Oskar Fabian

pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim

Andrij Rovenchak
Katedra Fizyki Teoretycznej, Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki, Lww, Ukraina Streszczenie: W artykule s podane: krtki szkic biograczny oraz bibliograa prac Oskara Fabiana, pierwszego profesora zyki matematycznej na Uniwersytecie Lwowskim.

Oskar Fabian the rst chair of theoretical physics on the University of Lvov
Abstract: Short biographical outline as well as the bibliography of works of Oskar Fabian the rst professor of mathematical physics on the University of Lvov are presented.

1. Wstp
Szybki rozwj zyki w cigu XIX wieku doprowadzi do powstania specjalizacji wrd zykw. W wyniku tego w drugiej poowie XIX wieku teoretycy zaczli obejmowa osobne katedry na uniwersytetach; zostay take utworzone stanowiska profesorw zyki matematycznej (tak wtedy nazywano zyk teoretyczn), najpierw nadzwyczajnych, a w niedugim czasie i zwyczajnych [1]. Ten proces by przede wszystkim charakterystyczny dla Niemiec i Austrii, obszaru wpywu jzyka niemieckiego ([2], s. 4951). Podamy przykadowo kilka nazwisk: Rudolf Clausius zosta powoany na Katedr Fizyki Matematycznej na Politechnice w Zurychu w roku 1855; Ludwig Boltzmann zosta profesorem nadzwyczajnym zyki matematycznej na Uniwersytecie w Grazu w roku 1863, a profesorem zwyczajnym w roku 1869; Emil Warburg by powoany na stanowisko profesora nadzwyczajnego zyki matematycznej na Uniwersytecie w Strasburgu; Gustav Kirchho obj Katedr Fizyki Matematycznej na Uniwersytecie Berliskim w roku 1875. Wczeniejsze katedry w niektrych innych miejscach, na przykad, na Uniwersytecie w Turynie (gdzie Avogadro zosta powoany na stanowisko profesora w roku 1821 [3], a po nim Cauchy w 1831 r., po jej odnowieniu ([4], s.368)), s nieco poza wymienionym wyej procesem, majc stosunek do tego kierunku zyki raczej nomine, non re, dlatego e pniej nie stay si katedrami zyki teoretycznej. Zaznaczmy, e pierwsza katedra zyki matematycznej w Stanach Zjednoczonych pojawia si w roku 1871 w Yale College z Josiah Willardem Gibbsem jako kierownikiem ([5], s. 56). W latach 187273 rwnie zostay zaoone pierwsze katedry zyki matematycznej na Uniwersytecie Jagiel-

loskim w Krakowie i na Uniwersytecie Lwowskim. Ich kierownikami byli odpowiednio Edward Skiba i Oskar Fabian [6].

2. Biograa
Oskar Fabian (rys. 1) urodzi si 28 lutego 1846 r. w Nowym Dworze koo Warszawy w rodzinie Szymona Fabiana, aptekarza, i jego ony Berthy. W 1864 r. uko-

Rys. 1. Oskar Fabian (fot. Edward Trzemeski, we Lwowie)

czywszy studia gimnazjalne w Warszawie wstpi na wydzia matematyczno-zyczny Warszawskiej Szkoy Gwnej, ktrej studentem pozostawa do roku 1868. Nastp-

Pocztkowo ten tekst pojawi si w Acta Physica Polonica A 116, 109 (2009) w jzyku angielskim. Przygotowanie tekstu polskiego: Solomija Buk i Andrij Rovenchak.

POSTPY FIZYKI

TOM 60

ZESZYT 5

ROK 2009

205

A. Rovenchak Oskar Fabian, pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim nie ksztaci si na Wydziale Filozocznym Uniwersytetu Wiedeskiego (186870), tu 10 maja 1870 roku uzyska stopie doktora lozoi, potem na krtko przenis si na Uniwersytet w Heidelbergu (187071). W Wiedniu te uzyska uprawnienia nauczyciela gimnazjalnego matematyki i zyki. W latach 187173 Oskar Fabian by nauczycielem szkoy realnej we Lwowie [7,8]. W roku 1872 habilitowa si na docenta prywatnego zyki matematycznej na Uniwersytecie Lwowskim [9] na podstawie dwch prac: O zbienoci i rozbienoci szeregw nieskoczonych i Uginanie si wiata i dugo fal. 14 wrzenia 1873 roku Oskar Fabian zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym, a 20 maja 1881 profesorem zwyczajnym zyki matematycznej Uniwersytetu Lwowskiego [10]. W latach 187681 jednoczenie peni obowizki docenta prywatnego Politechniki Lwowskiej [10,11]. Oskar Fabian by dziekanem Wydziau Filozocznego Uniwersytetu Lwowskiego dwa razy, w roku akademickim 1884/85 [8,10] i 1896/97 [12]. W latach 187780 peni obowizki sekretarza, a w latach 188283 zosta wybrany na prezesa Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika we Lwowie, ktrego by te pniej wiceprezesem w cigu kilku lat. W roku 1874 dr Fabian zosta czonkiem Komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli gimnazjw i szk realnych [13]. Od roku 1885 Oskar Fabian by te czonkiem cesarskiej Leopoldysko-Karoliskiej Akademii w Halle [14]. W maju 1883 roku by on proponowany na czonka korespondenta Akademii Umiejtnoci w Krakowie, lecz otrzyma siedem gosw, mniej ni wymagana wikszo omiu, i nie zosta wybrany [15]. Oskar Fabian by aktywnym popularyzatorem nauki. W dostpnej literaturze midzy innymi znajduj si odwoania do jego odczytw O yciu rolin na wykadach naukowych dla kobiet (Lww, 1871) [16] i Ueber Crookssche Versuche bezglich der strahlenden Materie, mit Experiment [O prbach eksperymentalnych Crookesa powizanych z materi promienist] dla Zwizku Wojskowo-Naukowego (Lww, 1881) [17]. Niewiele jest informacji o yciu rodzinnym Profesora Fabiana. Jego ona Eugenia (18541922) bya crk Wawrzyca murki, matematyka uwaanego za prekursora Lwowskiej Szkoy Matematycznej. Modszy brat Oskara, Aleksander (18471910), idc w lady ojca zosta lekarzem [7,18]. Oskar Fabian zmar 27 padziernika 1899 roku we Lwowie w wieku 53 lat [12,19] i zosta pochowany na Cmentarzu yczakowskim (rys. 2). Zainteresowania naukowe Profesora Fabiana obejmuj rne aspekty matematyki (m.in. problemy zbienoci szeregw), zyki (rozchodzenie si wiata, wasnoci wody i lodu, promienisty stan materii), jak te niektre zagadnienia astronomii, meteorologii i pedagogiki. Ogosi on drukiem ponad trzydzieci prac, ktrych lista jest podana w nastpnym rozdziale. Lista ta obejmuje m.in. kilka recenzji dotyczcych aktualnych tematw zyki wspczesnej, podrcznik z matematyki dla szk rednich (w j206

Rys. 2. Nagrobek Oskara Fabiana (fot. Oena Kiktyeva, maj 2009 r. we Lwowie)

zyku polskim i niemieckim) oraz kurs uniwersytecki z mechaniki analitycznej (rys. 3). Niestety, mimo swego krtkiego, lecz intensywnego ycia organizacyjnego i naukowego, Oskar Fabian nie po-

Rys. 3. Okadka podrcznika Zarys mechaniki analitycznej

POSTPY FIZYKI

TOM 60

ZESZYT 5

ROK 2009

A. Rovenchak Oskar Fabian, pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim zostawi nastpcw naukowych. Po jego przedwczesnej mierci w roku 1899 katedr na Uniwersytecie Lwowskim obj wybitny polski zyk Marian Smoluchowski. 3. Bemerkung ber die Bedingung der kleinsten prismatischen Ablenkung der Lichtstrahlen, Repertorium fr Experimental-Physik, fr physikalische Technik, mathematische und astronomische Instrumentenkunde, 1873, B. IX, s. 8487. 4. Matematyka dla szk rednich, napisana wedle systemu i ze wspudziaem Wawrzyca murki: I.A. Geometrya na klasy nisze. Zeszyt I, na 1-sz i 2-g klas. Lww: Nakadem ksigarni Seyfartha i Czajkowskiego, 1876, IV + 104 s. 5. Lehrbuch der Mathematik, bearbeitet nach dem Lehrsisteme und unter Mitwirkung des Universittsprofessors Lorenz murko: I.A. Geometrie fr die unteren Klassen. I. Heft, fr die 1ste und 2te Klasse. Lemberg: Verlag von Seyfarth und Czajkowski, 1876, IV + 90 S. 6. Obliczanie wartoci szeregw nieskoczonych, a zwaszcza o bardzo sabj zbienoci, Pamitnik Akademii Umiejtnoci w Krakowie. Wydzia matematyczno-przyrodniczy, 1876, Tom drugi, s. 3756. 7. Przyczynek do poznania ksztatu linii prnoci wody nasyconej, Rozprawy i sprawozdania z posiedze Wydziau matematyczno-przyrodniczego Akademii Umiejtnoci, 1876, T. III, s. 6883, Tabl. IV.

3. Bibliograa prac Oskara Fabiana

Uoenie poniszej bibliograi zaczto od spisu publikacji podanego przez Finkla i Starzyskiego [10]. Dalsze wane rda to bibliograa Karola Estreichera [20] oraz sprawozdania z pimiennictwa naukowego polskiego [21]. Publikacje w wydaniach Akademii Umiejtnoci s te podane w wykazie w [22]. Niestety, te rda nie zawsze podaj dokadne odnoniki dla wszystkich pozycji, a czasem tytuy prac s podane tylko w przyblieniu. Dla otrzymania kompletnego spisu publikacji przejrzano wszystkie numery Kosmosu za lata 187699 oraz odpowiednie czasopisma Akademii Umiejtnoci. Wszystkie pozycje zostay sprawdzone de visu dla uniknicia bdw. Strony pocztkowe niektrych artykuw s podane na rys. 46. 1. O zbienoci i rozbienoci szeregw nieskoczonych, Roczn. Tow. techn. (Lww), 1871, T. II, s. 118. 2. Uginanie si wiata i dugo fal, Roczn. Tow. techn. (Lww), 1871, T. II, s. 91150.

Rys. 4. Niektre wczesne prace Oskara Fabiana

POSTPY FIZYKI

TOM 60

ZESZYT 5

ROK 2009

207

A. Rovenchak Oskar Fabian, pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim

Rys. 5. Artykuy Oskara Fabiana z roku 1877

8. Beitrag zur Kenntniss der Spannungskurve des gesttigten Wassers, Repertorium fr Experimental-Physik, fr physikalische Technik, mathematische und astronomische Instrumentenkunde, 1876, B. XII, s. 397404. 9. [Sprawozd.:] Recherches sur llasticit do lair sous de faibles pressions, par M. Amagat, Comptes rendus Nr. 15, 1876, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1876, Rok I, s. 232233. 10. [Sprawozd.:] Vitesse du ux thermique dans une barre de fer, par M. Decharme, Comptes rendus Nr. 13 et Nr. 16, 1876, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1876, Rok I, s. 233234. 11. O rozcigalnoci i sprystoci lodu, Rozprawy i sprawozdania z posiedze Wydziau matematyczno-przyrodniczego Akademii Umiejtnoci, 1877, T. IV, s. 159176, Tabl. IV. 12. Ueber Dehnbarkeit und Elastizitt des Eises, Repertorium fr Experimental-Physik, fr physikalische Technik, mathematische und astronomische Instrumentenkunde, 1877, B. XIII, s. 447457. 208

13. Rozcigalno i sprysto lodu, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1877, [Rok II], s. 138140. 14. [Sprawozd.:] Ueber die Natur der Gasmolekle; von Prof. Ludwig Boltzmann in Graz (Sitzungsberichte d. k. Akad. d. Wiss. in Wien. Dezember 1876), Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1877, [Rok II], s. 144145. 15. [Sprawozd.:] Ueber die Diusion und die Frage, ob Glas fr Gase undurchdringlich ist; von Prof. Quincke in Heidelberg (Poggendors Annalen Bd. CLX), Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1877, [Rok II], s. 145146. 16. Der Newtonsche Binomialsatz und die Logarithmen, Zeitschrift fr das Realschulwesen (Wien), 1877, II. Jahrgang, s. 705720. 17. O zasadniczych prawach przyrody, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1879, Rok IV, s. 161198, 269290, 377387. TOM 60 ZESZYT 5 ROK 2009

POSTPY FIZYKI

A. Rovenchak Oskar Fabian, pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim 18. [Sprawozd.:] Dr J. Puluj. Ueber die Abhaengigkeit der Reibung der Gase von der Temperatur (Sitzungsberichte der Wiener Akademie der Wissenschaften. Bd. LXXVII.), Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1879, Rok IV, s. 207209. 19. [Sprawozd.:] Dr J. Puluj. Ueber die Reibung der Gase der Daempfe (Sitzungsberichte der Wiener Akademie der Wissenschaften. Bd. LXXVIII.), Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1879, Rok IV, s. 209210. 20. [Sprawozd.:] Dr J. Puluj. Ueber die innere Reibung in einem Gemische von Kohlensaeure und Wassersto (Sitzungsberichte der Wiener Akademie der Wissenschaften. Bd. LXXIX.), Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1879, Rok IV, s. 210. 21. [Streszczenie z pracy Knoblaucha p. t.:] Ueber die elliptische Polarisation der von Metallen reektirten Waermestrahlen, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1880, Rok V, s. 209210. 22. O tak zwanym czwartym stanie skupienia, Rozprawy i sprawozdania z posiedze Wydziau matematyczno-przyrodniczego Akademii Umiejtnoci, 1881, T. VIII, s. 231267. 23. Zasada momentw przygotowanych, przyczynek do mechaniki analitycznej, Rozprawy i sprawozdania z posiedze Wydziau matematyczno-przyrodniczego Akademii Umiejtnoci, 1881, T. VIII, s. 287298. 24. Nauka zyki w Uniwersytecie: [przemwienie z okazji rozpoczcia roku szkolnego 1881/2], Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1881, Rok VI, s. 466478. 25. O ruchach czsteczkowych w gazach, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1881, Rok VI, s. 24. 26. O dowiadczeniach Crookesa, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1881, Rok VI, s. 89. 27. O promienistym stanie materyi, Wszechwiat, 1882, T. I, No 1, s. 25, 2225, 3741.

Rys. 6. Niektre artykuy Fabiana z lat 188090

POSTPY FIZYKI

TOM 60

ZESZYT 5

ROK 2009

209

A. Rovenchak Oskar Fabian, pierwszy kierownik katedry zyki teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim 28. O pojciu grawitacyi, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1882, Rok VII, s. 5666. 29. O przejciu planety Wenus przed tarcz soca, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1883, Rok VIII, s. 5. 30. Jeszcze swko o tak zwanym czwartym stanie skupienia, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1884, Rok IX, s. 8289. 31. [Mowa zagajajca XII. Walne Zgromadzenie Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika we Lwowie], Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1884, Rok IX, s. 3739. 32. Zarys mechaniki analitycznej jako wstp do zyki umiejtnej, Lww: nak. Towarzystwa Pedagogicznego, 1886, 240 s. 33. Kartka z yciorysu astronoma, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1886, Rok XI, Zeszyt III, s. 164174. 34. W Alpach i w Tatrach (urywek z meteorologii gr), Ateneum: pismo naukowe i literackie (Warszawa), 1888, Rok XIII, T. III, Zeszyt I(Lipiec), s. 5474. 35. Urywek z najnowszych dziejw zyki, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1890, Rok XV, s. 116. 36. [Sprawozd.:] Siy przyrody. Popularny wykad zyki i jej gwnych zastosowa na podstawie dziea Le monde physique. Guillemin. Opracowali Rozalia Nusbaumowa i Henryk Silberstein, Warsz. 1893, Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw imienia Kopernika, 1894, Rok XIX, s. 139140.

Literatura
[1] Ch. Jungnickel, R. McCormmach, Intellectual Mastery of Nature: Theoretical Physics from Ohm to Einstein: The Now Mighty Theoretical Physics, 18701925 (University of Chicago Press, Chicago 1990). [2] I.R. Morus, When Physics Became King (University of Chicago Press, Chicago 2005). [3] D. Thorburn Burns, G. Piccardi, L. Sabbatini, Microchimica Acta 160, 57 (2008). [4] F. Cajori, A History of Mathematics (AMS Chelsea Publishing, Providence, Rhode Island 1999. [5] J. Mehra, H. Rechenberg, The Historical Development of Quantum Theory: Its Foundation and the Rise of Its Diculties, 19001925 (Springer, New York 2001). [6] Z. Zikowska, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, nr 2, s. 313 (1987). [7] Polski sownik biograczny, t. VI (Krakw 1948), s. 335. [8] Leopoldina Archiv., Nr. 2552. [9] sterreichisches biographisches Lexikon, 18151950, B. 1 (Wien 1993), s. 279. [10] L. Finkel, S. Starzyski, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 2 (Lww 1894), s. 249. [11] Politechnika Lwowska 18441945 (Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1993). [12] Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, zestawi W. Hahn, t. 1: 1894/951897/98 (Lww 1899), t. 2: 1898/991909/10 (Lww 1912). [13] Zs. sterreichischen Gymnasien 25, 863 (1874). [14] Leopoldina: Amtliches Organ der Kaiserlichen Leopoldino-Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher, Heft XXXV, Nr. 11, November 1899. [15] Rozpr. sprawozd. Wydz. mat.-przyr. Akad. Umiej. XI, XXIX (1884). [16] Kosy: Czasopismo ilustrowane tygodniowe, Warszawa, 4(16) marca 1871, nr 298, t. XII, s. 165. [17] Organ der Militr-wissenschaftlichen Vereine, XXII Band, Wien 1881, s. 39. [18] S. Komiski, Sownik lekarzw polskich obejmujcy oprcz krtkich yciorysw lekarzy polakw oraz cudzoziemcw w Polsce osiadych, dokadn bibliogra lekarsk polsk od czasw najdawniejszych a do chwili obecnej (nakad autora, Warszawa 1883[1885]. [19] Wspomnienie pomiertne, Kosmos XXIV, 564 (1899). [20] K. Estreicher, Bibliograa polska XIX stulecia; lata 18811900, t. 1: AF (Krakw 1906), s. 381. [21] Prace matematyczno-zyczne 1, 181, 195 (1888); 3, 218 (1892). [22] Kwartalnik historyczny, Organ Towarzystwa historycznego zaoony przez Xawerego Liskego, pod red. Oswalda Balzera. Rocznik V, Lww: nakadem Towarzystwa historycznego, 1891. Dodatek, s. 68.

Podzikowanie
W przygotowaniu tej pracy bya niezbdna pomoc wielu osb. Przede wszystkim wyraam wdziczno swemu ojcu Adamowi (Lwowska Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka), poniewa bez jego pomocy po prostu nie potrabym zebra wikszej czci podanej bibliograi. Dzikuj take wielu osobom za wspprac w lokalizacji i udostpnieniu materiaw. Oto one: Johannes Eschrich (Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina, Halle, Niemcy), Dr. Emmerich Kelih (Universitt Graz, Austria), Grzegorz Kbek (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego), Dr. Svyatoslav Kondrat (Max-Planck-Institut fr Metallforschung, Stuttgart, Niemcy), Evelyn sterreich (Universitt zu Lbeck, Niemcy), Charles Riley (Yale University, New Haven, Connecticut, USA), Prof. Andrzej Kajetan Wrblewski (Uniwersytet Warszawski). Wskazwki personelu naukowego Muzeum Cmentarz yczakowski te byy pomocne.

210

POSTPY FIZYKI

TOM 60

ZESZYT 5

ROK 2009