De Cuong Bai Giang Logic Hoc Dai Cuong

nguyÔn anh tuÊn
L«gÝc häc ®¹i c−¬ng

S¸ch gi¸o khoa dïng trong çc tr−êng ®¹i häc
Hµ néi 2006
1
Lêi nãi ®Çu
Bµi më ®Çu. NhËp m«n l«gÝc häc (3tiÕt)
1. §èi t−îng cña l«gÝc häc
1.1. §Æc thï cña l«gÝc häc nh− lµ khoa häc
Gi¶i thÝch 3 nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ “l«gÝc”.
Kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc lµ t− duy. §©y lµ khoa häc vÒ t− duy.
Cã nhiÒu khoa häc kh¸c còng nghiªn cøu t− duy, riªng l«gÝc häc lµ khoa
häc vÒ çc h×nh thøc vµ çc quy luËt cña t− duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý.
1.2. T− duy víi t− çch lµ kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc
Nªu çc tiÒn ®Ò sinh häc vµ x· héi cho sù h×nh thµnh t− duy ë con ng−êi.
Tõ ®ã nªu ®Þnh nghÜa: t− duy lµ sù ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t hiÖn
thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng−êi, ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi x· héi
trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i biÕn thÕ giíi xung quanh.
- Nªu 4 ®Æc ®iÓm cña t− duy mµ ®Þnh nghÜa trªn ®Ò cËp ®Õn (tr. 3-4 Gi¸o
tr×nh).
1.3. Mèi quan hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷
Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu toµn diÖn ®Ó thÓ hiÖn çc t− t−ëng - ®Çu
tiªn d−íi d¹ng çc tæ hîp ©m thanh, sau ®ã d−íi d¹ng çc ký tù.
Ng«n ng÷ gi÷ vai trß lµ ph−¬ng tiÖn thu nhËn vµ cñng cè çc tri thøc, l−u
gi÷ vµ truyÒn b¸ chóng cho nh÷ng ng−êi kh¸c, lµ vá bäc vËt chÊt cña t− t−ëng.
1. 4. Néi dung vµ h×nh thøc cña t− t−ëng
PhÇn hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi chÝnh lµ
néi dung cña t− duy. VÒ thùc chÊt nã lµ hÖ thèng tri thøc ®−îc kÕt thµnh tõ
nh÷ng ý nghÜ, t− t−ëng.
H×nh thøc cña t− duy hay, h×nh thøc l«gÝc, lµ kÕt cÊu cña t− t−ëng, lµ
ph−¬ng thøc liªn hÖ çc bé phËn cña t− t−ëng. Nh÷ng h×nh thøc t− t−ëng chung
vµ réng nhÊt lµ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn, vµ chøng minh. Còng nh− néi
dung, çc h×nh thøc nµy kh«ng ph¶i do chÝnh t− duy sinh ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh
çc mèi liªn hÖ cÊu tróc cña çc ®èi t−îng hiÖn thùc.
2
1.5. Mèi liªn hÖ cña çc h×nh thøc l«gÝc. Quy luËt cña t− duy
Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong,
b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a çc ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn
x¸c ®Þnh.
T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a çc t− t−ëng ®Ó
t¹o ra çc h×nh thøc l«gÝc, nh− ®· biÕt ë trªn. Nh−ng çc h×nh thøc l«gÝc còng
liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy.
Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng
còng mang tÝnh chÊt chung, phæ biÕn. Vµ nÕu chóng l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh
thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n
cña t− duy.
Çc quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: çc quy
luËt t− duy h×nh thøc vµ çc quy luËt t− duy biÖn chøng. Çc quy luËt t− duy
h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy
®ñ.
1. 6. TÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy
Çc kh¸i niÖm “tÝnh ch©n thùc” vµ “tÝnh ®óng ®¾n” g¾n liÒn t−¬ng øng
víi néi dung vµ h×nh thøc cña çc t− t−ëng.
TÝnh ch©n thùc cña t− duy lµ thuéc tÝnh cña t− duy t¸i t¹o l¹i hiÖn thùc
nh− nã vèn cã, t−¬ng thÝch víi nã vÒ néi dung, biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña t− duy ®¹t
tíi ch©n lý.
Cßn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy l¹i lµ thuéc tÝnh c¨n b¶n kh¸c biÓu thÞ kh¶
n¨ng t− duy t¸i t¹o trong cÊu tróc cña t− t−ëng cÊu tróc kh¸ch quan cña hiÖn
thùc.
Trong t− duy viÖc ®¶m b¶o tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cã ý nghÜa to
lín. Chóng lµ hai ®iÒu kiÖn c¨n b¶n ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ suy luËn x¸c thùc.
L«gÝc h×nh thøc quan t©m chñ yÕu ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy. §ã lµ
vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Nh−ng tÝnh ®óng ®¾n kh«ng ph¶i ®−îc dÉn xuÊt tõ çc
quy t¾c l«gÝc häc, mµ lµ dÉn xuÊt tr−íc hÕt tõ “tÝnh ®óng ®¾n” cña tån t¹i kh¸ch
3
quan, tÝnh cã trËt tù cña chÝnh nã. TÝnh ®óng ®¾n cña t− duy vèn ph¶n ¸nh tr−íc
hÕt tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi, ®· n¶y sinh vµ tån t¹i tù ph¸t tõ l©u
tr−íc khi con ng−êi ®óc kÕt çc quy t¾c. Cßn çc quy t¾c l«gÝc chØ lµ nh÷ng
thµnh tùu trªn con ®−êng thÊu hiÓu b¶n chÊt cña t− duy ®óng ®¾n vµ nh÷ng tÝnh
quy luËt t¸c ®éng trong nã.
2. L−îc sö ph¸t triÓn cña l«gÝc häc
2.1. Sù xuÊt hiÖn vµ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña l«gÝc häc h×nh thøc
truyÒn thèng
L«gÝc häc cã lÞch sö l©u dµi vµ phong phó g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn
x· héi nãi chung. Sù xuÊt hiÖn cña l«gÝc häc nh− lµ lý thuyÕt vÒ t− duy ®· cã
sau thùc tiÔn con ng−êi suy nghÜ hµng ngh×n n¨m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña
lao ®éng s¶n xuÊt con ng−êi ®· hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn dÇn çc kh¶ n¨ng suy
nghÜ, råi biÕn t− duy cïng çc h×nh thøc vµ quy luËt cña nã thµnh kh¸ch thÓ
nghiªn cøu.
Nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc ®· lÎ tÎ xuÊt hiÖn trong suy t− ng−êi cæ ®¹i tõ h¬n 2,5
ngh×n n¨m tr−íc ®©y ®Çu tiªn ë Ên §é vµ Trung Quèc. Sau ®ã chóng ®−îc v¹ch
th¶o ®Çy ®ñ h¬n ë Hyl¹p vµ Lam·.
Cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm xuÊt hiÖn l«gÝc häc. Thø nhÊt, sù ra ®êi
vµ ph¸t triÓn ban ®Çu cña çc khoa häc, tr−íc hÕt lµ cña to¸n häc. Sinh ra trong
®Êu tranh víi thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o, khoa häc dùa c¬ së trªn t− duy duy lý ®ßi
hái ph¶i cã suy luËn vµ chøng minh. Do vËy, l«gÝc häc ®· n¶y sinh nh− lµ ý ®å
v¹ch ra vµ luËn chøng nh÷ng ®ßi hái mµ t− duy khoa häc ph¶i tu©n thñ ®Ó thu
®−îc kÕt qu¶ t−¬ng thÝch víi hiÖn thùc.
Hai lµ sù ph¸t triÓn cña thuËt hïng biÖn trong ®iÒu kiÖn d©n chñ Hyl¹p cæ
®¹i.
Ng−êi s¸ng lËp l«gÝc häc - “cha ®Î cña l«gÝc häc” lµ triÕt gia lín cña
Hyl¹p cæ ®¹i, nhµ b¸ch khoa Arixt«t (384-322 tr. cn.). ¤ng viÕt nhiÒu c«ng tr×nh
vÒ l«gÝc häc cã tªn gäi chung lµ “Bé c«ng cô”, trong ®ã chñ yÕu tr×nh bµy vÒ
suy luËn vµ chøng minh diÔn dÞch. Arixt«t cßn ph©n lo¹i çc ph¹m trï – nh÷ng
4
kh¸i niÖm chung nhÊt vµ kh¸ gÇn víi ph©n lo¹i tõ tr−íc cña §ªm«crit vÒ ph¸n
®o¸n. ¤ng ®· ph¸t biÓu ba quy luËt c¬ b¶n cña t− duy, trõ luËt lý do ®Çy ®ñ. Häc
thuyÕt l«gÝc cña Arixt«t ®Æc s¾c ë chç, d−íi d¹ng ph«i thai nã ®· bao hµm tÊt c¶
nh÷ng phÇn môc, trµo l−u, çc kiÓu cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i nh− x¸c suÊt, biÓu
t−îng, biÖn chøng.
Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña l«gÝc häc h×nh thøc g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc
x©y dùng l«gÝc quy n¹p diÔn ra tõ thÕ kû XVII ®i liÒn víi tªn tuæi cña nhµ triÕt
häc vµ tù nhiªn häc kiÖt xuÊt ng−êi Anh Ph. Bªc¬n (1561-1626). ¤ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc quy n¹p. “... L«gÝc häc ®ang cã, lµ v« dông trong viÖc ®em l¹i
tri thøc míi”1. V× thÕ Bª c¬n ®· viÕt “Bé c«ng cô Míi” nh− lµ thø ®èi nghÞch víi
“Bé c«ng cô” cña Arixt«t, trong ®ã tËp trung v¹ch th¶o çc ph−¬ng ph¸p quy
n¹p ®Ó x¸c ®Þnh sù phô thuéc nh©n qu¶ gi÷a çc hiÖn t−îng. §ã chÝnh lµ c«ng
lao to lín cña Bªc¬n.
L«gÝc quy n¹p vÒ sau nµy ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Anh §z. Mill (1806-
1873) hÖ thèng ho¸ vµ ph¸t triÓn thªm trong t¸c phÈm hai tËp “HÖ thèng l«gÝc
häc tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p”. Nã ®· ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp
theo cña nhËn thøc, thóc ®Èy khoa häc v−¬n tíi tÇm cao míi.
Nh÷ng nhu cÇu cña khoa häc kh«ng chØ vÒ ph−¬ng ph¸p quy n¹p, mµ cßn
vÒ ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch vµo thÕ kû XVII ®· ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Ph¸p R.
§ªçc (1596-1650) nhËn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶. Trong t¸c phÈm “LuËn vÒ ph−¬ng
ph¸p...”, dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu to¸n häc, «ng ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña diÔn
dÞch nh− lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc c¬ b¶n nhÊt.
Nh÷ng ng−êi theo §ªçc ë tu viÖn Por-Roiale lµ A. Arn« vµ P. Nhik¬n ®·
viÕt cuèn s¸ch “L«gÝc häc, hay nghÖ thuËt t− duy”. Nã ®· næi tiÕng d−íi tªn gäi
“L«gÝc häc Por-Roiale” vµ trong thêi gian rÊt dµi ®−îc dïng nh− lµ s¸ch gi¸o
khoa l«gÝc häc. Çc t¸c gi¶ ë ®©y ®· v−ît xa ranh giíi cña l«gÝc häc truyÒn
thèng vµ chó ý nhiÒu ®Õn ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc, ®Õn l«gÝc cña
1
Ph. Bªc¬n. Toµn tËp, t. 2. Nxb. T− t−ëng M., 1978. Tr. 13.
5
ph¸t minh. ViÖc t¹o ra “nh÷ng l«gÝc häc më réng” kiÓu Êy ®· trë thµnh ®iÓm
®Æc thï ë thÕ kû XIX - XX.
2.2. Sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n
Cuéc çch m¹ng thùc sù trong çc nghiªn cøu l«gÝc diÔn ra nhê sù xuÊt
hiÖn vµo nöa sau thÕ kû XIX l«gÝc to¸n, chÝnh nã ®· më ra mét thêi kú míi,
hiÖn ®¹i trong sù ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Nh÷ng ph«i thai cña l«gÝc to¸n ®· cã ngay tõ ë Arixt«t, còng nh− ë çc
nhµ kh¾c kû kÕ tôc «ng, d−íi d¹ng çc yÕu tè cña l«gÝc vÞ tõ, lý thuyÕt çc suy
luËn t×nh th¸i vµ l«gÝc mÖnh ®Ò.
Nh÷ng thµnh tùu ngµy cµng nhiÒu cña to¸n häc vµ sù th©m nhËp cña çc
ph−¬ng ph¸p to¸n vµo çc khoa häc kh¸c ngay ë nöa sau thÕ kû XIX ®· ®Æt ra
hai vÊn ®Ò c¬ b¶n. Thø nhÊt, lµ øng dông l«gÝc häc ®Ó x©y dùng c¬ së lý thuyÕt
cho to¸n häc; thø hai, lµ to¸n häc ho¸ l«gÝc häc. G. LepnhÝt – nhµ triÕt häc vµ
to¸n häc lín ng−êi §øc (1646-1716) ®· cã ý ®å s©u s¾c vµ thµnh c«ng nhÊt
trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn. Do vËy, vÒ thùc chÊt «ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc to¸n. ¤ng ®· ph¸t minh ra ng«n ng÷ biÓu t−îng v¹n n¨ng víi
kú väng nhê ®ã cã thÓ duy lý ho¸ mäi khoa häc thùc nghiÖm. .
Nh÷ng t− t−ëng cña LÐpnhit ®−îc ph¸t triÓn tiÕp ë thÕ kû XVIII vµ nöa
®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, chØ tõ nöa sau thÕ kû XIX míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn
chÝn muåi cho sù ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n. Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi
Anh §z. Bun (1815-1864) trong çc c«ng tr×nh cña m×nh ®Òu øng dông to¸n
häc vµo l«gÝc häc. ¤ng ®· ph©n tÝch to¸n häc ®èi víi lý thuyÕt suy luËn, v¹ch
th¶o phÐp tÝnh l«gÝc (“®¹i sè Bun”). Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi §øc G.
Phrege (1848-1925) øng dông l«gÝc häc ®Ó nghiªn cøu to¸n häc vµ çc c¬ së
cña nã, x©y dùng sè häc h×nh thøc ho¸. Nhµ triÕt häc, l«gÝc häc, to¸n häc ng−êi
Anh B. Raxel (1872-1970) cïng víi A. Uaitkhed (1861-1947) trong t¸c phÈm
c¬ b¶n ba tËp “Çc nguyªn t¾c cña to¸n häc” víi çc môc ®Ých luËn chøng cho
nã vÒ mÆt l«gÝc ®· cè x©y dùng hÖ tiªn ®Ò diÔn dÞch cho l«gÝc häc.
2.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc biÖn chøng
6
L«gÝc häc biÖn chøng còng lµ nh¸nh quan träng cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i.
Ngay Arixt«t ®· ®Æt ra vµ cã ý gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n cña l«gÝc häc
biÖn chøng – ph¶n ¸nh çc m©u thuÉn hiÖn thùc vµo çc kh¸i niÖm, vÊn ®Ò
t−¬ng quan çi riªng vµ çi chung, sù vËt vµ kh¸i niÖm vÒ nã vµ v. v.. Nh÷ng
yÕu tè cña l«gÝc biÖn chøng dÇn ®−îc tÝch luü trong çc c«ng tr×nh cña çc nhµ
t− t−ëng kÕ tiÕp.
Nh−ng l«gÝc biÖn chøng chØ thùc sù b¾t ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh vµo cuèi thÕ
kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX. Vµ ®iÒu ®ã còng tr−íc hÕt g¾n liÒn víi sù tiÕn bé
cña çc khoa häc vµ víi tªn tuæi cña çc nhµ triÕt häc kinh ®iÓn §øc më ®Çu bëi
Cant¬ (1724-1804). Bªn c¹nh l«gÝc häc h×nh thøc, «ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i x©y
dùng mét thø l«gÝc häc néi dung, mµ «ng gäi lµ l«gÝc häc siªu nghiÖm. Nã ph¶i
nghiªn cøu çc h×nh thøc thùc sù c¬ b¶n cña t− duy nh− ph¹m trï, tøc lµ nh÷ng
kh¸i niÖm chung nhÊt. Cant¬ lµ ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt m©u thuÉn
kh¸ch quan, biÖn chøng s©u s¾c cña t− duy con ng−êi. Nh©n ®ã, «ng h−íng tíi
viÖc v¹ch th¶o nh÷ng chØ dÉn t−¬ng øng cho çc nhµ khoa häc. MÆc dï ®· ®Æt ra
nh÷ng nguyªn t¾c cña l«gÝc häc míi víi vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò m©u thuÉn
biÖn chøng, song Cant¬ l¹i ch−a tr×nh bµy nã mét çch hÖ thèng. ¤ng còng
kh«ng v¹ch ra c¶ mèi t−¬ng quan thùc sù cña nã víi l«gÝc häc h×nh thøc, mµ
h¬n thÕ n÷a cßn ®Þnh ®Æt ®èi lËp l«gÝc häc nµy víi l«gÝc häc kia.
Hªghen (1770-1831) ®· tiÕp tôc ý ®å v¹ch th¶o hÖ thèng chØnh thÓ l«gÝc
biÖn chøng míi. Trong c«ng tr×nh “Khoa häc l«gÝc” «ng ®· kh¸m ph¸ ra m©u
thuÉn gi÷a çc lý thuyÕt l«gÝc hiÖn cã víi thùc tiÔn t− duy mµ ë thêi ®iÓm ®ã ®·
rÊt gay g¾t. ¤ng ®· t×m ra ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng viÖc x©y
dùng hÖ thèng l«gÝc häc míi d−íi d¹ng ®Æc thï, t«n gi¸o thÇn bÝ. Tiªu ®iÓm ë
®ã lµ biÖn chøng cña t− duy trong toµn bé tÝnh phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã.
Hªghen nghiªn cøu l¹i b¶n chÊt cña t− duy, çc h×nh thøc vµ quy luËt cña nã.
Nh©n ®Êy «ng ®i ®Õn kÕt luËn “PhÐp biÖn chøng cÊu thµnh lªn b¶n chÊt cña
chÝnh t− duy, çc quy luËt vµ h×nh thøc cña nã, r»ng víi t− çch lµ lý tÝnh nã cÇn
7
ph¶i phñ ®Þnh chÝnh m×nh, ph¶i r¬i vµo m©u thuÉn”2. ¤ng thÊy nhiÖm vô cña
m×nh lµ ph¶i t×m ra ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt çc m©u thuÉn Êy.
Nh÷ng vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc
h×nh thøc ®· ®−îc C. M¸c (1818-1883) vµ Ph. ¡nghen (1820-1895) tiÕp tôc cô
thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn trong çc c«ng tr×nh cña m×nh. Sö dông chÊt liÖu tinh thÇn
phong phó nhÊt ®−îc tÝch luü bëi triÕt häc, çc khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc
x· héi, çc ¤ng ®· t¹o lËp lªn hÖ thèng míi, duy vËt biÖn chøng, vµ nã ®· ®−îc
ho¸ th©n vµo nh÷ng t¸c phÈm nh− “T− b¶n” cña C. M¸c, “Chèng §iurinh”,
“BiÖn chøng cña tù nhiªn” cña Ph. ¡nghen vµ v. v.. Tõ nh÷ng quan ®iÓm triÕt
häc chung Êy C. M¸c vµ Ph. ¡nghen kh«ng phñ nhËn ý nghÜa cña l«gÝc häc
h×nh thøc, nh−ng nhÊn m¹nh tÝnh lÞch sö cña nã. Ph. ¡nghen ®· ghi nhËn r»ng
t− duy lý luËn ë mçi mét thêi ®¹i lµ s¶n phÈm lÞch sö, ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c
nhau cã nh÷ng h×nh thøc vµ ®ång thêi néi dung rÊt kh¸c nhau. “Suy ra, khoa
häc vÒ t− duy, còng nh− mäi khoa häc kh¸c, lµ khoa häc lÞch sö, khoa häc vÒ sù
ph¸t triÓn lÞch sö cña t− duy con ng−êi”3.
§ång thêi, C. M¸c vµ Ph. ¡nghen còng chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt s©u
s¾c gi÷a häc thuyÕt biÖn chøng cña m×nh víi cña Hªghen: ë Hªghen nã lµ duy
t©m, cßn phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt lµ duy vËt, xem xÐt t− duy, çc h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã nh− lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi.
C. M¸c trong t¸c phÈm “T− b¶n” ®· øng dông l«gÝc biÖn chøng vµo viÖc
ph©n tÝch x· héi ®−¬ng ®¹i víi «ng. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn vÒ
l«gÝc biÖn chøng ®Òu ch−a ®−îc C. M¸c vµ Ph. ¡nghen viÕt ra.
Sù h×nh thµnh l«gÝc biÖn chøng nh− lµ khoa häc vÉn tiÕp tôc ë çc n−íc
kh¸c nhau vµo cuèi thÕ kû XIX vµ trong toµn bé thÕ kû XX.
ë Nga viÖc v¹ch th¶o mét sè vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng
quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®−îc G. Plªkhan«v (1856-1918) vµ V. I. Lªnin
(1870-1924) thùc hiÖn. Trong t¸c phÈm “L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn...” V. I. Lªnin
®· chØ ra sù kh¸c nhau cã tÝnh nguyªn t¾c gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn
2
Hªghen. B¸ch khoa th− çc khoa häc triÕt häc, gåm 3 tËp, Nxb. T− t−ëng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96
3
C. M¸c, Ph. ¡nghen, Toµn tËp, t. 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia., H., 1994, tr. 487.
8
chøng. Cã rÊt nhiÒu chØ dÉn phong phó vÒ l«gÝc biÖn chøng (vµ h×nh thøc) trong
“Bót ký triÕt häc” cña V. I. Lªnin.
Sau V. I. Lªnin nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nh»m tr×nh bµy l«gÝc biÖn
chøng mét çch hÖ thèng ®−îc tiÕn hµnh trªn hai h−íng lín. Thø nh©t, lÇn theo
sù kh¸m ph¸ çc tÝnh quy luËt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ang ph¸t triÓn, çc
m©u thuÉn kh¸ch quan cña nã vµo t− duy con ng−êi; thø hai, kh¸m ph¸ çc tÝnh
quy luËt cña sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− duy, cña biÖn chøng riªng cña nã.
Trong ®iÒu kiÖn khoa häc-kü thuËt ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ vai trß
cña t− duy biÖn chøng ®ang gia t¨ng, th× nhu cÇu ®èi víi l«gÝc häc biÖn chøng
còng ngµy cµng t¨ng lªn. Ngµy nay ®ang cã nh÷ng nh©n tè míi kÝch thÝch sù
ph¸t triÓn h¬n n÷a cña l«gÝc häc biÖn chøng.
3. ý nghÜa cña l«gÝc häc
3.1. ý nghÜa x· héi vµ çc chøc n¨ng c¬ b¶n cña l«gÝc häc
a) Chøc n¨ng nhËn thøc.
b) Chøc n¨ng thÕ giíi quan.
c) Chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn.
d) Chøc n¨ng t− t−ëng hÖ.
3.2. Vai trß cña l«gÝc häc trong viÖc h×nh thµnh v¨n ho¸ l«gÝc cña con
ng−êi
V¨n ho¸ l«gÝc lµ v¨n ho¸ cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn qua v¨n ho¸ lêi nãi vµ
ch÷ viÕt. Nã bao gåm:
a) Tri thøc vÒ çc ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng tinh thÇn, vÒ çc h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã;
b) Sù biÕt ¸p dông nh÷ng tri thøc Êy vµo thùc tiÔn t− duy dùa trªn nh÷ng
kh¸i niÖm ®Ó thùc hiÖn çc thao t¸c l«gÝc ®óng, tiÕn hµnh çc suy luËn, chøng
minh vµ b¸c bÎ;
c) Thãi quen ph©n tÝch çc t− t−ëng c¶ cña riªng m×nh vµ cña ng−êi kh¸c
®Ó lùa chän çch suy luËn hîp lý nhÊt, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm l«gÝc.
9
ViÖc rÌn luyÖn v¨n ho¸ l«gÝc lµ c«ng viÖc dµi l©u vµ ®Çy khã kh¨n. L«gÝc
häc cã ý nghÜa lín trong viÖc rÌn luyÖn Êy. Khi nãi vÒ ý nghÜa cña l«gÝc häc,
cÇn ph¶i tr¸nh hai th¸i cùc: hoÆc lµ ®¸nh gi¸ nã qu¸ cao, hoÆc lµ h¹ thÊp nã. B¶n
th©n viÖc sö dông l«gÝc häc ®ßi hái ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, lµ cã mét
kh¶ n¨ng t− duy nhÊt ®Þnh; vµ thø hai, mét sè tri thøc nhÊt ®Þnh.
C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

1) Tr×nh bµy çc nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ l«gÝc? L«gÝc häc quan
t©m ®Õn nghÜa nµo cña thuËt ng÷ ®ã? Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch.
2) T− duy vµ t− duy ®óng ®¾n lµ g×? ThÕ nµo lµ l« gÝc cña t− duy, thÕ nµo
l« gÝc cña t− duy h×nh thøc?
3) ThÕ nµo lµ néi dung, h×nh thøc cña t− duy? Ph©n biÖt tÝnh ch©n thùc vµ
tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy nh− thÕ nµo?
4) H·y tr×nh bµy ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña l« gÝch häc h×nh
thøc.
5) Tr×nh bµy ng¾n gän vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Ph©n biÖt çc nh¸nh l«gÝc häc: l«gÝc h×nh thøc truyÒn thèng, l«gÝc to¸n vµ l«gÝc
biÖn chøng.
6) Tr×nh bµy vÒ vai trß, çc chøc n¨ng cña l«gÝc häc. Nªu râ ý nghÜa cña
l«gÝc häc vµ cña viÖc häc tËp l«gÝc häc.
10
Bµi 1. kh¸i niÖm
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm
Sù xuÊt hiÖn cña çc kh¸i niÖm mang tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy con ng−êi. Sù xuÊt hiÖn Êy ®ßi hái ph¶i cã tÝnh
tÊt yÕu kh¸ch quan vµ kh¶ n¨ng nh− lµ nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn.
TÝnh tÊt yÕu cña kh¸i niÖm g¾n liÒn chÆt chÏ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt
chÊt cña con ng−êi.
Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i çc kh¸i niÖm trong t−
duy lµ sù hiÖn tån trong thÕ giíi nh÷ng ®èi t−îng cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt.
TÊt c¶ çc ®èi t−îng ®Òu cÊu thµnh tõ çc bé phËn liªn hÖ víi nhau theo
çc çch kh¸c nhau, vµ cã nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c nhau. Çc thuéc tÝnh l¹i cã
nhiÒu lo¹i: ®¬n nhÊt, chung, b¶n chÊt, kh«ng b¶n chÊt, kh¸c biÖt, kh«ng kh¸c
biÖt.
B¶n th©n çc lo¹i thuéc tÝnh nªu trªn tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô
thuéc vµo ý thøc con ng−êi, nh− chÝnh çc ®èi t−îng vËy. Nh−ng chóng ®· ®−îc
nhËn thøc v¹ch ra, trë thµnh çc dÊu hiÖu cña ®èi t−îng. Nh− vËy, dÊu hiÖu
chÝnh lµ ý nghÜ cña con ng−êi vÒ thuéc tÝnh. Çc dÊu hiÖu nµy còng ®−îc chia
thµnh çc lo¹i t−¬ng øng víi sù ph©n chia çc thuéc tÝnh nh− ë trªn.
ViÖc lµm râ nguån gèc kh¸i niÖm cho phÐp v¹ch ra b¶n chÊt thùc sù cña
nã lµ h×nh thøc cña t− duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng th«ng qua
nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt, kh¸c biÖt.
VÒ thùc chÊt kh¸i niÖm lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cã ®Æc ®iÓm t−¬ng ®èi
toµn diÖn vµ cã hÖ thèng vµ ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng. Ng−êi n¾m
®−îc kh¸i niÖm cã nghÜa lµ nã ®· trë thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn
cña ng−êi ®ã ®èi víi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh.
Kh¸i niÖm thùc hiÖn 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nhËn thøc vµ giao tiÕp.
2. Kh¸i niÖm vµ tõ
NÕu kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t− duy, mét ph¹m trï l«gÝc häc, th×
tõ lµ ph¹m trï ng«n ng÷ häc, lµ ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó g¾n kÕt t− t−ëng, l−u
11
gi÷, vµ truyÒn l¹i cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nãi kh¸c, tõ lµ c¬ së vËt chÊt cña kh¸i
niÖm.
Kh«ng thÓ cã kh¸i niÖm ngoµi tõ. Kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së
nh÷ng tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa. NghÜa cña tõ th−êng ®−îc dïng ®Ó chuyÓn t¶i néi
dung cña kh¸i niÖm. Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ hay côm tõ,
nh−ng kh«ng ph¶i tõ nµo còng thÓ hiÖn kh¸i niÖm. V× thÕ kh«ng thÓ thay ®æi néi
dung cña kh¸i niÖm b»ng ©m vµ nghÜa cña çc tõ kh¸c nhau. Mét tõ cã thÓ diÔn
®¹t néi dung cña mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau. §©y lµ hiÖn t−îng ®ång ©m kh¸c.
Ng−îc l¹i, mét kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng nhiÒu tõ. §ã lµ hiÖn t−îng
®ång nghÜa kh¸c ©m.
L«gÝc häc hiÖn ®¹i ®ang h−íng tíi x©y dùng mét hÖ thèng ng«n ng÷ nh©n
t¹o hoµn chØnh cã thÓ diÔn ®¹t chÝnh x¸c mét nghÜa tõng kh¸i niÖm trong t− duy.
3. Çc ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n thµnh lËp kh¸i niÖm
ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn
cña con ng−êi nhê çc ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh−: so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp,
trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸.
4. CÊu t¹o cña kh¸i niÖm
Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ 2 bé phËn: néi hµm vµ ngo¹i diªn.
4.1. Néi hµm cña kh¸i niÖm chÝnh lµ néi dung cña nã ®−îc xÐt d−íi d¹ng
chia nhá thµnh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt, gióp ph©n biÖt ®èi t−îng mµ
nã ph¶n ¸nh víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c. Néi hµm ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ
mÆt chÊt. Cã thÓ biÓu diÔn néi hµm cña kh¸i niÖm nh− sau: A(b, c, d,...), trong
®ã A – lµ kh¸i niÖm nãi chung, cßn b, c, d,... – lµ nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi
t−îng.
Çc dÊu hiÖu néi hµm gåm hai lo¹i: dÊu hiÖu lo¹i lµ dÊu hiÖu chung b¶n
chÊt cho toµn bé líp ®èi t−îng, vµ dÊu hiÖu chñng, chung vµ b¶n chÊt chØ cho
mét ®èi t−îng hoÆc líp nhá h¬n çc ®èi t−îng vµ lµm cho nã kh¸c víi çc ®èi
t−îng kh¸c. Th«ng th−êng ng−êi ta nªu tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt
®¹i diÖn cho toµn bé líp ®èi t−îng, råi míi ®Õn nh÷ng dÊu hiÖu ngµy cµng kh¸c
12
biÖt, ®Æc thï h¬n chØ thuéc vÒ ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ®ang ph¶n ¸nh. Sè l−îng
çc dÊu hiÖu cµng nhiÒu th× néi hµm cµng phong phó.
4.2. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp ®èi t−îng thùc mang çc dÊu
hiÖu chung, b¶n chÊt ®−îc nªu trong néi hµm. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm chÝnh
lµ ph¹m vi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh vµ ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt
l−îng, do vËy cã thÓ liÖt kª chÝnh x¸c çc ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn, nÕu chóng
lµ h÷u h¹n vµ t−¬ng ®èi kh«ng nhiÒu, cßn kh«ng th× cã thÓ m« t¶ ngo¹i diªn dùa
vµo çc dÊu hiÖu néi hµm. Sè l−îng ®èi t−îng cµng nhiÒu th× ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm cµng réng.
4.3. Quan hÖ gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ quan hÖ tû lÖ
nghÞch: néi hµm cµng phong phó, th× ngo¹i diªn cµng hÑp. Ng−îc l¹i, ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm cµng réng, th× néi hµm cña kh¸i niÖm cµng nghÌo.
Nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®−îc gäi lµ çc ph¹m trï, cßn
çc kh¸i niÖm cã néi hµm phong phó nhÊt th−êng ph¶n ¸nh mét ®èi t−îng cô
thÓ, x¸c ®Þnh (kh¸i niÖm ®¬n nhÊt). Còng cÇn l−u ý r»ng quy luËt nµy chØ t¸c
®éng khi t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi t−îng tån t¹i ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh,
trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i t−¬ng ®èi. Sù t¸c ®éng cña nã ®óng víi nh÷ng kh¸i
niÖm bao hµm çc kh¸i niÖm kh¸c vµ thÓ hiÖn qua phÐp më réng vµ thu hÑp
kh¸i niÖm (xem môc 7).
5. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm
5.1. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm
a) Kh¸i niÖm cô thÓ vµ trõu t−îng.
b) Kh¸i niÖm kh¼ng ®Þnh vµ kh¸i niÖm phñ ®Þnh.
c) Kh¸i niÖm t−¬ng quan vµ kh«ng t−¬ng quan.
5.2. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo ngo¹i diªn
a) Kh¸i niÖm tËp hîp vµ kh«ng tËp hîp.
b) Kh¸i niÖm ¶o (rçng) vµ kh¸i niÖm thùc.
c) Kh¸i niÖm chung vµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt.
6. Quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm
13
VÒ mÆt néi hµm cã hai lo¹i quan hÖ lµ kh«ng so s¸nh ®−îc vµ so s¸nh
®−îc.
VÒ mÆt ngo¹i diªn, çc kh¸i niÖm kh«ng so s¸nh ®−îc n»m trong quan hÖ
t¸ch rêi (ngang hµng), cßn çc kh¸i niÖm so s¸nh ®−îc cã thÓ quan hÖ víi nhau
theo mét trong 6 kiÓu, ®−îc chia thµnh 2 nhãm quan hÖ ®iÒu hoµ vµ kh«ng ®iÒu
hoµ.
6.1. Quan hÖ ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn
cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®èi t−îng chung nhau. Nhãm quan hÖ nµy l¹i gåm 3
kiÓu:
a) Quan hÖ ®ång nhÊt (trïng nhau). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña chóng hoµn toµn trïng nhau, nh−ng néi hµm cña chóng vÉn ph©n
biÖt.
b) Quan hÖ bao hµm (lÖ thuéc). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ toµn bé ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kia,
nh−ng kh«ng ng−îc l¹i. Kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm lo¹i, cßn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (bÞ bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm chñng.
c) Quan hÖ giao nhau. Lµ quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm mµ mét phÇn ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c.
6.2. Quan hÖ kh«ng ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i
diªn cña chóng kh«ng cã phÇn nµo trïng nhau. Quan hÖ nµy gåm 3 kiÓu:
a) Quan hÖ ngang hµng (cïng bÞ bao hµm): Lµ quan hÖ gi÷a çc kh¸i
niÖm chñng mµ ngo¹i diªn cña chóng t¸ch rêi nhau vµ cïng lÖ thuéc ngo¹i diªn
cña kh¸i niÖm lo¹i.
14
b) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ néi hµm cña
chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu tr¸i ng−îc nhau, nh−ng tæng ngo¹i diªn cña chóng
kh«ng lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i chung cho chóng.
c) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm cã néi hµm
kh«ng chØ tr¸i ng−îc mµ cßn lo¹i trõ nhau vµ tæng ngo¹i diªn cña chóng lu«n
lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña mét kh¸i niÖm lo¹i.
7. Më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm lµ çc thao t¸c l«gÝc xö lý néi hµm vµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Quan hÖ bao hµm lo¹i – chñng lµ c¬ së cña chóng.
Sù t¸c ®éng cña quy luËt quan hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn trùc tiÕp ë çc thao t¸c nµy.
7.1. Më réng kh¸i niÖm lµ thao t¸c gióp thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi
b»ng çch më réng ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cho tr−íc. Nh÷ng kh¸i niÖm ®øng
sau bao giß còng ph¶i bao hµm nh÷ng kh¸i niÖm ®øng tr−íc ®ã. Giíi h¹n cña
më réng kh¸i niÖm lµ ph¹m trï.
7.2. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc ng−îc víi më réng kh¸i niÖm,
trong ®ã tõ kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (lo¹i) ta chuyÓn ®Õn kh¸i niÖm cã
ngo¹i diªn nhá h¬n (chñng) t−¬ng øng. Giíi h¹n cña thu hÑp lµ ë kh¸i niÖm ®¬n
nhÊt.
8. PhÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm
8.1. B¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m v¹ch ra
nh÷ng dÊu hiÖu néi hµm c¬ b¶n nhÊt cña kh¸i niÖm.
CÇn ph¶i ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë mét trong ba tr−êng hîp sau: Thø nhÊt,
tæng kÕt ®iÓm chñ yÕu sau qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt ®èi t−îng; thø hai, khi
sö dông nh÷ng kh¸i niÖm mµ ng−êi kh¸c cßn ch−a biÕt néi hµm; thø ba, khi sö
dông çc tõ ®· biÕt nh−ng l¹i ®−îc dïng ë nghÜa míi.
8.2. CÊu t¹o vµ çc chøc n¨ng cña phÐp ®Þnh nghÜa gåm 2 bé phËn:
Kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (definiendum = Dfd) lµ kh¸i niÖm mµ ta ph¶i
v¹ch râ néi hµm c¬ b¶n cña nã ra.
15
Kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (definiens = Dfn) lµ kh¸i niÖm cã nh÷ng
dÊu hiÖu chung vµ c¬ b¶n cÊu thµnh néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
Mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm dïng ®Ó
®Þnh nghÜa ®−îc thÓ hiÖn nhê tõ “lµ” hay dÊu g¹ch ngang.
Chøc n¨ng cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ v¹ch râ néi hµm cña kh¸i niÖm
®−îc ®Þnh nghÜa; ph©n biÖt ®èi t−îng cÇn ®Þnh nghÜa víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c
8.3. Çc kiÓu ®Þnh nghÜa
a) C¨n cø vµo ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa, th× cã 2 kiÓu ®Þnh nghÜa: ®Þnh
nghÜa thùc vµ duy danh.
* §Þnh nghÜa thùc lµ ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh ®èi t−îng ®ã b»ng çch chØ ra
nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt trong néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
VÝ dô: Con ng−êi lµ ®éng vËt cã n¨ng lùc t− duy.
* §Þnh nghÜa duy danh lµ ®Þnh nghÜa v¹ch ra nghÜa cña tõ biÓu thÞ ®èi
t−îng.
VÝ dô: HiÕn ph¸p ®−îc gäi lµ ®¹o luËt c¬ b¶n.
Nh− vËy, ®Þnh nghÜa duy danh chÝnh lµ thao t¸c ®Æt tªn cho ®èi t−îng.
b) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa th× ®Þnh nghÜa
gåm çc kiÓu:
* §Þnh nghÜa qua lo¹i gÇn nhÊt vµ kh¸c biÖt chñng lµ kiÓu ®Þnh nghÜa
trong ®ã ph¶i chØ ra kh¸i niÖm lo¹i gÇn nhÊt chøa kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa, råi
sau ®ã v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa so víi
kh¸i niÖm ®ã.
Nh−ng cã nh÷ng kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ®· lµ réng nhÊt khiÕn kh«ng
thÓ t×m ®−îc kh¸i niÖm lo¹i cña nã; hoÆc kh«ng t×m ®−îc thuéc tÝnh kh¸c biÖt
®Æc thï cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. Trong çc tr−êng
hîp ®ã cÇn ph¶i cã nh÷ng kiÓu ®Þnh nghÜa kh¸c phï hîp h¬n.
* §Þnh nghÜa theo quan hÖ: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta chØ ra
mét kh¸i niÖm ®èi lËp víi kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµ nªu râ mèi quan hÖ gi÷a
çc ®èi t−îng mµ hai kh¸i niÖm ®ã ph¶n ¸nh. (®Þnh nghÜa “vËt chÊt” cña V. I.
16
Lªnin). KiÓu ®Þnh nghÜa nµy th−êng ®−îc dïng khi cÇn ®Þnh nghÜa nh÷ng kh¸i
niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt – çc ph¹m trï.
* §Þnh nghÜa nguån gèc: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta v¹ch ra
nguån gèc hoÆc ph−¬ng thøc t¹o ra ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa
ph¶n ¸nh. KiÓu ®Þnh nghÜa nµy cã t¸c dông lµm râ nguån gèc ph¸t sinh cña ®èi
t−îng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ®èi t−îng nµo còng cã thÓ
chØ râ ®−îc xuÊt xø, nguån gèc vµ çch thøc sinh thµnh, v× thÕ kiÓu ®Þnh nghÜa
nµy chñ yÕu hay dïng trong khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt.
Ngoµi 3 kiÓu ®Þnh nghÜa c¬ b¶n nªu trªn, cßn cã çc kiÓu ®Þnh nghÜa sau:
+ M« t¶ lµ ®Þnh nghÜa b»ng çch liÖt kª çc dÊu hiÖu kh¸c biÖt bªn ngoµi
cña ®èi t−îng nh»m ph©n biÖt nã víi çc ®èi t−îng kh¸c.
+ So s¸nh: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ®−îc nªu
ra b»ng çch so s¸nh nã víi çc dÊu hiÖu t−¬ng tù ë kh¸i niÖm kh¸c ®· biÕt.
8.4. Çc quy t¾c ®Þnh nghÜa
a) §Þnh nghÜa ph¶i c©n ®èi: Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh
nghÜa (Dfn) ph¶i trïng víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (Dfd):
Dfn ≡ Dfd.
§Þnh nghÜa c©n ®èi thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®ång nhÊt gi÷a kh¸i niÖm ®−îc
®Þnh nghÜa víi kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
Vi ph¹m quy t¾c trªn sÏ dÉn ®Õn çc lçi sau:
+ §Þnh nghÜa qu¸ réng: khi Dfn>Dfd, tøc lµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm
cÇn ®Þnh nghÜa bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
+ §Þnh nghÜa qu¸ hÑp: khi Dfn<Dfd, lóc nµy kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh
nghÜa lµ kh¸i niÖm bÞ bao hµm.
+ §Þnh nghÜa võa qu¸ réng, võa qu¸ hÑp: mang l¹i kh¸i niÖm võa kh«ng
bao qu¸t ®−îc hÕt çc ®èi t−îng tho¶ m·n néi hµm cña nã võa bao gåm c¶
nh÷ng ®èi t−îng kh«ng tho¶ m·n néi hµm ®ã.
b) Kh«ng ®−îc ®Þnh nghÜa vßng quanh. §©y lµ kiÓu ®Þnh nghÜa, trong ®ã
kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc x¸c ®Þnh néi hµm th«ng qua kh¸i niÖm
17
cÇn ®Þnh nghÜa, hoÆc néi hµm cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc gi¶i thÝch
th«ng qua nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c mµ néi hµm cßn ch−a râ rµng.
c) Tr¸nh dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh trong ®Þnh nghÜa. NÕu dïng mÖnh ®Ò
phñ ®Þnh ®Ó ®Þnh nghÜa (A lµ kh«ng B) th× trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng lµm râ
®−îc néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa, mµ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é
nhÊn m¹nh nã kh«ng cã nh÷ng dÊu hiÖu nµy hay kh¸c mµ th«i.
d) §Þnh nghÜa ph¶i t−êng minh, râ rµng, chÝnh x¸c. Quy t¾c nµy yªu cÇu
nh÷ng thuËt ng÷ ®−îc sö dông trong ®Þnh nghÜa ph¶i ng¾n gän, râ nghÜa, tr¸nh
dïng nh÷ng tõ ng÷ mËp mê, ®a nghÜa, hoÆc lµ nh÷ng tõ vÝ von so s¸nh dÔ g©y
hiÓu lÇm vÒ ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa.
ViÖc vËn dông tèt çc quy t¾c ®Þnh nghÜa lµ ®iÒu kiÖn cÇn, nh−ng ch−a lµ
®ñ ®Ó x©y dùng çc ®Þnh nghÜa khoa häc chÆt chÏ phï hîp víi hiÖn thùc. Çc
quy t¾c Êy ®−îc rót ra trªn c¬ së ph©n tÝch çc ®Þnh nghÜa “cã s½n”. V× vËy ®Ó
cã mét ®Þnh nghÜa tèt rÊt cÇn ph¶i am hiÓu tinh t−êng vÒ ®èi t−îng.
9. PhÐp ph©n chia kh¸i niÖm
9.1. B¶n chÊt vµ nguån gèc cña ph©n chia kh¸i niÖm
NÕu ®Þnh nghÜa lµ thao t¸c nh»m vµo néi hµm kh¸i niÖm, th× ph©n chia l¹i
lµ thao t¸c nh»m vµo ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®Ó v¹ch ra ngo¹i diªn cña çc
kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i theo mét c¨n cø x¸c ®Þnh.
Së dÜ cã thÓ ph©n chia kh¸i niÖm ®−îc lµ v×, mét tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt (lµ
c¬ së cña phÐp ®Þnh nghÜa) cña ®èi t−îng thùc cã thÓ thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh thøc
kh¸c nhau phô thuéc vµo quan hÖ qua l¹i cña ®èi t−îng víi çc ®èi t−îng kh¸c,
vµo møc ®é biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã. Sù hiÖn h÷u cña çc h×nh thøc thÓ
hiÖn lµ c¬ së kh¸ch quan cña ph©n chia. NÕu ®Þnh nghÜa tr¶ lêi c©u hái: “®èi
t−îng lµ g×?”, th× ph©n chia tr¶ lêi: “®èi t−îng Êy cã nh÷ng h×nh thøc nµo?”
CÇn ph©n chia kh¸i niÖm trong 3 tr−êng hîp, khi ph¶i v¹ch ra kh«ng chØ
b¶n chÊt cña t− duy, mµ cßn c¶ çc h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã; khi
ng−êi ®èi tho¹i kh«ng râ lÜnh vùc øng dông cña kh¸i niÖm; khi sö dông tõ ®ång
©m kh¸c nghÜa, chØ ra çc nghÜa cña nã vÒ thùc chÊt ®· lµ ph©n chia kh¸i niÖm.
18
CÇn ph©n biÖt viÖc ph©n chia kh¸i niÖm nh− lµ v¹ch ra çc kh¸i niÖm
chñng trong kh¸i niÖm lo¹i víi viÖc chØ ra çc bé phËn trong mét chØnh thÓ. §©y
lµ hai thao t¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt mµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi ta còng
ph©n biÖt ®−îc.
9.2. CÊu t¹o cña phÐp ph©n chia gåm 3 bé phËn lµ:
a) Kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: lµ kh¸i niÖm lo¹i mµ tõ ®ã ta v¹ch chØ ra çc
kh¸i niÖm chñng chøa trong nã (ký hiÖu lµ A).
b) C¬ së ph©n chia: lµ c¨n cø, dÊu hiÖu, mµ dùa vµo ®ã ta chia kh¸i niÖm
lo¹i ra thµnh çc kh¸i niÖm chñng. Khi thùc hiÖn ph©n chia kh¸i niÖm cÇn l−u ý
lµ viÖc lùa chän c¬ së cña nã sÏ quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn cña
phÐp ph©n chia.
c) Çc kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn: lµ çc kh¸i niÖm thu ®−îc sau khi
ph©n chia (ký hiÖu lµ A1, A2, … An).
9.3. Çc quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia ph¶i c©n ®èi. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia ph¶i
b»ng tæng ngo¹i diªn cña çc kh¸i niÖm sau ph©n chia: A ≡ A1+ A2 +…+ An. Vi
ph¹m quy t¾c nµy sÏ dÉn ®Õn mét trong çc lçi sau:
- Chia thiÕu thµnh phÇn: khi kh«ng chØ ra ®ñ çc kh¸i niÖm chñng trong
kh¸i niÖm bÞ ph©n chia. Tæng ngo¹i diªn cña çc kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n
chia nhá h¬n ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: A > A1+ A2 +…+ An
- Chia thõa thµnh phÇn: khi çc kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn thu ®−îc
thõa ra so víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i bÞ ph©n chia: A < A1+ A2 +…+ An
- Ph©n chia võa thõa võa thiÕu.
b) Ph©n chia ph¶i cïng mét c¬ së. Ph¶i gi÷ nguyªn c¨n cø ph©n chia
trong suèt qu¸ tr×nh ph©n chia.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ph¶i chØ cã mét c¬ së ph©n chia duy nhÊt cho
mét kh¸i niÖm, mµ tuú vµo ®èi t−îng vµ môc ®Ých cña phÐp ph©n chia ta cã thÓ
lùa chän çc c¨n cø ph©n chia kh¸c. Nh−ng khi ®· b¾t ®Çu chia th× chØ ®−îc
19
phÐp chän mét c¨n cø vµ ph¶i chia xong ë c¨n cø Êy míi ®−îc chuyÓn sang c¨n
cø kh¸c. Khi c¨n cø ph©n chia bÞ ®æi gi÷a chõng lµ ®· vi ph¹m quy t¾c nµy.
c) Çc kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia ph¶i ngang hµng: ngo¹i diªn
cña chóng ph¶i t¸ch rêi nhau. Ng−îc l¹i th× sÏ lµ vi ph¹m quy t¾c nµy.
d) Ph©n chia ph¶i liªn tôc: khi ph©n chia th× ph¶i tõ kh¸i niÖm lo¹i v¹ch
ra çc kh¸i niÖm chñng gÇn nhÊt. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× sÏ m¾c lçi
ph©n chia nh¶y vät.
9.4. Çc kiÓu ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia theo dÊu hiÖu biÕn ®æi: lµ ph©n chia çc kh¸i niÖm lo¹i
thµnh çc kh¸i niÖm chñng, sao cho mçi chñng vÉn gi÷ ®−îc dÊu hiÖu nµo ®ã
cña lo¹i, ®ång thêi l¹i cã nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chñng. C¬ së ph©n chia
cã thÓ lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt hay kh«ng b¶n chÊt, dÊu hiÖu néi dung hay thuÇn
tuý h×nh thøc bªn ngoµi.
VÝ dô: ph©n chia kh¸i niÖm “lÞch sö” thµnh çc kh¸i niÖm “lÞch sö tù
nhiªn”, “lÞch sö x· héi”, “lÞch sö t− t−ëng”; hoÆc chia kh¸i niÖm “Ng−êi” thµnh
“ng−êi da tr¾ng”, “ng−êi da ®en”, “ng−êi da mµu”...
b) Ph©n ®«i kh¸i niÖm: lµ chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh hai phÇn
m©u thuÉn, lo¹i trõ nhau. ë ®©y mçi dÊu hiÖu cña phÇn nµy sÏ kh«ng cã trong
phÇn cßn l¹i. Khi ph©n ®«i kh¸i niÖm th× lu«n ph¶i theo mét c¬ së nhÊt ®Þnh vµ
lu«n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c©n ®èi.
c) Ph©n nhãm kh¸i niÖm: lµ s¾p xÕp çc ®èi t−îng thµnh çc líp theo sù
gièng nhau gi÷a chóng, sao cho líp nµy cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh ®èi víi líp kh¸c.
Ph©n nhãm lµ mét d¹ng ph©n chia ®Æc biÖt, dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó liªn
tiÕp chia tõ kh¸i niÖm lo¹i ®Õn kh¸i niÖm chñng theo çc quy t¾c ph©n chia.
VÝ dô: ph©n nhãm häc sinh trong mét líp häc c¨n cø vµo lùc häc thµnh
häc sinh xuÊt s¾c, giái, kh¸, trung b×nh, yÕu.
Cã 2 kiÓu ph©n nhãm: - Ph©n nhãm tù nhiªn: lµ s¾p xÕp çc ®èi t−îng
theo líp x¸c ®Þnh dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chóng. §©y lµ kiÓu cho phÐp
20
x¸c ®Þnh thuéc tÝnh cña ®èi t−îng mµ kh«ng cÇn kiÓm tra b»ng thùc nghiÖm vµ
th−êng ®−îc sö dông nhiÒu trong khoa häc: sinh häc, ho¸ häc, ng«n ng÷ häc...
- Ph©n nhãm bæ trî: lµ kiÓu ph©n nhãm dùa vµo çc dÊu hiÖu bªn ngoµi
kh«ng b¶n chÊt cña ®èi t−îng, nh−ng l¹i cã Ých cho viÖc t×m kiÕm ®èi t−îng.
hVÝ dô: lËp th− môc s¸ch trong th− viÖn theo tªn t¸c gi¶, tªn s¸ch, hay
theo tiÕng (ng«n ng÷).
Sù thèng nhÊt cña ph©n chia vµ ®Þnh nghÜa: ViÖc kh¶o s¸t ®Þnh nghÜa vµ
ph©n chia t¸ch riªng nhau lµ ®Ó tiÖn nghiªn cøu çc thao t¸c víi kh¸i niÖm.
Nh−ng trong thùc tiÔn t− duy sinh ®éng chóng lu«n thèng nhÊt, liªn hÖ qua l¹i
vµ t−¬ng t¸c lÉn nhau. Së dÜ nh− vËy lµ do cã sù thèng nhÊt néi hµm vµ ngo¹i
diªn kh¸i niÖm ®−îc v¹ch më nhê ®Þnh nghÜa vµ ph©n chia. Sù thèng nhÊt vµ
t−¬ng t¸c qua l¹i cña çc thao t¸c l«gÝc Êy thÓ hiÖn trªn hai mÆt.
Mét mÆt, ®Þnh nghÜa v¹ch ra b¶n chÊt, tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt cña ®èi
t−îng, ®ång thêi t¹o c¬ së cho phÐp ph©n chia. §Ó ph©n ra ®−îc çc h×nh thøc
cña ®èi t−îng, cÇn xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt cña nã.
MÆt kh¸c, phÐp ph©n chia bæ sung cho phÐp ®Þnh nghÜa. NÕu nh− ®Þnh
nghÜa v¹ch më b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®éc lËp víi çc h×nh thøc thÓ hiÖn cña nã,
d−êng nh− t¹m g¸c chóng l¹i, th× ë phÐp ph©n chia t− duy l¹i tËp trung vµo viÖc
v¹ch ra çc h×nh thøc Êy. ChØ cã nh− vËy sù ph©n tÝch míi ®Çy ®ñ, toµn diÖn.
10. Mét sè phÐp to¸n ®èi víi ngo¹i dØªn kh¸i niÖm
Quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm vÒ ngo¹i diªn t¹o c¬ së cho bèn phÐp to¸n
gi÷a çc kh¸i niÖm. KÕt qu¶ cña çc phÐp to¸n nµy lµ nh÷ng kh¸i niÖm míi.
10.1. PhÐp hîp gi÷a çc kh¸i niÖm (ký hiÖu ∪). Lµ mét phÐp to¸n mµ khi
thùc hiÖn ®èi víi çc kh¸i niÖm thµnh phÇn sÏ thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi cã
ngo¹i diªn b»ng tæng ngo¹i diªn cña chóng: A ∪ B = C.
10.2. PhÐp giao gi÷a çc kh¸i niÖm (ký hiÖu ∩). Lµ mét phÐp to¸n mµ
khi thùc hiÖn ®èi víi çc kh¸i niÖm thµnh phÇn ta thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi
cã ngo¹i diªn chÝnh lµ phÇn ngo¹i diªn chung gi÷a chóng: A ∩ B = C.
21
10.3. PhÐp trõ kh¸i niÖm (A - B). Lµ mét phÐp to¸n mµ khi thùc hiÖn ®èi
víi çc kh¸i niÖm ta thu ®−îc kh¸i niÖm míi cã ngo¹i diªn cña líp bÞ trõ nh−ng
kh«ng thuéc ngo¹i diªn cña líp trõ.
10.4. PhÐp bï vµo líp
Bï cña líp A lµ líp 7A, sao cho tæng A vµ 7A t¹o thµnh líp toµn thÓ.
NÕu gäi líp toµn thÓ lµ T th× c«ng thøc phÐp bï lµ:
A ∪ 7A = T; A ∩ 7A = Ø
Tãm l¹i, phÐp to¸n ®èi víi ngo¹i diªn kh¸i niÖm lµ nh÷ng thao t¸c l«gÝc
nh»m t¹o thµnh líp míi tõ mét hay mét sè líp ban ®Çu.
1) Tr×nh bµy vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña kh¸i niÖm. Ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa
vµ ph©n tÝch çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña kh¸i niÖm. Ph©n biÖt vµ nªu quan hÖ gi÷a
kh¸i niÖm vµ tõ? Cho vÝ dô minh ho¹.
2) ThÕ nµo lµ néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm? LÊy mét kh¸i niÖm
khoa häc lµm vÝ dô vµ ph©n tÝch cho thÊy néi hµm vµ ngo¹i diªn cña nã. Ph©n
biÖt néi dung phong phó cña mét kh¸i niÖm víi tËp hîp dÊu hiÖu cña néi hµm
kh¸i niÖm ®ã.
3) Tr×nh bµy quy luËt quan hÖ néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm trong
l«gÝc häc h×nh thøc. Ph©n tÝch cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a thao t¸c thu hÑp vµ më
réng kh¸i niÖm víi quy luËt trªn.
4) Tr×nh bµy sù ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm vµ ngo¹i diªn. Cho vÝ
dô vµ ph©n tÝch theo tõng lo¹i.
5) Tr×nh bµy quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm vÒ mÆt ngo¹i diªn. Cho vÝ dô vµ
ph©n tÝch.
6) ThÕ nµo lµ phÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm? Nªu çc quy t¾c ®Þnh nghÜa
kh¸i niÖm vµ chØ ra nh÷ng lçi l«gÝc khi t− duy vi ph¹m vµo çc quy t¾c ®ã. Cho
vÝ dô.
8) Tr×nh bµy vÒ çc kiÓu ®Þnh nghÜa th−êng dïng. LÊy mét vµi kh¸i niÖm
khoa häc vµ chØ ra kiÓu ®Þnh nghÜa ®−îc dïng ë ®ã.
22
9) ThÕ nµo lµ ph©n chia kh¸i niÖm? Ph©n biÖt ph©n chia kh¸i niÖm, ph©n
lo¹i kh¸i niÖm, ph©n lo¹i ®èi t−îng vµ ph©n lo¹i khoa häc víi nhau nh− thÕ nµo?
Cho vÝ dô.
10) Tr×nh bµy çc quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm. LÊy vÝ dô trong khoa häc
cho thÊy phÐp ph©n chia sai khi vi ph¹m tõng quy t¾c ®· nªu.
Bài tập:
1) Cho çc c©u sau:
a) Tr¸i ®Êt lµ hµnh tinh;
b) ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh c¶i çch kinh tÕ;
c) HiÕn ph¸p ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng nam – n÷.
- H·y cho biÕt trong mçi c©u cã mÊy kh¸i niÖm, chóng ph¶n ¸nh ®èi
t−îng nµo? (ng−êi, vËt, tÝnh chÊt hay quan hÖ)
- H·y cho biÕt nh÷ng kh¸i niÖm ®ã thuéc lo¹i nµo?
2) H·y s¾p xÕp çc kh¸i niÖm sau theo thø tù ngo¹i diªn thu hÑp dÇn: xe
®¹p, «t«, ph−¬ng tiÖn giao th«ng; xe g¾n m¸y, «t« “For”, tµu thuû, xe cã ®éng
c¬, xe m¸y “Hon ®a”.
3) T×m çc kh¸i niÖm n»m trong çc quan hÖ ®ång nhÊt, bao hµm, bÞ bao
hµm, giao nhau, ngang hµng víi kh¸i niÖm “Sinh viªn”, “thanh niªn”.
4) M« h×nh ho¸ quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm sau:

a) “Nhµ khoa häc, gi¸o s−, nhµ sö häc”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia hÕt
cho 6, Sè chia hÕt cho 9”.
b) “Nhµ khoa häc, gi¶ng viªn, gi¸o s−”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia hÕt
cho 2, Sè chia hÕt cho 18”; “Thuèc l¸, chÊt g©y nghiÖn, chÊt cã h¹i søc khoÎ”.
c) “Nhµ ng«n ng÷ häc, gi¶ng viªn, gi¸o s−”*; “Sè chia hÕt cho 3, Sè chia
hÕt cho 2, Sè chia hÕt cho 9”, “Gi¸o s−, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý”.
d) “Ng−êi lao ®éng, N«ng d©n, TrÝ thøc”*; “Sinh vËt, ®éng vËt, thùc vËt”.
23
e) “Nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ b¸o”*.
g) “Nhµ khoa häc, tiÕn sÜ, ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc”*.
h) “Gi¸o s−, cö nh©n, thanh niªn ViÖt Nam”*; “tam gi¸c c©n, tam gi¸c
®Òu, tam gi¸c vu«ng”.
i) “Gi¸o s−, nhµ khoa häc, n«ng d©n”*; “sè ch½n, sè chia hÕt cho 4, sè lÎ”
k) “Nhµ triÕt häc, nhµ t©m lý häc, c«ng nh©n”*; “tam gi¸c c©n, tam gi¸c
vu«ng, tø gi¸c”.
l) “Sö häc, Nhµ sö häc, lÞch sö”.
m) “§¶ng, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, §¶ng viªn”.
n) “TP. Hµ Néi, Q. Thanh Xu©n, P. Thanh Xu©n Trung”.
0) Ng−êi ViÖt nam, ng−êi Nga, nhµ khoa häc, nhµ khoa häc n÷ ViÖt nam,
nhµ khoa häc n÷ Nga, Gi¸o s− ViÖt nam, N÷ gi¸o s− ViÖt Nam;
p) Tø gi¸c, tam gi¸c, h×nh thoi, h×nh thang, h×nh b×nh hµnh, h×nh vu«ng,
h×nh ch÷ nhËt, tø gi¸c cã bèn gãc b»ng nhau, tø gi¸c cã bèn c¹nh b»ng nhau.
5) H·y më réng vµ thu hÑp mét bËc çc kh¸i niÖm sau: quÇn ¸o, Tr−êng
§H KHXH & NV Hµ Néi
6) D−íi ®©y lµ çc ®Þnh nghÜa thuéc lo¹i nµo?
a) C¹nh tranh lµ sù sèng cña bu«n b¸n vµ çi chÕt cña nhµ bu«n.
b) Nhµ ngo¹i giao lµ ng−êi nhí ngµy sinh cña phô n÷, nh−ng l¹i kh«ng
nhí ®−îc tuæi cña bµ ta.
c) B¹n bÌ lµ ng−êi mang ®iÒu tèt ®Ñp ®Õn cho ng−êi kh¸c vµ lµm ®iÒu ®ã
chÝnh ®Ó cho ng−êi Êy. (Arixt«t)
d) Con ng−êi lµ c©y sËy biÕt suy nghÜ. (Pascal)
e) Con ng−êi lµ ®éng vËt x· héi biÕt chÕ t¹o c«ng cô lao ®éng.
(Phranklin)
g) D©n chñ lµ khi ng−êi ta ®iÒu khiÓn con ng−êi v× lîi Ých cña con ng−êi.
h) ChÝnh phñ tèt nhÊt lµ chÝnh phñ d¹y chóng ta lµm chñ chÝnh m×nh.
i) Kinh nghiÖm sèng lµ çi l−îc cho b¹n ë cuèi cuéc ®êi, khi b¹n ®·
kh«ng cßn tãc n÷a.
k) Ng−êi tr¸o trë lµ lo¹i chÝnh trÞ gia, mµ cã thÓ sau khi ®èn g·y th©n c©y
cuèi cïng l¹i diÔn thuyÕt tr−íc c«ng chóng vÒ viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng.
l) Kinh doanh lµ sù phèi hîp cña chiÕn tranh vµ thÓ thao.
24
H·y chØ ra Dfn vµ Dfd trong çc ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë trªn.
7) Çc ®Þnh nghÜa sau ®©y ®óng hay sai? NÕu sai h·y chØ ra nh÷ng quy
t¾c mµ ®Þnh nghÜa ®ã vi ph¹m.
a. MÑ lµ ng−êi phô n÷ sinh con
b. Vßng quanh lµ luÈn quÈn.
c. V¨n minh kh«ng ph¶i lµ d· man
d. Danh tiÕng lµ loµi th¶o méc ®−îc t−íi b»ng huyÒn tho¹i ( danh ng«n).
e. Kh¸i niÖm lµ h×nh thøc tån t¹i c¬ b¶n cña t− duy.
8) H·y ph©n chia çc kh¸i niÖm “T− duy”, “ChiÕn tranh”, “KiÓm tra”
theo Ýt nhÊt ba c¨n cø kh¸c nhau.
9) H·y chØ ra nh÷ng lçi l«gÝc trong ph©n chia kh¸i niÖm d−íi ®©y:
a. TriÕt häc: duy t©m, duy vËt, biÖn chøng, siªu h×nh, nhÊt nguyªn luËn,
nhÞ nguyªn luËn, duy kinh nghiÖm, duy lý.
b. LÞch sö ®−îc chia thµnh : lÞch sö tù nhiªn; lÞch sö t− t−ëng; lÞch sö cæ
®¹i vµ lÞch sö t− t−ëng nho gi¸o.
c. Mét thanh niªn kÓ c©u chuyÖn cho b¹n m×nh r»ng: Anh tí bÞ th−¬ng 2
lÇn, mét lÇn ë ®ïi, một ở ðèo Khế.
25
Bµi 2. ph¸n ®o¸n
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n
1.1. §Þnh nghÜa: Ph¸n ®o¸n lµ h×nh thøc c¬ b¶n cña t− duy ph¶n ¸nh vÒ sù
tån t¹i hay kh«ng tån t¹i cña mét thuéc tÝnh hay mét mèi liªn hÖ nµo ®ã. VÒ
thùc chÊt, ph¸n ®o¸n ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së liªn kÕt çc kh¸i niÖm víi nhau
®Ó kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh sù tån t¹i cña ®èi t−îng, thuéc tÝnh hay nh÷ng mèi
liªn hÖ cña nã.
1.2. Çc ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n
a) Ph¸n ®o¸n cã ®èi t−îng ph¶n ¸nh x¸c ®Þnh.
b) Ph¸n ®o¸n cã néi dung ph¶n ¸nh x¸c ®Þnh cã thÓ lµ thuéc tÝnh, cã thÓ
lµ nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸ch quan x¸c ®Þnh. C¨n cø vµo néi dung ph¶n ¸nh cã thÓ
chia çc ph¸n ®o¸n ra thµnh hai nhãm lµ: ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh (nhÊt quyÕt
®¬n) vµ ph¸n ®o¸n phøc hîp.
c) Ph¸n ®o¸n cã cÊu tróc l«gÝc x¸c ®Þnh.
d) Ph¸n ®o¸n lu«n mang mét gi¸ trÞ l«gÝc x¸c ®Þnh. Lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn
thùc, vÒ néi dung ph¸n ®o¸n cã thÓ ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi. Ph¸n ®o¸n ch©n thùc
(ký hiÖu = 1) nÕu néi dung ph¶n ¸nh cña nã hîp víi hiÖn thùc. Ph¸n ®o¸n gi¶
dèi (ký hiÖu = 0) nÕu néi dung ph¶n ¸nh cña nã kh«ng hîp víi hiÖn thùc.
2. Ph¸n ®o¸n vµ c©u
Ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh b»ng çch liªn kÕt çc kh¸i niÖm cho nªn nã
còng chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i nhê mét ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ lµ “c©u”. Nh− vËy,
ph¸n ®o¸n vµ c©u cã quan hÖ kh«ng t¸ch rêi, mçi ph¸n ®o¸n lu«n ®−îc thÓ hiÖn
ra d−íi d¹ng mét c©u, nh−ng kh«ng ph¶i c©u nµo còng lµ ph¸n ®o¸n. ChØ cã c©u
trÇn thuËt lµ thÝch hîp ®Ó diÔn ®¹t ph¸n ®o¸n bëi v× nã lµ lo¹i c©u ®−a ra th«ng
tin mang ý nghÜa kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh, tho¶ m·n ®−îc çc ®Æc ®iÓm cña
ph¸n ®o¸n, nhÊt lµ ®Æc ®iÓm vÒ tÝnh cã gi¸ trÞ l«gÝc.
Ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n: trªn ®©y dùa vµo néi dung ph¶n ¸nh ph¸n ®o¸n ®·
®−îc chia thµnh hai nhãm lín lµ ®¬n vµ phøc. T¹i ®©y, nÕu dùa vµo c©u chuyÓn
t¶i ph¸n ®o¸n th× còng cã t−¬ng øng víi c©u ®¬n lµ ph¸n ®o¸n ®¬n, cßn víi c©u
26
ghÐp lµ ph¸n ®o¸n phøc. Trong mçi lo¹i ®ã chóng l¹i ®−îc ph©n ra lµm nhiÒu
d¹ng kh¸c nhau.
3. Ph¸n ®o¸n ®¬n
3.1. CÊu t¹o cña ph¸n ®o¸n ®¬n gåm 4 bé phËn:
- Chñ tõ: lµ bé phËn chØ ®èi t−îng hay líp ®èi t−îng mµ ph¸n ®o¸n ph¶n
¸nh. Ký hiÖu b»ng ch÷ S (xuÊt ph¸t tõ “Subjectum”).
- VÞ tõ: lµ bé phËn chØ néi dung (thuéc tÝnh) mµ ph¸n ®o¸n ph¶n ¸nh. Ký
hiÖu b»ng ch÷ P (xuÊt ph¸t tõ “Pracdicatum”).
Chñ tõ vµ vÞ tõ trong ph¸n ®o¸n ®¬n ®−îc gäi chung lµ “thuËt ng÷”.
- L−îng tõ: lµ bé phËn dïng ®Ó chØ sè l−îng çc ®èi t−îng thuéc ngo¹i
diªn cña chñ tõ cã tham gia vµo ph¸n ®o¸n; sè l−îng nµy cã thÓ lµ toµn bé (mäi,
tÊt c¶, ký hiÖu ∀); cã thÓ lµ mét phÇn (mét sè, ®a sè ký hiÖu ∃). L−îng tõ ®Æc
tr−ng cho ph¸n ®o¸n ®¬n vÒ mÆt l−îng, theo ®ã cã hai lo¹i: ph¸n ®o¸n toµn thÓ
(∀S – P) vµ ph¸n ®o¸n bé phËn (∃S – P).
- HÖ tõ: lµ bé phËn n»m gi÷a chñ tõ ©f vÞ tõ, dïng ®Ó nèi kÕt hoÆc t¸ch rêi
çc ®èi t−îng cña chñ tõ víi vÞ tõ. Th−êng nã biÓu hiÖn quan hÖ kh¼ng ®Þnh (lµ)
hay phñ ®Þnh (kh«ng lµ) gi÷a chñ tõ vµ vÞ tõ. HÖ tõ ®Æc tr−ng cho ph¸n ®o¸n ®¬n
vÒ mÆt chÊt, theo ®ã cã hai lo¹i ph¸n ®o¸n: kh¼ng ®Þnh (S lµ P) vµ phñ ®Þnh (S
kh«ng lµ P).
Nh− vËy, d¹ng tæng qu¸t cña ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh lµ: ∀(∃) S – P
3.2. Ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n ®¬n. Mäi ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt thiÕt ®Òu ph¶i cã
4 bé phËn nªu trªn. Tuy nhiªn, viÖc ph©n lo¹i chóng ph¶i dùa cïng lóc vµo c¶
hai tiªu chÝ lµ l−îng vµ chÊt. NÕu vËy th× sÏ cã 4 kiÓu nh− sau:
+ Ph¸n ®o¸n toµn thÓ kh¼ng ®Þnh: ∀S lµ P, ký hiÖu A (tõ gèc latinh
“Affirmo”).
+ Ph¸n ®o¸n toµn thÓ phñ ®Þnh: ∀S kh«ng lµ P, ký hiÖu E (tõ gèc latinh
“NEgo”).
27
+ Ph¸n ®o¸n bé phËn kh¼ng ®Þnh: ∃S lµ P, ký hiÖu I (tõ gèc latinh
“affIrmo”).
+ Ph¸n ®o¸n bé phËn phñ ®Þnh: ∃S kh«ng lµ P, ký hiÖu O (tõ gèc latinh
“negO”)
Ngoµi ra, cã thÓ cßn cã ph¸n ®o¸n gäi lµ ®¬n nhÊt (kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ
®Þnh) do chñ tõ cña chóng lµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt nh−: “Hµ Néi lµ thµnh phè anh
hïng”, hay “trêi kh«ng m−a”, nh−ng c¨n cø vµo ®Þnh nghÜa vÒ l−îng tõ ®· nªu ë
trªn chóng t«i sÏ ®Òu coi chóng lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ, ®iÒu nµy sÏ thuËn tiÖn
h¬n cho viÖc x¸c ®Þnh chu diªn cña çc thuËt ng÷ nh− sÏ thÊy d−íi ®©y.
3.3. TÝnh chu diªn cña çc thuËt ng÷ trong ph¸n ®o¸n ®¬n
a) Kh¸i niÖm vÒ tÝnh chu diªn: TÝnh chu diªn cña thuËt ng÷ thÓ hiÖn sù
hiÓu biÕt vÒ quan hÖ gi÷a chñ tõ vµ vÞ tõ nhê ph©n tÝch h×nh thøc cña ph¸n ®o¸n.
§Ó x¸c ®Þnh mét thuËt ng÷ (S hoÆc P) trong ph¸n ®o¸n ®¬n thuéc tÝnh lµ chu
diªn hay kh«ng, th× ph¶i xÐt nã trong quan hÖ víi thuËt ng÷ cßn l¹i dùa vµo c¬
së lµ mèi quan hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm.
§Ó thuËn tiÖn cho ®Þnh nghÜa, h·y quy −íc gäi tËp hîp çc ®èi t−îng
thuéc chñ tõ tham gia vµo ph¸n ®o¸n lµ líp S; tËp hîp çc ®èi t−îng thuéc vÞ tõ
lµ líp P; líp SP lµ tËp hîp çc ®èi t−îng tho¶ m·n cïng lóc hai ®iÒu kiÖn: thø
nhÊt, thuéc S, thø hai, ®−îc ph¶n ¸nh trong vÞ tõ P. Mèi quan hÖ vÒ mÆt ngo¹i
diªn gi÷a líp SP víi çc líp S vµ P sÏ t−¬ng øng cho ta tÝnh chu diªn cña çc
thuËt ng÷ ®ã. Nh− vËy thuËt ng÷ cã thÓ chu diªn (ký hiÖu dÊu + ®¸nh trªn ®Çu
cña nã (S+), hoÆc kh«ng chu diªn (ký hiÖu dÊu – (P-))
b) Çch x¸c ®Þnh chu diªn: ThuËt ng÷ lµ chu diªn nÕu r¬i vµo mét trong
hai tr−êng hîp: 1) SP trïng víi ngo¹i diªn cña nã); 2) SP t¸ch rêi ngo¹i diªn cña
nã.
ThuËt ng÷ lµ kh«ng chu diªn nÕu SP bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña nã.
TÝnh chu diªn cña çc thuËt ng÷ trong tõng kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n nh− sau:
- Ph¸n ®o¸n A (mäi S lµ P). Chñ tõ vµ vÞ tõ quan hÖ víi nhau theo 1 trong
2 tr−êng hîp:
28
+ Chñ tõ vµ vÞ tõ ®ång nhÊt víi nhau (t−¬ng ®èi Ýt gÆp): SP trïng víi c¶ S
vµ P, do ®ã S+; P+
+ VÞ tõ bao hµm chñ tõ (tr−êng hîp rÊt phæ biÕn): SP trïng víi S, do ®ã S+
vµ SP bÞ bao hµm trong P, do ®ã P –
- Ph¸n ®o¸n E (mäi S kh«ng lµ P). Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ
ngang hµng, tøc lµ tÊt c¶ çc ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn cña chñ tõ hoµn toµn
t¸ch rêi vµ lo¹i trõ çc ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn cña vÞ tõ, khi ®ã SP trïng víi
S vµ t¸ch rêi P, do ®ã S+; P+ (S vµ P lu«n lu«n chu diªn).
- Ph¸n ®o¸n I (mét sè S lµ P). Quan hÖ chñ tõ – vÞ tõ x¶y ra theo hai
tr−êng hîp:
+ Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ giao nhau (tr−êng hîp phæ biÕn), khi
®ã SP bÞ bao hµm c¶ trong S vµ trong P, do vËy S -, P -
+ Chñ tõ bao hµm vÞ tõ, khi ®ã SP bÞ bao hµm trong S vµ trïng víi P, do
®ã S -, P +
- Ph¸n ®o¸n O (mét sè S kh«ng lµ P). Quan hÖ chñ tõ vÞ tõ cã hai tr−êng
hîp:
+ Chñ tõ vµ vÞ tõ n»m trong quan hÖ giao nhau (tr−êng hîp phæ biÕn), khi
®ã SP bÞ bao hµm trong S vµ t¸ch rêi P, do vËy S -, P +
+ Chñ tõ bao hµm vÞ tõ (tr−êng hîp Ýt gÆp), khi ®ã SP bÞ bao hµm trong S
vµ t¸ch rêi P, do ®ã S -, P +
Nh− vËy, trong ph¸n ®o¸n O, S lu«n kh«ng chu diªn, vµ P lu«n chu diªn.
c) B¶ng chu diªn cña thuËt ng÷ trong çc ph¸n ®o¸n ®¬n
Ph¸n ®o¸n Chñ tõ S VÞ tõ P
A: ∀S lµ P + + (S≡P)
- (S⊂P)
E: ∀S kh«ng lµ P + +
I: ∃S lµ P - + (P⊂S)
- (S∩P)
O: ∃S kh«ng lµ P - +
Nh×n vµo b¶ng cã thÓ thÊy:
+ Chñ tõ cña ph¸n ®o¸n toµn thÓ lu«n chu diªn;
29
+ Chñ tõ cña ph¸n ®o¸n bé phËn lu«n kh«ng chu diªn.
+ VÞ tõ cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lu«n chu diªn;
+ Víi vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh (A, I), th× ph¸i c¨n cø vµo quan hÖ
cô thÓ gi÷a S vµ P
3.4. Quan hÖ gi÷a çc ph¸n ®o¸n ®¬n trªn h×nh vu«ng l«gÝc
ë ®©y chØ xÐt çc ph¸n ®o¸n gièng nhau c¶ vÒ chñ tõ vµ vÞ tõ; vµ quan hÖ
lµ quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc.
§èi lËp trªn
A E
LÖ M©u thuÉn LÖ
thuéc thuéc
I O
§èi lËp d−íi
Çc ®Ønh cña h×nh vu«ng lµ çc ph¸n ®o¸n ®¬n A, E, I, O, cßn çc c¹nh
vµ ®−êng chÐo biÓu thÞ quan hÖ gi÷a chóng.
a) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ph¸n ®o¸n kh¸c nhau c¶ vÒ
chÊt, lÉn l−îng. Mèi quan hÖ nµy thÓ hiÖn trªn hai ®−êng chÐo cña h×nh vu«ng,
®ã lµ quan hÖ gi÷a hai cÆp ph¸n ®o¸n: A&O; E&I. Chóng kh«ng thÓ cïng ch©n
thùc hoÆc cïng gi¶ dèi, mµ nhÊt thiÕt ph¶i cã mét ph¸n ®o¸n lµ ch©n thùc, cßn
ph¸n ®o¸n kia ph¶i lµ gi¶ dèi.
Gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n ®¬n trong quan hÖ m©u thuÉn nh− sau:
A = 1⇒ O = 0 O = 1⇒ A = 0
E = 1⇒ I = 0 I = 1⇒ E = 0
b) Quan hÖ lÖ thuéc: lµ quan hÖ gi÷a çc ph¸n ®o¸n gièng nhau vÒ chÊt,
nh−ng kh¸c nhau vÒ l−îng. §ã lµ hai cÆp ph¸n ®o¸n: (A&I), (E&O). Trong hai
cÆp nµy th× çc ph¸n ®o¸n cã l−îng toµn thÓ gäi lµ ph¸n ®o¸n bËc trªn (A vµ E).
Çc ph¸n ®o¸n cã l−îng bé phËn gäi lµ ph¸n ®o¸n bËc d−íi (I vµ O).
30
NÕu ph¸n ®o¸n bËc trªn ch©n thùc th× ph¸n ®o¸n bËc d−íi tÊt yÕu ch©n
thùc, v× ph¸n ®o¸n bËc d−íi lµ bé phËn cña ph¸n ®o¸n bËc trªn.
Nh−ng nÕu ph¸n ®o¸n bËc trªn gi¶ dèi th× kh«ng thÓ tÊt yÕu suy ra ph¸n
®o¸n bËc d−íi còng gi¶ dèi, lóc nµy gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n bËc d−íi bÊt
®Þnh, nã cã thÓ ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi, v× khi çi toµn thÓ gi¶ dèi kh«ng cã
nghÜa lµ mäi bé phËn trong ®ã ®Òu gi¶ dèi.
Tr−êng hîp ph¸n ®o¸n bËc d−íi ch©n thùc còng vËy. Tõ mét bé phËn
ch©n thùc th× ch−a thÓ x¸c ®Þnh çi toµn thÓ ch©n thùc hay gi¶ dèi. Nã cã thÓ
ch©n thùc hay gi¶ dèi tuú vµo ®èi t−îng ph¶n ¸nh cô thÓ.
Tr−êng hîp ph¸n ®o¸n bËc d−íi lµ gi¶ dèi th× tõ ®ã tÊt yÕu suy ra ph¸n
®o¸n bËc trªn lµ gi¶ dèi, v× nÕu ®· cã mét bé phËn trong çi toµn thÓ lµ gi¶ dèi
th× kh«ng thÓ cã toµn bé çi toµn thÓ lµ ch©n thùc.
Tõ sù ph©n tÝch trªn cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh b¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña çc
ph¸n ®o¸n trong quan hÖ lÖ thuéc nh− sau:
A = 1⇒ I = 1 A=0⇒I=?
I=0⇒A=0 I=1⇒A=?
E = 1⇒ O = 1 E=0⇒O=?
O=0⇒E=0 O=1⇒E=?
c) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ph¸n ®o¸n gièng nhau vÒ
l−îng, nh−ng kh¸c vÒ chÊt. §ã lµ hai cÆp ph¸n ®o¸n: (A&E), (I&O).
Çc ph¸n ®o¸n (A&E) n»m trong quan hÖ ®èi lËp trªn : chóng kh«ng thÓ
cïng ch©n thùc, mµ chØ cã thÓ cïng gi¶ dèi hoÆc mét ch©n thùc, mét gi¶ dèi.
Thùc chÊt, hai ph¸n ®o¸n nµy lµ hai mÖnh ®Ò ®èi lËp nhau cïng ph¶n ¸nh vÒ
mét hay mét líp ®èi t−îng ë cïng phÈm chÊt x¸c ®Þnh, v× thÕ kh«ng thÓ cïng
ch©n thùc. B¶ng quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc gi÷a A&E nh− sau:
A = 1⇒ E = 0 A=0⇒E=?
E = 1⇒ A = 0 E=0⇒A=?
31
Çc ph¸n ®o¸n (I&O) n»m trong quan hÖ ®èi lËp d−íi: chóng kh«ng thÓ
cïng gi¶ dèi, mµ chØ cã thÓ cïng ch©n thùc hoÆc mét ch©n thùc, mét gi¶ dèi.
B¶ng quan hÖ vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n trong quan hÖ ®èi
lËp d−íi:
I=0⇒O=1 I=1⇒O=?
O=0⇒I=1 O=1⇒I=?
4. Ph¸n ®o¸n phøc hîp

Lµ ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh tõ çc ph¸n ®o¸n ®¬n nhê çc liªn tõ l«gÝc.
NÕu ph¸n ®o¸n phøc chØ gåm cã mét lo¹i liªn tõ l«gÝc, th× ®ã lµ ph¸n
®o¸n phøc hîp c¬ b¶n, cßn nÕu gåm tõ hai lo¹i liªn tõ l«gÝc trë lªn, th× ®ã lµ
ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp.
4.1. Ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n: dùa vµo quan hÖ cña çc ph¸n ®o¸n
thµnh phÇn, ph¸n ®o¸n phøc c¬ b¶n ®−îc chia thµnh çc kiÓu sau:
a) Ph¸n ®o¸n héi (Λ) lµ ph¸n ®o¸n phøc ph¶n ¸nh mèi quan hÖ cïng tån
t¹i cña çc ®èi t−îng hay thuéc tÝnh ®−îc ghi nhËn ë çc ph¸n ®o¸n thµnh phÇn.
VÝ dô: Lao ®éng lµ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña mçi c«ng d©n.
Ph¸n ®o¸n trªn bao gåm hai ph¸n ®o¸n ®¬n:
a - Lao ®éng lµ quyÒn lîi cña mçi c«ng d©n.
b - Lao ®éng lµ nghÜa vô cña mçi c«ng d©n.
Liªn tõ l«gÝc “vµ” thÓ hiÖn sù tån t¹i ®ång thêi hai thuéc tÝnh ë cïng mét
®èi t−îng.
C«ng thøc tæng qu¸t: Hab = a Λ b
CÊu tróc l«gÝc: (S1 Λ S2) lµ P; S lµ (P1 Λ P2); (S 1Λ S2) lµ (P1 Λ P2)
Trong ng«n ng÷ tù nhiªn liªn tõ héi th−êng lµ: vµ; võa..., võa; tuy...,
nh−ng; ch¼ng nh÷ng..., mµ cßn; mµ; song, (,) v.v..
Gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n phøc phô thuéc vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña çc
ph¸n ®o¸n ®¬n thµnh phÇn vµ ®−îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n
phøc ®ã. PhÐp héi thÓ hiÖn sù tån t¹i ®ång thêi çc thµnh phÇn trong ph¸n ®o¸n
32
nªn nã chØ ®óng khi tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng, vµ sai trong ba
tr−êng hîp cßn l¹i.
b) Ph¸n ®o¸n tuyÓn lµ ph¸n ®o¸n phøc thÓ hiÖn mèi quan hÖ lùa chän tån
t¹i gi÷a çc ®èi t−îng hoÆc thuéc tÝnh ®−îc ph¶n ¸nh trong çc ph¸n ®o¸n thµnh
phÇn, trong ®ã nhÊt thiÕt ph¶i cã mét tån t¹i. Tuy nhiªn, sù lùa chän tån t¹i cã
thÓ x¶y ra theo hai ph−¬ng ¸n: t−¬ng ®èi lµ lùa chän trong ®ã tån t¹i cña ®èi
t−îng nµy kh«ng nhÊt thiÕt lo¹i trõ tån t¹i cña nh÷ng ®èi t−îng kh¸c, chóng cã
thÓ cïng tån t¹i; vµ tuyÖt ®èi lµ lùa chän tån t¹i, trong ®ã tån t¹i cña ®èi t−îng
nµy nhÊt thiÕt ph¶i lo¹i trõ tån t¹i cña nh÷ng ®èi t−îng kh¸c, chóng kh«ng thÓ
cïng tån t¹i. Do vËy, ph¸n ®o¸n tuyÓn ®−îc chia thµnh hai lo¹i:
* TuyÓn t−¬ng ®èi (tuyÓn yÕu – v)
VÝ dô: Lîi nhuËn t¨ng nhê n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng hoÆc gi¶m chi
phÝ s¶n xuÊt.
Trong vÝ dô nµy ta thÊy r»ng, mét trong hai hiÖn t−îng tån t¹i, hoÆc c¶
hai ®Òu tån t¹i.
C«ng thøc tæng qu¸t: Tab = a v b
CÊu tróc l«gÝc: (S1 V S2) lµ P; S lµ (P1 V P2); (S 1V S2) lµ (P1 V P2)
Trong ng«n ng÷ tù nhiªn liªn tõ tuyÓn th−êng lµ: hoÆc; hay lµ; Ýt nhÊt...
C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña phÐp tuyÓn yÕu th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã lµ sai chØ
khi tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n thµnh phÇn ®Òu sai vµ ®óng khi cã Ýt nhÊt mét ph¸n
®o¸n thµnh phÇn ®óng.
* Ph¸n ®o¸n tuyÓn tuyÖt ®èi (tuyÓn m¹nh – v)
VÝ dô: trong tam gi¸c ABC hoÆc gãc A vu«ng, hoÆc gãc B vu«ng, hoÆc
gãc C vu«ng.
VÝ dô trªn thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña phÐp tuyÓn m¹nh v× kh«ng thÓ cã kh¶
n¨ng tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng, nhiÒu l¾m chØ cã mét ph¸n
®o¸n thµnh phÇn ®óng mµ th«i.
C«ng thøc tæng qu¸t: Tab = a v b
Ng«n ng÷ tù nhiªn: hoÆc, hoÆc…
33
C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp tuyÓn m¹nh th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã lµ
®óng chØ khi cã mét ph¸n ®o¸n thµnh phÇn lµ ®óng vµ sai khi çc ph¸n ®o¸n
thµnh phÇn cïng ®óng hoÆc cïng sai.
c) Ph¸n ®o¸n kÐo theo (phÐp kÐo theo - →) lµ ph¸n ®o¸n phøc vÒ c¬ b¶n
ph¶n ¸nh mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a çc ®èi t−îng kh¸ch quan, trong ®ã ph¶i
cã mét lµ nguyªn nh©n, cßn thµnh phÇn cßn l¹i lµ kÕt qu¶.
VÝ dô: nÕu häc tËp ch¨m chØ th× kÕt qu¶ thi sÏ tèt.
Trong ph¸n ®o¸n trªn th× hiÖn t−îng a: “häc tËp ch¨m chØ” lµ ®iÒu kiÖn vµ
cã nã th× kÐo theo sù tån t¹i cña hÖ qu¶ b: “kÕt qu¶ thi tèt”
C«ng thøc tæng qu¸t: Kab = a → b
CÊu tróc l«gÝc: b¶n th©n çc ph¸n ®o¸n nguyªn nh©n a vµ kÕt qu¶ b rÊt
nhiÒu khi lµ héi hoÆc tuyÓn, chø kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n
nh− trong vÝ dô trªn. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã ta cã çc ph¸n ®o¸n ®a phøc
hîp: (S 1 Λ S2) → (P1 V P2), ë chç dÊu tuyÓn cã thÓ lµ héi vµ ng−îc l¹i.
VÝ dô: NÕu kÕt qu¶ häc tËp tèt vµ cã thµnh tÝch nghiªn cøu khoa häc, th×
sinh viªn sÏ ®−îc th−ëng hoÆc (vµ) chuyÓn tiÕp nªn bËc häc cao h¬n.
Liªn tõ l«gÝc: (nÕu, muèn, hÔ, ®Ó...), th×; (v×, do)…, nªn; suy ra… Nh−ng
ta th−êng b¾t gÆp trong ng«n ng÷ tù nhiªn sù phong phó h¬n nhiÒu çc liªn tõ
kÐo theo (nhÊt lµ trong tôc ng÷, ca dao…).
§Æc tr−ng c¬ b¶n cña ph¸n ®o¸n kÐo theo ch©n thùc lµ khi ®iÒu kiÖn ch©n
thùc th× hÖ qu¶ kh«ng thÓ lµ gi¶ dèi, v× thÕ nÕu ®· cã ®iÒu kiÖn th× ®−¬ng nhiªn
sÏ cã hÖ qu¶, nh−ng kh«ng cã chiÒu ng−îc l¹i, nghÜa lµ sù tån t¹i cña hÖ qu¶
kh«ng chØ do mét ®iÒu kiÖn. §iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña mèi liªn hÖ nh©n
qu¶: cã nguyªn nh©n th× sÏ cã kÕt qu¶, mét nguyªn nh©n cã thÓ cho nhiÒu hÖ
qu¶ vµ mét hÖ qu¶ cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra.
Khoa häc cßn sö dông réng r·i çc kh¸i niÖm “®iÒu kiÖn cÇn” vµ “®iÒu
kiÖn ®ñ”. §iÒu kiÖn cÇn lµ nÕu cã hÖ qu¶ th× cã thÓ suy ra ®−îc tiÒn ®Ò. §iÒu
kiÖn ®ñ lµ khi cã tiÒn ®Ò cã thÓ suy ra hÖ qu¶.
34
C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp kÐo theo th× gi¸ trÞ l«gÝc cña nã chØ sai khi
ph¸n ®o¸n vÒ ®iÒu kiÖn (a) lµ ®óng, nh−ng ph¸n ®o¸n hÖ qu¶ (b) lµ sai, ba
tr−êng hîp cßn l¹i cña ph¸n ®o¸n kÐo theo ®Òu cã gi¸ trÞ l«gÝc ®óng.
d) Ph¸n ®o¸n t−¬ng ®−¬ng (phÐp t−¬ng ®−¬ng - ↔
) lµ ph¸n ®o¸n phøc thÓ hiÖn quan hÖ nh©n qu¶ hai chiÒu gi÷a çc ®èi
t−îng, trong ®ã mét hiÖn t−îng nµy võa lµ nguyªn nh©n, võa lµ hÖ qu¶ cña hiÖn
t−îng kia vµ ng−îc l¹i.
VÝ dô: mét sè chia hÕt cho 3, khi vµ chØ khi tæng çc ch÷ sè cña nã chia
hÕt cho 3. NghÜa lµ: “nÕu mét sè chia hÕt cho 3, th× tæng çc ch÷ sè cña nã chia
hÕt cho 3” vµ “nÕu tæng çc ch÷ sè cña mét sè chia hÕt cho 3, th× chÝnh nã còng
ph¶i chia hÕt cho 3”.
C«ng thøc tæng qu¸t: a ↔ b = [(a → b) ∧ ( b → a)]
Liªn tõ l«gÝc: nÕu vµ chØ nÕu; khi vµ chØ khi...
C¨n cø vµo ®Æc tr−ng cña phÐp t−¬ng ®−¬ng th× nã ®óng khi çc ph¸n
®o¸n thµnh phÇn cïng ®óng hoÆc cïng sai vµ sai khi çc ph¸n ®o¸n thµnh phÇn
kh«ng cïng gi¸ trÞ l«gÝc.
e) Ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh (phÐp phñ ®Þnh - 7) lµ ph¸n ®o¸n phøc ph¶n ¸nh
sù kh«ng tån t¹i cña ®èi t−îng ë phÈm chÊt ®ang xÐt. Nh− vËy, nÕu gäi ph¸n
®o¸n thµnh phÇn lµ a, th× ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lµ “kh«ng thÓ cã a”.
C«ng thøc tæng qu¸t: 7a
Liªn tõ l«gÝc: kh«ng thÓ, kh«ng cã chuyÖn lµ, lµm g× cã chuyÖn...
Ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh lu«n cã gi¸ trÞ l«gÝc ®èi lËp víi gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n
®o¸n cho tr−íc.
B¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n
a b a∧b avb avb a→b a↔b 7a
1 1 1 1 0 1 1 0
1 0 0 1 1 0 0 0
0 1 0 1 1 1 0 1
35
0 0 0 0 0 1 1 1
Gi¸ trÞ l«gÝc cña Hab = min [a, b] (sè nhá nhÊt trong a vµ b)
Gi¸ trÞ l«gÝc cña Tab = {a - b} (b»ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña a trõ b)
Gi¸ trÞ l«gÝc cña Tab = max [a, b] (sè lín nhÊt trong a vµ b)
Gi¸ trÞ l«gÝc cña Kab = min c (sè nhá nhÊt trong 2 sè 1 vµ (1- a) + b)
4.2. Ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp hîp lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®−îc t¹o thµnh tõ
çc ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n, nãi kh¸c, lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n phøc cã tõ hai
lo¹i liªn tõ l«gÝc trë lªn. ViÖc tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp còng
vÉn ph¶i dùa vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n vµ xÐt ®Õn
cïng lµ dùa vµo gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n ®¬n t¹o thµnh nã.
4.3. TÝnh ®¼ng trÞ cña çc ph¸n ®o¸n phøc
Trong ng«n ng÷ th«ng dông víi cïng mét t− t−ëng ta cã thÓ diÔn ®¹t
b»ng çc c©u kh¸c nhau mµ vÉn ®¶m b¶o gi÷ nguyªn néi dung cña nã. Nh÷ng
c©u nh− vËy ®−îc gäi lµ nh÷ng c©u cã cïng ý nghÜa. T−¬ng tù trong l«gÝc häc
çc c«ng thøc cã thÓ kh¸c nhau vÒ cÊu tróc l«gÝc, nh−ng gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng
lu«n lµ nh− nhau víi mäi biÕn thiªn vÒ gi¸ trÞ l«gÝc cña çc ph¸n ®o¸n ®¬n
thµnh phÇn. Nh÷ng ph¸n ®o¸n ®−îc diÔn ®¹t b»ng çc c«ng thøc nh− vËy ®−îc
gäi lµ çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ.
Nh− vËy, thao t¸c t×m çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ chÝnh lµ viÖc t×m çch diÔn
®¹t çc ph¸n ®o¸n mét çch t−¬ng ®−¬ng sao cho cÊu tróc cña ph¸n ®o¸n thay
®æi, nh−ng kh«ng lµm thay ®æi ý nghÜa cña c©u.
Çc cÆp ®¼ng trÞ c¬ b¶n:
a → b ≡ 7b → 7a a ∧ b ≡ 7(a → 7b) a v b ≡ 7a → b
a → b ≡ 7a v b a ∧ b ≡ 7(b → 7a) a v b ≡ 7b → a
a → b ≡ 7(a ∧ 7b) a ∧ b ≡ 7(7a v 7b) a v b ≡ 7(7a ∧ 7b)
7(7a) = a
36
5. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n
5.1. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n ®¬n bao giê còng cho kÕt qu¶ lµ ph¸n ®o¸n n»m
trong quan hÖ m©u thuÉn víi nã
7A ↔ O 7E ↔ I
7I ↔ E 7O ↔ A
5.2. Phñ ®Þnh ph¸n ®o¸n phøc
7(7a) ↔ a 7(a v b) ↔ 7a ∧ 7b
7(a ∧ b) ↔ 7a v 7b 7(a → b) ↔ a ∧ 7b
L−u ý: Còng gièng nh− trong ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh, trong thao t¸c phñ ®Þnh
ph¸n ®o¸n, nÕu ®em phñ ®Þnh nã ®i th× ph¸n ®o¸n thu ®−îc lu«n cã gi¸ trÞ l«gÝc
ng−îc víi gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®· cho.

1) Tr×nh bµy vÒ nguån gèc, b¶n chÊt vµ çc ®Æc ®iÓm cña ph¸n ®o¸n. Mèi
liªn hÖ gi÷a ph¸n ®o¸n vµ c©u.
2) H·y chØ ra çc c¨n cø kh¸c nhau ®Ó ph©n lo¹i ph¸n ®o¸n. Cho vÝ dô ®èi
víi tõng lo¹i ph¸n ®o¸n ®−îc nªu ra.
3) Tr×nh bµy vÒ: cÊu t¹o, çc ®Æc tr−ng vÒ chÊt vµ l−îng, çc kiÓu ph¸n
®o¸n ®¬n c¬ b¶n. Cho vÝ dô.
4) ThÕ nµo lµ tÝnh chu diªn cña thuËt ng÷ l«gÝc trong ph¸n ®o¸n ®¬n?
Tr×nh bµy çch x¸c ®Þnh chu diªn cña çc thuËt ng÷ l«gÝc trong çc ph¸n ®o¸n
®¬n c¬ b¶n.
5) Tr×nh bµy quan hÖ gi÷a çc ph¸n ®o¸n ®¬n vÒ mÆt gi¸ trÞ l«gÝc dùa trªn
h×nh vu«ng l«gÝc.
6) Ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa vÒ çc lo¹i ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n. LËp b¶ng
gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng.
7) Nªu çch thøc chung x¸c ®Þnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n ®a phøc hîp.
Cho mét vÝ dô vµ h·y tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña ph¸n ®o¸n trong vÝ dô Êy.
37
8) ThÕ nµo lµ tÝnh ®¼ng trÞ cña ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n. H·y tù t×m
mét ph¸n ®o¸n vµ ph¸t biÓu tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi nã.
Bµi tËp:
1) H·y sö dông çc kh¸i niÖm trong cïng mét nhãm cã ®¸nh dÊu sao* ë
bµi tËp sè 4 (phÇn kh¸i niÖm) ®Ó x©y dùng ë mçi kiÓu mét ph¸n ®¬n ch©n thùc;
x¸c ®Þnh tÝnh chu diªn cña çc thuËt ng÷ trong çc ph¸n ®o¸n ®ã.
2) Cho çc ph¸n ®o¸n:
a) Mäi Gi¸o s− lµ gi¶ng viªn;
b) Mäi sè ch½n ®Òu chia hÕt cho 2;
c) Mäi sè lÎ kh«ng lµ sè ch½n;
d) Mét sè sinh viªn lµ ®¶ng viªn;
e) Mét sè ng−êi lao ®éng lµ trÝ thøc;
g) Mét sè ®oµn viªn kh«ng lµ c«ng nh©n;
h) Mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ nhµ kinh tÕ häc.
H·y ph¸t biÓu tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n n»m trong çc quan hÖ kh¸c nhau víi
tõng ph¸n ®o¸n nªu trªn dùa vµo h×nh vu«ng l«gÝc vµ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ l«gÝc cña
chóng.
3) T¹i mét ng«i ®Òn cã ba vÞ thÇn. Mét vÞ chuyªn nãi thËt gäi lµ “thÇn nãi
thËt”, mét vÞ chuyªn nãi dèi gäi lµ “thÇn nãi dèi”, mét vÞ lóc th× nãi thËt, lóc th×
nãi dèi gäi lµ “thÇn kh«n ngoan”. BiÕt r»ng, c¶ ba vÞ ®Òu cã diÖn m¹o, trang
phôc gièng hÖt nhau (kh«ng thÓ ph©n biÖt hä nhê ngo¹i h×nh). Hä ngåi thµnh
hµng ngang tr−íc diÖn thê. Cã mét ng−êi ®· x¸c ®Þnh çc vÞ thÇn ®ã “ai lµ ai”
b»ng çch hái mçi vÞ mét c©u hái nh− sau:
Hái vÞ thÇn thø nhÊt: “ThÇn ngåi c¹nh ngµi lµ ai?”;
Tr¶ lêi: “ThÇn nãi dèi”;
Hái vÞ thÇn thø hai: “Ngµi lµ ai?”;
Tr¶ lêi: “Ta lµ thÇn kh«n ngoan”
Hái vÞ thÇn thø ba: “ThÇn ngåi c¹nh ngµi lµ ai?”;
Tr¶ lêi: “ThÇn nãi thËt”.
38
Sau khi nghe çc c©u tr¶ lêi, ng−êi ®ã ®· biÕt ®−îc “ai lµ ai”. Hái ng−êi
®ã ®· lËp luËn thÕ nµo?
4) T¹i mét x· cã hai xãm. D©n ë mét xãm chuyªn nãi thËt, cßn d©n xãm
kia chuyªn nãi ng−îc (thËt thµnh gi¶ vµ ng−îc l¹i). BiÕt r»ng, hä vÉn qua l¹i
giao tiÕp víi nhau (cã thÓ gÆp ng−êi nãi thËt ë xãm cña ng−êi nãi ng−îc vµ
ng−îc l¹i). Cã mét ng−êi cÇn ®i t×m b¹n m×nh ë xãm nãi thËt. Ng−êi ®ã ®· vÒ
®Õn x· ®ã nh−ng kh«ng biÕt m×nh ®ang ë xãm nµo. T×nh cê gÆp mét ng−êi d©n
së t¹i, ng−êi ®ã hái mét c©u, sau khi nghe tr¶ lêi, ng−êi ®ã ®· x¸c ®Þnh ®−îc
m×nh ®ang ë xãm nµo. Hái: ng−êi ®ã ®· ®Æt c©u hái g× vµ c©u tr¶ lêi cña ng−êi
d©n lµ g× mµ l¹i biÕt ®−îc nh− vËy.
5) §Æt: a lµ trêi m−a, b lµ trêi rÐt, c lµ trêi hanh kh«; h·y viÕt c«ng thøc
cña çc ph¸n ®o¸n d−íi ®©y:
a) Trêi kh«ng nh÷ng m−a, mµ cßn rÐt;
b) Trêi kh«ng m−a còng kh«ng rÐt;
c) Trêi cã m−a ®©u mµ rÐt;
d) Trêi m−a nh−ng ®©u thÊy Èm (l−u ý: Èm lµ ng−îc víi kh«);
e) Kh«ng thÓ cã chuyÖn trêi m−a mµ kh«ng rÐt;
g) Lµm g× cã chuyÖn trêi Êm thÕ mµ kh«ng m−a (Êm lµ ng−îc víi rÐt);
h) NÕu trêi m−a th× sÏ Êm vµ Èm;
i) Trêi kh«ng m−a khi vµ chØ khi kh« vµ rÐt.
Cho gi¸ trÞ l«gÝc cña: a =1; b = 0; c =1; h·y tÝnh gi¸ trÞ l«gÝc cña çc c«ng
thøc trªn.
6) Cho çc c«ng thøc l«gÝc:
a) [(a → c)∧(b → c)∧(a v b)] → c
b) [(a → c)∧(b → d)∧(a v b)] → (c v d)
c) [(a → b)∧(a → c)∧(7b v 7c)] → 7a
d) [(a → c)∧(b → d)∧(7c v 7d)] → (7a v 7b)
H·y tÝnh: Gi¸ trÞ l«gÝc cña c«ng thøc a vµ c víi hai bé gi¸ trÞ:
[a =1; b = 0; c =1]; vµ [a = 0; b = 1; c =0];
39
Gi¸ trÞ l«gÝc cña c«ng thøc b vµ d víi hai bé gi¸ trÞ:
[a =1; b = 0; c =1; d = 0]; vµ [a = 0; b = 1; c =0; d = 1];
H·y lËp b¶ng ®Çy ®ñ gi¸ trÞ l«gÝc cña chóng vµ g¸n cho a, b, c, d lµ nh÷ng
ph¸n ®o¸n ®¬n tuú ý ®Ó sao cho khi ghÐp vµo çc c«ng thøc ®· cho, ta ®−îc mét
c©u t−¬ng ®èi cã nghÜa.
7) Ng−êi ta nghi A vµ B lµ hai thñ ph¹m trong mét vô ¸n m¹ng. Cã bèn
nh©n chøng vµ hä lÇn l−ît khai nh− sau: “A kh«ng giÕt ng−êi”; “B kh«ng giÕt
ng−êi”; “Ýt nhÊt cã mét trong sè hai lêi khai trªn lµ ®óng”; “Lêi khai cña nh÷ng
thø ba lµ sai”. KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy chØ riªng ng−êi thø t− khai ®óng. VËy ai
lµ kÎ s¸t nh©n.
8) Cã ba kÎ lµ B, C, D bÞ nghi ngê lµm tiÒn gi¶. Bän hä khai nh− sau:
B: D cã téi, cßn C kh«ng cã téi;
C: T«i kh«ng cã téi, Ýt nhÊt mét trong sè hä cã téi;
D: NÕu B cã téi, th× C còng cã téi.
LËp b¶ng gi¸ trÞ l«gÝc cña çc lêi khai trªn ®Ó tr¶ lêi çc c©u hái d−íi ®©y:
a) Cã mét lêi khai ®−îc suy ra tõ lêi khai kh¸c. §ã lµ nh÷ng lêi khai nµo?
b) Gi¶ thiÕt r»ng, c¶ ba ®Òu v« téi, vËy ai khai ®óng, ai khai sai?
c) Gi¶ thiÕt r»ng, c¶ ba lêi khai ®Òu ®óng, vËy ai cã téi, ai v« téi?
d) NÕu ng−êi v« téi khai ®óng, kÎ cã téi khai sai, vËy ai cã téi, ai v« téi?
9) Ph¸t biÓu tÊt c¶ çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi tõng ph¸n ®o¸n d−íi ®©y:
a) Muèn x©y dùng chñ nghÜa x· héi, th× ph¶i cã nh÷ng con ng−êi XHCN;
b) Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, nh−ng ph¶i gi÷ v÷ng ®Þnh h−íng XHCN;
c) Nhµ t− b¶n bãc lét c«ng nh©n b»ng çch t¨ng giê lµm hoÆc gi¶m l−¬ng;
d) Kh«ng thÓ trë thµnh chuyªn gia giái, nÕu kh«ng cã tri thøc triÕt häc;
e) Tr−êng §H KHXH&NV ph¶i trë thµnh trung t©m ®µo t¹o chÊt l−îng
cao vµ nghiªn cøu khoa häc chuyªn s©u;
g) Ph¶i thËt g−¬ng mÉu, hoÆc kh«ng thÓ trë thµnh ng−êi çn bé ®oµn giái.
10) Cã ba sinh viªn A, B, C ë cïng mét phßng KTX. Quy luËt ®i häc cña
hä nh− sau:
40
- NÕu A nghØ häc, th× B còng nghØ häc;
- NÕu A ®i häc, th× c¶ B vµ C còng ®i häc;
Hái: NÕu B ®i häc, th× C cã ®i häc kh«ng?
11) Cã ba sinh viªn A, B, C ë cïng mét KTX, nh−ng kh¸c phßng. Hä tho¶
thuËn víi nhau nh− sau: nÕu ai ®ã trong bän hä kh«ng ë phßng ngoµi giê häc,
th× Ýt nhÊt mét trong hai ng−êi cßn l¹i vèn ®ang ë phßng m×nh ph¶i biÕt b¹n ®ã
®ang ë ®©u. H·y cho biÕt, çc b¹n ®ã ®ang ë ®©u, nÕu kh«ng ai biÕt b¹n m×nh
®ang ë ®©u?
41
Bµi 3. QUY LUËT l«gÝc
1. §Æc ®iÓm cña quy luËt l«gÝc
1.1. TÝnh kh¸ch quan cña quy luËt l«gÝc
Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong,
b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a çc ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn
x¸c ®Þnh.
T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a çc t− t−ëng ®Ó
t¹o ra çc h×nh thøc l«gÝc. Nh−ng çc h×nh thøc l«gÝc còng liªn hÖ víi nhau. §ã
chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy.
Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng
còng mang ®Çy ®ñ çc tÝnh chÊt chung nh− ë mäi lo¹i quy luËt, trong ®ã cã tÝnh
kh¸ch quan.
Çc quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: çc quy
luËt t− duy h×nh thøc vµ çc quy luËt t− duy biÖn chøng. Çc quy luËt t− duy
h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy
®ñ.
1.2. TÝnh phæ biÕn cña quy luËt l«gÝc. NÕu çc quy luËt cña t− duy nªu
trªn l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng,
th× chóng lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña t− duy.
Gäi lµ çc quy luËt c¬ b¶n v×, chóng cã tÝnh chÊt chung, tæng qu¸t ®èi víi
mäi t− duy, lµm c¬ së cho sù vËn hµnh cña toµn bé t− duy ë mäi m¾t kh©u, mäi
h×nh thøc, mäi tr×nh ®é, cÊp ®é cña nã. V× çc quy luËt Êy ph¶n ¸nh nh÷ng
thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ c¨n b¶n, s©u s¾c vµ chung nhÊt cña thÕ giíi kh¸ch
quan vµ ®ã còng lµ lý do lµm ta gäi chóng lµ phæ biÕn. Thø hai, chóng quyÕt
®Þnh sù t¸c ®éng cña çc quy luËt kh¸c, kh«ng c¬ b¶n nh−, quy luËt tû lÖ nghÞch
gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm, luËt chu diªn cña çc thuËt ng÷ trong
ph¸n ®o¸n, çc quy t¾c x©y dùng suy luËn v.v..
42
Çc quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra thµnh hai nhãm: çc quy
luËt l«gÝc h×nh thøc vµ çc quy luËt l«gÝc biÖn chøng, chóng kh«ng hoµn toµn
t¸ch rêi nhau, mµ cã quan hÖ x¸c ®Þnh víi nhau.
1.3. Ph¹m vi t¸c ®éng cña çc quy luËt l«gÝc h×nh thøc
Nhãm thø nhÊt ®−îc gäi lµ çc quy luËt l«gÝc h×nh thøc v× chóng chØ chi
phèi t− duy trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh ®óng ®¾n ®èi t−îng ë mÆt h×nh thøc cña
nã. Quy luËt l«gÝc h×nh thøc t¸c ®éng trong t− duy h×nh thøc ph¶n ¸nh ®èi t−îng
ë phÈm chÊt x¸c ®Þnh.
ViÖc tu©n thñ çc quy luËt c¬ b¶n cña t− duy h×nh thøc sÏ ®¶m b¶o cho
nã cã ®−îc çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña t− duy ®óng ®¾n ph¶n ¸nh ch©n thùc hiÖn
thùc kh¸ch quan lµ: tÝnh nhÊt qu¸n, tÝnh phi m©u thuÉn, tÝnh x¸c ®Þnh trong qu¸
tr×nh ph¶n ¸nh vµ tÝnh cã c¬ së cña nh÷ng t− t−ëng ph¶n ¸nh.
Trong ph¹m vi ch−¬ng tr×nh nµy chóng ta chØ nghiªn cøu nhãm quy luËt
l«gÝc h×nh thøc c¬ b¶n lµ: ®ång nhÊt, cÊm m©u thuÉn, bµi trung, lý do ®Çy ®ñ.
2. Çc quy luËt l«gÝc h×nh thøc c¬ b¶n
2.1. LuËt ®ång nhÊt
a) C¬ së kh¸ch quan cña quy luËt lµ tÝnh æn ®Þnh t−¬ng ®èi, tr¹ng th¸i
®øng im t−¬ng ®èi cña çc ®èi t−îng. Quy luËt ®ång nhÊt quy ®Þnh tÝnh x¸c ®Þnh
cña ý nghÜ, cña t− t−ëng vÒ ®èi t−îng nhÊt ®Þnh ë phÈm chÊt x¸c ®Þnh, cßn b¶n
th©n ý nghÜ tu©n thñ quy luËt nµy ph¶n ¸nh sù ®ång nhÊt trõu t−îng cña ®èi
t−îng víi chÝnh nã.
b) Néi dung vµ c«ng thøc cña quy luËt: Trong qu¸ tr×nh suy nghÜ, lËp
luËn, th× t− t−ëng ph¶i lµ x¸c ®Þnh, mét nghÜa, lu«n ®ång nhÊt víi chÝnh nã.
C«ng thøc cña quy luËt: “a lµ a”, ký hiÖu: “a≡a”, trong ®ã a lµ mét t−
t−ëng ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng x¸c ®Þnh nµo ®ã. Nãi kh¸c, mçi ý nghÜ ®Òu ®−îc
rót ra tõ chÝnh nã vµ lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cho tÝnh ch©n thùc cña nã. “a → a”.
LuËt ®ång nhÊt trë thµnh quy t¾c cho tõng ý nghÜ: mét ý nghÜ kh«ng thÓ
võa lµ nã võa lµ kh«ng ph¶i nã. Nã ph¶i ®ång nhÊt víi nã vÒ gi¸ trÞ l«gÝc. LuËt
®ång nhÊt yªu cÇu khi ph¶n ¸nh vÒ mét ®èi t−îng ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh
43
(tån t¹i trong kho¶ng thêi gian, kh«ng gian vµ mét quan hÖ x¸c ®Þnh), khi ®èi
t−îng tån t¹i víi t− çch lµ nã th× t− duy kh«ng ®−îc tuú tiÖn thay ®æi ®èi t−îng
ph¶n ¸nh; kh«ng ®−îc thay ®æi néi dung cña t− t−ëng hay ®¸nh tr¸o ng«n tõ
diÔn ®¹t t− t−ëng. ChÝnh ®iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh x¸c ®Þnh vµ nhÊt qu¸n cña t−
t−ëng khi ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng x¸c ®Þnh. Cã thÓ ph©n tÝch sù t¸c ®éng cña luËt
®ång nhÊt trong t− duy qua çc yªu cÇu cô thÓ sau:
c) Çc yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt vµ nh÷ng lçi l«gÝc cã thÓ m¾c ph¶i khi
vi ph¹m chóng.
Yªu cÇu 1: Ph¶i cã sù ®ång nhÊt cña t− duy víi ®èi t−îng vÒ mÆt ph¶n
¸nh, tøc lµ trong lËp luËn vÒ mét ®èi t−îng x¸c ®Þnh nµo ®ã, t− duy ph¶i ph¶n
¸nh vÒ nã víi chÝnh nh÷ng néi dung x¸c ®Þnh ®ã. C¬ së cña yªu cÇu nµy lµ:
Thø nhÊt, çc ®èi t−îng kh¸c nhau th× ph©n biÖt víi nhau, v× thÕ t− duy
ph¶n ¸nh ®èi t−îng nµo ph¶i chØ râ ra ®−îc nã lµ g×? Kh«ng ®−îc lÉn lén víi ®èi
t−îng kh¸c.
Thø hai, çc ®èi t−îng lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi; b¶n th©n chóng cã nhiÒu
h×nh thøc thÓ hiÖn trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau. T− duy khi ph¶n
¸nh ®èi t−îng ph¶i ý thøc ®−îc nã ®ang ph¶n ¸nh ®èi t−îng ë h×nh thøc nµo, ë
giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo, chø kh«ng ®−îc lÉn lén çc h×nh thøc vµ giai ®o¹n ph¸t
triÓn kh¸c nhau cña ®èi t−îng. Cã thÓ s¬ ®å ho¸ yªu cÇu nµy nh− sau:
Lçi Ngé biÖn
TD ≡ SV TD ≠ SV
Ph¶n ¸nh ®óng Ph¶n ¸nh sai Nguþ biÖn
(Tu©n theo quy t¾c) (Kh«ng tu©n theo quy t¾c).
- Lçi ngé biÖn (sai mµ kh«ng biÕt): x¶y ra khi trong t− duy do v« t×nh mµ
kh¸i qu¸t nh÷ng hiÖn t−îng ngÉu nhiªn thµnh tÊt nhiªn hoÆc do tr×nh ®é nhËn
thøc cßn thÊp (ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn, c¬ së ®Ó nhËn thøc, ®¸nh gi¸,
xem xÐt sù vËt) nªn ph¶n ¸nh sai hiÖn thùc kh¸ch quan.
44
- Lçi nguþ biÖn (biÕt sai mµ cø cè t×nh m¾c vµo): x¶y ra khi v× mét lý do,
®éng c¬, môc ®Ých vô lîi nµo ®ã mµ ng−êi ta cè t×nh ph¶n ¸nh sai lÖch hiÖn thùc
kh¸ch quan, nh»m biÕn sai thµnh ®óng, v« lý thµnh hîp lý.
Yªu cÇu 2: Ph¶i cã sù ®ång nhÊt gi÷a t− t−ëng víi ng«n ng÷ diÔn ®¹t nã.
C¬ së kh¸ch quan cña yªu cÇu nµy lµ mèi liªn hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷ diÔn
®¹t. Mét t− t−ëng, mét ý nghÜ bao giê còng ph¶i ®−îc “vËt chÊt ho¸” ra ë ng«n
ng÷. V× thÕ, t− t−ëng, ý nghÜ thÕ nµo? vÒ çi g×? ng«n ng÷ diÔn ®¹t ph¶i thÓ hiÖn
®óng nh− vËy, tr¸nh t¹o ra tr−êng hîp t− t−ëng, ý nghÜ ph¶n ¸nh vÒ ®èi t−îng
nµy, nh−ng ng«n ng÷ diÔn ®¹t l¹i cho thÊy kh«ng ph¶i ®èi t−îng Êy mµ lµ ®èi
t−îng kh¸c hay cã thÓ lµ ®èi t−îng ®ã mµ còng cã thÓ lµ ®èi t−îng kh¸c (tøc
kh«ng x¸c ®Þnh). Cã thÓ s¬ ®å ho¸ yªu cÇu nµy nh− sau:
Lçi Sö dông tõ ®a nghÜa
TD ≡ Ng«n ng÷ TD ≠ N.N Sö dông tõ kh«ng râ nghÜa
(DiÔn ®¹t ®óng) (DiÔn ®¹t sai). Sö dông sai cÊu tróc ng÷ ph¸p
Tãm l¹i, kh«ng ®ång nhÊt çc t− t−ëng kh¸c nhau vµ kh«ng coi nh÷ng t−
t−ëng ®ång nhÊt lµ kh¸c nhau.
Çc lçi l«gÝc t−¬ng øng th−êng m¾c khi vi ph¹m çc yªu cÇu cña luËt
®ång nhÊt nhÊt lµ ®¸nh tr¸o ®èi t−îng, vµ ®¸nh tr¸o kh¸i niÖm, nhÇm lÉn çc
kh¸i niÖm.
d) VÝ dô vÒ çc tr−êng hîp vi ph¹m yªu cÇu cña luËt ®ång nhÊt.
2.2. LuËt m©u thuÉn
a) C¬ së kh¸ch quan luËt cÊm m©u thuÉn. C¬ së cña luËt ®ång nhÊt lµ
tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt cña çc ®èi t−îng ®−îc b¶o toµn trong kho¶ng thêi gian
nhÊt ®Þnh. Tõ ®ã suy ra, nÕu cã ®èi t−îng nh− thÕ, th× nã ®ång thêi kh«ng thÓ
kh«ng tån t¹i; nã kh«ng thÓ cã çc thuéc tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt nh− thÕ nµy vµ
®ång thêi l¹i kh«ng cã chóng, kh«ng thÓ võa n»m võa kh«ng n»m trong quan hÖ
nµo ®ã víi çc ®èi t−îng kh¸c. §Æc ®iÓm ®ã cña giíi hiÖn thùc lµ c¬ së kh¸ch
quan cña luËt m©u thuÉn.
45
b) Néi dung vµ c«ng thøc cña luËt cÊm m©u thuÉn. M©u thuÉn l«gÝc lµ
hiÖn t−îng cña t− duy, khi nªu ra hai ph¸n ®o¸n lo¹i trõ nhau vÒ mét ®èi t−îng
®−îc xÐt trong cïng mét thêi gian vµ cïng mét quan hÖ. M©u thuÉn l«gÝc lµm lé
râ mét tÝnh quy luËt lµ: Hai ph¸n ®o¸n ®èi lËp hoÆc m©u thuÉn nhau vÒ mét ®èi
t−îng, ®−îc xÐt trong cïng mét thêi gian, cïng mét quan hÖ, kh«ng thÓ cïng
ch©n thùc, Ýt nhÊt mét trong chóng gi¶ dèi.
C«ng thøc cña quy luËt: 7(a ∧ 7a).
c) Yªu cÇu phi m©u thuÉn cña t− t−ëng vµ çc lçi l«gÝc th−êng cã trong
thùc tiÔn t− duy. Sù t¸c ®éng cña luËt m©u thuÉn trong t− duy yªu cÇu con ng−êi
kh«ng m©u thuÉn trong çc lËp luËn, trong viÖc liªn kÕt çc t− t−ëng. §Ó lµ
ch©n thùc th× çc t− t−ëng ph¶i nhÊt qu¸n, phi m©u thuÉn. Mét t− t−ëng sÏ lµ
gi¶ dèi khi cã chøa m©u thuÉn l«gÝc.
Do yªu cÇu ®· nªu mµ ®«i khi luËt m©u thuÉn cßn ®−îc gäi lµ luËt cÊm
m©u thuÉn. Gäi lµ luËt cÊm m©u thuÉn cã nghÜa lµ ®ång nhÊt nã víi yªu cÇu do
con ng−êi ®Þnh h×nh lªn trªn c¬ së cña quy luËt (“nguyªn t¾c phi m©u thuÉn”).
Yªu cÇu cÊm m©u thuÉn l«gÝc ®−îc triÓn khai cô thÓ nh− sau:
- Thø nhÊt: kh«ng ®−îc cã m©u thuÉn trùc tiÕp trong lËp luËn khi kh¼ng
®Þnh mét ®èi t−îng vµ ®ång thêi l¹i phñ ®Þnh ngay chÝnh nã.
- Thø hai, kh«ng ®−îc cã m©u thuÉn gi¸n tiÕp trong t− duy, tøc lµ kh¼ng
®Þnh ®èi t−îng, nh−ng l¹i phñ nhËn hÖ qu¶ tÊt suy tõ nã
d) VÝ dô vÒ çc tr−êng hîp vi ph¹m
2.3. LuËt bµi trung
LuËt nµy g¾n liÒn víi luËt m©u thuÉn, víi sù cÇn thiÕt ph¶i lo¹i bá çc
m©u thuÉn l«gÝc trong t− duy. Nh− ®· nªu, luËt m©u thuÉn kh¼ng ®Þnh: hai t−
t−ëng m©u thuÉn kh«ng thÓ cïng ch©n thùc. Nh−ng kh«ng cho biÕt, chóng cã
thÓ cïng gi¶ dèi kh«ng.
LuËt bµi trung tr¶ lêi c©u hái Êy. Theo nghÜa nµy, cã thÓ coi nã lµ sù bæ
sung cho luËt m©u thuÉn (vµ suy ra, cho c¶ luËt ®ång nhÊt). Sù t¸c ®éng cña nã
còng bÞ chÕ ®Þnh bëi tÝnh x¸c ®Þnh cña t− duy, tÝnh nhÊt qu¸n vµ phi m©u thuÉn
46
cña nã. Nh−ng luËt bµi trung cßn cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi, cã lÜnh vùc t¸c ®éng
vµ vai trß riªng cña m×nh.
a) C¬ së kh¸ch quan cña luËt bµi trung. Còng chÝnh lµ tÝnh x¸c ®Þnh vÒ
chÊt cña çc ®èi t−îng, mét çi g× ®ã tån t¹i hay kh«ng tån t¹i, thuéc líp nµy
hay líp kh¸c, nã vèn cã hay kh«ng cã tÝnh chÊt nµo ®ã v. v. chø kh«ng thÓ cã
kh¶ n¨ng nµo kh¸c.
b) Néi dung cña luËt bµi trung: “Hai ph¸n ®o¸n m©u thuÉn nhau vÒ cïng
mét ®èi t−îng, ®−îc kh¶o cøu trong cïng mét thêi gian vµ trong cïng mét quan
hÖ, kh«ng thÓ ®ång thêi gi¶ dèi: mét trong chóng nhÊt ®Þnh ph¶i ch©n thùc, çi
cßn l¹i ph¶i gi¶ dèi, kh«ng cã tr−êng hîp thø ba”.
C«ng thøc: “a v 7a”,
LÜnh vùc t¸c ®éng cña luËt bµi trung hÑp h¬n so víi luËt m©u thuÉn: ë ®©u
cã luËt bµi trung, ë ®ã nhÊt thiÕt cã luËt m©u thuÉn, nh−ng ë nhiÒu n¬i luËt m©u
thuÉn t¸c ®éng, nh−ng luËt bµi trung l¹i kh«ng. LuËt bµi trung t¸c ®éng trong
quan hÖ gi÷a çc ph¸n ®o¸n m©u thuÉn (A - O; E - I), ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ luËt
bµi trung dïng ®Ó lo¹i bá nh÷ng m©u thuÉn trong tr−êng hîp nªu ra nh÷ng ph¸n
®o¸n tr¸i ng−îc nhau ë mét trong ba kiÓu: (A – E, ®¬n nhÊt); (A – O); (E –
I).
Trong c¶ ba tr−êng hîp, theo luËt bµi trung mét ph¸n ®o¸n nhÊt ®Þnh ph¶i
ch©n thùc, cßn ph¸n ®o¸n kia lµ gi¶ dèi.
Nh−ng nã kh«ng t¸c ®éng trong çc mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a çc ph¸n
®o¸n ®èi lËp (A – E, toµn thÓ), dï luËt m©u thuÉn t¸c ®éng c¶ ë ®©y: chóng
kh«ng thÓ ®ång thêi ch©n thùc, nh−ng cã thÓ ®ång thêi gi¶ dèi, v× vËy mµ kh«ng
nhÊt thiÕt tu©n theo luËt bµi trung.
d) Nh÷ng yªu cÇu cña luËt bµi trung vµ çc lçi khi vi ph¹m chóng. LuËt
bµi trung yªu cÇu ph¶i lùa chän – mét trong hai – theo nguyªn t¾c “hoÆc lµ,
hoÆc lµ” (kh«ng cã gi¶i ph¸p thø ba). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ: trong viÖc gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò mang tÝnh gi¶i ph¸p th× kh«ng ®−îc l¶ng tr¸nh c©u tr¶ lêi x¸c ®Þnh;
kh«ng thÓ t×m çi g× ®ã trung gian, ®øng gi÷a, thø ba.
47
Sù vi ph¹m yªu cÇu lùa chän th−êng biÓu hiÖn kh¸c nhau. NhiÒu khi
chÝnh vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra, ®−îc ®Þnh h×nh kh«ng ph¶i theo çch gi¶i ph¸p m©u
thuÉn nhau. Nãi chung, luËt bµi trung chØ t¸c ®éng ë çc mÖnh ®Ò m©u thuÉn
nh− ®· nªu trªn, nh−ng chóng còng ph¶i lµ nh÷ng mÖnh ®Ò cã nghÜa.
NÕu c©u hái ®−îc nªu ra thÝch hîp d−íi d¹ng t×nh thÕ ph¶i lùa chän, th×
viÖc l¶ng tr¸nh c©u tr¶ lêi x¸c ®Þnh, cè t×m çi g× ®ã thø ba, sÏ lµ sai lÇm.
2.4. LuËt lý do ®Çy ®ñ
a) C¬ së kh¸ch quan vµ néi dung cña luËt lý do ®Çy ®ñ. Sù phô thuéc lÉn
nhau trong tån t¹i kh¸ch quan cña çc ®èi t−îng lµ c¬ së quan träng nhÊt cho sù
xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng trong t− duy luËt lý do ®Çy ®ñ.
b) Néi dung cña luËt: “mäi t− t−ëng ®· ®Þnh h×nh ®−îc coi lµ ch©n thùc
nÕu nh− ®· râ toµn bé çc c¬ së ®Çy ®ñ cho phÐp x¸c minh hay chøng minh tÝnh
ch©n thùc Êy”. C«ng thøc cã thÓ lµ: “a ch©n thùc v× cã b lµ c¬ së ®Çy ®ñ”.
C¬ së l«gÝc liªn quan chÆt chÏ víi c¬ së kh¸ch quan, nh−ng còng kh¸c
víi nã. Nguyªn nh©n lµ c¬ së kh¸ch quan, kÕt qu¶ t¸c ®éng cña nã lµ hÖ qu¶.
Cßn c¬ së l«gÝc cã thÓ lµ viÖc viÖn dÉn nguyªn nh©n, mµ còng cã thÓ hÖ qu¶ ®Ó
suy ra mét kÕt luËn kh¸c.
LuËt lý do ®Çy ®ñ lµ kÕt qu¶ kh¸i qu¸t thùc tiÔn suy luËn. LuËt nµy biÓu
thÞ quan hÖ cña nh÷ng t− t−ëng ch©n thùc víi nh÷ng t− t−ëng kh¸c – quan hÖ
kÐo theo l«gÝc, xÐt ®Õn cïng, lµ ®¶m b¶o sù t−¬ng thÝch cña chóng víi hiÖn
thùc. Cã nghÜa lµ, kÕt luËn lu«n cã ®Çy ®ñ c¬ së trong lËp luËn ®óng. Do vËy,
lÜnh vùc t¸c ®éng cña quy luËt nµy tr−íc hÕt lµ ë suy luËn, råi sau ®ã lµ ë chøng
minh. Ngay sù tån t¹i cña chøng minh ®· chøng tá cã quy luËt nµy
c) Nh÷ng yªu cÇu cña luËt lý do ®Çy ®ñ vµ çc lçi do vi ph¹m chóng.
LuËt lý do ®Çy ®ñ ®Æt ra cho t− duy nh÷ng yªu cÇu sau: mäi t− t−ëng ch©n thùc
cÇn ph¶i ®−îc luËn chøng, hay: kh«ng ®−îc c«ng nhËn mét t− t−ëng lµ ch©n
thùc, nÕu ch−a cã c¬ së ®Çy ®ñ cho viÖc c«ng nhËn Êy. Nãi kh¸c, ch−a nªn tin
vµo bÊt cø çi g×: cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së çc d÷ kiÖn tin cËy vµ çc luËn ®iÓm
®· ®−îc kiÓm chøng tõ tr−íc. LuËt nµy chèng l¹i çc t− t−ëng phi l«gÝc, kh«ng
48
liªn hÖ víi nhau, v« tæ chøc, thiÕu chøng minh; lý thuyÕt trÇn trôi; çc kÕt luËn
thiÕu søc thuyÕt phôc, çi nµy kh«ng ®−îc suy ra tõ çi kh¸c.
Lçi l«gÝc quan träng nhÊt do vi ph¹m çc yªu cÇu cña luËt lý do ®Çy ®ñ lµ
lçi “kÐo theo ¶o”. Nã béc lé ë n¬i thùc ra kh«ng cã mèi liªn hÖ l«gÝc ®Çy ®ñ
gi÷a çc tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn, luËn ®Ò vµ çc luËn cø, nh−ng ng−êi ta l¹i cø t−ëng
lµ cã mèi liªn hÖ Êy.
Tãm l¹i, kÕt thóc nghiªn cøu çc quy luËt cña l«gÝc h×nh thøc, chóng ta
nhËn thÊy, viÖc tu©n theo çc yªu cÇu cña chóng lµ quan träng vµ cÇn thiÕt, v×
chóng ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nhËn thøc tÝnh nhÊt qu¸n, tÝnh x¸c ®Þnh, tÝnh phi
m©u thuÉn l«gÝc, tÝnh cã c¬ së vµ ®−îc chøng minh.

1) ThÕ nµo lµ quy luËt cña t− duy, quy luËt cña t− duy h×nh thøc. Nªu çc
®Æc ®iÓm chÝnh vµ sù t¸c ®éng cña çc quy luËt t− duy h×nh thøc trong mét h×nh
thøc t− duy tù chän.
2) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, néi dung, c«ng thøc vµ nªu çc yªu cÇu
cña luËt ®ång nhÊt ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ çc tr−êng hîp sai lÇm khi t−
duy vi ph¹m çc yªu cÇu nµy.
3) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung, viÕt c«ng thøc vµ nªu
çc yªu cÇu cña luËt cÊm m©u thuÉn ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ çc tr−êng hîp
sai lÇm khi t− duy vi ph¹m çc yªu cÇu nµy.
4) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung, viÕt c«ng thøc vµ nªu
çc yªu cÇu cña luËt bµi trung ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ çc tr−êng hîp sai
lÇm khi t− duy vi ph¹m çc yªu cÇu nµy.
5) Tr×nh bµy c¬ së kh¸ch quan, ph¸t biÓu néi dung vµ nªu çc yªu cÇu
cña luËt lý do ®Çy ®ñ ®èi víi t− duy. Cho vÝ dô vÒ çc tr−êng hîp sai lÇm khi t−
duy vi ph¹m çc yªu cÇu nµy.
6) Trong mét giê häc v¨n t¹i tr−êng phæ th«ng, thÇy gi¸o yªu cÇu: Çc
em h·y ph©n tÝch ý nghÜa c©u ca dao “ yªu nhau mÊy nói còng trÌo, mÊy s«ng
49
còng léi mÊy ®Ìo còng qua”. Mét häc sinh khi ®−îc yªu cÇu ®· tr¶ lêi nh− sau:
Th−a thÇy, c©u nµy ý muèn nãi giao th«ng ngµy x−a ch−a ph¸t triÓn ¹.
Hái : t×nh huèng trªn ®· vi ph¹m quy luËt l«gÝc nµo? H·y ph©n tÝch.
7) Mét ng−êi khi ®−îc hái t¹i sao l¹i biÕt t¸c phÈm “ ChÝ PhÌo” cña Nam
Cao lµ mét t¸c phÈm næi tiÕng, «ng ta tr¶ lêi: v× nã ®−îc nhiÒu ng−êi ®äc.
Hái: t×nh huèng trªn ®· vi ph¹m quy luËt l«gÝc nµo? H·y ph©n tÝch.
8) Çc nhµ lý luËn thÇn häc cña nhµ thê Vatican thêi thung cæ lu«n
kh¼ng ®Þnh r»ng Chóa trêi lµ toµn n¨ng vµ cã thÓ s¸ng t¹o ra mäi thø. Nhµ thÇn
häc Cao-ni-l« ®· hái hä r»ng:
- Th−îng ®Õ toµn n¨ng ®ã cã thÓ s¸ng t¹o ra mét hßn ®¸ mµ m×nh kh«ng
nhÊc næi kh«ng?
GÇn mét ngµn n¨m qua çc nhµ thÇn häc vÉn kh«ng cã çch nµo ®Ó tr¶
lêi c©u hái nµy? T¹i sao?
50
Bµi 4. suy luËn
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña suy luËn
1.1. Suy luËn vµ mèi liªn hÖ gi÷a çc ®èi t−îng kh¸ch quan
a) B¶n chÊt vµ nguån gèc cña suy luËn. Suy luËn lµ h×nh thøc t− duy ph¶n
¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ phøc t¹p h¬n (so víi ph¸n ®o¸n) cña hiÖn thùc kh¸ch
quan. VÒ thùc chÊt, suy luËn lµ thao t¸c l«gÝc mµ nhê ®ã tri thøc míi ®−îc rót
ra tõ tri thøc ®· biÕt.
Sù tån t¹i cña suy luËn trong t− duy lµ do chÝnh hiÖn thùc kh¸ch quan quy
®Þnh. C¬ së kh¸ch quan cña suy luËn lµ mèi liªn hÖ qua l¹i, phøc t¹p h¬n cña
çc ®èi t−îng.
Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña suy luËn lµ ë kh¶ n¨ng cã sù sao chÐp cÊu tróc
tõ hiÖn thùc, nh−ng ë d¹ng t− t−ëng. Cßn tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña chóng
còng g¾n víi toµn bé ho¹t ®éng thùc tiÔn cña nh©n lo¹i, trong ®ã suy luËn nh−
lµ mét h×nh thøc chuyÓn tõ nh÷ng tri thøc ®· biÕt sang nh÷ng tri thøc míi.
b) Vai trß cña suy luËn. Lµm c«ng cô nhËn thøc m¹nh mÏ gióp kh¾c phôc
nh÷ng h¹n chÕ cña nhËn thøc trùc quan c¶m tÝnh.
1.2. CÊu t¹o cña suy luËn. Mäi suy luËn ®Òu gåm cã 3 bé phËn:
TiÒn ®Ò lµ tri thøc ®· biÕt, lµm c¬ së rót ra kÕt luËn. Nh÷ng tri thøc nµy
biÕt ®−îc nhê quan s¸t trùc tiÕp; nhê tiÕp thu, kÕ thõa tri thøc cña çc thÕ hÖ ®i
tr−íc th«ng qua häc tËp vµ giao tiÕp x· héi; hoÆc lµ kÕt qu¶ cña çc suy luËn
tr−íc ®ã.
KÕt luËn lµ tri thøc míi thu ®−îc tõ çc tiÒn ®Ò vµ lµ hÖ qu¶ cña chóng.
C¬ së l«gÝc lµ çc quy luËt vµ quy t¾c mµ viÖc tu©n thñ chóng sÏ ®¶m b¶o
rót ra kÕt luËn ch©n thùc tõ çc tiÒn ®Ò ch©n thùc. Gi÷a tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn lµ
mèi quan hÖ kÐo theo l«gÝc lµm cho cã thÓ chuyÓn tõ çi nµy sang çi kia.
ChÝnh lµ do cã mèi liªn hÖ x¸c ®Þnh gi÷a chóng víi nhau cho nªn, nÕu ®· thõa
nhËn nh÷ng tiÒn ®Ò nµo ®ã, th× muèn hay kh«ng còng buéc ph¶i thõa nhËn c¶
kÕt luËn.
51
KÕt luËn sÏ ch©n thùc khi cã hai ®iÒu kiÖn sau: 1) çc tiÒn ®Ò lµ ch©n thùc
vÒ néi dung vµ 2) suy luËn tu©n theo quy t¾c (®óng vÒ h×nh thøc).
2. Suy luËn vµ mèi liªn hÖ víi ng«n ng÷
Néi dung suy luËn còng ®−îc chuyÓn t¶i b»ng vµ ho¸ th©n vµo ng«n ng÷.
NÕu kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ (hoÆc côm tõ) riªng biÖt, cßn ph¸n
®o¸n – b»ng c©u (hay kÕt hîp çc c©u) riªng biÖt, th× suy luËn lu«n lu«n lµ mèi
liªn hÖ cña mét sè (hai hoÆc nhiÒu h¬n) çc c©u, mÆc dï kh«ng ph¶i lµ mäi mèi
liªn hÖ cña hai hay nhiÒu h¬n çc c©u ®· nhÊt ®Þnh ph¶i lµ suy luËn.
Th«ng th−êng mèi liªn hÖ Êy ®−îc diÔn ®¹t b»ng çc tõ: “suy ra”, “cã
nghÜa lµ”, “nh− vËy lµ”, “v× r»ng”... ViÖc diÔn ®¹t kh¸c nhau kh«ng ph¶i lµ tuú
ý, mµ ®−îc x¸c ®Þnh bëi trËt tù s¾p xÕp cña çc tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn. Trong ng«n
ng÷ th−êng ngµy, kh¸c víi s¸ch gi¸o khoa l«gÝc häc, trËt tù nµy còng rÊt t−¬ng
®èi. Suy luËn cã thÓ kÕt thóc b»ng kÕt luËn, nh−ng còng cã thÓ b¾t ®Çu tõ kÕt
luËn; kÕt luËn còng cßn cã thÓ n»m ë khóc gi÷a cña suy luËn – gi÷a çc tiÒn
®Ò.
Quy t¾c chung ®Ó diÔn ®¹t suy luËn b»ng ng«n ng÷ nh− sau: nÕu kÕt luËn
®øng sau çc tiÒn ®Ò, th× ngay tr−íc kÕt luËn Êy lµ çc tõ kiÓu nh−, “suy ra”, “cã
nghÜa lµ”, “v× vËy”, “vËy lµ”, “tõ ®ã suy ra”... Cßn nÕu nh− kÕt luËn ®øng tr−íc
çc tiÒn ®Ò, th× ngay sau nã lµ çc tõ “v×”, “v× r»ng”... råi míi ®Õn çc tiÒn ®Ò.
NÕu nh− kÕt luËn ®−îc ®Æt gi÷a çc tiÒn ®Ò, th× tr−íc vµ sau nã ®Òu ph¶i dïng
®ång thêi çc tõ t−¬ng øng.
3. Ph©n lo¹i suy luËn
Lµ h×nh thøc t− duy phøc t¹p h¬n so víi kh¸i niÖm vµ ph¸n ®o¸n, suy
luËn ®ång thêi còng cã nh÷ng d¹ng biÓu hiÖn phong phó h¬n. Chóng kh¸c nhau
vÒ sè l−îng çc tiÒn ®Ò – mét, hai, hay nhiÒu h¬n, vÒ kiÓu çc ph¸n ®o¸n cÊu
thµnh - ®¬n hoÆc phøc; møc ®é chuÈn x¸c cña kÕt luËn – x¸c thùc hay x¸c suÊt
v.v.. Do vËy, ®Ó ph©n lo¹i suy luËn cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ chÝnh b¶n chÊt nã. V×
mäi suy luËn ®Òu lµ sù kÐo theo l«gÝc tõ mét sè tri thøc nµy ra nh÷ng tri thøc
kh¸c, cho nªn phô thuéc vµo tÝnh chÊt cña sù kÐo theo Êy, vµo xu h−íng diÔn
52
biÕn t− t−ëng trong suy luËn cã thÓ chia ra ba nhãm suy luËn c¬ b¶n lµ diÔn
dÞch, quy n¹p vµ lo¹i suy.
DiÔn dÞch (latinh: deductio) lµ suy luËn tõ tri thøc chung h¬n vÒ c¶ líp
®èi t−îng ta suy ra tri thøc riªng vÒ tõng ®èi t−îng hoÆc mét sè ®èi t−îng.
Quy n¹p (latinh: inductio) lµ suy luËn trong ®ã ta kh¸i qu¸t nh÷ng tri thøc
vÒ riªng tõng ®èi t−îng thµnh tri thøc chung cho c¶ líp ®èi t−îng.
Lo¹i suy (latinh: traductio) lµ suy luËn mµ trong ®ã tri thøc ë kÕt luËn cã
cïng cÊp ®é víi tri thøc ë tiÒn ®Ò.
Ph©n lo¹i nh− vËy lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ó hiÓu toµn bé sù ®a d¹ng cña suy
luËn. §Õn l−ît m×nh, mçi nhãm l¹i cã nh÷ng d¹ng vµ biÕn thÓ riªng. Chóng ta
sÏ lÇn l−ît nghiªn cøu chóng.
4. Suy luËn diÔn dÞch
Phô thuéc vµo sè l−îng çc tiÒn ®Ò, diÔn dÞch l¹i ®−îc chia tiÕp ra thµnh
hai lo¹i: trùc tiÕp (lµ diÔn dÞch chØ cã mét tiÒn ®Ò) vµ gi¸n tiÕp (lµ diÔn dÞch cã
tõ 2 tiÒn ®Ò trë lªn).
4.1. DiÔn dÞch trùc tiÕp. Mét tiÒn ®Ò cña diÔn dÞch trùc tiÕp cã thÓ lµ ph¸n
®o¸n ®¬n mµ còng cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n phøc.
4.1.1. DiÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Bao gåm n¨m phÐp
suy luËn c¬ b¶n sau ®©y.
a) PhÐp ®æi chç çc thuËt ng÷ cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò.
- ChÊt cña kÕt luËn ®−îc gi÷ nguyªn nh− chÊt cña tiÒn ®Ò.
- §æi vÞ trÝ cña chñ tõ (S) ë tiÒn ®Ò thµnh vÞ tõ ë kÕt luËn vµ vÞ tõ (P) ë
tiÒn ®Ò thµnh chñ tõ ë kÕt luËn.
- Cßn l−îng tõ sÏ thay ®æi tõ tiÒn ®Ò xuèng kÕt luËn theo quy t¾c: thuËt
ng÷ kh«ng chu diªn ë tiÒn ®Ò, th× còng kh«ng ®−îc phÐp chu diªn ë kÕt luËn.
Thao t¸c nµy lu«n thùc hiÖn ®−îc ®èi víi tiÒn ®Ò ë 3 kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n.
TiÒn ®Ò Quan hÖ KÕt luËn
A: ∀S lµ P S⊂P I: ∃P lµ S
53
S≡P A: ∀P lµ S
E: ∀S kh«ng lµ P S t¸ch rêi P E: ∀P kh«ng lµ S
I: ∃S lµ P S∩P I: ∃P lµ S
P⊂S A: ∀P lµ S
O:∃S kh«ng lµ P S∩P O:∃P kh«ng lµ S
P⊂S Kh«ng cã kÕt luËn
b) PhÐp ®æi chÊt cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò.
- Gi÷a nguyªn: + l−îng cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò,
+ vÞ trÝ chñ tõ vµ vÞ tõ.
- §æi: + chÊt ë tiÒn ®Ò tõ kh¼ng ®Þnh thµnh phñ ®Þnh ë kÕt luËn vµ tõ phñ
®Þnh ë tiÒn ®Ò thµnh kh¼ng ®Þnh ë kÕt luËn,
+ VÞ tõ thµnh thuËt ng÷ cã nghÜa ®èi lËp l¹i.
Cô thÓ kÕt luËn suy ra tõ tiÒn ®Ò lµ çc kiÓu ph¸n ®o¸n ®¬n nh− sau:
- TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n A: ∀ S lµ P ---- E: ∀S kh«ng lµ 7P).
- TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n E: ∀S kh«ng lµ P ---- A: ∀S lµ 7P.
- TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n I: ∃S lµ P ---- O: ∃S kh«ng lµ 7P.
- TiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n O: ∃S kh«ng lµ P ---- I: ∃S lµ 7P.
Nhê cã phÐp ®æi chÊt mµ ý t−ëng míi, phong phó h¬n ®−îc v¹ch ra trong
ph¸n ®o¸n ban ®Çu: kh¼ng ®Þnh mang h×nh thøc phñ ®Þnh vµ ng−îc l¹i. Hai lÇn
phñ ®Þnh b»ng víi kh¼ng ®Þnh. Trong ng«n ng÷ hµng ngµy chóng ta th−êng hay
nãi: “kh«ng ph¶i lµ kh«ng...” ®Ó thay ®æi s¾c th¸i c©u nãi vµ nhÊn m¹nh.
Sù kÕt hîp kh¸c nhau gi÷a phÐp ®æi chç vµ ®æi chÊt cßn t¹o thªm hai thao
t¸c n÷a: ®èi lËp chñ tõ vµ ®èi lËp vÞ tõ.
c) §èi lËp chñ tõ (®æi chç kÕt hîp ®æi chÊt):
d) §èi lËp vÞ tõ (®æi chÊt kÕt hîp ®æi chç)

- B−íc 1: ®æi chÊt cña ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò;
54
- B−íc 2: ®æi chç çc thuËt ng÷ cña ph¸n ®o¸n trung gian võa thu ®−îc
sau b−íc 1.
Hai thao t¸c nµy cho phÐp rót ra thªm ®−îc th«ng tin bæ sung vèn ®· cã ë
ph¸n ®o¸n bÞ c¶i biÕn, lµm râ thªm nh÷ng ranh giíi vµ s¾c th¸i míi cña nã.
e) DiÔn dÞch trùc tiÕp dùa vµo quan hÖ çc ph¸n ®o¸n ®¬n trªn h×nh
vu«ng l«gÝc. “H×nh vu«ng l«gÝc” biÓu thÞ quan hÖ m©u thuÉn, ®èi lËp trªn, ®èi
lËp d−íi, vµ lÖ thuéc. Cã thÓ tiÕn hµnh çc suy diÔn trùc tiÕp ë ®©y lµ v×, gi÷a
çc ph¸n ®o¸n n»m trong çc quan hÖ Êy cã sù phô thuéc x¸c ®Þnh vÒ tÝnh ch©n
thùc hay gi¶ dèi. V× mçi ph¸n ®o¸n – A, E, I, O – cã thÓ n»m trong ba quan
hÖ víi çc ph¸n ®o¸n kh¸c, nªn cã thÓ cã ba kÕt luËn tõ mçi ph¸n ®o¸n trªn.
A = 1, ---- I = 1; cßn O vµ E cïng = 0
A = 0, ---- O = 1; cßn I vµ E bÊt ®Þnh.
E = 1, ---- O = 1; cßn A vµ I cïng = 0
E = 0, ---- I = 1, cßn A vµ O bÊt ®Þnh.
I = 1, ---- E = 0, cßn A vµ O bÊt ®Þnh,
I = 0, ---- A = 0, cßn E vµ O = 1.
O = 1, ---- A = 0, cßn E vµ I bÊt ®Þnh.
O = 0, ---- E = 0, cßn I vµ A = 1.
4.1.2. DiÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc
Dùa vµo quan hÖ ®¼ng trÞ gi÷a çc ph¸n ®o¸n phøc lµm tiÒn ®Ò ®Ó suy ra
çc kÕt luËn. Mçi mét ph¸n ®o¸n (kÐo theo, héi, tuyÓn yÕu) ®Òu cã ba ph¸n
®o¸n ®¼ng trÞ. Thµnh ra, øng víi tõng ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò ta ®Òu cã thÓ rót ra ba
kÕt luËn. Quy t¾c chung lµ, gi¸ trÞ l«gÝc cña kÕt luËn ph¶i t−¬ng ®−¬ng víi gi¸
trÞ l«gÝc cña tiÒn ®Ò.
Tãm l¹i, diÔn dÞch trùc tiÕp tõ ph¸n ®o¸n ®¬n vµ phøc kh«ng chØ ®Ó rÌn
luyÖn trÝ ãc, mµ nhê nã cã thÓ rót ra tõ tri thøc ®· biÕt thªm th«ng tin míi, ®a
d¹ng vµ phong phó h¬n vÒ nh÷ng mèi liªn hÖ qua l¹i cña çc bé phËn cÊu thµnh
t− t−ëng. CÇn chó ý lµ, ë tõng tr−êng hîp cô thÓ ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy t¾c
riªng cho lo¹i suy luËn Êy nh»m tr¸nh çc sai lÇm.
55
4.2. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp
4.2.1. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ çc ph¸n ®o¸n ®¬n (Tam ®o¹n
luËn)
a) Tam ®o¹n luËn ®¬n (d¹ng chÝnh t¾c cña tam ®o¹n luËn)
- CÊu t¹o cña tam ®o¹n luËn ®¬n: gåm hai tiÒn ®Ò vµ mét kÕt luËn, ba
thuËt ng÷: nhá, lín vµ gi÷a.
+ Chñ tõ cña kÕt luËn gäi lµ thuËt ng÷ nhá, ký hiÖu b»ng ch÷ S.
+ VÞ tõ cña kÕt luËn gäi lµ thuËt ng÷ lín, ký hiÖu b»ng ch÷ P.
+ C¶ hai thuËt ng÷ trªn ®Òu cã mÆt thªm mét lÇn ë tiÒn ®Ò nhá hoÆc lín,
tuy nhiªn ë hai tiÒn ®Ò ngoµi chóng ra cßn cã mét thuËt ng÷ n÷a cã mÆt ë c¶ hai
tiÒn ®Ò, nh−ng kh«ng cã ë kÕt luËn. §ã lµ thuËt ng÷ gi÷a, ký hiÖu b»ng ch÷ M.
TiÒn ®Ò cã chøa thuËt ng÷ lín gäi lµ tiÒn ®Ò lín.
TiÒn ®Ò cã chøa thuËt ng÷ nhá gäi lµ tiÒn ®Ò nhá.
- Tõ cÊu t¹o, cã thÓ nªu ®Þnh nghÜa: tam ®o¹n luËn lµ suy luËn, trong ®ã
dùa vµo mèi quan hÖ trùc tiÕp cña M víi P vµ víi S ë çc tiÒn ®Ò lín vµ nhá, ta
suy ra quan hÖ gi¸n tiÕp gi÷a S víi P ë kÕt luËn. Nh− vËy, trong tam ®o¹n luËn
M gi÷ vai trß lµ cÇu nèi gi÷a S vµ P, nÕu v× lý do nµo ®ã mµ nã kh«ng thùc hiÖn
®−îc chøc n¨ng nµy th× tam ®o¹n luËn ®−îc coi lµ kh«ng x©y dùng ®−îc.
- Tam ®o¹n luËn vÉn ph¶i dùa trªn hai tiªn ®Ò. Chóng lµ sù ph¶n ¸nh thùc
tiÔn t− duy con ng−êi qua bao nhiªu thÕ kû, cña sù lÆp l¹i biÕt bao nhiªu lÇn mét
cÊu tróc t− t−ëng.
+ Tiªn ®Ò thø nhÊt: kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh vÒ toµn thÓ líp çc ®èi
t−îng, còng cã nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh vÒ bé phËn hay tõng phÇn tö
riªng rÏ cña líp ®ã.
+ Tiªn ®Ò thø hai: dÊu hiÖu cña dÊu hiÖu lµ dÊu hiÖu cña chÝnh ®èi t−îng.
- Çc lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn. C¨n cø vµo vÞ trÝ cña M trong çc tiÒn ®Ò,
mµ cã c¶ th¶y 4 lo¹i h×nh.
+ Lo¹i h×nh I: M lµm chñ tõ ë tiÒn ®Ò lín vµ lµm vÞ tõ ë tiÒn ®Ò nhá.
+ Lo¹i h×nh II: M lµm vÞ tõ ë c¶ hai tiÒn ®Ò.
56
+ Lo¹i h×nh III: M lµm chñ tõ ë c¶ hai tiÒn ®Ò.
+ Lo¹i h×nh IV: M lµm vÞ tõ ë tiÒn ®Ò lín vµ chñ tõ ë tiÒn ®Ò nhá.
- Çc quy t¾c cña tam ®o¹n luËn (c¬ së l«gÝc) ®−îc chia thµnh hai nhãm:
chung cho mäi lo¹i h×nh vµ riªng cho tõng lo¹i h×nh.
+ Çc quy t¾c chung cho mäi lo¹i h×nh. C¶ th¶y cã t¸m quy t¾c nh− thÕ,
trong ®ã ba quy t¾c cho thuËt ng÷, 5 quy t¾c cho tiÒn ®Ò.
1) Trong tam ®o¹n luËn chØ ®−îc phÐp cã ba thuËt ng÷ (S, P, M). ViÖc vi
ph¹m quy t¾c nµy dÉn ®Õn lçi “sinh thªm thuËt ng÷”. Cã hai ph¸n ®o¸n víi néi
dung kh¸c nhau, kh«ng ®−îc g¾n kÕt víi nhau bëi thuËt ng÷ gi÷a, th× kh«ng thÓ
rót ra ®−îc kÕt luËn g×.
2) ThuËt ng÷ gi÷a ph¶i chu diªn Ýt nhÊt mét lÇn ë mét trong hai tiÒn ®Ò.
NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× mèi liªn hÖ gi÷a thuËt ng÷ lín vµ nhá sÏ kh«ng
x¸c ®Þnh. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, kÕt luËn kh«ng tÊt suy l«gÝc tõ çc tiÒn ®Ò.
3) NÕu thuËt ng÷ (lín vµ nhá) kh«ng chu diªn ë tiÒn ®Ò, th× còng kh«ng
®−îc chu diªn ë kÕt luËn.
4) NÕu hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh th× kh«ng rót ra kÕt luËn. Ýt
nhÊt mét trong chóng ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh.
5) NÕu mét tiÒn ®Ò lµ phñ ®Þnh, th× kÕt luËn còng ph¶i lµ phñ ®Þnh.
6) NÕu hai tiÒn ®Ò cïng lµ hai ph¸n ®o¸n bé phËn, th× kh«ng rót ra ®−îc
kÕt luËn. Ýt nhÊt mét trong chóng ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ.
7) NÕu mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n bé phËn, th× kÕt luËn còng ph¶i lµ ph¸n
®o¸n bé phËn.
8) NÕu hai tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh, th× kÕt luËn ph¶i lµ kh¼ng
®Þnh. (vÝ dô nh− vÝ dô ë phÇn kh¶o s¸t vÒ cÊu t¹o cña tam ®o¹n luËn).
Mçi lo¹i h×nh l¹i cã çc kiÓu (modus) kh¸c nhau. Chóng kh¸c nhau bëi
l−îng vµ chÊt cña çc ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. V× mçi tiÒn ®Ò cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n A,
E, I, O, cho nªn trong mçi lo¹i h×nh cã thÓ cã 16 kiÓu (4x4), vµ nh− vËy, c¶ 4
lo¹i h×nh sÏ cã 64 kiÓu (4x16). Ch¼ng h¹n, nÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n A, th×
57
cã thÓ cã çc kiÓu sau: AA, AE, AI, AO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n E, th× cã
thÓ cã çc kiÓu sau: EA, EE, EI, EO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n I, th× cã thÓ
cã çc kiÓu sau: IA, IE, II, IO. NÕu tiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n O, th× cã thÓ cã çc
kiÓu sau: OA, OE, OI, OO. Nh−ng cã nhiÒu kiÓu trong sè ®· liÖt kª bÞ lo¹i bá
do vi ph¹m çc quy t¾c chung 4 vµ 6, chØ cßn l¹i çc kiÓu sau lµ cã thÓ ®óng:
AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, IE, OA. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i c¶ 9 kiÓu cho mçi
lo¹i h×nh ®ã ®Òu ®óng, mét sè sÏ vi ph¹m çc quy t¾c riªng cho lo¹i h×nh vµ nh−
vËy sÏ tiÕp tôc bÞ lo¹i bá. D−íi ®©y chóng ta sÏ biÕt cã bao nhiªu kiÓu ®óng
trong tõng lo¹i h×nh, ®Ó tõ 64 kiÓu tam ®o¹n luËn, chØ cßn 19 kiÓu ®óng.
+ Quy t¾c riªng cho tõng lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn.
* Quy t¾c cho lo¹i h×nh I.
1) TiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh;
2) TiÒn ®Ò lín ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ.
Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× chØ cã 4 kiÓu tho¶ m·n thªm
çc quy t¾c riªng: AAA, EAE, AII, EIO; ®ã lµ 4 kiÓu ®óng cña lo¹i h×nh I.
Çc suy luËn theo lo¹i h×nh I cã ý nghÜa to lín. §ã lµ lo¹i h×nh phæ biÕn
vµ phong phó nhÊt.
* Quy t¾c cho lo¹i h×nh II:
1) Mét trong hai tiÒn ®Ò ph¶i lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh;
2) TiÒn ®Ò lín ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ.
DÜ nhiªn, kÕt luËn lu«n lu«n lµ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh (theo quy t¾c chung
5). Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× chØ cã 4 kiÓu tho¶ m·n thªm
çc quy t¾c riªng lµ EAE, AEE, EIO, AOO; ®ã lµ 4 kiÓu ®óng cña lo¹i h×nh II.
Lo¹i h×nh nµy còng th−êng ®−îc sö dông, nhÊt lµ khi ph¶i lo¹i çi riªng ra khái
çi chung.
* Quy t¾c cho lo¹i h×nh III:
1) TiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh;
2) KÕt luËn ph¶i lµ ph¸n ®o¸n bé phËn.
58
Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× cã tíi 6 kiÓu tho¶ m·n thªm
çc quy t¾c riªng: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO.
* Quy t¾c cho lo¹i h×nh IV:
2) NÕu tiÒn ®Ò lín lµ kh¼ng ®Þnh, th× tiÒn ®Ò nhá ph¶i lµ toµn thÓ;
3) NÕu cã mét tiÒn ®Ò lµ phñ ®Þnh, th× tiÒn ®Ò lín ph¶i lµ toµn thÓ.
Trong sè 9 kiÓu tho¶ m·n quy t¾c chung, th× cã 5 kiÓu tho¶ m·n thªm çc
quy t¾c riªng: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO;
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh tam ®o¹n luËn lo¹i h×nh nµy cã thÓ
chuyÓn thµnh tam ®o¹n luËn lo¹i h×nh kh¸c. §Æc biÖt cã ý nghÜa ë ®©y lµ thao
t¸c l«gÝc quy tÊt c¶ çc lo¹i h×nh tam ®o¹n luËn vÒ lo¹i h×nh I.
b) Tam ®o¹n luËn rót gän (luËn hai ®o¹n). Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc
nµo tam ®o¹n luËn còng ®−îc diÔn ®¹t ®Çy ®ñ – víi çc tiÒn ®Ò lín, nhá vµ kÕt
luËn. Nã th−êng cã d¹ng rót gän, tøc lµ bá qua hoÆc lµ mét trong çc tiÒn ®Ò,
hoÆc lµ kÕt luËn. Cã ba d¹ng rót gän:
- ThiÕu tiÒn ®Ò lín. VÝ dô: “Dòng lµ sinh viªn. Suy ra, anh Êy ph¶i ®i häc
®óng giê”. ë ®©y tiÒn ®Ò lín ®−îc ngÇm hiÓu: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng
giê”, v× thÕ mµ nã bÞ bá qua.
- ThiÕu tiÒn ®Ò nhá. VÝ dô: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng giê. Suy ra,
Dòng ph¶i ®i häc ®óng giê”, ë ®©y ngÇm gi¶ ®Þnh “Dòng lµ sinh viªn”.
- ThiÕu kÕt luËn. VÝ dô: “mäi sinh viªn ph¶i ®i häc ®óng giê. Dòng lµ
sinh viªn”, vµ tù rót ra kÕt luËn: “Dòng ph¶i ®i häc ®óng giê”.
Nhê tam ®o¹n luËn rót gän c©u nãi ®−îc ng¾n gän, sóc tÝch. Ngoµi ra
chóng cßn lµm cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe ph¶i suy nghÜ. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v×
sao nã ®−îc sö dông kh¸ réng r·i trong v¨n nãi vµ viÕt. Ch¼ng h¹n, ng¹n ng÷ cã
c©u: “ThÇn löa, «ng tøc giËn, lµ «ng sai” - ®ã lµ tam ®o¹n luËn rót gän. ë ®©y
ngÇm hiÓu, do ®ã mµ bá qua tiÒn ®Ò lín: “mäi ng−êi tøc giËn ®Òu sai”. Chóng ta
kh«i phôc l¹i tam ®o¹n luËn vÒ d¹ng ®Èy ®ñ:
Mäi ng−êi tøc giËn ®Òu sai.
ThÇn löa tøc giËn.
59
Suy ra, ThÇn löa sai.
Thªm vÝ dô n÷a: “mäi ng−êi ®Òu nãi vÒ ®iÒu ®ã, mµ ®iÒu ®−îc mäi ng−êi
nãi ®Õn, ph¶i lµ sù thËt”. KÕt luËn bÞ bá qua: “suy ra, ®iÒu ®ã lµ sù thËt”. Hay
nãi nh− nhµ th¬: “T«i lu«n ë n¬i cã ®au khæ, mµ ®au khæ th× cã kh¾p mäi n¬i”,
suy ra: “t«i ë kh¾p mäi n¬i”
Së dÜ ph¶i kh«i phôc luËn hai ®o¹n vÒ tam ®o¹n luËn d¹ng ®Çy ®ñ lµ ®Ó
kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n cña suy luËn. Khi kh«i phôc cã 2 ®iÒu cÇn l−u ý: 1) ph¶i
gi÷ nguyªn hai ph¸n ®o¸n ®· cã c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc; 2) ph¸n ®o¸n ®−a
thªm vµo lÊp chç thiÕu nhÊt thiÕt ph¶i ch©n thùc. ViÖc kh«i phôc ®−îc tiÕn hµnh
nh− sau. Tr−íc hÕt trong luËn hai ®o¹n ®· cho ph¶i x¸c ®Þnh ®· cã g× vµ cßn
thiÕu g×, x¸c ®Þnh xem cã hay kh«ng cã kÕt luËn dùa vµo çc thuËt ng÷. Tr−êng
hîp cã kÕt luËn råi th× ta dÔ dµng x¸c ®Þnh ®©u lµ chñ tõ (S), ®©u lµ vÞ tõ (P),
ph¸n ®o¸n cßn l¹i sÏ lµ mét trong hai tiÒn ®Ò, nÕu nã cã chøa (S) th× ®ã sÏ lµ tiÒn
®Ò nhá, thuËt ng÷ cßn l¹i trong ph¸n ®o¸n nµy sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a (M), dùa vµo
vÞ tõ (P) cña ph¸n ®o¸n kÕt luËn vµ thuËt ng÷ gi÷a, chóng ta kh«i phôc l¹i tiÒn
®Ò lín b»ng çch x©y dùng mét ph¸n ®o¸n ®¬n ch©n thùc tõ P vµ M. T−¬ng tù
nh− vËy, nÕu ph¸n ®o¸n cßn l¹i cã chøa (P) th× ®ã lµ tiÒn ®Ò lín, ta ph¶i ®i kh«i
phôc tiÒn ®Ò nhá. NÕu x¸c ®Þnh luËn hai ®o¹n khuyÕt kÕt luËn, hai ph¸n ®o¸n ®·
cho sÏ lµ hai tiÒn ®Ò, thuËt ng÷ nµo cã mÆt trong c¶ hai ph¸n ®o¸n sÏ lµ thuËt
ng÷ gi÷a, råi dùa vµo chiÒu h−íng t− t−ëng ®· béc lé trong hai ph¸n ®o¸n Êy ta
x¸c ®Þnh ®©u lµ tiÒn ®Ò lín, ®©u lµ tiÒn ®Ò nhá ®Ó biÕt (S) vµ (P), råi kh«i phôc
kÕt luËn.
b) Tam ®o¹n luËn rót gän (luËn hai ®o¹n). Trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc
nµo tam ®o¹n luËn còng ®−îc diÔn ®¹t ®Çy ®ñ – víi çc tiÒn ®Ò lín, nhá vµ kÕt
luËn. Nã th−êng cã d¹ng rót gän, tøc lµ bá qua hoÆc lµ mét trong çc tiÒn ®Ò,
hoÆc lµ kÕt luËn.
Nhê rót gän mµ c©u nãi ®−îc ng¾n gän, sóc tÝch. Ngoµi ra chóng cßn lµm
cho ng−êi ®äc, ng−êi nghe ph¶i suy nghÜ. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao nã ®−îc sö
dông kh¸ réng r·i trong v¨n nãi vµ viÕt.
60
Nh−ng muèn biÕt nãi (suy luËn) nh− vËy ®óng hay sai th× ph¶i kh«i phôc
nã vÒ d¹ng ®Çy ®ñ. Khi kh«i phôc cã 2 ®iÒu cÇn l−u ý: 1) ph¶i gi÷ nguyªn hai
ph¸n ®o¸n ®· cã c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc; 2) ph¸n ®o¸n ®−a thªm vµo lÊp
chç thiÕu nhÊt thiÕt ph¶i ch©n thùc. ViÖc kh«i phôc ®−îc tiÕn hµnh nh− sau.
Tr−íc hÕt trong luËn hai ®o¹n ®· cho ph¶i x¸c ®Þnh ®· cã g× vµ cßn thiÕu g× (tiÒn
®Ò lín, tiÒn ®Ò nhá hay kÕt luËn), x¸c ®Þnh xem cã hay kh«ng cã kÕt luËn dùa
vµo çc thuËt ng÷. Tr−êng hîp cã kÕt luËn råi th× ta dÔ dµng x¸c ®Þnh ®©u lµ chñ
tõ (S), ®©u lµ vÞ tõ (P), ph¸n ®o¸n cßn l¹i sÏ lµ mét trong hai tiÒn ®Ò, nÕu nã cã
chøa (S) th× ®ã sÏ lµ tiÒn ®Ò nhá, thuËt ng÷ cßn l¹i trong ph¸n ®o¸n nµy sÏ lµ
thuËt ng÷ gi÷a (M), dùa vµo vÞ tõ (P) cña ph¸n ®o¸n kÕt luËn vµ thuËt ng÷ gi÷a,
ta kh«i phôc l¹i tiÒn ®Ò lín b»ng çch x©y dùng mét ph¸n ®o¸n ®¬n ch©n thùc tõ
P vµ M. T−¬ng tù nh− vËy, nÕu ph¸n ®o¸n cßn l¹i cã chøa (P) th× ®ã lµ tiÒn ®Ò
lín, ta ph¶i ®i kh«i phôc tiÒn ®Ò nhá. NÕu x¸c ®Þnh luËn hai ®o¹n khuyÕt kÕt
luËn, hai ph¸n ®o¸n ®· cho sÏ lµ hai tiÒn ®Ò, thuËt ng÷ nµo cã mÆt trong c¶ hai
ph¸n ®o¸n sÏ lµ thuËt ng÷ gi÷a, råi dùa vµo chiÒu h−íng t− t−ëng ®· béc lé
trong hai ph¸n ®o¸n Êy ta x¸c ®Þnh ®©u lµ tiÒn ®Ò lín, ®©u lµ tiÒn ®Ò nhá ®Ó biÕt
(S) vµ (P), råi kh«i phôc kÕt luËn.
c) Tam ®o¹n luËn phøc hîp
Suy luËn tõ çc ph¸n ®o¸n thuéc tÝnh kh«ng ph¶i lu«n lu«n cã d¹ng tam
®o¹n luËn ®¬n víi hai tiÒn ®Ò. Nã cã thÓ cã d¹ng phøc cÊu thµnh tõ mét sè çc
tam ®o¹n luËn ®¬n.
4.2.2. DiÔn dÞch gi¸n tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc
Sù kÐo theo l«gÝc cña diÔn dÞch gi¸n tiÕp tõ çc tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc
diÔn ra kh«ng ph¶i do quan hÖ chñ-vÞ tõ nh− ë trong diÔn dÞch tõ çc ph¸n ®o¸n
®¬n, mµ b»ng mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a çc ph¸n ®o¸n cÊu thµnh ph¸n ®o¸n phøc.
a) Suy luËn ®iÒu kiÖn lµ suy luËn, trong ®ã cã Ýt nhÊt mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n
®o¸n kÐo theo. Phô thuéc vµo chuyÖn, cã mét hay c¶ hai tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n
kÐo theo, mµ ng−êi ta chia thµnh hai d¹ng suy luËn ®iÒu kiÖn – x¸c ®Þnh vµ
thuÇn tuý.
61
- Suy luËn ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. §−îc cÊu thµnh tõ mét tiÒn ®Ò kÐo theo vµ
tiÒn ®Ò thø 2 lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. KÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. C¬ së l«gÝc cña suy
luËn lo¹i nµy lµ mèi liªn hÖ nh©n qu¶ gi÷a hai hiÖn t−îng, trong ®ã mét lµ ®iÒu
kiÖn (nguyªn nh©n), cßn hiÖn t−îng kia lµ hÖ qu¶. Nãi chung, cã thÓ cã 4
ph−¬ng thøc suy luËn ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh sau:
+ Kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶: [(a→b)∧a] → b
+ Phñ ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn: [(a→b)∧7b] → 7a
+ Kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn: [(a→b)∧b] → a
+ Phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó phñ ®Þnh hÖ qu¶: [(a→b)∧7a] → 7b
Tuy nhiªn, chØ cã 2 modus: ponens – kh¼ng ®Þnh ®iÒu kiÖn ®Ó kh¼ng
®Þnh hÖ qu¶ vµ tollens – phñ ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó phñ ®Þnh ®iÒu kiÖn, lµ ®óng. (§©y
còng lµ quy t¾c cña suy luËn ®iÒu kiÖn thuÇn tuý).
Së dÜ chØ cã 2 modus nµy lµ ®óng, v× xÐt ®Õn cïng tÝnh ®óng ®¾n cña
chóng ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a nguyªn nh©n vµ hÖ
qu¶ trong hiÖn thùc, mµ çc ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn lµ ph¶n ¸nh cña chóng. NÕu cã
sù t¸c ®éng cña nguyªn nh©n, th× cã hÖ qu¶, cßn nÕu kh«ng cã hÖ qu¶, tøc lµ
kh«ng cã t¸c ®éng cña nguyªn nh©n.
Cßn 2 modus kia kh«ng ®óng lµ v×, çc mèi liªn hÖ nh©n qu¶ kh«ng ®¬n
nhÊt. Mét hÖ qu¶ cã thÓ lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña nhiÒu nguyªn nh©n. Cßn mét
nguyªn nh©n cã thÓ g©y ra nhiÒu hÖ qu¶. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao, nÕu kh«ng
cã nguyªn nh©n nµy, th× vÉn ch−a cã nghÜa lµ, kh«ng thÓ cã hÖ qu¶ Êy: nã cã thÓ
lµ hÖ qu¶ cña nguyªn nh©n hoµn toµn kh¸c.
- Suy luËn ®iÒu kiÖn thuÇn tuý: ë ®©y c¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ ph¸n ®o¸n ®iÒu
kiÖn, nªn kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn [(a→b)∧(b→c)∧(c→d)…] → (a→d)
Quy t¾c ë ®©y lµ: hÖ qña cña hÖ qu¶ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu kiÖn.
b) Suy luËn lùa chän lµ suy luËn trong ®ã Ýt nhÊt mét trong hai tiÒn ®Ò lµ
ph¸n ®o¸n tuyÓn. C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña tiÒn ®Ò cßn l¹i, ta chia suy luËn lùa
chän thµnh ba d¹ng c¬ b¶n: x¸c ®Þnh, ®iÒu kiÖn vµ thuÇn tuý.
62
- Suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh cÊu thµnh tõ mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n tuyÓn
tuyÖt ®èi, tiÒn ®Ò kia lµ ph¸n ®o¸n ®¬n, kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Suy luËn nµy
cã 2 modus:
+ Ponendo tollens - kh¼ng ®Þnh ®Ó phñ ®Þnh: [(avb)∧a] → 7b
+ Tollendo ponens – phñ ®Þnh ®Ó kh¼ng ®Þnh: [(avb)∧7a] → b
+ Quy t¾c cña suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh:
1) TiÒn ®Ò lín lµ ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh (tuyÖt ®èi), tøc lµ çc ph−¬ng ¸n
nªu ra ph¶i lo¹i trõ lÉn nhau. NÕu vi ph¹m quy t¾c nµy, th× sÏ m¾c lçi l«gÝc “cã
trung gian”.
2) Ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh cÇn ph¶i bao hÕt çc ph−¬ng ¸n. Vi ph¹m quy
t¾c nµy còng dÉn ®Õn lçi “tÝnh kh«ng hÕt.
3) Trong ph¸n ®o¸n tuyÓn m¹nh kh«ng ®−îc phÐp cã thµnh phÇn
“thõa“.
- Suy luËn lùa chän thuÇn tuý. C¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu lµ tuyÓn t−¬ng ®èi, kÕt
luËn còng lµ tuyÓn t−¬ng ®èi: A lµ a1 v a2…
B lµ b1 v b2…
---- a1 v a2 v b1 v b2…
Çc quy t¾c ë ®©y còng t−¬ng tù nh− ë suy luËn lùa chän x¸c ®Þnh.
- Suy luËn lùa chän ®iÒu kiÖn cïng lóc lÊy hai quan hÖ: kÐo theo nh©n
qu¶ vµ lùa chän tån t¹i lµm c¬ së l«gÝc, v× vËy mµ cßn ®−îc gäi lµ song ®Ò. Nã
®−îc chia thµnh hai lo¹i, phô thuéc vµo kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n ®¬n hay phøc hîp
tuyÓn thµnh song ®Ò ®¬n hoÆc phøc. TiÕp theo mçi lo¹i l¹i ®−îc chia tiÕp thµnh
hai kiÓu phô thuéc vµo kÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh thµnh
song ®Ò ®¬n (phøc) x©y dùng hoÆc ph¸ huû. D−íi ®©y lµ vÝ dô vµ s¬ ®å suy luËn
cña 4 kiÓu:
+ Song ®Ò ®¬n x©y dùng: [(A → C)∧(B → C)∧(A v B)] → C
+ Song ®Ò phøc x©y dùng: [(A → C)∧(B → D)∧(A v B)] → (C v D)
+ Song ®Ò ®¬n ph¸ huû: [(A → B) ∧ (A → C)∧(7B v 7C)] → 7A
63
+ Song ®Ò phøc ph¸ huû: : [(A → C)∧(B → D)∧(7C v 7D)] → (7A v 7B)
Çc quy t¾c cña suy luËn lùa chän ®iÒu kiÖn chÝnh lµ çc quy t¾c cña suy
luËn ®iÒu kiÖn vµ suy luËn lùa chän kÕt hîp l¹i.
Çc suy luËn gi¸n tiÕp tõ çc tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n phøc, ®Æc biÖt ë d¹ng
phøc hîp cña nã, ®−îc dïng chñ yÕu trong çc khoa häc, çc ph−¬ng tiÖn th«ng
tin ®¹i chóng, khi cÇn ph¶i ph©n tÝch s©u, chi tiÕt, cÈn thËn çc ®iÒu kiÖn xuÊt
hiÖn, tån t¹i hay ph¸t triÓn cña ®èi t−îng, khi ph¶i lùa chän çc ph−¬ng ¸n, gi¶i
ph¸p cho c«ng viÖc nµo ®ã.
5. Quy n¹p
5.1. B¶n chÊt, vai trß vµ cÊu t¹o cña quy n¹p
a) Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña quy n¹p. Quy n¹p n¶y sinh trong qu¸ tr×nh
ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi tõ nhu cÇu kh¸i qu¸t ®Ó thu nhËn nh÷ng tri
thøc vÒ çc tÝnh chÊt chung cña çc ®èi t−îng, vÒ çc mèi liªn hÖ gi÷a chóng.
C¬ së kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i quy n¹p tr−íc hÕt lµ biÖn
chøng cña çi chung vµ çi riªng trong chÝnh hiÖn thùc kh¸ch quan. Çi riªng
kh«ng n»m ngoµi çi chung, vµ çi chung – kh«ng ngoµi çi riªng. Çi riªng
nµy liªn hÖ víi çi riªng kh¸c th«ng qua çi chung. §Õn l−ît m×nh, çi chung
chØ biÓu hiÖn ra trong çi riªng, th«ng qua çi riªng. Bèi c¶nh ®ã lµm cho thµnh
cã thÓ nhËn thøc çi chung trªn c¬ së nhËn thøc çi riªng, nhËn thøc nh÷ng ®èi
t−îng ®¬n nhÊt cô thÓ.
C¬ së kh¸ch quan cña quy n¹p cßn lµ çc mèi liªn hÖ kh¸ch quan, tr−íc
hÕt lµ çc mèi liªn hÖ nh©n - qu¶, gi÷a çc ®èi t−îng. So s¸nh vµ ®èi chiÕu çc
®èi t−îng riªng rÏ cho phÐp v¹ch ra trong chóng nh÷ng mèi liªn hÖ chung, x¸c
®Þnh, çi nµy lµ nguyªn nh©n, çi kia lµ hÖ qu¶, hoÆc ng−îc l¹i.
Vèn lµ mét nhãm suy luËn, quy n¹p c¨n b¶n kh¸c víi diÔn dÞch, vµ chÝnh
qua ®ã biÓu hiÖn b¶n chÊt s©u xa cña nã. NÕu trong diÔn dÞch, t− t−ëng vËn
®éng tõ tri thøc chung h¬n ®Õn kÐm chung h¬n, th× trong quy n¹p lµ ng−îc l¹i:
tõ Ýt chung h¬n ®Õn chung nhiÒu h¬n. Trong diÔn dÞch tri thøc ®−îc gi¶ ®Þnh lµ
64
“cã s½n”. Quy n¹p l¹i v¹ch ra “c¬ chÕ” h×nh thµnh lªn nã. V× thÕ, nÕu ë diÔn
dÞch tri thøc chung lµ khëi ®iÓm cña suy luËn, th× ë quy n¹p nã l¹i lµ kÕt qu¶.
b) CÊu t¹o cña quy n¹p còng gåm ba bé phËn:
- TiÒn ®Ò: nÕu ë diÔn dÞch tiÒn ®Ò lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n toµn thÓ (hoÆc bé
phËn), kh«ng ®−îc tÊt c¶ lµ phñ ®Þnh (nh− trong tam ®o¹n luËn) vµ tÝnh ch©n
thùc cña chóng ®· ®−îc x¸c lËp ch¾c ch¾n, th× ë quy n¹p lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n
®¬n nhÊt, ®ång chÊt (hoÆc cïng lµ kh¼ng ®Þnh, hoÆc cïng lµ phñ ®Þnh), vµ chóng
cã tÝnh ch©n thùc d÷ kiÖn dùa trªn quan s¸t kinh nghiÖm.
- KÕt luËn cña quy n¹p c¬ b¶n ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ diÔn ®¹t chñ
yÕu tri thøc chung (mÆc dï cã thÓ lµ riªng, vÒ mét sè ®èi t−îng cña líp nµo ®ã),
trong khi ®ã kÕt luËn ë diÔn dÞch cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n bé phËn, mµ còng cã thÓ
lµ ®¬n nhÊt. Ph¸n ®o¸n kÕt luËn còng ph¶i lu«n ®ång chÊt víi çc ph¸n ®o¸n
tiÒn ®Ò. NÕu trong diÔn dÞch kÕt luËn lu«n x¸c thùc, khi cã çc tiÒn ®Ò ch©n thùc
vµ suy diÔn ®óng quy t¾c, th× trong quy n¹p kÕt luËn Êy cã thÓ lµ x¸c thùc, mµ
còng cã thÓ chØ lµ x¸c suÊt. .
- C¬ së l«gÝc cña quy n¹p lµ mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a çc tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn,
mèi liªn hÖ ®ã ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ kh¸ch quan gi÷a çi riªng vµ çi chung,
gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶.
5.2. Ph©n lo¹i quy n¹p
Cã nhiÒu lo¹i quy n¹p kh¸c nhau theo çc c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau.
5.2.1. Quy n¹p hoµn toµn vµ kh«ng hoµn toµn. NÕu dùa vµo viÖc ®·
nghiªn cøu toµn bé hay chØ phÇn nµo çc phÇn tö cña líp, th× cã thÓ chia thµnh
hai lo¹i quy n¹p.
a) Quy n¹p hoµn toµn lµ quy n¹p tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn, thø nhÊt, ®·
nghiªn cøu tÊt c¶ çc phÇn tö cña líp vµ, thø hai, ®· x¸c lËp ®−îc tõng phÇn tö
trong sè chóng cã (hay kh«ng cã) thuéc tÝnh (hay quan hÖ) nµo ®ã.
S1 lµ (kh«ng lµ) P
...............
65
Sn lµ (kh«ng lµ ) P
S1, S2. . . Sn. . . lµ toµn bé ®èi t−îng cña líp S.
---- ∀ S lµ (kh«ng lµ) P
Quy n¹p hoµn toµn, còng nh− diÔn dÞch, cã thÓ mang l¹i tri thøc x¸c thùc.
DÜ nhiªn, quy n¹p hoµn toµn chØ ch©n thùc, nÕu tÊt c¶ çc tiÒn ®Ò ®Òu ch©n thùc
vµ, nÕu gi÷a chóng vµ kÕt luËn cã quan hÖ kÐo theo l«gÝc, nÕu ®· bao qu¸t ®−îc
toµn bé çc ®èi t−îng cña líp nghiªn cøu vµ v¹ch ra ®−îc ë tõng ®èi t−îng cã
(hay kh«ng cã) tÝnh chÊt cÇn quan t©m. Nhê quy n¹p hoµn toµn cã thÓ thu ®−îc
nh÷ng tri thøc khoa häc quan träng cã tÝnh phæ biÕn nhÊt ®Þnh. Cßn nÕu x¸c lËp
®−îc lµ, kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc phÇn tö cña líp cã tÝnh chÊt chung cÇn quan t©m,
th× sù kh¸i qu¸t sÏ mang h×nh thøc cña ph¸n ®o¸n bé phËn. Sù kh¸i qu¸t cã h×nh
thøc kh«ng chØ cña ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh, mµ cßn cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh.
Nh×n chung quy n¹p hoµn toµn chØ ®−îc dïng nghiªn cøu çc líp ®èi
t−îng h÷u h¹n víi sè l−îng x¸c ®Þnh. Nã kh«ng dïng ®−îc cho çc líp v« h¹n
çc ®èi t−îng. Do vËy ë phÇn lín çc tr−êng hîp khoa häc ph¶i dïng ®Õn
b) Quy n¹p kh«ng hoµn toµn lµ suy luËn vÒ toµn bé líp ®èi t−îng trªn c¬
së nghiªn cøu chØ mét phÇn çc ®èi t−îng cña líp Êy:
S2 lµ kh«ng lµ) P
..............
Sn lµ (kh«ng lµ) P
S1, S2. . . Sn. . . lµ bé phËn ®èi t−îng cña líp S.
Ch−a gÆp tr−êng hîp ng−îc
---- ◊ ∀S lµ (kh«ng lµ) P (cã thÓ, mäi S lµ (kh«ng lµ) P
Quy n¹p kh«ng hoµn toµn ®−îc dïng nghiªn cøu çc líp cã l−îng ®èi
t−îng bÊt ®Þnh, hay v« h¹n.
Së dÜ quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã kÕt luËn lµ do, nÕu mét tÝnh chÊt chung
nµo ®ã cã ë mét phÇn ®¸ng kÓ cña líp, th× do hiÖu lùc cña tÝnh b¶n chÊt cña nã,
tÝnh chÊt Êy cã thÓ cã ë toµn bé çc ®èi t−îng cña líp nãi chung.
66
Quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã ý nghÜa nhËn thøc quan träng vµ lín h¬n
nhiÒu so víi quy n¹p hoµn toµn. ë quy n¹p hoµn toµn kÕt luËn kh«ng ®−îc phæ
biÕn sang çc ®èi t−îng ch−a ®−îc nghiªn cøu. Cßn qua kÕt luËn cña quy n¹p
kh«ng hoµn toµn th× l¹i diÔn ra sù thuyªn chuyÓn l«gÝc tri thøc tõ phÇn ®−îc
nghiªn cøu sang toµn bé phÇn cßn l¹i cña líp.
Tuy nhiªn, chÝnh ë −u ®iÓm nµy mµ quy n¹p kh«ng hoµn toµn l¹i hµm
chøa khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña nã. Kh¸c víi quy n¹p hoµn toµn, kÕt luËn ë ®©y,
ngay c¶ khi tÊt c¶ çc tiÒn ®Ò lµ ch©n thùc, còng chØ cã thÓ lµ x¸c suÊt. KÕt luËn
quy n¹p còng cã thÓ lµ tri thøc x¸c thùc, nÕu nã lµ ph¸n ®o¸n bé phËn. .
5.2.2. Quy n¹p phæ th«ng vµ quy n¹p khoa häc. NÕu c¨n cø vµo viÖc ®·
gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc kh¸i qu¸t ë kÕt
luËn hay ch−a, th× quy n¹p l¹i ®−îc ph©n chia tiÕp thµnh hai lo¹i c¬ b¶n.
c) Quy n¹p phæ th«ng th«ng qua liÖt kª ®¬n gi¶n, khi kh«ng gÆp ph¶i
tr−êng hîp ng−îc l¹i. Cuéc sèng hµng ngµy cung cÊp v« sè vÝ dô vÒ lo¹i quy
n¹p nµy. Møc ®é x¸c thùc cña kÕt luËn thu ®−îc trªn c¬ së quy n¹p phæ th«ng
phô thuéc vµo hai ®iÒu kiÖn: sè çc tr−êng hîp quan s¸t; vµ chÊt l−îng çc dÊu
hiÖu, møc ®é b¶n chÊt cña nã ®èi víi líp ®èi t−îng ®−îc quan s¸t.
Tuy nhiªn, nh− thÕ còng ch−a ®ñ ®Ó lo¹i trõ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña quy
n¹p phæ th«ng. Mét trong chóng chØ nh»m vµo viÖc kÓ lÓ çc tr−êng hîp lÆp l¹i
cña mét dÊu hiÖu mµ kh«ng cã sù lùa chän tù gi¸c nh÷ng d÷ kiÖn ®iÓn h×nh vµ
ph©n tÝch chuyªn s©u vÒ chóng. Cßn ®iÒu kiÖn kia chØ yªu cÇu sù kh¸i qu¸t ®−îc
tiÕn hµnh trªn c¬ së quan s¸t gi¶n ®¬n tæng çc ®èi t−îng ngÉu nhiªn r¬i vµo
tÇm nh×n mµ kh«ng ®ßi hái nghiªn cøu nguyªn nh©n cña chÝnh hiÖn t−îng. §iÒu
®ã gi¶i thÝch v× sao mµ bªn c¹nh nhiÒu kinh nghiÖm d©n gian (®iÒm b¸o) ®¸ng
tin cËy vÉn cã kh«ng Ýt nh÷ng kh¸i qu¸t sai lÇm dùa trªn niÒm tin mï qu¸ng...
d) Quy n¹p khoa häc. Nh÷ng ®iÓm yÕu nªu trªn cña quy phæ th«ng ®−îc
kh¾c phôc phÇn nµo bëi quy n¹p khoa häc. Trong lo¹i quy n¹p nµy ng−êi ta
kh«ng chØ ®¬n gi¶n quan s¸t çc tr−êng hîp, mµ cßn nghiªn cøu b¶n chÊt cña
hiÖn t−îng vµ tr¶ lêi c©u hái: “sao l¹i nh− thÕ, mµ kh«ng ph¶i thÕ kh¸c?”.
67
NÕu quy n¹p phæ th«ng coi träng viÖc tæng quan cµng nhiÒu cµng tèt çc
tr−êng hîp, th× ®èi víi quy n¹p khoa häc viÖc ®ã l¹i kh«ng cã ý nghÜa lín thÕ.
Trong çc khoa häc quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã biÓu hiÖn kh¸c nhau. Ch¼ng
h¹n trong nhËn thøc thÕ giíi vi m«, n¬i chñ yÕu cã sù t¸c ®éng cña çc quy luËt
thèng kª, th× sö dông chñ yÕu lµ quy n¹p thèng kª. Nã còng ®−îc dïng kh«ng
kÐm phÇn réng r·i trong çc nghiªn cøu x· héi häc. Nh−ng çc quy luËt chung
mµ l«gÝc h×nh thøc nghiªn cøu t¸c ®éng ë mäi biÕn thÓ quy n¹p khoa häc.
5.3. Çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu quy n¹p
a) Ph−¬ng ph¸p ®ång nh¸t. Cèt lâi cña nã lµ ë viÖc so s¸nh, ®èi chiÕu çc
sù kiÖn kh¸c nhau vµ v¹ch ra trong chóng sù gièng nhau ë mét ®iÓm nµo ®ã.
D−íi ®©y lµ s¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt:
ABC. . . cã a
ACD. . . cã a
AEG. . . cã a
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a.
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc sö dông trong çc khoa häc dïng nhiÒu thÝ
nghiÖm, quan s¸t. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy còng cã thÓ kh«ng cho kÕt qu¶
®¸ng tin cËy, v× nhiÒu khi kh«ng ph¶i lµ toµn bé hiÖn t−îng A, mµ chØ cã phÇn
nµo cña nã lµ nguyªn nh©n g©y ra hÖ qu¶ “a”.
b) Ph−¬ng ph¸p kh¸c biÖt duy nhÊt. Çc hiÖn t−îng ®· gièng nhau trong
nhiÒu quan hÖ vÉn cã thÓ kh¸c nhau ë chç nµo ®ã, mµ sù cã hay kh«ng nh÷ng
hÖ qu¶ nµy hay kh¸c rÊt cã thÓ g¾n víi sù kh¸c nhau Êy. C«ng thøc:
ABC. . . cã a
BC. . . kh«ng cã a
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a.
Ph−¬ng ph¸p nµy cã hiÖu lùc h¬n c¶ ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt, v× ë ®©y
ng−êi ta ®· kh«ng chØ cã quan s¸t, mµ cßn tiÕn hµnh thÝ nghiÖm cho kh¶ n¨ng
t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn chuyªn biÖt, kh«ng cßn qu¸ cÇn ph¶i quan s¸t rÊt nhiÒu
çc tr−êng hîp n÷a, kh«ng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn yÕu tè nhiÒu nguyªn nh©n n÷a...
68
Nh−ng ngay c¶ ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. Nguyªn nh©n
cña a cã thÓ kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n A, mµ ë sù kÕt hîp víi hiÖn t−îng B n÷a.
c) Ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi kÌm theo. Tªn gäi cña ph−¬ng ph¸p nãi lªn néi
dung cña nã: khi lµm thay ®æi mét bèi c¶nh, ng−êi ta quan s¸t xem cã nh÷ng
thay ®æi nµo ®i kÌm víi nã. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau:
A1BC. . . cã a1
A2BC. . . cã a2
A3BC. . . cã a3
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a
Ph−¬ng ph¸p nµy còng ®−îc sö dông rÊt réng r·i trong nhËn thøc. Tuy
nhiªn, kÕt luËn theo ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ lµ x¸c suÊt.
d) Ph−¬ng ph¸p phÇn d−. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau:
ABC. . . cã abc
BC. . . cã bc
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a
VÒ hiÖu lùc chøng minh ph−¬ng ph¸p phÇn d− cã thÓ ®−îc quy vÒ
ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi duy nhÊt, nh−ng còng nh− mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c nã
còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. V× A cã thÓ lµ nguyªn nh©n duy nhÊt cña a, mét
phÇn cña nguyªn nh©n, hoÆc ng−îc l¹i, cã chøa nguyªn nh©n trong m×nh, chø
ch−a lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp.
Trong çc nghiªn cøu thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p nªu trªn cã thÓ
®−îc dïng riªng, hoÆc kÕt hîp víi nhau. Nh−ng ngay c¶ sù kÕt hîp cña chóng
còng chØ gia t¨ng thªm kh¶ n¨ng nhËn thøc, chø ch−a ®¶m b¶o tuyÖt ®èi tÝnh
chÝnh x¸c cña kÕt luËn.
5.4. Çc quy t¾c vµ lçi trong suy luËn quy n¹p
a) NhÇm lÉn kÐo theo nh©n qu¶ víi sù kÕ tiÕp theo thêi gian cña çc hiÖn
t−îng. §«i khi ng−êi ta cho r»ng, “Sau çi ®ã, cã nghÜa lµ do çi ®ã”, lµm cho
mèi liªn hÖ nh©n qu¶ bÞ ®ång nhÊt mét çch phi lý víi tÝnh kÕ tiÕp gi¶n ®¬n cña
chóng vÒ thêi gian.
69
b) Kh¸i qu¸t véi vµng. Lçi nµy th−êng x¶y ra khi, míi chØ trªn c¬ së cña
mét sè çc sù kiÖn, nhiÒu khi lµ ngÉu nhiªn, ng−êi ta ®· véi kh¸i qu¸t thµnh kÕt
luËn chung. §Ó tr¸nh sai lÇm nµy, tr−íc khi kh¸i qu¸t cÇn ph¶i xÐt cµng nhiÒu
tr−êng hîp cµng tèt, ë nhiÒu bèi c¶nh kh¸c nhau cµng hay, xÐt xem hÖ qu¶ gi¶
®Þnh ®iÓn h×nh ®Õn møc nµo.
6. Lo¹i suy
6.1. §Þnh nghÜa vµ cÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù
a) §Þnh nghÜa. Lo¹i suy (ë ®©y chØ xÐt d¹ng c¬ b¶n vµ phæ biÕn nhÊt cña
nã lµ phÐp t−¬ng tù) lµ suy luËn, mµ nhê nã tõ sù gièng (hoÆc kh¸c) nhau cña
çc ®èi t−îng ë mét sè çc ®Æc ®iÓm suy ra sù gièng (hoÆc kh¸c) nhau cña
chóng ë nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c. Sù kh¸c biÖt chñ yÕu cña nã víi diÔn dÞch vµ quy
n¹p lµ ë chç, tri thøc kÕt luËn cã cïng cÊp ®é víi tri thøc tiÒn ®Ò.
§ång thêi suy luËn t−¬ng tù còng g¾n liÒn víi diÔn dÞch vµ quy n¹p. Mét
mÆt, nã dùa trªn nh÷ng tri thøc ®−îc khai th¸c b»ng con ®−êng diÔn dÞch vµ quy
n¹p. MÆt kh¸c, nã cung cÊp cho chóng chÊt liÖu ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn míi.
b) CÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù vÒ c¬ b¶n còng gièng nh− çc nhãm
suy luËn kh¸c, tøc lµ còng cã tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn n»m trong mèi liªn hÖ l«gÝc
x¸c ®Þnh gi÷a chóng. Nh−ng còng cã nh÷ng nÐt ®Æc biÖt riªng.
Çc tiÒn ®Ò trong suy luËn t−¬ng tù lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n vÒ hai ®èi t−îng
cã nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng ph¶i lµ ®ång nhÊt víi nhau, mµ chØ gièng nhau, ®−îc
coi lµ nh− nhau. Mét trong çc ®èi t−îng ë tr−êng hîp nµy ®−îc gäi lµ h×nh
mÉu, cßn ®èi t−îng kia lµ nguyªn b¶n. V¶ l¹i, ë h×nh mÉu cßn cã thªm nh÷ng
dÊu hiÖu mµ kh«ng râ lµ nguyªn b¶n cã hay kh«ng.
KÕt luËn lµ ph¸n ®o¸n, trong ®ã kh¼ng ®Þnh cã dÊu hiÖu Êy.
C¬ së l«gÝc cña kÕt luËn chÝnh lµ mèi liªn hÖ gi÷a çc tiÒn ®Ò – quan hÖ
gièng nhau cña chóng vÒ néi dung ph¶n ¸nh sù gièng nhau kh¸ch quan cña
chÝnh çc ®èi t−îng.
CÊu tróc cña suy luËn t−¬ng tù nh− sau:
S1 cã çc dÊu hiÖu P1, P2. . . Pn
70
S2 cã çc dÊu hiÖu P1, P2. . . Pn-1)
---- ◊ S2 cã dÊu hiÖu Pn
DÔ ngé nhËn vÒ mét sù gièng nhau nµo ®ã gi÷a suy luËn t−¬ng tù víi tam
®o¹n luËn. D−êng nh− ë ®©y còng cã ba thuËt ng÷, nh−ng kh«ng thÓ nãi r»ng
mét trong chóng lµ thuËt ng÷ lín, thuËt ng÷ kia lµ nhá; cßn thuËt ng÷ gi÷a
kh«ng ph¶i lµ ®ång nhÊt, mµ chØ gièng nhau.
CÊu t¹o cña suy luËn t−¬ng tù còng kh¸ gièng víi cÊu t¹o cña quy n¹p, v×
còng dùa c¬ së trªn nh÷ng ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt (mÆc dï vÉn cã thÓ trªn nh÷ng
ph¸n ®o¸n bé phËn, hay thËm chÝ toµn thÓ). Nh−ng ë kÕt luËn l¹i kh«ng ®Ò cËp
®Õn toµn bé líp, mµ chØ ®Õn ®Æc ®iÓm riªng cña ®èi t−îng hay nhãm ®èi t−îng.
6.2. Çc quy t¾c suy luËn t−¬ng tù
PhÐp t−¬ng tù lµ ®óng, nÕu sù gièng nhau cña çc ®èi t−îng ë mét sè dÊu
hiÖu thùc sù cã kÐo theo sù gièng nhau ë çc dÊu hiÖu kh¸c. Cßn lµ sai nh÷ng
phÐp t−¬ng tù mµ kh«ng t−¬ng øng víi sù gièng nhau thùc sù cña çc ®èi t−îng.
Cã ba quy t¾c c¬ b¶n:
1) Sè l−îng çc ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) nhau ë hai ®èi t−îng so s¸nh
cµng nhiÒu, th× kÕt luËn cµng chÝnh x¸c.
1) Çc ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) nhau ®ã cµng b¶n chÊt, th× kÕt luËn
cµng chÝnh x¸c h¬n.
3) Mèi liªn hÖ gi÷a çc ®Æc ®iÓm gièng (hoÆc kh¸c) víi ®Æc ®iÓm ®−îc
rót ra ë kÕt luËn cµng chÆt chÏ, h÷u c¬, mang tÝnh quy luËt bao nhiªu, th× kÕt
luËn còng sÏ cµng chÝnh x¸c.
Kh«ng thÓ dïng suy luËn t−¬ng tù nÕu ë kh¸ch thÓ nghiªn cøu cã nh÷ng
dÊu hiÖu lo¹i trõ kh¶ n¨ng cã dÊu hiÖu cÇn mang ®i. Kh«ng nªn dïng suy luËn
t−¬ng tù, nÕu nh÷ng kh¸c nhau lµ lín qu¸. §Æc biÖt ph¶i rÊt thËn träng khi sö
dông nã trong ®êi sèng x· héi. Çc hiÖn t−îng x· héi, nhiÒu khi t−¬ng tù nhau
®Õn ng¹c nhiªn, nh−ng thuéc çc thêi ®¹i lÞch sö kh¸c nhau, cã thÓ ®−a ®Õn
nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c h¼n nhau, vµ do vËy lµm cho phÐp lo¹i suy thµnh sai.
6.3. Çc kiÓu suy luËn t−¬ng tù
71
C¨n cø vµo sù gièng nhau cã thÓ chia t−¬ng tù ra mét sè kiÓu sau.
a) Çc kiÓu t−¬ng tù c¨n cø vµo tÝnh chÊt gièng nhau. L¹i c¨n cø vµo sù
gièng nhau vÒ çc thuéc tÝnh cña ®èi t−îng hay vÒ çc mèi quan hÖ gi÷a chóng
cã thÓ chia ra thµnh hai d¹ng c¬ b¶n:
- Suy luËn t−¬ng tù vÒ thuéc tÝnh: dùa trªn sù gièng nhau vÒ thuéc tÝnh
nµo ®ã cña hai ®èi t−îng ®Ó rót ra kÕt luËn, chóng cã thÓ gièng nhau ë mét sè
thuéc tÝnh kh¸c n÷a.
- Suy luËn t−¬ng tù vÒ quan hÖ: çc ®èi t−îng ®−îc so s¸nh kh«ng cã
nh÷ng thuéc tÝnh nh− nhau, mµ l¹i cã nh÷ng thuéc tÝnh hoµn toµn kh¸c nhau,
thËm chÝ lµ kh«ng thÓ so víi nhau ®−îc, nh−ng chóng cã nh÷ng mèi quan hÖ
nh− nhau víi çc ®èi t−îng kh¸c. Theo dÊu hiÖu Êy cã thÓ cã suy luËn t−¬ng
øng. Ch¼ng h¹n, so s¸nh quan hÖ gi÷a to¸n häc vµ l«gÝc häc thÊy cã nh÷ng kh¸c
biÖt rÊt c¨n b¶n, v× çc kh¸ch thÓ cña hai khoa häc Êy kh¸c nhau. To¸n häc
nghiªn cøu çc h×nh thøc kh«ng gian vµ çc quan hÖ l−îng trong thÕ giíi hiÖn
thùc, cßn l«gÝc häc th× nghiªn cøu t− duy. Nh−ng l¹i cã sù gièng nhau ®¸ng
kinh ng¹c trong çc quan hÖ, mét mÆt, gi÷a to¸n s¬ cÊp víi to¸n cao cÊp vµ, mÆt
kh¸c, gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn chøng. C¶ hai ®Òu lµ quan hÖ cña çi
bÊt biÕn vµ çi kh¶ biÕn, çi ®øng im vµ çi vËn ®éng, “çi cã s½n” vµ çi ®ang
ph¸t triÓn. Trªn c¬ së Êy, khi biÕt nh÷ng quan hÖ kh¸c cña to¸n s¬ cÊp víi to¸n
cao cÊp (chóng kh«ng lo¹i trõ nhau, mµ çi nµy bæ sung çi kia), cã thÓ suy ra
vµi ®iÓm ®Æc biÖt t−¬ng øng trong quan hÖ l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn chøng.
b) Çc kiÓu t−¬ng tù theo møc gièng nhau cña çc ®èi t−îng. Sù gièng
nhau gi÷a çc thuéc tÝnh hay çc mèi quan hÖ cña çc ®èi t−îng cã thÓ cã
nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. V× thÕ phÐp t−¬ng tù cßn cã çc d¹ng kh¸c n÷a –
khoa häc hoÆc phæ th«ng.
- Suy luËn t−¬ng tù khoa häc cã ®Æc tr−ng lµ, dÊu hiÖu ®−îc mang ®i ¸p
®Æt cho ®èi t−îng kh¸c ph¶i liªn hÖ mét çch tÊt yÕu víi nh÷ng dÊu hiÖu gièng
nhau kh¸c (cã thÓ lµ hÖ qu¶, hoÆc nguyªn nh©n cña chóng). Trong tr−êng hîp
nµy kÕt luËn cã thÓ lµ x¸c thùc.
72
Suy luËn t−¬ng tù phæ th«ng (suy bông ta ra bông ng−êi) còng ®−îc dïng
rÊt réng ë nh÷ng n¬i, mµ dÊu hiÖu mang ®i ¸p ®Æt kh«ng g¾n liÒn trùc tiÕp víi
nh÷ng dÊu hiÖu gièng nhau, nh−ng cã thÓ cã liªn hÖ nh− vËy. Do vËy, phÐp
t−¬ng tù nµy th−êng cho tri thøc x¸c suÊt, nhiÒu khi sai lÇm, gi¶ dèi.
Cuèi cïng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, dï cã dïng d¹ng t−¬ng tù cô thÓ nµo
ch¨ng n÷a, th× hiÖu qu¶ lín nhÊt cña nã chØ ®¹t ®−îc khi kÕt hîp chÆt chÏ víi
çc h×nh thøc suy luËn kh¸c, víi çc h×nh thøc vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc kh¸c.

1) Suy luËn lµ g×? So s¸nh ®Þnh nghÜa cña çc lo¹i suy luËn c¬ b¶n.
2) ThÕ nµo lµ suy luËn diÔn dÞch trùc tiÕp? Tr×nh bµy vÒ mét trong çc
kiÓu diÔn dÞch trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n ®¬n. Cho vÝ dô cô thÓ.
3) Tr×nh bµy vÒ mét trong çc çch thøc suy diÔn trùc tiÕp cã tiÒn ®Ò lµ
ph¸n ®o¸n phøc hîp (dùa vµo ®¼ng trÞ cña çc ph¸n ®o¸n phøc hîp c¬ b¶n). Cho
vÝ dô cô thÓ.
4) Tr×nh bµy ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o, çc lo¹i h×nh vµ quy t¾c chung cña tam
®o¹n luËn. Cho vÝ dô vÒ viÖc vi ph¹m mét trong çc quy t¾c ®· nªu.
5) Ph¸t biÓu vµ chøng minh çc quy t¾c riªng cña tõng lo¹i h×nh tam ®o¹n
luËn. Cho mét vÝ dô vÒ viÖc vi ph¹m mét trong çc quy t¾c ®· nªu.
6) ThÕ nµo lµ tam ®o¹n luËn rót gän. Tr×nh bµy çch thøc chung kh«i
phôc nã vÒ d¹ng ®Çy ®ñ. Cho vÝ dô.
7) ThÕ nµo lµ suy luËn ®iÒu kiÖn? H·y ph©n biÖt çc kiÓu suy luËn ®iÒu
kiÖn víi nhau. Cho vÝ dô vµ nªu quy t¾c cña chóng. VÕ hai cña çc c©u:
“Th−¬ng ai th−¬ng c¶ ®−êng ®i, ghÐt ai ghÐt c¶ t«ng ty hä hµng”;
“Tay lµm hµm nhai, tay quai miÖng trÔ” cã lµ kÕt luËn ®óng hay kh«ng,
nÕu coi vÕ thø nhÊt lµ ch©n thùc?
8) Tr×nh bµy vÒ suy luËn lùa chän: çc kiÓu h×nh vµ çc quy t¾c. Cho vÝ
dô vÒ tõng tr−êng hîp. Cã thÓ rót ra kÕt luËn g× tõ tiÒn ®Ò “giµu con ót, khã con
ót” vµ cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn.
73
9) Tr×nh bµy vÒ çc kiÓu suy luËn kÕt hîp gi÷a suy luËn ®iÒu kiÖn vµ lùa
chän (song ®Ò). Cho vÝ dô víi tõng kiÓu suy luËn ®· nªu. C©u ca dao “cßn
duyªn kÎ ®ãn ng−êi ®−a, hÕt duyªn ®i sím vÒ tr−a mét m×nh” cã thÓ ®−îc viÕt
theo c«ng thøc cña lo¹i song ®Ò nµo?
10) Tr×nh bµy vÒ ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o cña suy luËn quy n¹p, ph©n lo¹i quy
n¹p. Cho vÝ dô øng víi tõng lo¹i ®· nªu.
11) ThÕ nµo lµ quy n¹p khoa häc? Tr×nh bµy çc ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó
v¹ch ra nguyªn nh©n (hoÆc b¶n chÊt) cña hiÖn t−îng cÇn nghiªn cøu. Cho vÝ dô
víi tõng ph−¬ng ph¸p.
12) Nªu nguån gèc, ®Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña phÐp lo¹i suy. Ph©n tÝch
çc ®iÒu kiÖn ®Ó phÐp lo¹i suy cho kÕt luËn cã ®é tin cËy cao.
Bµi tËp:
1) H·y thùc hiÖn çc thao t¸c ®æi chç, ®æi chÊt, ®èi lËp vÞ tõ, ®èi lËp chñ
tõ vµ suy luËn dùa trªn h×nh vu«ng l«gÝc ®èi víi çc tiÒn ®Ò lµ çc ph¸n ®o¸n
cho ë bµi sè 2 (phÇn ph¸n ®o¸n)
2) a) Cã thÓ suy ra ®−îc nh÷ng kÕt luËn nµo tõ tiÒn ®Ò cho sau ®©y vµ dùa
vµo ®©u ®Ó suy ®−îc nh÷ng kÕt luËn ®ã: “NÕu kh«ng coi träng con ng−êi th× x·
héi sÏ kh«ng ph¸t triÓn”.
“Tæ quèc ta sÏ kh«ng bao giê s¸nh vai ®−îc víi çc c−êng quèc n¨m
Ch©u, hoÆc sinh viªn chóng ta ph¶i häc tËp thËt giái”;
“Chóng ta ph¶i qu¶n lý líp theo néi quy, hoÆc líp häc cø mÊt trËt tù”;
“NÕu cã mét tiÒn ®Ò lµ ph¸n ®o¸n bé phËn th× kÕt luËn ph¶i lµ ph¸n ®o¸n
bé phËn”;
“ThuËt ng÷ ph¶i chu diªn ë tiÒn ®Ò hoÆc kh«ng ®−îc phÐp chu diªn ë kÕt
luËn”.
“HoÆc lµ ph¸p luËt ph¶i nghiªm minh hoÆc lµ chóng ta kh«ng cã d©n
chñ”.
b) LËp b¶ng gi¸ trÞ l« gÝch cña çc ph¸n ®o¸n trªn.
3) Tõ tiÒn ®Ò: “Kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn th× kh«ng thÓ lµ nhµ
khoa häc giái”, cã ng−êi lËp luËn nh− sau:
74
a) NÕu lµ nhµ khoa häc giái, th× ph¶i cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn;
b) Kh«ng thÓ cã chuyÖn, kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn mµ vÉn lµ nhµ
khoa häc giái;
c) Còng kh«ng thÓ cã chuyÖn cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn mµ l¹i kh«ng
ph¶i lµ nhµ khoa häc giái.
d) NÕu nh− cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn th× sÏ lµ nhµ khoa häc giái;
e) Kh«ng lµ nhµ khoa häc giái th× kh«ng cã t− duy l« gÝch nh¹y bÐn.
Hái: KÕt luËn nµo lµ hîp l« gÝch, kÕt luËn nµo lµ kh«ng hîp l« gÝch? h·y
gi¶i thÝch b»ng çch so s¸nh b¶ng gi¸ trÞ l« gÝch cña chóng víi cña ph¸n ®o¸n
tiÒn ®Ò.
Kh«ng thÓ hiÓu çc sù kiÖn lÞch sö, nÕu kh«ng cã trÝ t−ëng t−îng tèt (1)
NÕu cã trÝ t−ëng t−îng tèt, th× sÏ hiÓu çc sù kiÖn lÞch sö (2)
HÔ kh«ng hiÓu çc sù kiÖn lÞch sö cã nghÜa lµ kh«ng cã trÝ t−ëng t−îng tèt (3)
Muèn hiÓu çc sù kiÖn lÞch, th× ph¶i cã trÝ t−ëng t−îng tèt (4)
a) H·y chØ ra nh÷ng cÆp ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. ViÕt c«ng thøc l«gÝc cña
chóng vµ lËp b¶ng gi¸ trÞ cña mét c«ng thøc tù chän.
b) H·y t×m mét ph¸n ®o¸n ch©n thùc lµm tiÒn ®Ò vµ chØ ra ph¸n ®o¸n nµo
lµ kÕt luËn hîp l«gÝc ®−îc rót ra tõ nã. Dùa vµo tÝnh chÊt ®¼ng trÞ h·y rót ra çc
kÕt luËn kh¸c tõ tiÒn ®Ò ®· chän.
5) H·y sö dông çc kh¸i niÖm trong cïng mét nhãm cã ®¸nh dÊu sao* ë
bµi tËp sè 4 (phÇn kh¸i niÖm) ®Ó x©y dùng ë mçi lo¹i h×nh mét tam ®o¹n luËn
®óng (tøc lµ ph¶i tho¶ m·n ba ®iÒu kiÖn: çc tiÒn ®Ò ®Òu ch©n thùc, kh«ng vi
ph¹m çc quy t¾c chung vµ riªng cña tam ®o¹n luËn, kÕt luËn hîp víi thùc tÕ).
6) Bµi tËp kh«i phôc tam ®o¹n luËn rót gän:
C©u hái chung nh− sau: a) H·y kh«i phôc suy luËn ®· cho vÒ tam ®o¹n
luËn ®Çy ®ñ, cho biÕt lo¹i h×nh vµ x¸c ®Þnh tÝnh chu diªn cña çc thuËt ng÷.
b) Suy luËn cña ng−êi ®ã v× sao kh«ng hîp l«gic?
c) M« h×nh ho¸ quan hÖ gi÷a çc thuËt ng÷ trong suy luËn.
75
d) H·y thùc hiÖn phÐp ®æi chÊt, ®æi chç (hoÆc ®èi lËp chñ tõ, ®èi lËp vÞ tõ
®èi víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò nhá (hoÆc lín, hoÆc kÕt luËn – tuú theo bµi cô thÓ).
e) Sö dông çc thuËt ng÷ trong suy luËn ®· cho h·y x©y dùng mét tam ®o¹n
luËn ®óng ë lo¹i h×nh tù chän (hoÆc ë lo¹i h×nh b¾t buéc nµo ®ã”.
- “V× nhiÒu nhµ khoa häc lµ gi¸o s−, nªn cã gi¸o s− lµ nhµ x· héi häc”.
- “Mét sè gi¶ng viªn lµ gi¸o s−, v× hä lµ nhµ khoa häc”.
- “Mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ gi¶ng viªn, v× mét sè gi¶ng viªn kh«ng
lµ gi¸o s−”.
- “V× mét sè nhµ khoa häc lµ gi¸o s−, cho nªn mét sè nhµ khoa häc lµ nhµ
qu¶n lý”.
- “V× kh«ng lµ gi¸o s−, nªn mét sè nhµ khoa häc kh«ng lµ nhµ qu¶n lý”.
- “V× mét sè ng−êi lao ®éng lµ n«ng d©n cho nªn mét sè trÝ thøc kh«ng lµ
ng−êi lao ®éng”.
- “ThuËt ng÷ nµy kh«ng lµ chñ tõ cña ph¸n ®o¸n toµn thÓ, nªn thuËt ng÷
nµy kh«ng chu diªn”.
- “ThuËt ng÷ nµy kh«ng chu diªn, v× kh«ng lµ vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n phñ
®Þnh”.
7) Cho çc suy luËn “KÎ khÊt thùc nµy mÆc ¸o cµ sa, nªn ch¾c lµ hay ®i
víi Bôt l¾m ®©y ”;
“Nhµ Êy con h¬n cha, nªn h¼n lµ cã phóc l¾m ®©y”;
“V× Ýt ®i ®ªm nªn t«i t«i ch−a gÆp ma”;
“Lµ d× ghÎ, nh−ng bµ Êy rÊt th−¬ng con chång”
H·y t×m çc c©u ng¹n ng÷ thÝch hîp hîp ®Ó kh«i phôc thµnh suy luËn ®Çy
®ñ vµ cho biÕt chóng ®óng hay sai?
“Kh«ng thÓ rót ra kÕt luËn, nÕu c¶ hai tiÒn ®Ò cïng lµ bé phËn (1)
NÕu c¶ hai tiÒn ®Ò kh«ng lµ bé phËn, th× cã thÓ rót ra kÕt luËn (2)
NÕu kh«ng rót ra ®−îc kÕt luËn cã nghÜa c¶ hai tiÒn ®Ò ®Òu bé phËn (3)
Muèn cã kÕt luËn, th× c¶ hai tiÒn ®Ò ph¶i kh«ng cïng lµ bé phËn (4)”;
76
a) H·y chØ ra nh÷ng cÆp ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ. ViÕt c«ng thøc l«gÝc cña
chóng vµ lËp b¶ng gi¸ trÞ cña mét c«ng thøc tù chän.
b) H·y t×m mét ph¸n ®o¸n ch©n thùc lµm tiÒn ®Ò, tù bæ sung thªm mét
tiÒn ®Ò ch©n thùc n÷a ®Ó x©y dùng mét suy luËn ®iÒu kiÖn vµ rót ra kÕt luËn hîp
l«gÝc tõ chóng.
9) Còng hái nh− trªn víi çc ph¸n ®o¸n:
“Kh«ng cã ng«n ng÷ th× kh«ng thÓ cã t− duy trõu t−îng (1)
NÕu cã ng«n ng÷ th× sÏ cã t− duy trõu t−îng (2)
HÔ kh«ng cã t− duy trõu t−îng th× kh«ng cã ng«n ng÷ (3)
Muèn cã t− duy trõu t−îng th× ph¶i cã ng«n ng÷ (4)”
10) a) Cã thÓ rót ra kÕt luËn g× tõ hai tiÒn ®Ò sau:
NÕu kh«ng n¾m v÷ng triÕt häc häc M¸c-Lªnin th× sÏ kh«ng häc tèt
chuyªn ngµnh vµ kh«ng thÓ trë thµnh nhµ chuyªn m«n giái;
Chóng t«i cã thÓ häc tèt chuyªn ngµnh hoÆc trë thµnh nhµ chuyªn m«n
giái.
b) Cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn, viÕt c«ng thøc l«gic cña nã vµ chøng
minh c«ng thøc ®ã lµ h»ng ®óng.
c) Ph¸t biÓu çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò thø nhÊt.
11) Cho hai tiÒn ®Ò:
Muèn cã cuéc sèng Êm no th× ph¶i ch¨m lao ®éng
Muèn cã tri thøc th× ph¶i ch¨m häc
a) H·y tù ý cho thªm mét tiÒn ®Ò n÷a ®Ó rót ra kÕt luËn hîp l«gÝc;
b) Cho biÕt lo¹i h×nh cña suy luËn, viÕt c«ng thøc l«gic cña nã vµ chøng
minh c«ng thøc ®ã lµ h»ng ®óng.
c) Ph¸t biÓu çc ph¸n ®o¸n ®¼ng trÞ víi ph¸n ®o¸n ë tiÒn ®Ò thø nhÊt.
77
Bµi 5. chøng minh
Con ng−êi nhËn ®−îc çc tri thøc gi¸n tiÕp kh«ng chØ b»ng çch suy luËn.
Chøng minh lµ çch kh¸c n÷a ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh Êy trong t− duy. Nã phøc
t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n vµ suy luËn.
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm chung cña chøng minh
1.1. Chøng minh vµ tÝnh bÞ quy ®Þnh phæ biÕn cña çc ®èi t−îng
Sù xuÊt hiÖn vµ b¶n chÊt cña chøng minh.
Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña chøng minh g¾n liÒn chÆt chÏ víi tÝnh bÞ quy
®Þnh phæ biÕn cña çc ®èi t−îng hiÖn thùc, víi tÝnh phô thuéc nh©n qu¶ cña
chóng. Kh«ng cã g× ra sinh tõ h− v«: tÊt c¶ ®Òu cã c¬ së tõ ë çc ®èi t−îng
kh¸c, mäi biÕn ®æi ®Òu diÔn ra trªn c¬ së vµ do t¸c ®éng cña çi g× ®ã. Vµ ®iÒu
nµy cho phÐp trong t− duy ph¶n ¸nh vÒ hiÖn thùc cã mét sè t− t−ëng dùa c¬ së
trªn nh÷ng t− t−ëng kh¸c, mét sè t− t−ëng quy ®Þnh nh÷ng t− t−ëng kh¸c.
Kh¶ n¨ng l«gÝc cña chøng minh g¾n liÒn víi sù hiÖn tån cña çc ch©n lý
ch−a ®−îc x¸c minh mang tÝnh khëi ®iÓm. Khi t×m ra ch©n lý con ng−êi cã ý
h−íng truyÒn nã cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Mµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã ng−êi ta ph¶i
tù tin vµo nã.
Ngoµi ra cßn cã c¶ nguyªn nh©n nhËn thøc luËn. NÕu nh− tÊt c¶ mäi ch©n
lý ®Òu ®· tù râ rµng, th× ch¾c ®· kh«ng cÇn ®Õn chøng minh. Trong thùc tÕ chØ
cã mét sè rÊt Ýt çc ch©n lý lµ hiÓn nhiªn kh«ng ®ßi hái chøng minh. Tr−íc tiªn
®ã lµ lo¹i sù kiÖn, mµ mçi ng−êi ®Òu cã thÓ m¾t thÊy, tai nghe.
TiÕp theo lµ çc tiªn ®Ò (Hyl¹p: axios – ®¸ng tin cËy, x¸c thùc), mµ ®èi
víi con ng−êi tÝnh ch©n thùc cña chóng ®−îc thuyÕt phôc bëi toµn bé thùc tiÔn
tõ tr−íc ®Õn nay cña nh©n lo¹i.
Cuèi cïng, lµ çc ®Þnh ®Ò (Latinh: postulatum) – çc luËn ®iÓm ®−îc lÊy
lµm niÒm tin (lµ nh÷ng ®iÒu gÇn gièng nh− quy −íc víi nhau cña con ng−êi).
Cßn l¹i phÇn lín çc ch©n lý ®Òu kh«ng râ rµng nh− vËy, vµ do ®ã, ®ßi
hái ph¶i ®−îc chøng minh. ViÖc chøng minh tÝnh ch©n thùc cña nh÷ng ph¸n
78
®o¸n nµy l¹i gi¶ ®Þnh chøng minh tÝnh gi¶ dèi cña çc ph¸n ®o¸n kh¸c m©u
thuÉn víi nã, v× ch©n thùc vµ gi¶ dèi n»m trong quan hÖ phñ ®Þnh lÉn nhau.
TÊt c¶ nh÷ng çi ®ã x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña chøng minh: ®ã lµ h×nh thøc
t− duy, mµ nhê ®ã trªn c¬ së mét sè tri thøc ch©n thùc ng−êi ta x¸c lËp tÝnh
ch©n thùc hay gi¶ dèi cña çc tri thøc kh¸c.
H×nh thøc ng«n ng÷ thÓ hiÖn chøng minh lµ çc kÕt cÊu ng«n ng÷ t−¬ng
®èi phøc t¹p ®−îc cÊu thµnh tõ mét sè çc mÖnh ®Ò liªn hÖ víi nhau theo çch
x¸c ®Þnh ®Ó chuyÓn t¶i chuçi çc suy luËn.
1.2. Vai trß vµ ý nghÜa cña chøng minh. Nh− tõng suy luËn riªng rÏ,
chøng minh còng nh»m môc ®Ých mang l¹i tri thøc gi¸n tiÕp. Nh−ng nÕu sø
mÖnh cña suy luËn lµ rót ra tri thøc míi, th× chøng minh l¹i chuyÓn träng t©m
sang viÖc x¸c ®Þnh tÝnh ch©n thùc hoÆc gi¶ dèi cña tri thøc ®ang cã.
Chøng minh cã mÆt ë mäi khoa häc. NhiÖm vô cña mäi khoa häc –
kh«ng chØ kh¸m ph¸ ra vµ lín tiÕng tuyªn bè vÒ ch©n lý ®−îc t×m ra, mµ cßn
ph¶i chøng minh chóng. To¸n häc lµ h×nh mÉu tiªu biÓu cña m«n khoa häc chÆt
chÏ, mµ trong ®ã hÇu nh− tÊt c¶ ®Òu ph¶i ®−îc chøng minh. To¸n häc lµ toµ l©u
®µi ®å sé çc chøng minh dùa c¬ së trªn kh«ng nhiÒu çc tiªn ®Ò, ®Þnh ®Ò.
Cã nh÷ng luËn ®iÓm tõ bÊy l©u nay ch−a thÓ ®−îc coi lµ ch©n thùc hay
gi¶ dèi, khi ch−a cã chøng minh t−¬ng øng.
2. CÊu t¹o vµ çc kiÓu chøng minh
2.1. CÊu t¹o cña chøng minh. Mäi chøng minh bÊt kú ®Òu cã cÊu t¹o nh−
nhau víi ba bé phËn chÝnh:
2.1.1. LuËn ®Ò. Lµ luËn ®iÓm ®· ®−îc ®Þnh h×nh, ph¸t biÓu râ rµng b»ng
ng«n tõ, nh−ng tÝnh ch©n thùc cña nã cßn cÇn ph¶i ®−îc x¸c minh. Trong nhiÒu
khoa häc luËn ®Ò th−êng lµ gi¶ thuyÕt cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn.
Mét luËn ®Ò ®· ®−îc chøng minh cã thÓ ®−îc t¸i sö dông nh− lµ luËn cø.
2.1.2. LuËn cø. Lµ nh÷ng luËn ®iÓm mµ tõ ®ã rót ra tÝnh ch©n thùc hay
gi¶ dèi cña luËn ®Ò. LuËn cø l¹i bao gåm: d÷ kiÖn, ®Þnh nghÜa, tiªn ®Ò vµ ®Þnh
®Ò, çc ®Þnh luËt ®· ®−îc chøng minh tõ tr−íc.
79
Trong thùc tÕ, mét luËn ®Ò cã thÓ ®−îc chøng minh nhê çc luËn cø kh¸c
nhau, cßn mét luËn cø cã thÓ sö dông ®Ó chøng minh nh÷ng luËn ®Ò kh¸c nhau.
2.1.3. LuËn chøng. Qu¸ tr×nh s¾p xÕp, tæ chøc çc luËn cø theo m¹ch
l«gÝc x¸c ®Þnh gäi lµ luËn chøng. X−¬ng sèng l«gÝc cña luËn chøng lµ quan hÖ
kÐo theo. NÕu luËn ®Ò ®−îc rót ra mét çch l«gÝc tõ çc luËn cø, th× ®iÒu ®ã cã
nghÜa lµ, cã c¬ së ®Çy ®ñ cho nã; vµ ng−îc l¹i, nÕu çc luËn cø lµ cÇn vµ ®ñ, th×
tÊt yÕu l«gÝc rót ra luËn ®Ò tõ chóng.
NÕu nh− çc ph¸n ®o¸n thùc hiÖn chøc n¨ng cña luËn ®Ò vµ luËn cø, th×
chøc n¨ng luËn chøng do çc suy luËn thùc hiÖn. Nh− vËy, chøng minh lµ hÖ
thèng çc suy luËn ®−îc s¾p xÕp theo çch x¸c ®Þnh, mµ kÕt luËn cuèi cïng cña
chuçi suy luËn Êy chÝnh lµ luËn ®Ò.
2.2. Çc kiÓu chøng minh
Phô thuéc vµo môc ®Ých, çch chøng minh vµ kiÓu suy luËn dïng trong
luËn chøng cã thÓ chia chøng minh ra thµnh ba nhãm chung nhÊt.
2.2.1. Chøng minh vµ b¸c bÎ
Chøng minh cã çc môc ®Ých kh¸c nhau – luËn chøng cho tÝnh ch©n
thùc cña luËn ®Ò hoÆc tÝnh gi¶ dèi cña nã. Phô thuéc vµo môc ®Ých Êy mµ cã hai
kiÓu chøng minh: chøng minh theo nghÜa riªng cña tõ nµy vµ b¸c bÎ.
a) Chøng minh theo nghÜa riªng cña tõ lµ luËn chøng cho tÝnh ch©n thùc
cña luËn ®Ò.
b) B¸c bÎ. Lµ luËn chøng cho tÝnh gi¶ dèi hoÆc kh«ng chøng minh ®−îc
cña luËn ®Ò nhê çc luËn cø ch©n thùc.
B¸c bÎ cã çc d¹ng kh¸c nhau. §ã cã thÓ lµ b¸c bá luËn ®Ò, lµ phª ph¸n
luËn cø, lµ chØ ra sù thiÕu mèi liªn hÖ gi÷a çc luËn cø vµ luËn ®Ò. NhiÒu khi b¸c
bá mang tÝnh toµn diÖn: ®ông ®Õn tÊt c¶ çc bé phËn cña phÐp chøng minh.
2.2.2. Chøng minh trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp lµ çc kiÓu chøng minh cã ®−îc
do ph©n chia dùa vµo çch luËn chøng.
a) Chøng minh trùc tiÕp lµ chøng minh, trong ®ã ng−êi ta tæ chøc çc
luËn cø ®Ó trùc tiÕp dÉn ®Õn tÝnh ch©n thùc hay gi¶ dèi cña luËn ®Ò. Trong çc
80
chøng minh trùc tiÕp nhiÖm vô ®Æt ra lµ: 1) t×m kiÕm nh÷ng luËn cø ®−îc thõa
nhËn lµ cã tÝnh thuyÕt phôc cao; vµ 2) thiÕt lËp mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a çc luËn
cø t×m ®−îc víi luËn ®Ò.
b) Chøng minh gi¸n tiÕp lµ chøng minh, trong ®ã çc luËn cø ®−îc tæ
chøc ®Ó luËn chøng cho tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò b»ng çch luËn chøng cho
tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò. Theo luËt bµi trung, nÕu mét trong sè hai luËn ®iÓm
m©u thuÉn nhau lµ gi¶ dèi, th× luËn ®iÓm kia lµ ch©n thùc. Ph¶n ®Ò gi¶ dèi cã
nghÜa lµ, luËn ®Ò ch©n thùc. Nh− vËy, chøng minh gi¸n tiÕp tr¶i qua çc giai
®o¹n sau: 1) nªu ph¶n ®Ò vµ tõ ®ã rót ra çc hÖ qu¶ ®Ó mong t×m trong sè chóng
Ýt nhÊt lµ mét gi¶ dèi; 2) chØ ra, ®óng lµ trong sè çc hÖ qu¶ cã hÖ qu¶ gi¶ dèi;
3) kÕt luËn r»ng, ph¶n ®Ò kh«ng ®óng; 4) tõ sù gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò rót ra kÕt
luËn: luËn ®Ò ch©n thùc – lµ ®iÒu cÇn chøng minh.
Mét çch ng¾n gän çc b−íc trªn ®−îc m« t¶ b»ng c«ng thøc cña luËt
chøng minh gi¸n tiÕp nh− sau: (7A → B) ∧ (7A → 7B) → A
Chøng minh gi¸n tiÕp cã mét sè d¹ng nh− ph¶n chøng hoÆc ph©n liÖt.
* Chøng minh ph¶n chøng lµ çch chøng minh, mµ b−íc ®Çu t×m çch
chøng minh tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò m©u thuÉn víi luËn ®Ò cÇn chøng minh;
sau ®ã dÉn ph¶n ®Ò gi¶ sö Êy ®Õn m©u thuÉn víi ch©n lý ®· ®−îc x¸c lËp, vµ
cuèi cïng tõ tÝnh gi¶ dèi cña ph¶n ®Ò rót ra kÕt luËn vÒ tÝnh ch©n thùc cña luËn
®Ò ph¶i chøng minh.
Nãi riªng, trong chøng minh ph¶n chøng cã mét çch gäi lµ dÉn ®Õn phi
lý. NÕu nh− tõ mÖnh ®Ò A rót ra ®−îc c¶ B, lÉn phñ ®Þnh cña B (7B), th× khi ®ã
phñ ®Þnh cña A sÏ lµ ch©n thùc: (A → B) ∧ (A → 7B) → 7A.
B¸c bÎ còng cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh d−íi h×nh thøc chøng minh gi¸n tiÕp
b»ng ph¶n chøng. H×nh thøc b¸c bÎ phæ biÕn nhÊt lµ rót tõ luËn ®Ò cÇn b¸c bÎ ra
nh÷ng hÖ qu¶ m©u thuÉn víi ch©n lý. Dùa vµo tÝnh chÊt cña t− duy ®óng ®¾n lµ
kh«ng ®−îc chøa m©u thuÉn l«gÝc, cho nªn, nÕu nh− chØ cÇn mét hÖ qu¶ l«gÝc
cña luËn ®Ò lµ gi¶ dèi, th× chÝnh luËn ®Ò Êy còng gi¶ dèi.
81
Ng−îc l¹i, ®Ó x¸c lËp tÝnh gi¶ dèi cña luËn ®Ò, th× cã thÓ ®i chøng minh
tÝnh ch©n thùc cña ph¶n ®Ò.
Trong tÊt c¶ çc chøng minh gi¸n tiÕp nªu trªn chØ cã hai t×nh thÕ: luËn
®Ò vµ ph¶n ®Ò. Nh−ng nÕu sè çc kh¶ n¨ng kh«ng h¹n chÕ ë hai: luËn ®iÓm cÇn
ph¶i chøng minh vµ phñ ®Þnh cña nã, mµ nhiÒu h¬n, th× chóng ta ph¶i t×m çch
chøng minh kh¸c nh− giíi thiÖu d−íi ®©y.
* Chøng minh ph©n liÖt. Trong çch chøng minh nµy tÝnh ch©n thùc cña
luËn ®Ò ®−îc x¸c ®Þnh b»ng con ®−êng lo¹i trõ tÊt c¶ çc gi¶i ph¸p ®èi lËp víi
nã. VÝ dô, ®Ò chøng minh hai vËt b»ng nhau, ta chøng minh r»ng vËt cÇn ph¶i
chøng minh kh«ng lín h¬n, mµ còng kh«ng nhá h¬n vËt so s¸nh víi nã, vËy nã
chØ cã thÓ b»ng víi vËt kia. Quan träng ë ®©y lµ ph¶i tÝnh hÕt çc ph−¬ng ¸n,
kh¶ n¨ng cã thÓ xÈy ra, tøc lµ ®Ó phÐp tuyÓn ph¶i ®Çy ®ñ, “khÐp kÝn”.
2.2.3. C¨n cø vµo nhãm suy luËn dïng trong luËn chøng mµ ng−êi ta cßn
chia ra thµnh çc kiÓu chøng minh nh− chøng minh diÔn dÞch, chøng minh quy
n¹p, chøng minh lo¹i suy, vµ chøng minh hçn hîp.
Cuèi cïng lµ s¬ ®å cña chøng minh:
A1, A2, . . . An → T, trong ®ã T – luËn ®Ò; A – luËn cø; “→” lµ chØ quan
hÖ kÐo theo gi÷a çc luËn cø vµ luËn ®Ò.
3. Çc quy t¾c chøng minh
3.1. Quy t¾c ®èi víi luËn ®Ò
1) LuËn ®Ò chøng minh cÇn ph¶i ch©n thùc.
2) LuËn ®Ò ph¶i ®−îc ph¸t biÓu chÆt chÏ, chÝnh x¸c, râ rµng.
3) Ph¶i gi÷ nguyªn luËn ®Ò trong suèt qu¸ tr×nh chøng minh.
3.2. Quy t¾c ®èi víi luËn cø
1) Çc luËn cø cÇn ph¶i ch©n thùc.
2) TÝnh ch©n thùc cña çc luËn cø ph¶i cã c¬ së ®éc lËp víi luËn ®Ò.
3) Çc luËn cø kh«ng ®−îc m©u thuÉn nhau.
4) Mçi luËn cø lµ cÇn, cßn tÊt c¶ chóng cïng nhau th× ph¶i lµ ®ñ ®Ó luËn
chøng cho luËn ®Ò.
82
3.3. Quy t¾c ®èi víi luËn chøng
1) LuËn ®Ò cÇn ph¶i ®−îc tÊt suy l«gÝc tõ çc luËn cø.
2) Kh«ng ®−îc chøng minh vßng quanh.
4. Çc lçi trong chøng minh
4.1. Çc lçi ë luËn ®Ò: “®¸nh tr¸o luËn ®Ò”, “chøng minh qu¸ Ýt”, chøng
minh “chuyÓn lo¹i”
4.2. Çc lçi ë luËn cø: “sai lÇm c¬ b¶n”, “lçi ch¹y tr−íc luËn cø”, “chøng
minh vßng quanh”, “uy tÝn ç nh©n”, “sè ®«ng”, “søc m¹nh”, “lçi chøng minh
qu¸ nhiÒu”
4.3. Çc lçi ë luËn chøng: “kh«ng suy ra” ,“tõ ®iÒu ®óng trong mét nghÜa
t−¬ng ®èi nµo ®ã suy ra ®óng trong nghÜa tuyÖt ®èi”; “tõ nghÜa tËp hîp sang
nghÜa kh«ng tËp hîp vµ ng−îc l¹i”.

1) Tr×nh bµy nguån gèc, ®Þnh nghÜa chøng minh. H·y so s¸nh cÊu t¹o cña
chøng minh vµ suy luËn víi nhau.
2) Ph©n lo¹i chøng minh. Çc çch chøng minh. H·y nãi vÒ sù t¸c ®éng
cña çc quy luËt l« gÝch h×nh thøc trong phÐp chøng minh. Cho vÝ dô.
3) Tr×nh bµy çc quy t¾c chøng minh. Çc quy luËt l« gÝch h×nh thøc c¬
b¶n biÓu hiÖn sù t¸c ®éng cña chóng qua çc quy t¾c nµy nh− thÕ nµo? Çc lçi
th−êng m¾c ph¶i trong chøng minh. Cho vÝ dô.
4) H·y chøng minh çc quy t¾c riªng cña çc lo¹i h×nh c¬ b¶n cña tam
®o¹n luËn.
83
Bµi 6. Gi¶ thuyÕt
1. TiÒn ®Ò h×nh thµnh gi¶ thuyÕt
Con ®−êng ®Ó x©y dùng mét lý thuyÕt khoa häc, ®i tíi ch©n lý tÊt yÕu
ph¶i tr¶i qua giai ®o¹n ®Æt nhiÖm vô vµ nªu vÊn ®Ò.
NhiÖm vô khoa häc lµ vÊn ®Ò khoa häc ph¶i gi¶i quyÕt, vµ ph¶i ®−îc ®Æc
tr−ng b»ng sù ®Çy ®ñ çc ph−¬ng tiÖn cÇn cho sù gi¶i quyÕt nã. Cßn nÕu nh−
ph−¬ng tiÖn cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nªu ra lµ ch−a ®ñ, th× nã chØ ®−îc gäi lµ
vÊn ®Ò khoa häc.
cÊu tróc cña nhiÖm vô vµ vÊn ®Ò gåm cã: a/ ®iÒu ch−a biÕt (®iÒu cÇn t×m);
b/ ®iÒu ®· biÕt (®iÒu kiÖn vµ çc tiÒn ®Ò cña nhiÖm vô hay vÊn ®Ò). Çi ch−a biÕt
g¾n bã h÷u c¬ víi çi ®· biÕt. Çi ®· biÕt chØ ra nh÷ng dÊu hiÖu, mµ çi ch−a
biÕt cÇn ph¶i cã vµ, do vËy, ë møc ®é nhÊt ®Þnh v¹ch ra néi dung cña çi ch−a
biÕt, vµ ghi l¹i miÒn cña çi ch−a biÕt – líp çc ®èi t−îng, mµ trong ®ã cã çi
ch−a biÕt, tøc lµ th«ng b¸o vÒ ngo¹i diªn cña nã. Nh− vËy, çi ch−a biÕt ë nhiÖm
vô hay ë vÊn ®Ò kh«ng tuyÖt ®èi lµ çi ch−a biÕt. Nã thùc ra lµ çi ®· ®−îc ®«i
®iÒu biÕt ®Õn, vµ nh÷ng tri thøc Êy thÓ hiÖn lµ ®Þnh h−íng vµ ph−¬ng tiÖn cho sù
t×m tßi tiÕp theo.
Çc m©u thuÉn gi÷a lý thuyÕt vµ çc d÷ kiÖn lµ ®éng lùc chÝnh lµm xuÊt
hiÖn trong khoa häc nh÷ng vÊn ®Ò vµ nhiÖm vô. Do vËy mµ triÕt gia Popper cho
r»ng, mét lý thuyÕt chØ ®−îc xem lµ khoa häc khi chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè tù
phñ ®Þnh nh»m më ®−êng cho lý thuyÕt míi ra ®êi. Sù hiÖn h÷u cña m©u thuÉn
Êy cã thÓ x¸c ®Þnh nh− tr¹ng th¸i tiÒn vÊn ®Ò cña çc tri thøc khoa häc.
Sau khi vÊn ®Ò khoa häc hoÆc nhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Êy ®· ®−îc ®Æt
ra th× c«ng cuéc t×m kiÕm lêi gi¶i cho nã còng b¾t ®Çu. T¹i giai ®o¹n ph¸t triÓn
nµy cña tri thøc khoa häc th× vÞ trÝ trung t©m thuéc vÒ gi¶ thuyÕt.
2. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña gi¶ thuyÕt
Gi¶ thuyÕt lµ sù gi¶i quyÕt gi¶ ®Þnh mét vÊn ®Ò nµo ®ã. C¶ c©u tr¶ lêi
ch©n thùc hiÓn nhiªn ®· cã, lÉn c©u tr¶ lêi hiÓn nhiªn gi¶ dèi ®Òu kh«ng thÓ lµ
gi¶ thuyÕt. Gi¸ trÞ l«gÝc cña nã n»m ®©u ®ã ë kho¶ng gi÷a ch©n thùc vµ gi¶ dèi
84
vµ cã thÓ tÝnh ®−îc nhê çc ®Þnh luËt x¸c suÊt. Gi¶ thuyÕt lu«n ®−îc ph¸t biÓu
d−íi d¹ng mét, hay mét phøc hîp çc ph¸n ®o¸n kh¶ n¨ng: “S cã thÓ lµ P”. VÊn
®Ò mµ gi¶ thuyÕt khoa häc ®Ò cËp ®Õn ph¶i liªn quan ®Õn b¶n chÊt, nguyªn nh©n
hay nh÷ng mèi liªn hÖ mang tÝnh quy luËt cña hiÖn t−îng. Nh− vËy, gi¶ thuyÕt
lµ mét lo¹i h×nh tri thøc víi çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
2.1. Gi¶ thuyÕt còng lµ mét h×nh thøc cña t− duy ho¹t ®éng cã môc ®Ých,
nã xuÊt hiÖn do nhu cÇu nhËn thøc, ®¸nh gi¸, nhËn ®Þnh, luËn gi¶i vÒ çc sù kiÖn
thùc tiÔn.
2.2. Mäi gi¶ thuyÕt ®Òu ®−îc x©y dùng trªn c¬ së liªn kÕt nh÷ng çi ®·
biÕt víi nh÷ng çi ch−a biÕt. Gi¶ thuyÕt lµ gi¶ ®Þnh cã c¨n cø, kh«ng m©u thuÉn
víi nh÷ng d÷ kiÖn ®· ®−îc x¸c lËp vÒ çc nguyªn nh©n g©y ra mét sè sù kiÖn,
hiÖn t−îng x¸c ®Þnh, vÒ çc h×nh thøc liªn hÖ gi÷a chóng. Gi¶ thuyÕt lµ h×nh
thøc chuyÓn tiÕp tõ ch−a biÕt ®Õn tri thøc, tõ nhËn thøc çc sù kiÖn ®Õn nhËn
thøc çc mèi liªn hÖ, çc tÝnh quy luËt tÊt yÕu, ®Õn viÖc h×nh thµnh lý thuyÕt
khoa häc, b−íc chuyÓn tiÕp tõ mét lý thuyÕt biÓu hiÖn mét tr×nh ®é tri thøc x¸c
®Þnh sang lý thuyÕt kh¸c tr×nh ®é cao h¬n.
2.3. Trong khoa häc còng hay cã nh÷ng gi¶ ®Þnh, mµ ch−a thÓ ®−îc luËn
chøng hîp lý ë tr×nh ®é ph¸t triÓn hiÖn thêi cña khoa häc vµ thùc tiÔn x· héi, vµ
v× thÕ chóng chØ lµ pháng ®o¸n. Vµ chØ sau ®ã, theo ®µ tÝch luü tµi liÖu thùc
nghiÖm vµ lý luËn t−¬ng øng, chóng míi dÇn ®−îc chuyÓn thµnh çc gi¶ thuyÕt
®−îc luËn chøng khoa häc, vµ sau ®ã – thµnh çc lý thuyÕt khoa häc, nÕu nh−
tÝnh ch©n thùc cña chóng cã ®−îc sù chøng minh lý thuyÕt vµ thùc tiÔn toµn
diÖn. §iÒu kiÖn chÝnh mµ gi¶ thuyÕt khoa häc ph¶i tho¶ m·n lµ tÝnh cã c¨n cø.
3. Ph©n lo¹i gi¶ thuyÕt
3.1. C¨n cø vµo ®èi t−îng nghiªn cøu gi¶ thuyÕt ®−îc chia thµnh:
- Gi¶ thuyÕt chung lµ gi¶ thuyÕt vÒ mét líp sù vËt, hiÖn t−îng ®−îc lÊy
trong toµn bé tÝnh chØnh thÓ vÑn toµn cña nã. Trªn c¬ së çc d÷ kiÖn khoa häc
ng−êi ta ®−a ra nh÷ng ph¸n ®o¸n vÒ nguyªn nh©n hay quy luËt vËn ®éng, ph¸t
85
triÓn cña c¶ líp ®èi t−îng. Gi¶ thuyÕt chung ®−îc ®−a ra nh»m gi¶i thÝch çc
hiÖn t−îng mang tÝnh phæ qu¸t trong mét ph¹m vi thêi gian, kh«ng gian réng.
- Gi¶ thuyÕt riªng lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ nguån gèc, nguyªn nh©n, quy
luËt cña mét bé phËn hay mét ®èi t−îng riªng rÏ, mét mÆt, mét khÝa c¹nh riªng
nµo ®ã cña ®èi t−îng. Gi¶ thuyÕt riªng th−êng g¾n víi çc sù vËt, hiÖn t−îng cô
thÓ mang tÝnh ç biÖt.
3.2. Dùa vµo môc tiªu nhËn thøc gi¶ thuyÕt ®−îc chia thµnh:
- Gi¶ thuyÕt hoµn chØnh lµ gi¶ ®Þnh toµn bé cuèi cïng ë ®Ých mµ mäi nç
lùc nhËn thøc cña con ng−êi vÒ b¶n chÊt, quy luËt cña ®èi t−îng ph¶i h−íng tíi
®Ó luËn chøng hoÆc b¸c bá.
- Gi¶ thuyÕt trung gian lµ nh÷ng gi¶ ®Þnh bæ trî th−êng ®−îc nªu ra ë giai
®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh ®−a ra gi¶ thuyÕt, chóng mang tÝnh t¹m thêi, mçi mét
trong chóng gãp phÇn lµm râ mét mÆt, mét khÝa c¹nh nµo ®ã cña ®èi t−îng mµ
gi¶ thuyÕt toµn bé h−íng vµo luËn gi¶i.
4. X©y dùng gi¶ thuyÕt
Giai ®o¹n ph©n tÝch: b¾t ®Çu tõ sù quan s¸t, so s¸nh, ®èi chiÕu çc d÷
kiÖn riªng lÎ, mèi quan hÖ gi÷a chóng nh»m t×m ra sù ®a d¹ng çc ®Æc tÝnh ç
biÖt cña chóng.
Giai ®o¹n tæng hîp: lµ qu¸ tr×nh tËp hîp mét çch l«gÝc nh÷ng sù kiÖn,
nh÷ng tri thøc thu nhËn ®−îc ë qu¸ tr×nh tr−íc vµo mét hÖ thèng x¸c ®Þnh vµ
theo mét ý ®å ®Þnh tr−íc cña nhµ nghiªn cøu. Thùc chÊt cña giai ®o¹n nµy lµ
kÕt thóc viÖc x©y dùng gi¶ thuyÕt vÒ nguyªn nh©n, b¶n chÊt, quy luËt cña çc sù
kiÖn ®−îc ph¸t hiÖn ë giai ®o¹n ph©n tÝch.
5. KiÓm tra gi¶ thuyÕt
Lµ thñ ph¸p phøc t¹p vµ cã çc çch thøc kh¸c nhau, ®Çu tiªn ®−îc thùc
hiÖn b»ng lËp luËn l«gÝc – chøng minh, b¸c bÎ, chøng thùc, bµi b¸c. Nhµ
nghiªn cøu so s¸nh hÖ qu¶ tÊt suy l«gÝc tõ gi¶ thuyÕt víi çc sù kiÖn x¶y ra
trong thùc tÕ. KÕt qu¶ so s¸nh n»m ë mét trong hai kh¶ n¨ng:
86
- Thø nhÊt: hÖ qu¶ thu ®−îc tõ gi¶ thuyÕt b»ng suy luËn l«gÝc kh«ng phï
hîp víi thùc tÕ. Khi ®ã ph¶i chÝnh x¸c ho¸ l¹i gi¶ thuyÕt, hoÆc lo¹i bá nã ®Ó x©y
dùng gi¶ thuyÕt kh¸c.
- Thø hai: hÖ qu¶ thu ®−îc tõ gi¶ thuyÕt phï hîp víi d÷ kiÖn thùc tÕ,
nh−ng ngay c¶ nh− thÕ, th× còng ch−a ph¶i lµ gi¶ thuyÕt ®−îc chÊp nhËn lËp tøc
v« ®iÒu kiÖn. Bëi v× víi çch ®ã thùc ra míi chØ lµ kh¼ng ®Þnh hÖ qu¶ ®Ó mong
kh¼ng ®Þnh tiÒn ®Ò (gi¶ thuyÕt), cã nghÜa lµ míi chøng thùc gi¶ thuyÕt, chø ch−a
ph¶i lµ chøng minh. Nh÷ng d÷ kiÖn Êy míi lµm cho gi¶ thuyÕt ®¸ng tin h¬n, vµ
lµ c¬ së ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt trung gian míi. Muèn kh¼ng ®Þnh hoµn toµn
tÝnh ch©n thùc cña gi¶ thuyÕt th× ph¶i chøng minh.
Cã hai ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh tÝnh ch©n thùc
cña mét gi¶ thuyÕt.
- Ph−¬ng ph¸p l«gÝc: nãi theo ng«n ng÷ cña chøng minh, gi¶ thuyÕt lµ
luËn ®Ò, lµ ph¸n ®o¸n cßn ch−a biÕt lµ ch©n thùc hay gi¶ dèi, vµ do ®ã trë thµnh
®èi t−îng cña chøng minh. Do vËy ë ph−¬ng ph¸p nµy chøng minh hay b¸c bá
gi¶ thuyÕt hoµn toµn ph¶i tu©n theo çc kiÓu vµ quy t¾c chøng minh.
- Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra thùc tÕ: sau khi (hoÆc song song víi) lËp luËn
l«gÝc ®Ó chøng minh hoÆc b¸c bÎ gi¶ thuyÕt, ng−êi ta tiÕn hµnh t×m trªn thùc tÕ
nh÷ng chøng cø kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh gi¶ thuyÕt.
Tãm l¹i, gi¶ thuyÕt lµ x−¬ng sèng cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña khoa
häc. Kh«ng cã khoa häc nµo l¹i kh«ng nªu gi¶ thuyÕt. Con ®−êng ®i lªn cña
khoa häc lu«n lu«n lµ sù kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh nh÷ng gi¶ thuyÕt. Còng cã thÓ
çi h«m nµy ®−îc coi lµ ch©n lý th× ngµy mai ®· bÞ phñ ®Þnh bëi mét gi¶ thuyÕt
kh¸c. Theo dßng ch¶y cña lÞch sö, tri thøc con ng−êi lµ kh«ng cã giíi h¹n vµ
më réng kh«ng ngõng, nh−ng mäi gi¶ thuyÕt ph¶i cã ®iÓm ®Õn vµ ®iÓm xuÊt
ph¸t tõ hiÖn thùc. §ã lµ ch©n lý kh«ng thÓ thay ®æi .
87
ChØnh söa gi¶ thuyÕt
Mong ®îi BÊt ngê
KiÓm tra thùc tiÔn Lý thuyÕt khoa häc
Chøng minh hoÆc

b¸c bá b»ng l« gÝch
X©y dùng gi¶ thuyÕt
Ph©n tÝch, tæng hîp,

xö lý Th«ng tin
Ph¸t hiÖn hiÖn t−îng
Ho¹t ®éng thùc tiÔn

1) ThÕ nµo lµ gi¶ thuyÕt khoa häc. Nªu b¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña nã.
Tr×nh bµy vÒ çc b−íc x©y dùng gi¶ thuyÕt.
2) Cã thÓ ph©n lo¹i gi¶ thuyÕt nh− thÕ nµo? ThÕ nµo lµ kiÓm tra gi¶
thuyÕt? Cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n nµo ®Ó thùc hiÖn viÖc ®ã?
88
Tæng kÕt toµn m«n häc
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o
- Bïi Thanh QuÊt: L«gÝc häc h×nh thøc, H., 1998
- NguyÔn Thuý V©n, NguyÔn Anh TuÊn: L«gÝc häc ®¹i c−¬ng, H., 2003
- V−¬ng TÊt §¹t: L«gÝc häc ®¹i c−¬ng, Nxb. §HQG Hµ Néi, 2000.
- NguyÔn Anh TuÊn, T« Duy Hîp: L«gÝc häc h×nh thøc, Nxb. §ång Nai,
2001
89

De Cuong Bai Giang Logic Hoc Dai Cuong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

De Cuong Bai Giang Logic Hoc Dai Cuong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

nguyÔn anh tuÊn

L«gÝc häc ®¹i c−¬ng

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

a) Tr¸i ®Êt lµ hµnh tinh;

b) ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh c¶i c¸ch kinh tÕ;

c) HiÕn ph¸p ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng nam – n÷.

- H·y cho biÕt nh÷ng kh¸i niÖm ®ã thuéc lo¹i nµo?

4) M« h×nh ho¸ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm sau:

4. Ph¸n ®o¸n phøc hîp

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

d) §èi lËp vÞ tõ (®æi chÊt kÕt hîp ®æi chç)

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

KiÓm tra thùc tiÔn Lý thuyÕt khoa häc

Chøng minh hoÆc

X©y dùng gi¶ thuyÕt

Ph©n tÝch, tæng hîp,

Ph¸t hiÖn hiÖn t−îng

Ho¹t ®éng thùc tiÔn

C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp

You might also like