise Tablo l'de verilmitir.

25

 Tketim rnleri DBatmsz sistemler ebekeye bat DMerkezi santral lar

100
MW

200

340

ekil 2. Dnyada kurulu gne pilinin kullanm alanlanna gre dalm Tablo 1. Trkiye'nin aylk ortalama gne enerjisi potansiyeli Toplam gne nm Aylar (kcal/cm2) (kWh/m2) 51.75 63.27 96.65 123.23 153.86 168.75 175.38 158.40 123.28 89.90 60.82 46.87 1311 3.6 Gnelenme sresi (h) 103.0 115.0 165.0 197.0 273.0 325.0 365.0 343.0 280.0 214.0 157.0 103.0 2640 7.2

Ocak 4.45 5.44 ubat 8.31 Mart Nisan 10.51 13.23 Mays Haziran 14.51 Temmuz 15.08 13.62 Austos Eyll 10.60 7.73 Ekim Kasm 5.23 4.03 Aralk 112.74 Toplam 0.308 Ortalama (gnlk) Kaynak : EE Genel Mdrl

Trkiye'nin en fazla gne enerjisi alan blgesi Gney Dou Anadolu Blgesi olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm da Tablo 2'de verilmitir.

26

Tablo 2. Trkiye'nin yllk toplam gne enerjisi potansiyelinin blgelere gre dalm Toplam gne nm (kWh/m-yl) G.dou Anadolu 1460 Akdeniz 1390 Dou Anadolu 1365 Anadolu 1314 Ege 1304 Marmara 1168 Karadeniz 1120 Kaynak : EE Genel Mdrl Gnelenme sresi (h/yl)

2993 2956 2664 2628 2738 2409 1971

Ancak, bu deerlerin, Trkiye'nin gerek potansiyelinden daha az olduu, daha sonra yaplan almalar ile anlalmtr. 1992 ylndan bu yana EE ve DM, gne enerjisi deerlerinin daha salkl olarak llmesi amacyla enerji amal gne enerjisi lmleri almaktadrlar. Devam etmekte olan lm almalarnn sonucunda, Trkiye gne enerjisi potansiyelinin eski deerlerden %20-25 daha fazla kmas beklenmektedir. KURULU SSTEM

i
f

i
arj Reglatr Ak nverter DC/AC

DC Cihaz

AC Cihaz

ekil 3. Kurulu sistemin ematik grnm 12 V dzenine gre almakta olan kurulu sistemin ematik grnm ekil 1 de verilmitir. Fotovoltaik eleman olarak iki adet 120 W nominal gcnde monokristal modl kullanlmtr. Modle ait teknik zellikler Tablo 3 de verilmitir. Solar modller galvanizli metal sehpa zerine 36 eimli olacak ekilde binann damna yerletirilmitir. Eimin 36 olmasnn sebebi, skenderun'un bu paralel

27

zerinde olmasdr. 12 V artlarnda bir iletme voltaj elde etmek ve akm maksimize etmek iin modller birbirlerine paralel balanmtr. Tablo 3. Modln teknik zellikleri .... Modl
X/r

G , * (W)

Max. noktada . ... akm (A)

, j noktada voltaj (V)

En , .
( m m )

Boy , \
( m m )

Kalnlk , N
( m m )

'*

16 9

'

147

66

36

Modllerden gelen kablo yedi metre aadaki arj reglatrne balanmtr. arj reglatrnn ana grevi; modllerden gelen akm ve voltaj aknn durumuna gre dzenleyerek aky arj eden elektronik cihazdr. Aknn maksimum voltaj limiti 14,4 V tur. Reglatrn zerinde modllerin ve aknn durumunu gsteren on basamakl renk deiimine sahip diyotlar bulunmaktadr. Reglatr zerinde 12 V doru akmla alan cihazlar iin bir adet k vardr. arj reglatrne ait teknik bilgiler Tablo 4'de verilmitir. Tablo 4. arj reglatrnn teknik zellikleri
T

~. .

Voltaj

Akm

Arlk

..

Baklemensi

""

(V)
1M4

(A)
20

te)
300

" " ^
2

C)
25

? SR20

' H dyot

ade

arj reglatrnden kan 50 cm lik kablolarla akye balant yaplarak ak arj edilir. Az bakm gerektiren uzun mrl kurun-asit bazl bir ak kullanlmtr. Ancak dzenli olarak her ay aknn asit seviyesi kontrol edilip, gerektiinde saf su ihtiyacnn karlanmas gibi periyodik bakmlar yaplmaktadr. Sistemde kullanlan akye ait teknik bilgiler Tablo 5 de gzkmektedir. Tablo 5. Aknn teknik zellikleri Tipi Marin 200A Voltaj (V) 12 Akm (A) 200 Ah En (cm) 30 Boy (cm) 50 Ykseklik (cm) 25 Arlk (kg) 20

u ana kadar hep doru akmla alan sistemlerden sz edildi. Sistemde retilen doru akm alternatif akma eviren elektronik cihaz inverter'dir. Akyle balants 5 mm'lik ok telli ak kablolanyla yaplmtr. Akden gelen voltaj doru akm 230 V ve 50 Hz alternatif akma evirir. Cihaz % 92 orannda bir verim ile almaktadr. Maksimum 1200 W gc yedi saniye altrabilir. Ancak bunun zerindeki glerde sistem kendisini otomatik olarak kapatr ve aknn limitinin altnda boalmasn engeller. Aknn boalmasna yakn birka kez elektrik kesilerek kullancya haber verir. Sistemi mikro ilemciler kontrol eder. nverter'e ait teknik bilgiler Tablo 6 da zetlenmitir.

28

Tablo 6. Inverter'e ait teknik bilgiler Tipi Sunset WE 600/12V G (W) 600 alma scakl (C) -10/+50 Boy (mm) 370 En (mm) 195 Ykseklik (mm) 68 Arlk (kg) 3,5

TASARLANAN SSTEM

AC Cihaz

Veri toplayc (data logger)

PC

Yazlm

""

Bilgi ak Enerji ak

ekil 4. Kurulu sisteme entegre edilmek lm sistemi

29

Bu blmde, bir nceki blmde zetlenen kurulu sistem zerine yakn bir gelecekte entegre edilecek olan lm ve bilgi depolama alt-sistemleri ile sisteme ait veri toplama a anlatlacaktr. ekil 4'de grlen devaml izgiler enerji akn, kesikli izgiler ise sistem zerinde yaplmas dnlen veri toplama (akm, voltaj) ileminin gerekleecei yerleri gstermektedir. Bunlarn dnda, atmosfer scakl, fotovoltaik modllerin scakl ve gne nmnn iddeti de llerek, lmler veri toplaycda depolanacaktr. Belirli periyotlarla toplanacak olan veriler PC ye aktarlarak analizler yaplacaktr. SSTEM ELEMANLARININ MODELLENMES Fotovoltaik modle ait elektriksel devre emas ekil 5 de grlmektedir. Sistemde retilen / akm aadaki eitlik ile verilir,
V + I R,

(D

Burada lL k akmn, lD diyot akmn, Ish paralel akm, Io ters-saturasyon akmn, V voltaj, Rs seri direnci, Rsh paralel direnci ve a eri dzeltme parametresini gstermektedir. Burada ters-saturasyon akm / 0 =/ t exp(-V 0C / fl ) ile tanmlanr. Bu formlde Voc ak devre voltajn gstermektedir. Fotovoltaik modln gc,
p = iv

(2)

(3)

eitlii ile verilmektedir.

iad

ekil 5. Bir modln elektriksel devre olarak modellenmesi

30

'mp

Maximum povver point <

I
10 Voltage. V

15

ekil 6. Bir fotovoltaik modle ait I - V ve P - V erileri Bir fotovoltaik modle ait I-V ve P-V erileri ekil 6 da verilmitir. ekilde verilen Isc ksa devre akmn, Pmp maksimum g noktasndaki gc, Imp maksimum g noktas akmn, Vmp maksimum g noktas voltajn gstermektedir. Aknn matematik modellemesine ait gelitirilen bir model Protogeropoulos et. al., [4] tarafndan detayl bir ekilde aklanmaktadr. SONU Sistemin deiik hava koullarnda, iki yllk alma sresince aada sralanan gzlemlere ve genel sonulara ulalmtr, Yaz aylannda an scaklk ve nemde sistemin performansnn greceli olarak dt K aylannda souk ama ak gneli havalarda sistemden beklenilenin zerinde verim alnd zellikle mevsim dnmlerinde hissedilir enerji retim azl olumu, ancak fotovoltaik modllerin eiminin mevsimsel optimum aya gre deitirildiinde sistemin performansnda olumlu ynde nemli bir gelimeye yol at. Yukanda saylan gzlemler, entegre edilecek olan lm ve veri toplama alt-sistemleri ile matematiksel olarak ispatlanma olanana kavuacaktr. Teekkr Akgz Biraderler Makina Tamir San. ve Tic. Ltd. ti.'ne bu almaya verdii destekten dolay teekkr ederiz.

31

REFERANSLAR [1] Chapman RN. Development of sizing nomograms for stand alone photovoltaic/storage systems, Solar Energy 1989:43(2);71-76. [2] Klein SA, Beckman WA. Loss of load probabilities for stand-alone photovoltaic systems, Solar Energy 1987:39(6);499-511. [3] Goldstein LH, Case GR. PVSS-A Photovoltaic system simulation program, Solar Energy 1978:21(l);37-43 [4] Protogeropoulos C, Marshall RH, Brinkworth BJ. Battery state of voltage modelling and an algorithm describing dynamic conditions for long-term storage simulation in a renewable system, Solar Energy 1994:53(6);517-527.

32

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003

GNE ENERJS KAYNAKLI EJEKTRL SOUTMA SSTEMNN PERFORMANSININ ARATIRILMASI

Yrd.Do.Dr. H. Krat ERSOY1, Yrd.Do.Dr. Rafet YAPICI2
S.. Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blm , 42079, Konya 'kersoy@selcuk.edu.tr, 2rafet@selcuk.edu.tr

ZET Bu almada, gne enerjisi kaynan kullanan ejektrl soutma sisteminin performans aratrld. Ejektrl sistemin kalbi olarak dnlen ejektr, sabit alan modeline uygun olarak seildi. Ejektr analizinde lle, difzr ve karma odas kayplar da dikkate alnd. Soutucu akkan olarak R-123 seildi. Gne enerjisi kaynakl ejektrl soutma sisteminin optimum performans katsays (COP deeri) elde edildi ve grafik olarak sunuldu. Soutucu akkan olarak R123 kullanld dnlerek, T ev =10 C, T kon =30 C, T b =90 C olduunda 3.5 kW lk bir soutma gc iin 15 m2 lik bir kollektr alan gerektii belirlendi. Anahtar szckler: Ejektr, soutma, gne enerjisi, performans karakteristii SEMBOLLER A : Alan, [m2] COP : Performans katsays I : 1 m2 ye gelen gne radyasyonu, [W/m2] Q : Is debisi,[W] W : Pompann harcad g,[W] T : Scaklk,[C] r\ : Verim Alt ve st simgeler o : genel * : boaz kesiti b : buhar reteci c rkollektr d :difzr ev :evaporatr kon :kondenser m :kanma odas mek : mekanik n :lle ter : tersinir

33

GR
Soutma insan hayatnda nemli bir yere sahiptir. Konutlar, iyerleri, tatlar, endstri tesisleri ve daha birok alanda soutma sistemleri kulTanlmaktadr. Allm soutma sistemleri mekanik sktrmal soutma evrimleri ile alrlar. Genellikle fosil yaktlardan elde edilen enerjiyle alan bu sistemlerin tkettii enerji miktarnn bykl fosil yakta dayanan enerji kaynaklarnn giderek azald gnmzde ciddi bir problemdir. Enerji kaynaklarnn giderek azalmas, enerjinin verimli kullanmn, atk s enerjisi, jeotermal ve gne enerjisinden etkili bir ekilde faydalanmay zorunlu klmaktadr. Konut ve iyerlerinin soutulmasnda nemli bir miktarda birincil enerji kullanlmaktadr. Bu birincil enerji kullanmn azaltmak ve gne ve jeotermal enerjiler ile atk s enerjisinden faydalanmak iin klasik soutma sistemlerine alternatif olarak s tahrikli ejektrl'sistem ngrlmektedir. Gne enerjisi kaynakl ejektrl sistem ile soutma elde etmek iin almalar halen devam etmektedir. srail'de Sokolov ve Hershgal [1], gne enerjisiyle alan bir ejektrl soutma sistemi tasarladlar ve 3.5 kW'lk bir soutma yk elde etmek iin 30 C kondenser scakl ve 4C evaporatr scaklnda 19 m 2 'likbir kollektr alan gerektiini belirlediler. rlanda'da yaplan bir baka teorik almada ise; 5 kW'lk bir soutma yk iin 5C evaporatr scakl ve 40C kondenser scaklnda yaklak 20 m2 lik bir kollektr alan gerektii belirlendi [2]. Trkiye'de ise ukurova ve Seluk niversiteleri'nde bu konuda almalar srmektedir. EJEKTRL SOUTMA SSTEM Ejektrl soutma sistemi 1900'l yllarn bandan beri bilinmektedir. Buhar-jet soutucusu Le Blanc ve Parson tarafndan 1901'de gelitirilmitir [3]. Bu sistemin ilk popler etkisi 1930'larn banda hissedilmitir. Daha sonra, yksek performans katsaysna sahip olmas, az yer kaplamas ve iletiminin kolayl, mekanik sktrmal soutma sistemini n plana karmtr [4]. Enerjinin yksek maliyeti ve enerji kaynaklarnn giderek azalmas yznden ejektrl soutma sistemi tekrar gndeme gelmi ve aratrmaclarn ilgi alanna girmitir [1,2,4-8]. Mekanik sktrmal soutma sisteminde mekanik enerji veya elektrik enerjisiyle tahrik edilen kompresrlerin yerini, ejektrl soutma sisteminde s enerjisini kullanarak alan ejektr almtr. Bunun iin ejektre sl kompresr de denir. Ejektrl soutma sistemi ematik olarak ekil l'de gsterilmitir. Dk scaklktaki s kaynandan ekilen s ile buhar retecinde yksek basnl buhar elde edilir. Bu buhar, ejektrde tahrik akkan olarak grev yapar ve "primer gaz" olarak isimlendirilir. Sesst llesinden geerek genileyen primer gaz, evaporatrden gelen ve "sekonder gaz" olarak isimlendirilen akkan emer ve onunla karr. Bu iki gazdan oluan ve "karm gaz" olarak isimlendirilen akkan karma odasnda ve difzrde kondenser bascna kadar sktrlr. Kondensere giren akkan evreye s vererek youur. Kondenserden kan akkan iki kola ayrlr; akkann bir ksm buhar retecine geriye kalan ksm evaporatre doru hareket eder. Buhar retecinin basnc kondenser basncndan daha yksek olduundan, kondenserden gelen sv akkann basnc bir sv pompas ile artnlarak buhar retecine gnderilir ve orada tekrar yksek basnl buhar haline getirilir. Evaporatre doru hareket eden akkan ise evaporatr basnc daha dk olduu iin bir genleme valfnden geirilerek, basnc drlp evaporatre gnderilir. Evaporatrde soutulacak ortamdan s ekerek buharlaan akkan ejektre girer. evrim bu ekilde devam eder. Ejektr sktrmak evrim, bir g ve bir soutma evriminin birletirilmesinden oluur. G evrimi, buhar reteci ve kondenser scaklklar arasnda gerekleir. Akkan buhar reteci

34

scaklndan (yksek scaklk) kondenser scaklna (dk scaklk) inerken retilen i, soutma evrimi iin tahrik enerjisi olarak kullanlr. Soutma evrimine aktarlan bu i, daha dk scaklktaki evaporatrde soutulan ortamdan ekilen sy daha yksek scaklktaki kondenserde evreye atmak iin kullanlr. Bu iki evrimden oluan sistemin tersinir performans katsays, u ekilde ifade edilir: 1(COP)ter =
L L

kon

bu

(D

kon

-1

Ejektrl soutma sisteminin hareketli tek eleman kk bir sv pompasdr. Bu nedenle mekanik sktrmak sistemlere gre ok daha az iletme maliyeti gerektirir ve olduka sessiz alr. Ejektrl soutma sisteminin performans katsaysn dorudan etkiledii iin, sistemin en nemli eleman ejektrdr. Bu nedenle ejektr dizayn olduka nemlidir. Ejektr, sabit basn modeli veya sabit alan modeli kullanlarak dizayn edilebilir. Sabit alan modelli bir ejektrn ematik gsterimi ekil 2'de verilmitir. Bu tip ejektrde evaporatrden gelen primer gaz ile buhar retecinden gelen sekonder gaz sabit alanl bir karma odasnda karrlar. Ejektr, balca blmden oluur. Bunlar; sesst llesi, karma odas ve difzrdr
GUne Kollekt

Soutulacak ortamdan s ekilmesi

ekil 1. Ejektrl Soutma sistemi tesisat emas ve P-h diyagram.

35

Sesst lalesi

Karma odas

DifUzr

Primcr gaz

Karm gaz

Sekondergaz

ekil 2. Sabit alan modelli ejektrn ematik gsterimi SSTEMN PERFORMANSI Verilen T bu , TkOn, T ev , Tin, Tld Tlm ve soutucu akkan cinsi iin optimum ejektr zm bulunabilir. Bu artlan salayan zmler bulunurken kullanlan bilgisayar program, Carrol ve Dutton'un sesst gaz ejektrleri iin hazrladklan bilgisayar program ejektrl soutma sistemleri iin modifye edilerek ve ejektrdeki lle, kanma odas ve difzr verimleri de katlarak elde edildi[5]. Sistemin optimizasyonunda bu bilgisayar program kullanld. COP = Elde edilen soutma yk/ Sisteme dandan verilen enerji,
= Qe V /[QbU+W m e k ]

(2)

Wmek, sv pompasna verilmesi gereken enerjidir, ve 3.5 kW (1 ton soutma) yapan bir sistem iin yaklak 30 W olarak hesaplanmtr [6]. Bu nedenle hesaplamalarda gz ard edilebilir. Bilinen Tbu, Tkon, T ev , T|n, T|d, Tlm ve soutucu akkan cinsi iin optimum debi oran ve alan oran ekil 3 ve ekil 4' te verilmitir. Buna gre, sabit evaporatr scaklnda; kondenser scakl artarken COP dmekte, buhar reteci scakl artarken COP ykselmektedir. Bu sonular (1) eitliinden de grlebilir. Ejektr elemanlanndaki tersinmezliklerin de sistemin COP deerini drd belirlenmitir.
2
1,6 1,2 0,8 0,4

-Tin, Tld. Tlm ' 1-0 Tin. tld, TU 0.95 T e v =10C .T k o n =25C

90

100 T W (C)

110

120

130

140

ekil 3. Buhar reteci scakl ile optimum COP deerinin deiimi Gne enerjisi kaynakl ejektrl soutma sisteminin genel performans katsays, COPO=COP. TIC (3)

36

ile ifade edilir. Sistemden elde edilecek soutma gc, Q ev = COPO.I.AC eklinde verilir.
70 60 50 "< 40
1.0 Tin, r d , r m : 0.95 Tcv=10C

(4)

< 30
20 10

T k o n =25C ,. * * ^^^^-35

-rr60 70 80 90 100 110

7^-45

"

120

130

140

ekil 4. Buhar reteci scakl ile optimum alan oran deerinin deiimi Gne nlar dnyann st tabakasna srekli olarak 1.36 kW/m lik bir nm gc ile gelmektedir. inde bulunduumuz enlemde toplam nm, optimum artlarda (bulutsuz ak havada ve le saatlerinde) 1 kW/m2 ye kadar ulaabilmektedir[7]. Dzlemsel tip kollektr verimi ise yaklak %50 civarnda alnabilir.[1,8] Buna gre, gne enerjisi kaynakl ejektrl sistemden elde edilebilecek soutma yknn kollektr alan ile deiim grafii ekil 5'te sunulmutur. Ejektr elemanlarnn (lle, karma odas, difzr) verimleri %95, soutucu akkan olarak R-123 kullanld dnlerek,evaporatr scakl 10 C, kondenser scakl 30 C, alnarak buhar reteci scaklnn 80, 90, 100 C olmas halinde kollektr alanna karlk gelen soutma gc elde edilmitir. Kollektr alan arttka, buhar retecine aktanlan s gc artmaktadr. Bu da evaporatrn soutma gcn artrmaktadr. Buhar reteci scaklndaki art sistemin COP deerini ykseltmekte ve yine soutma gcn artrmaktadr. ekil 5'e gre, 1 ton soutma (3.5 kW, 12000 Btu/h) iin, 2 T ev =10 C, T ko n= 30 C, T bu =90 C olduunda 15 m lik bir kollektr alan gerekmektedir. SONU Ejektrl soutma isteminin optimum COP ve alan oran deerleri elde edildi ve grafik olarak sunuldu. Bu grafiklerden sistemin performansnn alma scaklklar ile ve ejektr elemanlannn verimi ile nasl deitii belirlenmitir. Sistemin COP deerinin; buhar reteci scakl artarken ykseldii, kondenser scakl artarken azald tespit edilmitir. Bu nedenle buhar reteci scaklnn yksek, kondenser scaklnn dk tutulmas nerilebilir. Kondenser scakln dk tutmann bir yolu, su soutmal kondenser kullanmak olabilir. Kollektr alan arttka elde edilebilecek soutma yknn de artt grlmtr. Ancak bu, ilk yatrm maliyetini artrr ve kollektrlerin yerleimi iin yer problemini dourur.

37

9 -| e
o ~

Tin, Tld.Tlm=0.95 Tev=10C, T k o n =30C R-123

""""""T
Tb 100 9 0

I" ""

o 5 J <'. * 1 0
0 3 6

-'
t

sn r

13

o1 2 -

i S '
i

12 15

18 21 24 27 30 33

Kollektr alan A, m2 ekiIS. Soutma gcnn kollektr alan ile deiimi

Gne enerjisi kaynakl ejektrl soutma sistemi,Trkiye'de zellikle gne radyasyonunundan daha ok istifade edilen blgelerde, tercihen sadece gndz soutma ihtiyac duyulan yerlerde (i yerleri) allm mekanik sktrmal sistemlere alternatif bir soutma sistemi olarak dnlebilir. Bylece, gne radyasyonunun youn olduu zaman dilimi ile gerekli soutma gc arasnda bir paralellik salanm olur. Sistemin ilk kurulum maliyeti, klasik sisteme gre bir kat daha fazla olduu ifade edilmektedir[8]. Ejektrl soutma sistemi, hareketli eleman sadece kk bir sv pompas olduu iin daha sessiz alr ve mekanik sktrmal sisteme gre ok daha az iletim maliyeti gerektirir. Soutma kapasitesi 3.5 kW olan bir sistemde sv pompas iin gerekli g sadece 30W civarndadr. Ejektrl soutma sistemi yaz aylarna soutma yaparken, k aylarnda da ortam stmas iin kullanlabilir. Sistem zerinde yaplacak kk deiikliklerle bu salanabilir. Seluk niversitesi'nde Aratrma Fonu ile desteklenen bu konudaki deneysel bir alma halen devam etmektedir.

REFERANSLAR
[1] Sokolov, M., Hershgal, D., Optimal coupling and feasibility of a solar-powered year-round ejector air coditioner. Solar Enegy, 1993, 50: 507-516. [2] Sun, D.W. Solar powered combined ejector-vapour compression cycle for air conditioning and refrigeration. Energy Convers. Mgmt., 1997,.38: 479-491. [3] Ashrae. Fundamentals Hand Book (SI). 1993. Atlanta, GA, USA. [4] Sun, D.W., Eames, I.W., Performance charecteristics of HCFC-123 ejector refrigeration cycles. Int. Journal of Energy Research, 1996, 20: 871-855. [1] [5]Ersoy, H.K., Ejektrl soutma sistemlerinin performans karakteristiklerinin teorik aratrlmas, S..Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 1999Konya. [6] Ersoy, H.K. ve Yapc, R... Tatlar in Atk Is Kaynakl Ejektrl klimlendirme Sistemi, Enerji Workshop I Bildiriler Kitab, 1998,Sayfa: 85-90. [7] elik, C, Gne enerjisi sistemleri, TTMD Dergisi, 2002, 20: 28-31. [8] Huang, B.J., Petrenko, V.A., Samofatov,I.YA., Shchetinina,N.A., Collector selection for solar ejector cooling system, Solar Energy, 2001, 71:269-274.

38

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003
i

AMORF Si:H P--N GNE PLLERNDE OPTKSEL ARTI VE KUANTUM VERM ANALZ
I

I
i

Prof.Dr. Ruhi KAPLAN

Mersin niversitesi, Eitim Fakltesi, Ortaretim Fen ve Matematik Alanlar Blm, Yeniehir Kampusu, Mersin, Trkiye

ZET Optiksel art zerine i-katman kalnl, kalay oksit (Sn2) przll ve arka yanstc (BR) etkisi seri halde 20 adet a-Si:H p-i-n gne pilinde sistematik olarak alld. Schade ve Smith' in almasna dayanan basit bir model kullanlarak, 550-750 nm dalgaboyu aralnda i kuantum verimi analiz edildi. Dalgaboyuna bal bir fit parametresi olan m, i-katman kalnl d'ye bal olarak optiksel gei uzunluundaki artmay ifade eder. Bir baka deyile, otiksel absorplamadaki art m ile karakterize edilir. Al arka yanstcl ve yksek yada dk przl SnCVli gne pilleri ihmal edilebilir bir optiksel arta (m<l,5) sahiptirler. Bu da oklu yansmalar iin onlarn elverisiz olduunu gsterir. Bu sonu, baka aratrmaclarn da rapor ettii gibi Al/Si arayzeyindeki geni parazitik absorplama ile uyumludur. ZnO/Al yada ZnO/Ag arka yanstcl ve yksek prz oranna sahip kalay oksitli gne pilleri m~3-4 deerinde maksimum deerlere sahipken, bunlardan ZnO/Ag arka yanstcl olanlar ZnO/Al'lu olanlardan biraz daha yksek deerlere sahiptirler. Bylece, ZnO/Al ve ZnO/Ag arka yanstc arasnda, m yada kuantum verimi iin sadece kk bir fark vardr; fakat ZnO/Al ve Al arka yanstclar arasnda ayn deerler iin byk bir fark vardr, m'in sadece ikatmannn optik absorplama katsays ve kalnlnn arpm olan ad'ye ballk gsterdii ve bu arpmda 3-katlk bir magnitte sahip olduu bulunmutur. Bu nedenle, m'in maksimum deerleri, arka yanstclarn yanstcl ile artmaktadr. Bu da gstermektedir ki, her geite parazitik absorplama kayplarn minimize etmek iin n verimli olarak tuzaklanmas ok iyi bir arka yanstc gerektirmektedir. Dier optiksel kayplar gne pilinden kaan spekler ve difz yansma vastasyla tartlmtr. Bu modelin uygulanmas, a-Si:H gne pillerindeki verim arttnmn ve kayplarla ilgili k tuzaklanmn nicel olarak tanmlamada kullanldr. GR Amorf (a-) Si:H gne pillerinde optiksel art, zayf olarak absorplanan n absorplama verimini arttrmak iin ok iyi bilinen bir tekniktir [1]. Bu teknik tek veya ok eklemli p-i-n yada n-i-p pillerin performansn dzeltmek iin kritiktir. Optiksel art, fiziksel i-katman kalnl d'yi deil, fakat efektif optiksel kalnl md olan gne pilindeki optiksel yol-uzunluunu (pathlength) arttrr. Optiksel art, yani m parametresi absorplama uzunluundaki art gsterir, ve olas her iki salma ve oklu geiler nedeniyle zayfa absorp edilmi k iin optiksel artn bir lsdr. Termodinamiksel olarak m'in teorik st limit deeri m^4n 2 'dir [1]. A-Si:H iin n^4 alnrsa, m'in st limiti yaklak 60 bulunur; ancak bu, arayzeylerdeki parazitik absorplama nedeniyle yzde birka kayp olsa bile yaklak 10-20 deerine aniden dmektedir. Optiksel art ya da k tuzaklanmn arttrmak iin iki metod vardr. Tam verim alabilmek iin her iki metod da ezamanl olarak gerekletirilmelidir. Birincisi, ekil 1 de n 1 ile gsterildii gibi,

! | j

i \ |

39

normal olarak gelen n normalle belli bir a yaparak salmasyla n yol uzunluunu arttrmas
iin taban (substrate) przl yaplmaldr. kincisi, arka kontaa ulaan fotonlann byk bir kesrinin kayp olmakszn geriye, yani i-katmannn iine yanstlmas ve salmas iin arka yzeyin przl yaplmas ve yksek yanstc zelliine sahip olmas gerekir (ekil 1 de n 2 ve 3).

Glass

-a-Si

Metal

ekil 1. A-Si:H p-i-n gne pilinde n tuzaklanmm gsteren diyagram. Gelen k l(k), n yzeylerden yansyabilir (RF), yada i-katmannda arka kontaa ulamadan nce (n 1) veya ulap yansdktan sonra (n 2 ve 3) absorplanabilir. Arka kontaktan yansm fakat absorp edilmemi k spekler (RBS) yada difz (RBD) yoluyla kaabilir. ekil, metal kontaktan n nasl yansdn gstermektedir. Ancak burada Si/ZnO arayzeyinde de meydana gelebilecek baz yansmalar gsterilmemitir. A-Si:H p-i-n gne pillerinde optiksel art ve n tuzaklanmasyla ilgili aratrmalar tipik olarak u iki yntemden biriyle yaplr: (i) optiksel artn deneysel bir lm olarak ksa devre akmndaki yada uzun dalgaboylu kuantum verimindeki (QE) deiimleri kullanmak [2] ; (ii) veya, ok-katl yaplann optiksel davrann karakterize etmek iin ya koherent dalga teorisini yada geometrik n optiini kullanarak her ara yzeydeki yansma, absorplama transmisyon ve salmann detayl hesabna dayanan bir optiksel model kullanmaktr [3]. Bu almada, a-Si:H p-i-n yapda retilen 20 adet gne pilinde QE nin nicel analizi yaplarak deneysel ve teorik yaklamlar arasnda bir kpr kurulmutur. Uzun dalgaboylannda llen QE verisi(data), dalgaboyunun bir fonksiyonu olan ve m parametresiyle ayarlanabilen basit ve analitik bir model ile fit edilmitir. Gne pillerinin ilgili dier tm optiksel karakteristikleri ayn ayn llm ve analizde kullanlmtr. ncelenen deneysel deikenler 0,14 um'den 0,92 um'ye kadar deien i-katman kalnl d'yi, SnO2 przlln (hafif veya przsz, yada ok przl) ve farkl arka yanstclan (Al, ZnO/Al, yada ZnO/Ag) iermektedir. Rekombinasyon kayplann ihmal edebilmek iin, optiksel olarak snrlandnlm i (internal) QE yeterince byk ters beslem altnda analiz edilmitir.

40

MATERYAL VE DENEY Tek eklemli a-Si:H p-i-n gne pilleri 7059 cam (glass) taban zerine RF plazma CVD yntemiyle depo edilmilerdir. Pillerin katman yaps cam(glass)/SnO2/p-i-n/arka yanstc(BR) eklindedir (baknz ekil 1). P-katman yaklak 15 nm kalnlkta a-SiC:H den yaplmtr. Bunu ayn kalnlkta katklanmam (undoped) a-Si:C tampon blgesi takip etmitir. N-katman kalnl 20 nm kalnlkta ue-Si 'dan yaplmtr. 5 adet farkl gne pili hemen hemen ayn fiziksel koullarda retilmi olup sadece i-katman kalnlklar farkldr (d = 0,14, 0,28, 0,39, 0,62 ve 0,92 um). Her almada farkl arka yanstcl (Al, ZnO/Al, ZnO/Ag) Sn2 kullanlm ve bunlarda az przl (LTX) ve ok przl (HTX) olmak zere belirlenmitir. LTX 0,4 um kalnla ve HTX de 0,8 um kalnla sahiptir. Gne pili alan 0,4cm 'dir. Analiz iin gerekli dier optiksel ve elektriksel lmler daha nce baka yerde detaylca rapor edilmitir [4]. KUANTUM VERM MODEL Optike snrlandrlm QE yi modellemedeki kritik ama, n tuzaklanmas nedeniyle ikatmanndaki absorp edilmi hesaplamaktr (baknz ekil 1 de n 2 ve 3). Schade ve Smith [l]'i izleyerek kuantum verimi QE, QE = (l-RF)(l-Ax))(l-Ap)(Ai)[l+f(RB)] (D

<:

r.

eklinde yazlabilir. Burada ATCO, A P ve Aj srasyla TCO (Transparent Conductive Oxide), p- ve ikatmannn absorplamasdr. RB arka yanstc (BR) iin yansma katsaysn gsterirken; f (RB) arka yanstc nedeniyle art simgelemektedir. ekil l'e dikkat ekerek, gelen k l(k) nn belli bir kesri p- yada i-katmannda absorplanma ansna sahip olmadan nce hava/cam, cam/SnO2, ve Sn2/p arayzeylerinden yansyabilir, n yzeyden yansyan bu bileen birlikte Rp olarak gruplandnlr. Gelen k ayn zamanda p-katmannda (Ap) ve Sn2 (ATCO)'de de absorplanabilir. Ancak pkatmanndaki absorplama kayb QE'yi sadece ksa dalgaboylannda etkiler, 600 nm'nin stnde bu etki ihmal edilebilir. Bundan baka SnO2'deki absorplama, yzde birka deerini gemediinden bunun katks da ihmal edilebilir. Gelen n i-katmanna ulaan kesri n yzeylerden geen bileenden oluur ve
T F =(1-RFX1-ATCO)(1-A P ) (2)

j '-'

ile tanmlanr. Denklem 2, denklem l'in = (TF)(Ai)[l+f(RB)] (3) }

eklinde yazlmasn salar. Bu da aka QE ye yaplan katknn 3 ana bileenden olutuunu, yani, nyzeyler iinden geen ktan (Tp, transmission), i-katmannda absorplanan ktan ve arka yanstcdan yansyan ktan kaynaklandn gsterir.

41

m deeri salmaya bal olduundan, absorplama ve yansma dalgaboyuna bal olacaktr. Dolaysyla m de dalgaboyuna ballk gsterecektir. Buna gre, i-katmanndaki absorplama AI = l-exp (-amd) ile tanmlanabilir. Burada a, i-katmannn absorplama katsays; d ise i-katmamnn kalnldr. Schade ve Smith[9]'in tanm tekrar dzenlenirse, optiksel arta arka yanstcnn katks f (RB) = RB ( 1-AI) = RB exp (-amd) (5) (4)

eklinde yazlabilir. Burada n-katmamndaki absorplama, ilgilendiimiz 550-750 nm dalgaboyu aralnda ihmal edilmitir. Modelde, tm parametrelerin llm yada hesaplanm deerleri kullanlarak QE nin llen ve Denklem 3'den hesaplanan deerleri 550-750 nm dalgaboyu aralnda iyi bir uyum salayacak ekilde analiz edilmitir. SONULAR Tablo 1, farkl SnC>2 ve arka yanstcl fakat ayn koullarda retilmi 4 a-Si:H p-i-n gne pili iin k altnda performans deerlerini gstermektedir. Bu deerler i-katman kalnl 0,14 um olan bir gne pili iindir. Aratrmamzda kullanlan dier tm gne pilleri (20 adet) iin i-katman kalnlna ve yaplan kontaa bal olarak ak-devre voltaj 0,83-0,87 V arasnda, dolum (fiil) faktr %62-72 arasnda, ve verim deerleri %6-9,3 arasnda bulunmutur. Bu veriler ters beslemde ve simlasyonu yaplm AM1,5 k altnda alnmtr. Gne piline uygulanan ters beslem, i-katmannda absorplanm her fotonun retecei fototaycnn (elektron-deik) kta gzlenebilmesi, yani elektriksel kayplarn ihmal edilebilmesi iin yeterince byk seilmitir. Tablo 1. -katman kalnl 0,14 um olan ve dk yada yksek przlle sahip farkl arka yanstcl bir gne pilinin AM1.5 kresel k altnda alnm akm-gerilim (J-V) performans sonulan. Rp, gne pilinin ak-devre direncini; FF ise doluluk (fiil) faktrn gstermektedir. Arka FF Verim Integral SnO2 Voc Jsc Roc 2 2 przll yanstc (volt) (%) (mA/cm ) (Q.cm ) (%) QE 2 (BR) (mA/cm ) 9,72 LTX Al 0,86 61,5 5,5 9,90 10,5 6,4 10,61 HTX Al 0,86 10,90 68,7 7,1 11,77 HTX ZnO/Al 0,87 70,7 7,7 5,4 12,46 0,87 70,4 7,7 12,25 HTX ZnO/Ag 12,85 5,7 ekil 2'de ise kullanlan tm gne pilleri iin ksa-devre akmnn i-katman kalnlna ball gsterilmitir. ekilden de anlalaca zere, fotoakm yaklak 0,6 um kalnla kadar hzla artmakta, sonra daha ok tedricen artmaktadr. Fotoakmn iddeti ise kullanlan kontan przllne ve arka yanstcnn tipine gre deimektedir.

42

15,515,014,514,013,513,0 12,512,011,511,0 10,510,09,50,0 A

A

0,2 0,4

LTX SnO,, Al BR HTX SnO,, Al BR HTX SnO,, ZnO/AI BR HTX SnO,, ZnO/Ag BR

0,6

0,8

1,0

i-katman kallnligi, d (mikro-m)

ekil 2. almada kullanlan tm gne pilleri iin, llm QE nin AM1,5 spektrumu altndaki integrasyonundan elde edilmi fotoakmn i-katman kalnlna ball. ekil 3, SnO2 nin przsz veya ok az przl (LTX) yada przl (HTX) olmasna ve arka yanstcnn tipine (Al, ZnO/AI veya ZnO/Ag) gre QE nin dalgaboyuna balln gstermektedir. ekilden de anlalaca zere, Al arka yanstc iin przl Sn2 durumundaki fotakm iddeti przsz Sn2 durumundakine gre giriim saaklanmas nedeniyle daha byktr. Ayrca przl SnC>2 'ye, fakat arka yanstc olarak ZnO/AI ve ZnO/Ag'ye sahip gne pilleri Al arka yanstcya (przl veya przsz) gre daha yksek fotoakm deerine sahiptirler. Bundan baka, ZnO/AI ve ZnO/Ag arka yanstcl gne pilleri dk dalga boylannda hemen hemen ayn fotoakm deerine sahip olmakla birlikte, yksek dalga boylannda farkl deerler almaktadr. Bir baka deyile, ZnO/Ag arka yanstcl gne pilleri daha iyi sonu vermektedir.

0.9 0.8 0,7 o.e 0,5 1

S*
t
LTX SnO,, AIBR MTX SnO,, AIBR A HTX SnO,, ZnO/AI BR MTX SnO,, ZnO/Ag BR "m.

0.4 , 0,3 0,2 0,1 0,0-

**

"W

A. A

"";

500

550

00

S50

Dalgaboyu (nm)

ekil 3. Gne pili yapsnn 4 farkl bileeni iin QE nin deiimi. -katman kalnl, d=0,14um.

43

-katman kalnlnn QE zerine etkisi, HTX SnCh kontakl ve ZnO/Ag arka yanstcl gne pili iin ekil 4 de gsterilmitir. -katman kalnl artarken fotoakm iddetindeki art dk dalgaboylannda kk iken, yksek dalgaboylannda farkl k absorpsiyonu nedeniyle daha belirgindir. Bu nedenle, ararmamz aada daha ok optiksel artn meydana geldii yksek dalgaboyu blgesine (550-750 nm) younlatracaz.
1.00,90,8-

1 xi
0,70,6-

s '5
0,40,30,20,10,0400 450 500 550 600 x * 0.14 mlcro-m 0.28 mlcro-m 0.39 mlcro-m 0.62 mlcro-m 0.92 mlcro-m

vv

'*m

A
| X A

1 I

650

700

750

800

Dalgaboyu (nm)

ekil 4. ZnO/Ag arka yanstcl HTX SnO zerine depo edilmi gne pili iin, QE nin i-katman kalnl d ile deiimi. ekil 5, QE verim analizinden hesaplanan optiksel art m'in dalgaboyuna gre deiimini kullanlan farkl arka yanstclar iin gstermektedir. ekilden de grlecei zere, kontak

4,0-

3.5-

A X

LTX, AIBR HTX,AIBR HTX, ZnO/AI BR HTX, ZnO/Ag BR

3,0-

I jA * x : :x

2,5 -

2,0 -

1,5< 1,0-1 1 1

0,5-

0,0-

600

650

700

750

Dalgaboyu (nm)

ekil 5. Sn2 (LTX veya HTX) ve arka yanstcnn (BR) 4 farkl bileeni iin optiksel artn (m) deiimi. -katman kalnl, d=0,14 um.

44

przl olsun veya olmasn Al arka yanstc iin m<l,5 deerini almtr. Bir baka deyile, 600-650 nm dalgaboyu aralnda optiksel artta ok az bir deime olmutur. Bu da oklu k geilerinde Al arka yanstc kullanldnda kuvvetli bir azalma sz konusu olduunu gsterir. HTX Sn2 zerine depo edilmi ZnO/Al ve ZnO/Ag arka yanstcl gne pillerinde ise m artan dalgaboyu ile monotonik olarak artmakta ve maksimum yaklak 3-4 deerini almaktadr. Ancak yaklak 600 nm dalgaboyunun altnda m deerinde hemen hemen hi optiksel art gzlenmemitir. Bu da sz konusu dalgaboyu aralnda (<600 nm) n hala kuvvetlice absorplandn, ve dolaysyla kullanlan optiksel QE verim modelinin basite geerli olamayacana iaret eder. ekil 5 ayn zamanda QE deki optiksel art salamak iin Si ve metal katmanlar arasna ZnO tampon (buffer) katman eklemenin kritik nem tadn da vurgular.

3,5-

3,0-

A x

0.14 mikro-m 0.28 mikro-m 0.39 mikro-m 0.62 mikro-m 0.92 mikro-m
A

A A

* A

2.5-

2,0-

A * * * *
550 600

A A

A X X

X X

1,5-

A 4 > X

1,0-

XX

650

700

750

Dalgaboyu (nm)

ekil 6. ZnO/Al arka yanstcl HTX Sn2 zerine depo edilmi gne pili iin optiksel art m'in ikatman kalnlyla deiimi. Yukarda verilen ekil 6 da, optiksel art m zerine i-katman kalnlnn etkisi gsterilmitir. ekilden aka grlecei zere, artan dalgaboyu ile m deeri artmakta, ancak kullanlan en ince gne pili iin m deeri yaklak 3 civarnda doyuma gitmektedir. Bundan baka, verilen bir dalgaboyunda m deeri artan i-katman kalnlyla azalmaktadr. Bu sonu, m'deki artn sadece ikatman kalnl d'ye deil, fakat efektif kalnlk ad verilen ad arpmna bal olduunu gsterir. Aynca optiksel artn ald m~3-4 maksimum deerleri dier aratrclarn bulgulanyla da geerlilik iindedir, fakat beklenen teorik deerlerinden de 4-6 kere daha kktr [5]. Bu da gnmz gne pillerinde bal olarak zayf bir k tuzaklanmnn gerekletiini gstermektedir. ekil 7 ve 8, QE nin llm ve hesaplanm deerlerini dalgaboyunun fonksiyonu olarak srasyla przl veya przsz arka yanstclar ve farkl i-katman kalnlklan iin gstermektedir. Her iki ekilden de grld gibi, llen ve hesaplanan deerler arasnda iyi bir uyum salanmtr.

45

0,70,60.50,40,3n9

..

oB

1*
*

D O

UJ

przsz Al llen przsz Al hesaplanan przl Al llen przl Al hesaplanan przl ZnO/AI llen przl ZnO/AI hesaplanan przl ZnO/Ag llen przl ZnO/Ag hesaplanan

J,

0,1 0,0-

0
fl

H S
750

550

600

650

700

Dalgaboyu (nm)

ekil 7. SnO2 (przsz veya ok az przl, LTX; yada przl, HTX) ve arka yanstcnn 4 farkl bileeni iin QE nin llen ve hesaplanan deerleri. -katman kalnl, d=0,14 um.
0,9

0,80,70,6>" 0,5Ui O 0,40,30,20,1 0,0

t!
a
O A
;

ao
O
D O A A O T X 0.14 mikro-m, llen 0.14 mikro-m, hesaplanan 0.28 mikro-m, llen 0.28 mikro-m, hesaplanan 0.39 mikro-m, llen 0.39 mikro-m, hesaplanan 0.62 mikro-m, llen 0.62 mikro-m, hesaplanan 0.92 mikro-m, llen 0.92 mikro-m, hesaplanan

e*
AO

550

600

650

700

750

Dalgaboyu (nm)

ekil 8. ZnO/Ag arka yanstcl HTX SnCh zerine depo edilmi gne pili iin QE nin llen ve hesaplanan deerlerinin i-katman kalnlna gre deiimi.

46

YORUM Przl yada przsz (veya ok az przl) Sn(>2 ve farkl arka yanstclara sahip taban zerine depo edilmi a-Si:H p-i-n eklem gne pillerinin llen kuantum verimleri (QE) optiksel bir model kullanlarak analiz edilmitir. Ayn analiz farkl i-katman kalnlklarna sahip gne pillerini ierecek ekilde geniletilmitir. Przl arka yanstclann optiksel geilerin saysn arttrd ve maksimum m~3-4 deerine ykselttii gzlenmitir. Buna bal olarak QE deeri de artmtr. Aynca, absorplanan a bal olarak QE deeri i-katman kalnlnn artmasyla artmtr. Bu verilere gre kullanlan arka yanstclann yanstc zelliinin arttnlmasyla optiksel artn ve dolaysyla QE nin artnlabilecei sonucuna vanlmtr. KAYNAKLAR [1] H. Schade, Z. Smith, J. Appl. Phys. 57 (1985) 568. [2] I. Ikeo, H. Morooka, H. Shinohara, A. Takenouchi, N. Takagi, Y. Arai, J. Non. Cryst. Solids 198200(1996)1109. [3] R.E.I. Schropp, M. Zeman, Amorphous and Microcrystalline Silicon Solar Cells: Modeling, Materials and Device Technology, Kluwer, Nonvell, MA, USA, 1998, Blm 7. [4] S.S. Hegedus, R. Kaplan, Prog. Photovolt.: Res. Appl. 10 (2002) 257. [5] H. Deckman, C. Wronski, H. Witske, E. Yablonovitch, App. Phys. Lett. 42 (1983) 968.

47

TMMOB Makine Mhendisleri Odas Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi 20-21 Haziran 2003

GNE ENERJS LE SOUTMA TEKNOLOJLERNE GENEL BR BAKI

Do.Dr. Orhan BYKALACA1 ve Prof.Dr. Tuncay YILMAZ2
1.2,

ukurova niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, 01330 Adana 'E-mail: orhanl@cukurova.edu.tr

ZET Bu almada, uzun yllardr bilinmekle birlikte son yllarda gncel olmaya balayan gne enerjisi ile soutma teknolojileri ele alnmtr. ncelikle gne enerjisi ile soutmann gncel olmasn salayan koullar gzden geirilmi, daha sonra gne enerjisi ile soutmada kullanlabilecek teknolojiler snflandrlmtr. Teorik olarak kullanlabilecek teknolojiler arasndan gnmzde pratik hayata geirilmesi mmkn olan absorbsiyonlu, adsorbsiyonlu, nem almal ve buhar-jet evrimleri srasyla tartlmtr. Ayrca bu sistemler iin s retecek olan gne kolektrleri de incelenmitir. Anahtar Kelimeler : Gne enerjisi, soutma, desisif soutma, absorbsiyon, adsorbsiyon GR 196O'l yllara kadar iklimlendirilen ev says olduka az ve bu teknoloji sadece ok yksek gelir dzeyine sahip kiiler iin bir ayrcalk iken, 1960' l yllardan sonra iklimlendirme bir ok lkede yaygn olarak kullanlmaya balanm, hatta baz lkelerde standart hale gelmitir [1]. klimlendirme sistemlerinin yaygnl dorudan lkelerin gelimilik dzeyiyle paralellik arz etmektedir. Gne enerjisi yardmyla soutma sistemlerinin tarihi 1872 ylma kadar uzanmaktadr. Bu tarihte Paris'te gne enerjisi kullanlarak buz reten bir sistem baaryla altrlmtr [2]. Benzer bir sistem sonraki yllarda Katalanya'da da yaplmtr. 1936'da buhar-jet prensibine gre alan bir sistem Florida'da denemitir. 1940'lardan nce ise Kathabar ismiyle anlan ve akkan olarak LiC kullanan bir sistem imal edilmitir. 1950'li yllarda gne enerjisi destekli soutma sistemleri dnyann bir ok lkesinde denenmitir. 1953'de Takent'de parabolik bir ayna kullanlarak soutma sistemi desteklenmitir. 1956'dan sonra Trombe bir ok gne enerjili soutma sistemini denenmitir. 1958'de ise Avustralya'da LiBr/t^O iftli bir soutucu yaplmtr. Daha sonra (1966) yine Avustralya'da gne enerjisi destekli soutma yapan bir gne evi ina edilmitir. 1976'da ABD'de 500 civarnda gne enerjili klima cihaz yaplmtr. Bu cihazlar alma zamanlarnn %75-80'i civarnda gne enerjisi tarafndan altrlrken, geri kalan zamanlarnda elektrik veya fuel-oil ile desteklenmilerdir [3]. 1969 ylnda, ak evrimli absorbsiyonlu soutma sistemi ilk olarak denenmitir [4]. 1970 ve 1980'li yllarda gne enerjisi ile soutmaya ilgi artarak devam etmitir. Bu konuda 1982 ylnda yaplan ilk uluslararas toplantlarn birisinde 200 katlmc, 40 tane bilimsel almay tartmlardr [3]. Gnmzde deiik lkelerde, soutmada gne enerjisi kullanmn aktif hale getirmeyi amalayan ulusal ve uluslararas birok proje yrtlmektedir. Uluslararas Enerji Ajans (IEA) tarafndan 1977

48

ylnda balatlan ve gnmzde de hale devam eden uluslararas bir proje yrtlmektedir [3]. IEA tarafndan organize edilen son proje 1998 ylnda balatlm olup, TASK 25 ad ile anlmaktadr. Bu projede gne enerjisi destekli soutma sistemlerinin ticariletirilmesi, bylelikle birincil enerji tketiminin ve binalarn iklimlendirilmesinden kaynaklanan pik elektrik yklerinin azaltlmas ve evre dostu iklimlendirme tekniklerinin gelitirilmesi amalanmaktadr. Fraunhofer SE (Almanya) liderliindeki projede 4 ana alma grubu oluturulmutur. Bu alma gruplarnn grevleri u ekilde belirlenmitir. Meksika liderliindeki 1. alma grubu gne enerjisi destekli soutmann mevcut durumunun ortaya kartlmas, 2. alma grubu (Almanya) tasarm yntemleri ve modelleme programlarnn gelitirilmesi, 3. alma grubu (Hollanda) teknoloji, market boyutu ve evresel kazanlar, 4. alma grubu (Fransa) ise gne enerjisi destekli soutma demonstarasyon projeleri zerine alacaklardr. Gne enerjisi ile soutma uzun zamandr insanlarn ilgisini ekmekle birlikte, bu alanda ciddi almalar 1970'li yllarda yaanan petrol krizi sonrasnda arlk kazanmtr. zellikle absorbsiyonlu soutma evrimine dayal birok demonstarasyon projesi gerekletirilmitir. ABD'de balayan bu almalar 1980'li yllarn banda dier Amerika ve Ortadou lkelerinde de devam etmitir. Ancak bu almalarda beklenenden daha dk soutma etkinlik katsays, COPSO, (LiBr/EbO iin 0.52-0.75; NH3/H2O iin 0.35-0.51) deerlerinin elde edilmesinin yannda, klasik buhar sktrmal evrimlere gre ok yksek (3-4 kat) ilk yatrm maliyetlerinin olmas [5] ve daha sonraki yllarda petrol fiyatlarnn greceli olarak ucuzlamas sebebiyle, gne enerjisi ile soutmaya ilgide belirli bir d gzlemlenmitir. Son yllarda enerji fiyatlarndaki artlar, fosil kkenli yakt kaynaklarnn tkenmekte olduunun belirlenmesi ve evre bilincinin artmasyla birlikte, gne enerjisi ile soutma tekrar stma-soutma dnyasnn gndemine gelmitir. 1970'lerin sonu-1980' lerin banda youn olarak incelenen absorbsiyonlu sistemlerin yukarda belirtilen dezavantajlarndan dolay, bu sistemlerin yannda eitli alternatif soutma evrimleri de aratrlmaya balanmtr. Kresel snma ve buhar-sktrmal soutma sistemlerinde kullanlan soutucu akkanlarn ozon tabakasna zarar verdiinin tespit edilmesi ve bunu nleyebilmek iin ticari soutma sistemlerinin piyasaya kmasndan beri kullanlmakta baz soutucu akkanlarn retiminin ve kullanmnn kademeli olarak yasaklanmas buhar-sktrmal soutma evrimine alternatif soutma sistemlerine ynelii arttrmtr. Bugn alternatif soutma sistemleri olarak adlandnlan sistemlerin bazlan uzunca bir sredir bilinmelerine ramen, buhar-sktrmal soutmann piyasada etkin olmas sebebiyle ticari boyutta hayata geirilememilerdir. Bu teknolojilerin bir ou prototip veya kk rnek uygulama boyutunda kalmlardr. Enerjisini byk oranda ithal yoluyla salayan Trkiye'de, ok salkl veriler mevcut olmamakla birlikte tketilen toplam enerjinin yaklak %25-30'u binalarda kullanlmaktadr. Binalarda kullanlan toplam enerjinin dikkate deer bir oran ise binalann iklimlendirilmesi ve kullanm scak suyu retimi iin harcanmaktadr. Bu amala youn olarak, deerli ve de pahal bir enerji tr olan elektrik kullanlmaktadr. Trkiye gne enerjisi bakmndan zengin saylabilecek bir lkedir. ekil l'de Blgelerimize gre gne enerjisi potansiyelleri verilmitir [6]. Blgelerimize gre yllk ortalama gne enerjisi potansiyeli 1086 ile 1492 kWh/m2yl arasnda deimektedir.

I ' i
I I
1

1 J 1

49

 Maksimum D Ortalama Minimum

Gneydou Anadolu

Akdeniz

Anadolu

Dou Anadolu

Marmara

Karadeniz

Blge

ekil 1. Trkiye'de blgelere gre gne enerjisi potansiyeli Gne enerjisi bakmndan zengin bir potansiyele sahip olan yurdumuzun, ukurova'y da iine alan baz yrelerinde dzlem levhal kolektrler kullanlarak gne enerjisi yardmyla scak su retimi yaplmakta ve enerji tasarrufu salanmaktadr. Gne enerjisinden kurutma amacyla da faydalanlmaktadr. ekil 2'de 1990-1999 yllar arasnda Trkiye'nin toplam enerji ve gne enerjisi tketimi verilmitir [6]. 1999 ylnda tketilen gne enerjisinin toplam enerji ierisindeki pay ancak %0.14 olmutur. Trkiye'nin gne enerjisi bakmndan zengin blgelerinden Akdeniz, Ege ve Gneydou Anadolu Blgelerinde k aylarnda stma kadar, yaz aylarnda soutma da vazgeilemez bir gereksinimdir. Bu almada gne enerjisinden yararlanarak soutma elde edebilen sistemler tantlarak, tartlmtr.
9.0E+07 D Toplam Enerji 1 8.0E+07 -eGne Enerjisi 120000

100000 I 80000 . | g
fc

||7.0E+07 m 6.0E+07

60000 40000 20000 2000

.2

o.

5.0E+07 1990

1992

1994 Yl

1996

1998

ekil 2. Trkiye'de toplam enerji ve gne enerjisi tketiminin yllara gre deiimi GNE ENERJS LE SOUTMA TEKNOLOJLER Gne enerjisi ile soutma teknolojileri farkl adan gruplandnlabilir. Bunlar; kullanlan soutma teknii, kullanlan gne enerjisi toplama sistemi ve elde edilmek istenen soutmann scakldr. Soutma scakl genel olarak ana grupta snflandrlabilir : 1. 4/25 C (iklimlendirme) 2. -10/4 C (genel amal soutma) 3. -20/-10 C (dk scaklk uygulamalar) Gne enerjisi yardmyla soutma tekniklerini, soutma prosesinin trne, kullanlan arac maddenin fazna, evrimin ak-kapal olmasna gre farkl ekillerde snflandrmak mmkndr. Baz aratrmaclar tarafndan yaplan ([5], [7], [8]) bir snflandrma ekil 3'de verilmitir. ekilden de grlebilecei gibi gne enerjisi ile soutma iin teorik olarak bir ok soutma teknii mevcut olmasna ramen, gnmzde bu teknolojilerden sadece birka uygulanabilir durumdadr.

50

GNE ENERJS LE SOLUTMA TEKNKLER

X
AKTF SSTEMLER
ISIL SSTEMLER
Isl Dnml

X
PASF SSTEMLER
ELEKTRKL SSTEMLER Isl-Mekanik

1 Fotovoltaik Peltier

1 Fotovoltaik Buhar sktrmah

Ak evrimler

Kapal evrimler

Rankine evrimi Buhar sktrmal

Veulleumier evrimi

Buhar-jet evrimi

Kuru absorbsiyon (NH3 - CaClj)

ekil 3. Gne enerjisi ile soutma sistemleri.

Pasif sistemler dorudan binann mimarisi ile balantl olup, bu almann kapsam dndadr. Aktif sistemleri kendi arasnda sl ve elektrik sistemler olarak ikiye ayrmak mmkndr. Elektrik esasl sistemlerde, fotovoltaik piller kullanlarak, gne enerjisi yardmyla elektrik retilmekte ve bu elektrik bir soutma sistemini (klasik buhar sktrmah veya Peltier) altrmak zere kullanlmaktadr. Isl sistemler genel olarak iki balk altnda toplanabilir: sl dnml ve sl-mekanik sistemler. Islmekanik sistemlerde gne enerjisi yardmyla elde edilen sl enerji bir g evrimine (rnein Rankine) aktarlmakta, g evriminin kts ise klasik bir buhar sktrmal soutma evrimini altrmaktadr. Isl dnml sistemlerde ise, s dorudan bir soutma evrimini altrmak zere kullanlmaktadr. Isl dnml sistemler genel olarak desisif, absorbsiyonlu ve adsorbsiyonlu olmak zere ana grupta toplanabilir. Ancak kullanlan sourucunun fazna (sv, kat) veya kullanlan evrimin ak-kapah olmasna gre deiik uygulamalar mevcuttur. ekil 3'de gsterilen teknolojilerin bir ou hala aratrma ve gelitirme safhasndadr. Gnmzde, ak evrimli-kat sourmal sistemlerden dner nem alcl evrim (desisif), kapal evrimli-sv sourmal sistemlerden LiBr/fkO evrimi (absorbsiyonlu) ve yine kapal evrimli-kat sourmal sistemlerden silika jel esasl evrimler (adsorbsiyonlu) pratikte uygulanabilecek dzeyde gelitirilmilerdir. Aada bu sistem ksaca ele alnmtr. Bu sisteme ilave olarak gnmzde zerinde allan, ancak ksa srede ticari rn haline dntrlebilmesi beklenmeyen sistemler de mevcuttur. Bunlarn banda da ak evrimli-sv sourmal sistemler, kapal evrimli-kat sourmal sistemlerden kuru absorbsiyonlu (amonyak-tuz) evrimler ve sl-mekanik evrimlerden buhar-jet evrimi gelmektedir.

51

KAFALI EVRML, SIVI SOGURMALI (ABSORBSYONLU) SOUTMA SSTEMLER

Sv absorbsiyonlu soutma evrimi genel olarak buhar-sktrmal soutma evrimine benzer. Ancak buhar-sktrmal soutma evrimindeki mekanik i (genellikle elektrik) harcayan kompresrn yerini termik-kompresr ad verilen bir sistem almaktadr (ekil 4). Termik kompresrn alabilmesi iin enerji girdisi s formundadr. Bu sistemlerde soutucu akkan olarak doal akkanlar olan su veya amonyak kullanlmaktadr. Ancak ana soutucu akkana ilave olarak ikinci bir alma akkanna da ihtiya vardr. Bu da genellikle LiBr (eer soutucu akkan su ise) veya amonyak-su karm (eer soutucu akkan amonyak ise) olmaktadr. Bu iftlere ilave olarak baka akkan iftleri (F^O/bO-LiBr ve NH3/H2O+H2) ile alan absorbsiyonlu soutma sistemleri zerinde de aratrmalar yrtlmektedir [5].
Termik kompresr/

Kazan

\ Youturucu Is deitiricisi Kslma vanas

^ 'Kslma i L vanas \ Pompa Sourucu / Buharlatnc

ekil 4. Sv sourmal soutma sisteminin alma prensibi LiBr/EkO'lu soutma sistemleri gne enerjisi ile soutma uygulamalar iin en uygun absorbsiyonlu sistemlerdir. Sourucusu ve youturucusu su ile soutulan sistemlerin alabilmesi iin gerekli sl enerjinin scakl 70-95 C arasndadr. Bu scakllara yaygn olarak kullanlan ve fiyat nispeten ucuz olan dzlem levhal veya vakum tpl gne kolektrleri ile ulalabilir. LiBr/H2O'lu absorbsiyonlu soutma sistemleri kk uygulamalar iin ticari olarak retilmemektedirler. Gnmzde bu sistemler ticari olarak sadece Yazaki of Japan isimli bir firma tarafndan retilmektedirler [9]. u soutma sistemlerinde soutucu akkan su olduundan, donma tehlikesinden dolay, 5 C'nin altndaki scaklklara inilmesi mmkn deildir. Absorbsiyonlu soutma evrimleri tek etkili veya ok etkili olarak tasarlanabilmektedir. ok etkili absorbsiyonlu sistemlerinde birbirleriyle balantl alan birden fazla absorbsiyonlu soutma evrimi bulunur. Yksek scaklktaki s girdisi ile beslenen st evrimden atlan s, alt evrimi altrmak iin kullanlr [9]. NH3/H2O'lu absorbsiyonlu soutma sistemi, LiBr/H2O'lu sistemlerden daha karmak olup, gerekli sl enerjinin scakl, su soutmal sourucu ve youturuculu sistemlerde 95-120 C, hava soutmal sistemlerde ise 125-170 C mertebesindedir. Bu scaklklar elde edebilmek iin daha pahal olan vakum tpl veya parabolik gne kolektrlerinin kullanlmas gereklidir [1]. Bu scaklk aralnda tek etkili absorbsiyonlu soutma sistemlerinin etkinlikleri (COPSO) 0.6 ile 0.8 civarndadr. Daha yksek scaklklarda (140-190 C) s gereksinimi olan ift etkili absorbsiyonlu soutma sistemlerinin

52

COPSo' 1.35, etkili (s gereksinimi 220-300 C) sistemlerin COP s o ' ise 1.8'e kadar karlabilmektedir [10]. Gnmzde NH3/H2O iftli absorbsiyonlu soutma sistemleri ticari olarak genellikle ABD ve Uzak dou (Japonya, Kore, in ve Hindistan) kkenli firmalar tarafndan retilmekte ve birok uygulamada baaryla kullanlmaktadr. Ticari olarak satlan sistemlerin soutma kapasitesi genellikle 200 kW'tan (683000 BTU/h) byktr. 35 kW (120000 BTU/h) kapasiteli sistemler sadece birka rn ile snrldr. Bu rnlerin fiyatlar soutma kapasitesine gre deimekle birlikte yaklak olarak 300 USD/kW (= 90 USD/1000 BTU/h) mertebesindedir. Gnmzde, absorbsiyonlu soutma sistemlerinde yer alan pompay devre d brakmak amacyla NH3/H2O iftiyle alan sistemlere hidrojen veya helyum gaz da ilave edilmektedir. Bu tr sistemler kk kapasitelerde yurdumuzda da retilmektedirler. Gne enerjisi ile soutma sistemi gelitirilirken akkanl absorbsiyonlu soutma sistemleri de dikkate alnmaldr [11]. Gne enerjisi ile soutmann yaygnlaabilmesi iin mutlaka daha kk kapasiteli absorbsiyonlu sistemlerin gelitirilip, ticari rn haline dntrlmesi gerekmektedir [9]. Gne enerjisinin yeterli olmad durumlarda absorbsiyonlu soutma sistemini desteklemek iin genellikle yedek bir stma sistemi ilave edilir. Bu ilave stcda gaz bir yakacak (doal-gaz, LPG, propan) veya fuel-oil kullanlabilir. Eer akam ve gece saatlerinde de soutmaya ihtiya varsa gndz saatlerinde scak su retilerek depolanmas ve ilave bir stma sisteminin yannda, deiken elektrik tarifesi de gz nne alnarak gece saatlerinde daha kk kapasiteli buhar-sktrmal bir soutma sisteminin altrlmas da bir alternatif olarak dnlmelidir. KAPALI EVRML, KATI SOURMALI (ADSORBSYONLU) SOUTMA SSTEMLER Gne enerjisi yardmyla soutmada adsorbsiyonlu sistemlerinin kullanm, Tchernev'in zeolitli sistemler zerinde almasyla balamtr [12]. Bu tr sistemlerde soutucu akkan olarak genellikle su ve kat sourucu olarak silika jel, zeolitler, aktifletirilmi karbon ve alumines kullanlmaktadr [13]. Gne enerjisi yardmyla soutma iin nerilen adsorbsiyonlu soutma sistemlerinin bir ou kesintili almaktadr. Srekli alan ve iki adsorbsiyon nitesine sahip bir sistem ekil 5'de gsterilmitir [14]. Gnmzde ticari olarak satlan sistemlerde sourucu olarak silika jel kullanmaktadr [5]. Adsorbsiyonlu soutma sistemleri Japon firmalar tarafndan ticari olarak retilmekte olup, kapasiteleri genellikle 50 kW'tan byktr [7]. Adsorbsiyonlu sistemlerin altrlmas iin gerekli sl enerjinin scakl 60-90 C arasnda olup soutma etkinlikleri (COPSO) 0.3 ile 0.7 arasnda deiir [7]. Adsorbsiyonlu sistemlerin COPSO'si btn gne enerjili soutma evrimleri ierisinde en dktr [5]. Adsorbsiyonlu soutma sistemlerinin altrlmas iin gerekli scaklklar (60-90 C) dzlem levhal veya vakum tpl gne kolektrleri ile temin edilebilir. Suyun soutucu akkan olarak kullanld adsorbsiyonlu soutma sistemlerinde, donma tehlikesinden dolay, retilen soutma 0 C'nin stnde olmaldr. Su yerine metanol kullanlarak, daha dk scaklklara inilebilir [15]. Metanol ile birlikte kat sourucu olarak aktifletirilmi karbonun kullanld bir ok aratrma mevcuttur [13]. Aktifletirilmi karbon ile amonyan da kullanlmas mmkn olmakla birlikte, bu durumda yksek scaklkta sl enerji gereksinimi (>120 C) mevcuttur [14].

53

Youturucu

iuharlatrc

ekil 5. ki adsorbsiyon niteli soutma evrimi Son yllarda temeli adsorbsiyonlu soutma prensibine dayanan ve gne enerjisiyle buz retimini hedefleyen bir ok alternatif evrim nerilmitir ([12], [16], [17], [18]). Adsorbsiyonlu soutma sistemlerinin avantaj ve dezavantajlar [19] tarafndan tartlmtr. AIK EVRML, KATI SOURMALI (DEStSF) SOUTMA SSTEMLER Ak evrimler, buharlamak soutma prensibinden faydalanrlar ve souk su retmek yerine iklimlendirme havasn artlandrrlar. Buharlamak soutma eski alardan beri bilinmekte olup, iklimlendirilecek ortama gnderilen d havann nemlendirilmesiyle elde edilen soutma sadece d hava neminin dk olduu blgelerde etkili olabilmektedir. D hava neminin yksek olduu blgelerde buharlamak soutmann uygulanabilmesi iin (buharlama yoluyla soutma etkisinin artrlabilmesi) nce d hava iindeki nemin azaltlmas gerekmektedir. Nem alma ilemi iin eitli sv veya kat nem alclar kullanlmaktadr. Havann nce neminin alnp, sonra da su ile nemlendirilerek soutulmas ilemlerine desisif-buharlamak soutma denilmektedir [20], [21]. Gne enerjisiyle soutma proseslerinde genellikle kat sourucular kullanlmaktadr. Kat nem alclar genellikle tayc bir madde ile bu madde zerine tutturulan nem alcdan oluur. Kat tayc madde genellikle alminyum folye, plastik folye ve selloz kadndan yaplrken, nem alc olarak suda znen higroskobik tuzlar (LiBr, CaCl2, MgCl2 gibi), silika-jel, molekler elekler, higroskobik metal oksitler (AI2O3 gibi) ve higroskobik plastik folyeler kullanlmaktadr. Tayc ve nem alc genellikle dner bir teker halinde imal edilmektedirler. Gnmzde dner rejeneratrler ABD, Japonya, Almanya ve svire kkenli baz firmalar tarafndan bir paket halinde veya sistemi oluturan elemanlar niteler halinde ayr ayr ticari olarak satlmaktadr [7]. Bu tr sistemlerde sl enerji kat sourucunun (nem alc) nemini uzaklatrmak (rejenerasyon) iin gereklidir ve bu enerji gne kolektrleri tarafndan retilebilir. Nemli hava ierisindeki su buharnn ksmi basnc sourucunun iindekinden fazla olunca, havadan bu maddeye nem geii olur ve bylece havann nemi azalr. Sourucunun stlmasyla da, sourucudan nemi uzaklatrarak (rejenerasyon) sourucuyu eski haline getirmek mmkndr. Rejenerasyon iin gerekli sl enerjinin scakl 45-95 C arasndadr ve bu enerji dzlem veya haval gne kolektrleri tarafndan retilebilir [7]. Basit bir desisif soutma sisteminin alma prensibi ekil 6'da gsterilmitir. Kat nem alcnn

54

rejenerasyonu iin gerekli stc bir gne kolektr tarafndan beslenir. Ancak havann ok nemli olduu blgelerde, sistem buhar sktrmal bir soutma grubu tarafndan desteklenmelidir (ekil 7) [22]. Ayn prensibe gre alan sv nem alcl desisif soutma sistemleri de bulunmaktadr.

klimlendirilen oda

MI

Nemlendirici Nemlendirici

Is geri kaza ram Istc

Nem abc .Atk hava

'Atk hava

ekil 6. Desisif soutma sistemi

Souksu Is ri geri aranm ka Nemlendirici Istc .Ak hava Ak hava

klimlendirilen oda

Nem alc

ekil 7. Nemli blgeler iin buhar-sktrmal soutma evrimi destekli desisif soutma sistemi GNE ENERJL BUHAR-JET SOUTMA SSTEMLER Bu tr sistemlerde klasik buhar-sktrmal soutma evriminde bulunan youturucu, kslma vanas ve buharlatrc mevcuttur. Mekanik kompresrn yerini ise ejektr kompresr almtr (ekil 8). Kazanda soutucu akkana sl enerji ilave edilmesinden dolay yksek basn ve scaklkta soutucu akkan buharlar. Buhar, ejektrn llesinden geerken (ekil 9) hz artar ve basnc der. Bylece buharlatnc iin gerekli dk basn oluturulur.
Ejektr

Youturucu

Pompa

*it
ekil 8. Buhar-jet soutma sisteminin alma prensibi

55

Emme blgesi

Kazandan

J^r=r"

Yo|uturucuya

Buharlatncdan

ekil 9. Ejektrn alma prensibi ekil 8'de grlen sistemdeki kk pompann mevcut olmad dzenlemeler de mevcuttur [23]. Buhar-jet soutma sistemlerinde soutucu akkan olarak su, R l l , R113, R114, R141b, R142b, R134a ve HR123 denenmitir. Bu soutucu akkanlarn kazanda buharlatnlabilmeleri iin gerekli kazan scaklklar, kazan basncna da bal olarak 60 ile 180 C arasnda deimektedir [24]. R141b ile 90 C kazan, 28 C youturucu ve 8 C buharlatnc scaklnda ulalan COP so , 0.5 mertebesindedir [25]. GNE ENERJL DER SOUTMA SSTEMLER Gne enerjisi kolektrlerinden salanan enerjinin bir Rankine evrimini ve bu evrimden elde edilen mil iinin de klasik bir buhar sktrmak soutma evriminin kompresrn altrmas mmkndr. Ancak gne enerjisi ile beslenmelerinden dolay Rankine evriminde alma akkan olarak yksek scaklklar iin suyun yannda (>400 C), daha dk scaklklar iin R113 ve toluene gibi akkanlar da kullanlmaktadr. Su dnda baka bir alma akkan kullanan Rankine sistemleri ticari olarak mevcut olup "organik Rankine evrimi" olarak adlandrlmaktadrlar. Bu evrim kullanlarak ulalabilen COP deerleri 0.6-0.7 mertebesinde olmutur [5]. Fotovoltaik piller yardmyla retilen doru akmn bir invertr yardmyla alternatif akma evrilmesi ve bunun da klasik buhar sktrmal bir soutma evrimini altrmas mmkndr (ekil 10). Ancak bu tr sistemlerde elektrik enerjisinin depolanmas iin ilave nitelere ihtiya vardr. Teknik ynden halledilmesi gereken baz problemleri olan bu sistemin ilk yatnm maliyetinin absorbsiyonlu soutma sistemine gre daha dk olmas sebebiyle ileride bu ynde de baz gelimelerin olmas beklenebilir.

Youturucu t Kslma ^ vanas j

-M0(Kompresr
Buharlatnc

ekil 10. Fotovoltaik pil kullanlarak soutma

56

GNE KOLEKTRLER Gne enerjisinin, soutma sistemlerinde kullanlabilecek formda bir enerjiye dntrlebilmesi iin deiik toplayclar gelitirilmitir. Bunlarn balcalan [26]: 1. Dzlem levhal gne kolektrleri 2. Vakum tpl kolektrler 3. Sabit, younlatrmal kolektrler 4. anak tipi, younlatrmal kolektrler 5. izgisel odaklamal kolektrler 6. Gne havuzlan 7. Fotovoltaik 8. Termoelektrik Bulunulan blgenin ald gne nmna, sistemin tasannu ve imalat kalitesi gibi bir ok parametreye bal olmakla birlikte, dzlem levhal gne kolektrleri ile verimli bir ekilde elde edilebilecek su scakllan maksimum 80 C mertebesindedir. Bu deer vakum tpl kolektrler ile 180 C'ye parabolik younlatnc kolektrler ile 300 C'ye kadar kabilmektedir [23]. Klasik olarak kullanlan bu tr kolektrlerin yannda gnmzde daha verimli, daha ucuz ve daha yksek scaklklarda sl enerji retebilen gne kolektrleri zerinde de bir ok alma yrtlmektedir. rnein parabolik kolektrler tarafndan bir fiber optik zerine younlatnlan gne nlannn daha uygun bir noktaya fiber optik hat vastasyla iletilmesi ve burada kimyasal, elektrik veya sl enerjiye dntrlmesi zerine almalar yaplmaktadr (rnein [27]). Bu tr tasanmlar ile %80 mertebesinde yksek bir toplama verimi elde edilebilecei ileri srlmektedir. Gne enerjisi ile soutmada, gne kolektrnde stlan ve soutma sistemini besleyen akkann scakl (Ta), sistemin performans asndan olduka nemlidir. Belirli bir buharlatnc scakl Tbuh iin, soutma sistemini besleyen akkann scakl artka, genel olarak soutma sisteminin etkinlii (COPso) artar (ekil 11-a). Ancak, kolektrlerde stlan akkann scakl artka (Ta), sabit gne nm iddetinde kolektr verimi (T|koi.) der (ekil 11-b). Akkan scakl ile kolektr verimi arasndaki iliki, kolektr tipine baldr. Soutma sisteminin etkinliinin, kolektr verimi ile arplmasyla elde edilen toplam soutma etkinlii (COPts) dikkate alndnda ise ekil 11-c'de grld gibi, akkan scaklnn artmasyla nce COPts artmakta, belirli bir akkan scaklnda en yksek deerini (O noktas) aldktan sonra de gemektedir. Akkan scaklnn ok yksek scaklklannda toplam sistem performans (COPts) sfr olabilmektedir. Bu sebepten, gne enerjisi ile soutma sistemi tasarlanrken sadece soutma sistemi veya sadece gne kolektr dikkate alnmamal, bu ikisinin uyumu da mutlaka aratnlmaldr. ekil 11-c'de gsterilen eri belirli bir gne nm iddeti iin geerlidir. Gne nm iddetinin artmasyla birlikte, COP ts artaca gibi, COP ts 'nin maksimum olduu O noktas da daha yksek Ta scaklklannda oluacaktr (ekil 11-d). Dier bir deyile optimum nokta saa ve yukarya doru kayacaktr. Gn ierisinde ve soutma mevsimi boyunca gnlk olarak gne nm iddetinin deiecei dikkate alnarak tasanm yaplmaldr. GNE ENERJS LE SOUTMANIN DNYADA VE TRKYE'DE DURUMU Gne enerjisi ile soutma zerine ilgi zellikle son yllarda btn dnyada artmtr. Gne enerjisi ile soutmay hayata geirebilmek iin niversitelerde, aratrma kurululannda ve zel sektrde baz projeler yrtlmektedir. Bu almalardan en kapsamllanndan birisi Uluslararas Enerji Ajans (IEA)

57

tarafndan Organize edilen TASK 25 adil projedir. Bu projede, gne enerjisi destekli soutma sistemlerinin ticari olarak retilebilecek seviyeye getirilmesi amalanmaktadr. Maalesef lkemizden hibir kuruluun katlmad bu projede, birok lkeden deiik kurulu yer almaktadr. Fransa'da zellikle son 15 ylda gne enerjisi destekli baz soutma sistemleri ve prototipler imal edilmi ve denenmitir. Bunlarn birou karmak sistemler olup, genellikle kullanm aamasnda baz zorluklar karmlardr. Bunlarn ierisinden baaryla uygulanan tek ticari boyuttaki uygulama Gney Fransa'da 1992'de ina edilen 50 kW'lk bir soutma kapasitesine sahip sistemdir. Bu sistemde 130 m2 vakum tpl gne kolektr kullanlmtr. Almanya'da 1991 ylndan itibaren federal hkmet gne enerjisi ile soutma aratrmalarn desteklemektedir. Bu erevede baz rnek sistemler (demonstrasyon amal) imal edilmi ve denenmitir. Bu sistemler genellikle absorbsiyonlu (genellikle su-LiBr), adsorbsiyonlu (silika gel) veya nem almal (desisif) soutma teknolojilerini kullanmlardr. mal edilen sistemlerin kapasiteleri 7 ile 247 kW arasnda deimektedir. 1 kW'lk soutma iin tesis edilen kolektr yzey alan 0.5 m2 ile 8 m2 arasnda deimektedir. Japonya'da gne enerjisi ile soutma almalar 1974 ylnda balam ve daha sonra zellikle byk maaza ve depolarn soutulmasna ynelik olarak baz projeler gerekletirilmitir. Kurulan sistemlerin kapasiteleri 35 ile 106 kW arasnda ve COP'leri 0.7 mertebesindedir. Hollanda'da 1996 ylnda, ticari boyutta ilk desisif soutma sistemi bir ofis binasna uygulanmtr. Bu sistem binaya saatte 8500 m3 hava gndermektedir. Portekiz'de son 10 yl ierisinde 5 kW ile 60 kW arasnda kapasitelerde deien 4 adet sistem imal edilmitir. Bunlarn iki tanesi desisif, iki tanesi de absorbsiyonlu soutma evrimi kullanmlardr. Trkiye'de gne enerjisi ile soutma almalar genelde niversite ve devlete bal aratrma kurulularnda yaplmaktadr. TBTAK Marmara Aratrma Merkezi (MAM) da LiBr/HaO ile alan kk lekli bir absorbsiyonlu soutma sistemi kurulmu ve denenmitir. Sleyman Demirel niversitesi tarafndan, DPT tarafndan da desteklenen "Mevcut souk hava depolarnda gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemlerinin uygulanabilirliinin belirlenmesi, optimizasyonu ve sparta- Eirdir yresinde uygulanmas" balkl bir proje yrtlmektedir. ukurova niversitesi, Makine Mhendislii Laboratuarlarnda gne enerjisi ile soutma iin buharjet soutma sistemi denenmektedir. lkemizde tek gerek boyuttaki gne enerjisi ile soutma, Alman Solitem Gne Enerjisi Teknolojileri Ltd. ti., tarafndan Antalya'da mevcut bir otele uygulanacaktr. Bu proje TBTAKTDEB tarafndan da desteklenmekte olup, 116 kW soutma yknn gne enerjisi ile karlanmas hedeflenmitir. Projede kullanlacak 20-24 adet parabolik oluk tipi kolektrn her biri 5 m boyunda ve 1,8 m enindedir. Gnei izleme mekanizmasna sahip her bir kolektrden 5-6 kWh enerji salanaca hesaplanmtr. Gne kolektrlerinde retilecek 180 C scaklk ve 12 atm basntaki kzgn su, ortalama soutma performans (COPSO) 1.4 olan ift etkili absorbsiyonlu soutma sistemini besleyecektir [28].

58

(b)

Vakum tpl Dzlem levhal Haval

Gne nm iddeti -

ekil 11. Gne enerjili soutma sistemlerinde scak akkan scaklnn sistem performansna etkisi SONU Gne enerjisi ile soutmada gnmzde uygulanabilir grlen dzlem levhal kolektr-LiBr/H2O sistemi, fotovoltaik-buhar sktrmal sistem, fotovoltaik-termoelektrik sistemlerin yannda gelecekte 4/25 C aral iin vakumlu tp-NH3/H2O absorbsiyonlu soutma sistemi, -10/4 C aral iin anak tipi younlatrmal kolektr-kat/gaz absorbsiyonlu soutma sistem ve -20/-10 C aral iin ise parabolik younlatnclar- NH3/H2O absorbsiyonlu soutma sistemi ticari hayata aktarlabilecek en yakn sistemler olarak deerlendirilmektedir [26]. Syed ve arkadalar da [5] 20 farkl gne enerjisi ile soutma sisteminin performansn karlatrdklar almalarnda benzer sonular bulmulardr. Bu karlatrmada tm sistemin performans (kolektr+soutma sistemi) birlikte ele alnm ve farkl scaklklarda souk hava veya su elde edilmesi iin en yksek performansa sahip sistemler olarak srasyla fotovoltaik-buhar sktrmal sistemler, ift etkili LiBr/HO'lu absorbsiyonlu sistemler ve tek etkili NH3/H2O'l absorbsiyonlu sistemler bulunmutur.

s*

59

niversitelerimizde ve snrl saydaki aratrma merkezlerimizde gne enerjisi ile soutma zerine baz bamsz, birbirinden kopuk ve ok snrl bte ile yaplan almalar yerine, Enerji Bakanl koordinasyonunda niversite, aratrma merkezi ve retici firmalar da iine alan, belirli bir hedef, plan ve program erevesinde bir almann gereklilii aktr. Son yllarda lkemizde ithal yoluyla olsa da vakum tpl gne kolektrlerinin satlmaya balanmas, gne enerjisi ile soutma uygulamalar iin nemli bir admdr. Gnmzde, gne enerjisi ile soutma ekonomik adan konvansiyonel soutma teknolojileri ile yarabilecek durumda deildir. Bu sistemlerin yaygnlamas, gne enerjisi ile soutma bilincinin topluma kazandrlmas ve gelecekte bu teknolojiye uzak kalnmamas asndan, gne enerjisi ile soutma sistemleri zel destekler ile zendirilmelidir. Bu destek, vergi indirimi veya muafiyeti eklinde olabilecei gibi, yatrmlar dorudan destekleme eklinde de olabilir. KAYNAKLAR [I] G.A. Florides, S.A. Tassou, S.A. Kalogirou, L.C. Wrobel, "Review of solar and low energy cooling technologies for buildings", Renevvable and Sustainable Energy Revievvs, Vol. 6, 2002, pp.557-572. [2] R. Thevenot, "History of refrigeration throughout the World", Int. Inst. Refrigeration, Paris 1979. [3] P. Lamp, F. Ziegler, "European research on solar-assisted air conditioning", Int. J. Refrigeration, Vol. 21, No. 4, 1998, pp.89-99. [4] R. Yang, P.L. Wang, "A simulation study of performance evaluation of single-glazed and doubleglazed collectors/regenerators for an open-cycle absorption solar cooling system", Solar Energy, Vol. 71, No. 4, 2001, pp. 263-268. [5] A. Syed, G.G. Maidment, J.F. Missenden, R.M. Tozer, "A rewiev of solar assisted cooling techniques", 2. International Heat Povvered Cycles Conference, Paris, 5-7 Eyll 2001. [6] K. Kaygusuz, A. San, "Renewable energy potential and utilization in Turkey", Energy Conversion and Manangement, Vol. 44, 2003, pp. 459-478. [7] H. M. Henning, "Air conditioning with solar energy", 4th Transnational Meeting of the SERVITEC project partners, Almeria ve Barcelona, spanya, 30 Eyll-5 Ekim 2000. [8] M. Vetter, "Systeme zur thermischen Solarenergienutzung", 6. Alman-Trk Enerji Sempozyumu, zmir, 21-24 Haziran 2001. [9] G.A. Florides, S.A. Kalogirou, S.A. Tassou, L.C. Wrobel, "Design and construction of a LiBrwater absorption machine", Energy Conversion and Management, Vol. 44, 2003, pp. 2483-2508. [10] J. M. Gordon, K. Choon, "High-efficiency solar cooling", Solar Energy, Vol. 68, 2000, pp. 23-31. [II] T. Ylmaz, "Soutma Teknolojisi", Adana, 2001. [12] A. Boubakri, "A New conception of an adsorptive solar povvered ice maker", Renewable Energy, Vol. 28, 2003, pp. 831-842. [13] A. P. F. Leitea, M. Daguenet, "Performance of a new solid adsorption ice maker with solar energy regeneration", Energy Conversion and Management, Vol. 41, 2000, pp. 625-1647. [14] S. Mande, P. Ghosh, V.V. Kishore, K. Oertel, U. Sprengel, "Development of an advanced solarhybrid adsorption cooling system for decentralized storage of agricultural products in India", Clima 2000, Brussels, 30 Austos-2 Eyll 1997. [15] K. Oertel, "Realization of user's requirements in case of cold storage with solar adsorption techniques", FVS Workshop on Solar Sorption Cooling", Stuttgart, 16-17 Ekiml997. [16] R. Z. Wang, Y. X. Xu, J. Y. Wu, W. Wang, "Experiments on heat-regenerative adsorption refrigerator and heat pump", Int. J. Energy Res., Vol. 22,1998, pp. 935-941. [17] R. Z. Wang, M. Li, Y. X. Xu, J. Y. Wu, "An energy efficient hybrid system of solar powered water heater and adsorption ice maker", Solar Energy, Vol. 68, No. 2, 2000, pp. 189-195. [18] M. Li, R.Z. Wang, "A study of the effects of collector and environment parameters on the

60

performance of a solar powered solid adsorption refrigerator", Renewable Energy, Vol. 27, 2002, pp 369-382. [19]E.E. Anyanwu, "Review of solid adsorption solar refrigerator I: An overvievv of the refrigeration cycle", Energy Conversion and Management, Vol. 44,2003, pp. 301-312. [20] A Ylmaz, O. Bykalaca, T. Ylmaz, "Nem almal (desisif) soutma sistemleri", Tesisat Dergisi, Say 34,1998, s. 145-150. [21] T. Ylmaz, O. Bykalaca, "Desisif-evaporatif soutma sistemleri", IV. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi, zmir, 4-7 Kasm 1999, s. 165-181. [22]H-M. Henning, T. Erpenbeck, C. Hindenburg, I. S. Santamaria, "The potential of solar energy use in desiccant cooling cycles", International Journal of Refrigeration, Vol 24, No 3, 2001. [23]V. M. Nguyen, S. B. Riffat, P. S. Doherty, "Development of a solar-povvered passive ejector cooling system", Applied Thermal Engineering, Vol. 21,2001, pp. 157-168. [24] H. El-Dessouky, H. Ettouney, I. Alatigi, G. Al-Nuwaibit, "Evaluation of steam jet ejectors", Chemical Engineering and Processing, Vol. 41,2002, pp. 551-561. [25] B. J. Huang, J. M. Chang, V. A. Petrenko, K. B. Zhuk, "A solar ejector cooling system using refrigerant R141b", Solar Energy, Vol. 64,1998, pp. 223-226. [26] R. Best, N. Ortega, "Solar refrigeration and cooling, Renewable Energy", Vol. 16, 1999, pp. 685690. [27] D. Feuermann and J. M. Gordon, "Solar fiber-optic mini-dishes: A new approach to the efficient collection of sunlight", Solar Energy, Vol. 65, No. 3, 1999, pp. 159-170. [28] L. olak, A. Durmaz, A. Lokurlu, "Gne enerjisi ile buhar retimi ve absorbsiyonlu soutma uygulamas", 22. Enerji Tasarrufu Haftas Etkinlikleri, 23 - 24 Ocak 2003.

61