Ba cm gia nh to Nh th Tn khi lun v n ngon cho rng ngi cng n v ch n l hai nn khng trong bn iu kin cn thit mt ba n c cho l ngon:

on: n ngon m ngi kh m cng n khng ngon thi cng khng ngon! cng, gn Ngoi rau sn cha Hng hay con mc ca bin Nha Trang, con c nc ca Thun An, tri thm tri mt lng H hay nhng th sn c trng trn khp t nc l nhng gi l yu t vt cht cho ba cm ngon; cc th chn da l nhng kha cnh m thut lm p mi trng con mt, v ta cng thng n bng mt. Tn chim nghim v ci tnh ngi cng chia s ba n v khng gian m m thn mt ca ba n ngon, ch ngi cng thun li phi ngon n mi ngon. b m, C th ni, hai yu t quan trng ny n t kinh nghim ban s v nhng ba n chung con ci trong gia nh, trong s yu thng che ch ca cha m, trong khng kh thn thng khi tr mi ngi quy qun chung quanh mm cm, cng chia nhau chn cm con c vi anh chuyn ch em, di mi nh thng vang ting ci thanh xun hay ting khc s sinh. Nhng vi k nim n chung trong gia nh hay i gia nh, d ba cm m bc vi nc mm nhau nh: kho hay cu k vi cao lng m v, cng nhau chan chung bt canh, cng nhau chm T chung chn nc mm hay nc chm do m pha, l nhng k nim i, kh qun. Oanh Cho nn rt cng iu m ta nh nht khi xa nh, lang thang trn t khch, khi tra n hay chiu v, d dy cn co, th khng ai khc hn n, chnh ci d dy bt nh - d ta khng mun nh - n con c bng th kho kh, bt canh rau bng ti bng ngt, v go thm do trn u li ca m cho n ngy trc. Hnh nh khi lam chiu trn mi tranh, bp la vi rm tr nn biu tng hnh phc gia nh trong thi ca, nhng ni nh qun v chnh t khc rut, t y lng y. Ai i xa cng phi nhn l nh nh i lin vi thm nh nhng mn n m nu cho c gia nh. S gn b yu thng vi ngi thn, vi gia nh bt u bng nhng iu tht l c th nh th ca nm gic quan: v mn, cay, ng, cht, ngt ngo ca thc n, chng c sc gi cho b nh gic quan linh ng v c th tr v sng ng trong nhng lc con ngi c n hay thiu thn, chng tro dng trn cht li mt th hoi nim y vt cht v tinh thn. Chng l chng tch nguyn y nht ca tnh thng. Con ngi mt khi nm nhng v ca tnh thng va thc t va bao dung ca m cha, th i u cng khng th qun c ci ngun. Ba cm gia nh cn cho ta nhiu hn nhng ln chim m mm mi cho chim con. Trn chic chiu hoa, mm cm gia hay trn chng tre, trn b vn nga bng g hay quanh bn n, khng gian y l ci t ca s m bc, n c gi tr v tnh hp qun nhn bn nh chim c n cng ht ting ht mi hay, nga c nga cng ua nc ua mi mnh. N l th tnh gn b vi mi nh gia tc. Bn b tha hng khi gp nhau n cm, thng bo n mt mnh khng thy ngon, c anh ch em n chung, ba n tr nn ngon, cc gng mt cng nhau nhn vo mt trung tm, v gic khu gic thit gic tr nn si ni v d dy - d dy quan trng cho tnh thng - tr nn linh hot thc gic gp mn n. n mt mnh l ch n ly no hoc n tham, n vi nhau mi thc l n ngon nh s tham d ca ngi bn cnh. Chnh s hp qun ny nng phm cht ca ba n gia nh ln mt tng cao hn v ngon, ngoi ngha kinh t ca ba n chung, thng

c nh gi l tit kim ngn sch gia nh, nh cc b m thng ni, n chung li chn li a. Ngy nay, khi iu kin sng kh quan hn, con ngi kim c nhiu tin hn, li t th gi hn v b bn cng vic, c khuynh hng cho rng ba cm gia nh ht chc v d xn kinh t, s khng cn tn ti na v np sng con ngi cng i khc vi nh hng np sng fast food u - M. n dc ng hay n cm take away dn dn tr nn mt, va nhanh va tin. Nhng hnh nh trong nhng lc n nh th, con ngi nh nut lun c s l loi, c n vo trong d dy v ch xt n vi cht xt stress. Nhiu chng bnh au d dy c l n t nhng bui nthiu cht thng yu. Ba n gia nh Vit Nam l biu tng ngha x hi Vit Nam c hiu nh mt li sng y tnh cm tp th vi cch xp ch ngi quanh mt mm trn, bt canh c t gia mm cng vi bt nc chm chung, khc vi cch by bn n ca Ty phng, trng c nhn, phn chia rch ri tng phn n ring r, tuy cng ngi chung mt bn. Nhng ng hay Ty, s cng ngi n vn c nh gi l bui hp mt gia nh th v, m m nht, v mn n ca m hay ch hay anh em - ngy nay n ng Ty phng bit nu kho khng thua n b - thng vn c ngi ca v yu thch, vn l nhng ti thch th trong nhng cu chuyn gia nh, trong cc cuc gp g bn b, trong lc cng thng thc nhng mn n c bit t tay nu nng. Mc d ngy nay, c cu gia nh Ty phng khng cn cht ch nh xa theo vi pht trin kinh t, s phn chia bn phn v lao ng thay i nhp sng n ung, gia nh khng cn l ni tp trung hng ngy cho vic n ung, ngi u chu vn cn gi c t nht trong ngy mt ba n chung, nht l ba n sng trc khi i lm hay bui chiu, sau gi lm vic, l lc mi ngi trong gia nh gp nhau trao i nhanh, chuyn tr v thm hi, chc sc kho trc khi bt tay vo cng vic hay trc khi i ngh, hoc lo vic ring c nhn. Tin b k thut tin li cho vic t chc i sng c nhn v s ci thin hp l cng vic cho php ngi Ty phng c iu kin sng sung tc ring cho c nhn, nhng h vn nui dng i sng tp th v xem trng tnh thn. Bi v ba n chung trong gia nh l c hi t nhin nht th hin s hi ho thn i, n em li ngha v nng cao phm cht sng hp qun. Ngi c thng ni Tnh thng i qua ci d dy. Vng v ngc li, chnh ci d dy c sc khe hay khng l do tnh thng, do phm cht n ngon, n vui, n thch, n chung, cng ngt s bi. D dy ca con ngi cn phm cht n ngon, ngoi n no, n nch, n cn thc n tinh thn km theo vi con c, ming tht, da c Thiu mn n tinh thn, thiu nh mt yu thng ca ngi cng n, bn tay yu thng ca m, s ng tnh ca anh em, d dy c th nhum bnh - bnh d dy thng do nhiu nguyn nhn tinh thn, do s thiu tnh thng, do stress, do thiu tnh ngi D kinh t ngy nay c tha cho tht b ru ngon, nhng phn nhiu li b i phm cht nui dng con ngi sng ngon, sng lnh mnh trong tnh thng. Chng ta c th sp xp th

gi trong ngy cho mt ba n chung, thay v mt nhiu th gi ngi trong phng i khm bnh xin thuc cha d dy. Chn la no l khn ngoan v c ngha cho cuc sng gia nh?

Vn ha gia nh ngi Vit trong ba cm chung 07-01-2010 Ba n gia nh Vit Nam mang ngha vn ha to ln, c hiu nh mt li sng y tnh cm tp th. Ba n khng n thun l duy tr cuc sng, c sc lao ng, m ba n ngi Vit c nh gi nh l s hp mt th v v m m. , c nhng cu chuyn th v v i sng, c cc cuc gp g bn b, c tnh cm ca ngi ph n dnh cho gia nh

Ca dao Vit Nam c cu : Anh i anh nh qu nh Nh canh rau mung nh c dm tng Nhng mn n trong ba n gia nh thng khng cu k nhng gi nh cho mi thnh vin ci khng kh yu thng, chm sc ca m cha, ci thn thng ca anh ch em khi chia nhau ming rau, con c. Nhng k nim ca ba cm chung cn gi nh n gia nh m m gn lin vi tui th ca mi ngi, c ngi m, ngi ch v hng v chn nc chm bn m rau ng mang mt khu v c trng. Khi mt c nhn trng thnh, trong vng quay ca cuc sng bn rn, nhng ba n vi ni hng qun hay nhng ba tic sang trng cng khng th lm phai m hnh nh thn thng ca ba cm gia nh trong lng mi con ngi. Ba cm cho ta nhiu hn hng v ca tnh thng yu. Khi l chic bn trn, khi th b vn nga mi ni l mt khng gian cc thnh vin cm nhn s m p trong t m ca mnh. Con ngi khi c thng yu, quan tm th d i u cng khng th qun c ci ngun. Ba cm gia nh tr thnh si dy v hnh gn kt tt c nhng thnh vin. n ba cm, mi ngi c tha mn nhu cu vt cht, ng thi gio dc cho mi thnh vin bit nhng nhn, chm sc ln nhau, bit knh trn nhng di, thc v s san s hnh phc hay kh au gia nhng thnh vin trong gia nh Ba cm chung ng vai tr quan trng trong vn ha gia nh ngi Vit. N nui ln tm hn ca mi con ngi trong x hi hin i. D cho bt c ai c ngc xui trn khp no ng i th vn khng th no qun c hng v ca ba cm gia nh - mt nt p vn ha truyn thng trong gia nh Vit Nam

Ba cm gia nh Vit Nam thng c 3 mn, c ch bin vi nhiu v, cht, rt cn bng m dng, va ngon va lnh Chnh v vy m rt nhiu ngi thch n cm thng nh nh th, ba n lm ngi ta rt d chu v hp khu v v khng "nng bng" nh khi i n tic. Vn ho gia nh ng gp vai tr ht sc quan trng trong vn ho Vit Nam, to nn nhng nt c o ca vn ho Vit Nam, c bit trong phong tc, thng gi l gia l, gia phong, cng nh trong cuc sng nh vn ho giao tip, vn ho n ung... Ti Nam B sut thi ch thuc a Php, chu nh hng rt nhiu vn ho Php, xut hin cm a, song vn c cm phn hay cm g-men, nu cm thng, a ti tn nh, thng c 3 mn: canh, kho, xo nh nhng ba cm gia nh. Cu trc ba cm t nht gm 3 mn: mn th nht l mn tc cc loi kho: nh tht, c, tm, u, c Mn th hai l xo hay luc vi loi t rau, c, qu vi tht, c, trng Mn th 3 l canh, loi t rau, qu c vi c, tht, u Vi cu trc mn n nh th, thng xt thnh ming nh, va mn nh kho hay nht nh canh hoc xo, thun li cho vic n tp th hn l c nhn ring r, rt kh chia thnh phn ring (rations). Mn n li t tht, ch yu l rau v cm, nn thng ngi ta ni ba cm Vit Nam l cm rau hay cm canh. c bit mn canh rt c o, hu nh trn th gii ch c ngi Vit Nam c cch n canh chan vo cm. Thng cc nc Tu Ty c mn sp hay nu n ring, hay b mt thc n no vo sp hay cho. Ba cm Vit Nam cn khng th thiu cc loi mm nc hay ci hay da, c. Anh i anh nh qu nh Nh canh rau mung, nh c dm tng! Mn n nh th nhiu v, nhiu cht; rt cn bng m dng, va ngon va lnh, t gy tt bnh Chnh v vy m khi n cm thng gia nh nh th, ngi ta rt d chu, khng nng bng nh khi i n cm nh hng hay n tic. Ba cm gia nh Vit Nam cn rt m cng, tr truyn thn mt. Mi ngi mi nhau, nhng nhn nhau. "Hc n, hc ni, hc gi, hc m". "n trng ni, ngi trng hng!". n ung cng l bi hc, l nt vn ho m bn sc dn tc! Hu nh nhng tinh hoa ca vn ho n ung Vit Nam vn cn trong cc gia nh, bi

ch sau 1975, mi n r nhng mn n Vit Nam trong nhng nh hng ln hay nhng tic ci. Vit Nam khng c truyn thng lm nh hng. Ti Vit Nam trc y cc nh hng hu ht u l nh hng Tu hay Ty v hu ht cc u bp ti nh hng trc cng nh by gi vn c o to theo kiu u bp Ty, Tu, Nht Trong thi i cng nghip hin nay, ai lc no cng vi v, bn rn v c thi kho biu ring, tic tng thng xuyn c mi. Trong gia nh cc thnh vin t khi gp nhau, ch ng ni hng ngy li c dp n cm gia nh nh trc na. Nhiu gia nh ln mt i ci np nh. Nhng c gi tr khng cn thch chuyn n cng gia chnh. Ti hc ng cng khng quan tm n dy n cng gia chnh nh trc na. C nguy c nhiu mn n c o trong gia nh b tht truyn. D ri y Vit Nam s chuyn sang cng nghip ho, song dn s phn ng mt thi gian di na vn sng nng thn v d nhin nn vn minh nng nghip la nc ny vn cn tn ti, vn ho gia nh vn cn ch ng. Ngay t by gi chng ta cn phi c k hoch su tm nhng mn n t nhng gia nh c truyn thng lu i v ngh thut n ung. Nu c, nn xy dng mt web sites 3.000 mn n Truyn thng Vit Nam. Nhng qu hng ni ting nh Kinh Bc, Thng Long H Ni, Ninh Bnh, Ngh An, Hu, Qung Nam, Bin Ho, Bnh Dng, Gia nh, M Tho, G Cng, Sa c, Cn Th, H Tin, Rch Gi u c nhng mn n c o, c sc ca Vit Nam. Cn gi gn ba n gia nh nh gi mt nt vn ha qu bu ca i sng.

Ngi Vit n ung nh th no v cch n ung khc vi ngi Trung Hoa ra sao? Tht ra, ti rt ngi khi cm vit ghi li nhng cu hi tr li cho nhng bn b ngi nc ngoi khi h hi ti: Ngi Vit Nam n ung th no ? Hay l cch nu n ca ngi Vit c khc ngi Trung Quc hay chng? V ch l nhng phn nhn xt c nhanh chng c kt a ra nhng cu gii p kp thi ch khng phi do mt s su tm c tnh cch khoa hc. Trong cu chuyn, mt vi bn trong bo Tui Tr thy nhn st s b ca ti c phn no l th, nghe vui tai nn nh ti ghi ra thnh vn bn. N li cc bn, ti xin gi n cc bn c vi mu chuyn c tht v cch n v nu n ca ngi Vit chng ta, v xin cc tay ngh nu n trong nc ng ci ti dt hay ni ch, dm ma ba

trc ca L Bang, nh trng trc ca nh Sm. Trong mt bui tic, mt anh bn Php hi ti: -Chng bit ngi Php v ngi Vit Nam n ung khc nhau nh th n -Ti rt ngi so snh . . . ti tr li . . . v so snh l bit r rnh mch c hai yu t so snh. Thnh thong ti c n ung theo ngi Php nhng lm sao bit cch n ca ngi Php bng ngi Php chnh cng nh anh. Ti th c th ni qua cch n ung ca ngi Vit chng t cho anh d nh, ti ch a ra ba cch nu n ca ngi Vit, ri anh xem ngi Php c n nh vy chng? Ngi chng ti n ton din, n khoa hc, n dn ch. 1. n ton din: Chng ti khng ch n bng ming, nm bng li, m bng ng quan. Trc ht n bng con mt, v do c nhiu mn em dn ln, nhiu mu sc chen nhau nh mn gi sa chng ti chng hn: c gi mu trng, cc loi rau thm mu xanh, t mu , tp mu hng, tht luc v sa mu sa c, u phng rang mu vng nu v. v. . . C khi li to ra hnh con rng, con phng, trong nhng mn n nu i m hi, m ci . Sau khi nhn ci p ca mn n, chng ti thng thc bng mi, mi thm ca cc loi rau thm nh hng qu, ng, hoc cc mi c bit ca nc mm, ca c cung. Rng v nu ng chm vi ci mm ca bn, ci dai ca tht luc v sa, ci gin ca u phng rang cho xc cm tham gia vo vic thng thc mn n sau th gic v khu gic. Ri l tai nghe ting lc cc ca u phng rang, hay ting ro ro ca bnh phng tm, hay ting bnh trng nng nghe rm rp. Sau cng li mi nm nhng v khc nhau, ha hp trong mn n: lt, chua, mn, ngt, cht, the, cay v. v. Chng ti n ung bng nm gic quan, v ci n nh th gi l n ton din. 2. n khoa hc: Hin nay, nhiu nh nghin cu, nht l Nht Bn thng hay sp cc thc n theo " m" v " dng" . Ni mt cch tng qut th nhng mn no mn thuc v dng, cn chua v ngt thuc v m. Ngi Vit thng trn mn vi ngt lm nc mm, kho tht, kho c, rang tp, p tht nng, lun lun c pha mt cht ng; m n ngt qu nh ch, n da hu hay ung nc da xim th cho mt cht mui cho m dng tng xng. Ngi Ty khi n bi tht chua li cho thm ng, m li thm m th m thnh dng suy,

khng ng theo khoa hc n ung. Ngi Vit phn ng khng nghin cu v thc n, nhng theo truyn thng ca cha ng li thnh ra n ung rt khoa hc. Ngi Vit chng nhng n qun bnh m dng gia cc thc n m cn n qun bnh m dng gia ngi n v thc n. Khi c ngi b cm, ngi nu cho hi: cm lnh ( b mc ma, m ra ngoi b cm sng) th nu cho gng v cm lnh ( m) vo ngi phi em gng ( dng) vo ch ng. Nu cm nng ( b mt tri lm cho st) th dng vo ngi phi nu cho hnh ( m) . Li ngh n m dng gia ngi n v mi trng; ma h thi tit c dng nhiu nn khi n c canh chua ( m) hoc hi sm ( m) ; ma ng thi tit c m nhiu nn n tht nng. Ta c cu: Ma h n c sng, ma ng n c bin Qun bnh trong m dng cn th hin qua iu thuc lo. Thuc l phi v m la (dng) ht mt hi cho khi qua nc l trong bnh ( m) hi khi thuc vo c th, ngun ht c c dng v m, khng k nc lc bt cht nicotine c hi cho bung phi . Chng nhng cn i v m dng m cn hn nhit na: tht vt hay tht c tr hn - th chm vi nc mm gng - nhit -. Cch n ca ngi Vit Nam khoa hc v ph hp vi nguyn tc m dng tng xng hnh nhit iu ha. Ngoi ra trong mt mn n thng c cht bt, cht tht, cht rau lm cho s tiu ha c d dng. 3. n dn ch: Trn bn dn bao nhiu thc n, nhng chng ti c th nhng mn chng ti thch, hoc ph hp vi vn bo v sc khe ca chng ti . n t hay n nhiu th ty theo sc cha bao t ca chng ti, ch khng phi n nhng mn khng n c, hay l n khng ni . Nh vy cch ca ngi Vit Nam rt dn ch. Anh bn ngi Php thch ch ci to: n ton din, chng ti cha ngh n l v thnh gic, n m nghe ting ng l v php nn n bt ngon. n khoa hc, th chng ti ch ngh n calory m khng bit m dng v hn nhit. Cn n dn ch, th hon ton thiu st v n nh chng ti c mt thc n m mi ngi mt a, n khng ht s v php nn nhiu khi khng ngon lm hoc qu no cng phi c gng n cho ht. Ti xin hon ton hoan nghinh cch n ca ngi Vit Nam. V cch n ung Vit Nam li c thm: 4. n cng ng: Thc n y bn m c mt ni cm, mt t nc mm mi ngi cng xi cm v chan nc mm mt n

5. n l php: Con ln ln theo hc n, hc ni, hc gi, hc m. Hc n l trc nht, khi n phi coi ni, ngi coi hng. 6. n t nh: n t c cch cn tri t, c khi phi n t xt tng khoanh, t bm, t lm tng. Nc chm nht l min Trung rt tinh t n mn chi phi c nc chm c bit: bnh bo, bnh l, bnh khoi u c nc chm khc. 7. n a v: Mt ming nem nng c v tht, ring, mui, ti, hnh cun vo bnh trng lt lt, c cht bn, rau thm, t (cay) , chui sng (cht) , kh (chua) , tng ( ngt, mn cay) c pha ht iu hay u phng xay ( bo) . n c nm v chnh: ngt, mn, chua, cay, bo, c c ng sc en (tng) , (t) , xanh (rau) , vng (kh chn) , trng (bnh trng, bn) . n mt ming m thy 5 mu, li nm 5 v v c khi hn th n Mt ln khc, mt anh bn ca ti khai trng mt tim n ln ti Paris. Anh c mi i pht thanh v bo ch n cho bit rng tim ca anh c c thc n Trung Quc v Vit Nam. Cc phng vin mun bit Vit Nam v Trung Quc nu n c khc nhau nh th no . Hai u bp Vit Nam v Trung Quc c mi ra bo ch hi th hai ngi u khng nh l cch nu n rt khc, nhng phi xung bp coi mi th Nh bp nh khng cha c my chc phng vin, v ai cng ngi hi du hi m nn ng ch tim nh ti tm cu tr li cho cc nh bo. Tuy khng phi l mt chuyn gia v ngh thut nu bp, nhng ti cng phi tm cu tr li th no cho cc nh bo bng lng. Ti mi ni rng, ti khng i vo chi tit nhng ch a ra ba im khc nhau trong c bn. 1. Cch dng bt: Ngi Vit Nam thng dng bt go trong khi ngi Trung Quc thch dng bt m, cho nn Vit Nam c ph, h tiu, bn thang, bn b, bn riu; m ngi Trung Quc th chuyn v m nc, m kh, m si nh, m si ln, m vt tim. Ngi Vit lm bnh m, bnh xp, bnh cun, bnh hi; ngi Trung Quc th bnh bao. Ch gi ngi Vit Nam cun bng bnh trng bt go; cn ngi Trung Quc th cun tp trong bnh bng bt m. 2. Nc chm c bn ca ngi Vit nam l nc mm l bng c; cn nc chm ca ngi Trung Quc l x du lm bng u nnh. 3. Ngi Vit th thng pha mn ngt; ng Trung Quc thch chua ngt.

Ch ni i khi nh vy m cc phng vin hi lng; v vit bi tng thut nu ln nhng im khc nhau y. ng gim c tp ch ng Nam , sau li nhn xt , cho phng vin n phng vn ti thm v hi ti c bit yu t no khc ng k khi ni v cch nu n ca ngi Vit khc ngi Trung Quc ch no. Ti tr li cho phng vin trong 40 pht. Hm nay ti ch tm tt cho cc bn nhng im chnh sau a. V rau: ngi Vit tuy c n rau luc, hay xo; nhng thch n rau sng, rau thm, m ngi Trung Quc khng a n rau sng, ci sng, gi sng. b. V c: Ngi Trung Quc bit kho, chng, chin nh ngi Vit Nam. Nhng ngi Trung Quc c c mn khng lm mm nh ngi Vit. C rt nhiu cch lm mm v n mm: mm thi, mm nm, mm ruc, mm tm v. v. . . Cc nc ng Nam cng c lm mm nhng khng c nc no bit lm nhiu loi mm nh ngi Vit. c. V tht: Ngi Trung Quc bit quay, kho, luc xo, hm nh ngi Vit, m khng bit lm nem, b v cc loi ch nh ch la, ch qu v. v. . . d. Ngi Trung Quc t c phi hp nhiu v trong mt mn n nh ngi Vit. Khi chng ta n mt mn n nh nem nng th c bit bao nhiu v: lt lt ca bnh trng, bn, hi mt mt ngt ngt nh da leo, v c bit ca gi sng trn vi kh chua, chui cht, t cay, u phng c bi bi, v c tng mn v ngt. Ngi Vit trong ngh thut nu n rt thch li a v v tt c cc v y b sung cho nhau, to ra mt v tng hp rt phong ph . Ci n chim phn kh quan trng trong i sng ca chng ta. Khi dy d mt tr em th phi cho n hc n, hc ni, hc gi, hc m bit n, ni vi ngi ta. Ra ng phi bit " n bn" hay " n mc" cho phi cch phi th. i vi mi ngi khng nn " n thua" lm chi cho bn lng. Lm vic g phi cn thn " n cy no, ro cy ny" . Trong vic tiu tin phi bit " liu cm, gp mm" v du cho ngho i na " kho n th no, kho co th m" . Khng nn ham n qu v " no mt ngon, gin mt khn" . Ra lm n phi quyt tm ng " c l xch xui" chy theo " n c" ngi khc. Phi bit " n chu" vi ngi lm vic nghim tc th cng vic khi b " n trt" . Khng nn " n gian, n ln" hay b l c hi th " n nn" cng mun. Trong cuc sng nn tm vic lm hu ch cho gia nh, cho x hi, cho t nc ng mang ting " n hi" " n bm" ngi khc. Khi n chi phi bit ln dy n cho " n" vi ging ca, ha n cng phi " n" vi nhau, " n " , " n r" th mi hay. Cc bn thy chng? Ci " n" cng kh quan

trng nn mi lt vo mt s t ng ca ting ni Vit Nam. Tuy chng ta khng nh ngi Trung Quc " d thc vi tin" nhng phi c n mi lm nn vic v c " thc mi vc c o". GS Trn Vn Kh

Re: "Nhng iu cm k" trong vn ho n ung ca ngi Vit gi bi To Anh Thu 30 Thng 10 2010 18:31 Rt cm n phanthikimanh post bi ca GS Trn Vn Kh, thng tin m bn mang n rt hay v th v. Mnh cng mun gp tay mt cht nh. Mt l, nhng iu khng nn trong khi n l: - a: nn so hai chic a cho u. Cch chia a cho mi ngi v t, gn chn cm sao cho kho, trnh ging vi cch ngi ta by bin khi cng ngi khut. Khi n khng nn g a mnh vo chn cm, trnh nghe mt ting ng ln, trnh "chn a khua nhau". - Cm: thng ngi nh s phi ngi gn ni cm xi cm v bi cm cho ngi ln. Khng nht thit phi l ngi nh nht trong nh, v b qu. Cm nu xong phi xi cho u (tnh dn ch). V khi bi cm cho mi ngi th phi bi cho u, trnh bi cho ngi ny ch cm trn mt cn ngi kia th hng ton di y ni. - Gp thc n: nu k tnh hn na, hoc khi tnh cht ba n c phn "nghim trng", ln, "quan trng" hay trang nghim, cc bn nn tr u a, va v sinh va th hin s tn trng nhng ngi n cng ... cn na nh, nhng cc bn c n y i , nu thch th mnh ni tip ^^ hihi, bn quyn m.

n l mt ngh thut v mi dn tc u th hin mt cch "n" rt khc nhau bi lin quan rt nhiu n vn ha tn ngng ca h, cho nn khi n h cng c nhng "iu cm k" c bn ca tng dn tc. y ti xin v d nh dn tc Chm chng hn: Vic n, ung, h quan nim rng phi "tht t nh v mang tnh coi trng tng ht cm". Khi n khng c ly a g ni cm, chn...v nh th th t tin h khng an tm ra i v

con chu ang i km, v g nh th th nhng con vt gip h lm ra ht go (con b, tru) s rt bun v n s phi kh nhiu==> b, tru...bnh... Trong khi n, khng c gp thc n cho nhau (h cho rng l d bn, l bt lch s...) bi cy a khi ta n, chng ta a vo ming mnh ri(i tng ang cm a n) li gp cho ngi khc l khng tn trng ngi khc... Trong khi n mt gia nh truyn thng ngi Chm cng c phn bit rt r rng: Ngi ln ( y l ng b, cha m...) n ngi trn, ri n nhng ngi tui nh hn v c th n nhng ngi c vai tr nh nht trong gia nh (cn nh qu th h cho n trc ba cm hoc cho n lc c gia nh n xong). Trong ba n ca ngi Chm, c h sp xp rt trt t "n ng vi n ng, n b vi n b, tr con vi tr con..." khng c xen k nhau v "n b phi gn con ci chm lo cho con ci v ch con gi khi n ung... Tuy nhin, ngy nay th cch n, ung nh th ny rt t c ph bin trong x hi ngi Chm, ch c mt s gia nh ba, bn th h chung sng trong mt nh...th cch t chc ba n ny tn ti. Trong cch n ca ngi Chm chc cc bn c mt s cu hi "ti sao h phn bit nam n, ng b nh th...." h khng phn bit cc bn ... l s phn cng vic lm bui n c "ngn np" v lun c "trt t" khi n v trong khi n ngi Chm lun t s " t" ln hng u "c bit l con gi" nh ngi Vit c cu" n trng ni, ngi trng hng"...

y qu l mt ti rt gn gi vi tt c chng ta m i khi chng ta t ch ti, bi iu cm k trong vn ha n ung th c rt nhiu, mi vng, min u c nhng quy nh ring d khng thnh vn nhng hu nh n c truyn t th h ny qua th h khc. n c nh ti Min Bc Vit Nam Th nht: trong ba n thng l ngi ph n phi ngi u ni v ph n bao gi cng phi th hin s m ang, chu ton trong gia nh nht l ngi ph n mi v lm du th s m trch nhim v ny thay cho m chng, em chng hay bt ngi ph n no c mt trong gia nh t trc . Th hai: trc khi n cm phi so a theo tng cp tng xng nhau v t trong mm theo khong cch m mi ngi trong gia nh ngi trn chiu, ngi Min bc t khi ngi bn do y l ci ni ca nng nghip la nc nn ngi ta thch gn gi vi t ai hn, thch s tha mi hn... Th ba: nu nh c nhiu th h: ng, b, cha m th nht thit phi mi theo th t t cao xung thp th hin s knh trng, nu bn c mi n nh mt ai dng cm th nn lu bi li mi rt quan trng thng qua ngi ta s nh gi c gia

nh bn v bn thn bn. Th t: khi ngi vo mm cm d bn c i cng khng c n trc nu nh cha cc thnh vin trong gia nh m nht l nhng ngi ln tui trong nh v nh vy l khng tn trng b trn. Th nm: khi ly cm khng c ly qu y v nh vy s cho thy bn l ngi tham n. Th su: tuyt i khng c cm a ca mnh ln bt cm v ch c cng ngi khut mi mi lm th. Th by: khi ly cm d t hay nhiu cng phi ly hai mung cho vo mt bt v ly mt mung l dnh cho cm cng Th tm: khi n cm khng c b tha v nh th s mag ti v b nh gi l khng trn trng nhng thnh qu lao ng vt v, cc nhc mi c c ming cm theo quan nim ca ngi gi. Tuy nhin nhng iu cm k ny trong nhng hon cnh nht nh cng s c s linh hot nht nh.

Ba cm gia nh H ni H Ni cng ging nh cc min t nc (c l tr Thnh ph H Ch Minh l ni chu nh hng sm nht sinh hot phng Ty) thng trong ba cm gia nh n cm bng bt v a ch trong ba cm khng n bng a vi tha v dao da. Cng theo truyn thng, c nh quy qun quanh mm cm gia nh, n c t trn chiu, ri kn mt phn g, ging tre, sang hn th sp g, m ngho na th mm cm trong ba cm gia nh t trn chic chiu rch gia nh mi ngi ngi gh n xung quanh... m hu nh khng c gia nh no ngi n cm quanh bn, c gh ta, c khn bn trng... nh mt s gia nh i lm cng s, c ngi phc v gi l "con sen, thng nh v v chng gi nhau bng "cu m"... Trong ba cm gia nh, i a hn c s tui my nghn, n c th t que ro b vi quanh vn, dn dn mi c a tre, ri a g mun, a mc, a son, a ng, a ngc... (Nghe n nh vua dng a vng, a bc, c a g Kim Giao pht hin sm cht c trong mn n). Nhiu th k, chic bt gm, bt snh l vt dng quen thuc hng ngy, nht l loi bt n cm "bt n ming hi loe. Dn dn mi c gm s, nhng k thut cn n s lng bt chng ln nhau khi nung ln cn li mt vng trn khng c men (lng Bt Trng, ni sn xut chnh, mi c lch s khong trn 500 nm). Sau ny, chc t th k XIX tr li y, H Ni mi c nhiu ngi dng bt a bng s

men trng, loi s Bt Trng cao cp, s Giang Ty, s Nht Bn, pha l... trong ba cm gia nh Cng khng ai bit ci mm ra i t bao gi nhng trong ba cm gia nh H ni lun c phi c n, n thay chic mt tre, thay tu l chui, thay mnh vn g. u tin n c hnh trn l hp l nht. Mm tin bng g, loi g kh bn, c th nt vn dng c. Sau l mm c sn then, mu son, loi sn ta, nn mi c cu kiu ngo "a mc sao dm chi mm son". Mm ng xut hin mun hn. C thi H Ni nh no cng c chic mm ng 3 chn, by c nhng khi cn thit, c mt tng, c hai ba tng chng ln nhau, c i ln u hay bng ngang trn. Cn c mm chm tr nh ng ten. Gia th k XX mi c mm bng nhm mu trng, r tin. V cng t y tr i mi c nhiu gia nh khng cn mm m cm c dn ngay trn mt bn, ri khn trng, sang th k XXI cn c kiu ri thm chic khn bn mu khc, cho i cho vui mt (thc ra khng hp l, v khn trng l sch nht). Gh ta by xung quanh, bn hoc su, tm cho n mi hai... v thm ci l gia nh ai v trc, n trc, ai v sau c phn...

Vo ba cm, mt th tc u tin v l nghi thc bt buc cho mi gia nh giu ngho, sang hn l phi mi. n xong, lp li, cng phi mi. C mm c, ch nhn s sut qun mt li mi, khch khng ai cm a, sau sc nh ra, xin li, ba c mi c bt u chnh l "Li cho cao hn mm c. Cho y chnh l li mi vy, cng nh vo u, cha c li mi ngi th ngi H Ni khng bao gi ngi. Trong ba cm gia nh, li mi l ngi b mi ngi ln trc. Thi trn trng, l php. V d: Chu mi ng xi cm, mi b xi cm. Con mi b m xi cm... ri n anh, n ch... Khng bao gi c th mi theo kiu: ng b n cm, b m n cm, m ni nhanh thnh ng b cm, b m cm... Khng nhng th, cn phi c ch "" pha sau na. Xong ba, cng phi mi: Mi ng b xi cm, con xin php ... ri mi c ng ln. Cng khng mi cho theo kiu giao hn: M n cm nh... Sc thi ca ch Xi v ch n rt khc nhau, gia nh nn np H Ni lun coi trng n. Ch "" pha cui cu cng vy, ch khng th ni trng khng, ni lng l kiu bng vai c m mt la. Ngi ph n cao tui nht, b hoc m, hoc ch gi ln l ngi ngi u ni, mt ch khng phi l danh d nhng l cm cn ny mc, va n va trng chng, va xi cm phc v c nh. Nhiu lc thiu thn, chnh ngi ngi u ni l ngi ch mm cm vui v, liu lng va phi. Xem chng nu hi t cm, ngi ngi u ni n

chm li, nhng ngi khc. Vi ngi cao tui, ngi du ni xi ch cm mm, do, v mi bt cm cn xi vi hay y th ngi ny quen ai cng va lng. Trn mm cm, ming ngon nht bao gi cng c gp cho ngi cao tui nht, nhng k l ming y s c truyn i truyn li cui cng li vo bt ngi t tui nht, vo em b nht nh Cu ca ming "n trng ni, ngi trng hng lun c mi ngi ch thc hin trong mi gia nh H Ni. Mn n th sao, ni cch khc, ngi H Ni thng n cc mn g? Trc ht, chic mm hnh trn, tm ca n bao gi cng l bt nc chm, d n l nc mm hay tng hoc th nc chm pha ring cho mi mn. Vo ba, tng i a c so cho u n, t quanh mm hng tm, trng khng khc no l tm mt tri, cn xung quanh l nhng tia sng xa ra bn phng tm hng. Mm mu vng, bt mu trng, a mu nu cha k mu sc cc mn, trng p. i sng kinh t kh gi hn nhiu ni khc. t ai ch n cm vi mt mn, m thng vi ba mn, th no cng c mn mn km mn nht. Trc ht khng th thiu canh. Nc rau luc, canh nu vi rau nh gi sng rau ngt, canh c r rau ci nu gng canh c qu rau cn, canh cua rau ay, ri ci soong, ci cc canh da... hoc riu c nu chua vi th l, riu c qu bm vin, riu cua, riu sn, nc luc g... Canh v riu mc bt to, ai cn th dng mui mc vo bt mnh m hp, khng ai c hp vo ci mui chung . Vo ba cm gia nh, khng ai gp cp dp, khng chn ming to nht, ngon nht cho mnh. Chm thc n xong phi a ln bt m khng a trc tip vo ming, cng khng r n ln a thc n khc (nh ra lng ln chm mm tm, nu r i, ngi khng n c mm tm th sao)? Khng hp canh thnh ting xp xop, cng khng nhai tp tp n o, v khng ci ni b b lm bn c nc bt thc n ra pha trc. Khng c ngi chng n, (chng khuu tay xung mt bn u gi lm lch ngi), khng c ngi xm khin u gi qu tai. Xong ba cm, ngi c a v trn trong gia nh cn c a tm a nc, a khn mt p nc nng n tn tay. Theo tc l a tm cho ai khng bao gi cm mt ci tm a vo tay, king chuyn s c ci nhau, m phi a c hp cho ngi cn t rt ly mt ci. Thc ra, king th l khng c l do, m ngm ni mt iu k cng hn: king cm bng tay v ci tm s trc tip xa vo rng, nn cn gi v sinh. Nay c

tm tng gi, tm tng chic, c khn n, giy n thun tin hn nhiu. Khng phi gia nh bnh dn thng thng no n xong cng c trng ming hoc c tr ngon ung ngay sau khi n. Ch nhng gia nh kh gi mi c. Nn trng ming l g, khng c n np no chung c, t cam, qut, chui, da, nho, du ty, to, mn. hay bnh mt ko. Tr cng vy, nhiu c nghin tr, khng dng tr ngon sc ming sau ba n, m mt lc lu sau mi t tay pha tr thng thc. Cn c gia nh c nc sc ming l nc lc ng vo chai, y bng nhng chic b i trng (nhng ci phu bng giy) khi ln vi ru khi t nt bng rt hay lie. Ngi H Ni ngay trong mt gia nh cng c khi c nhiu ngi lm khc ngh, khc gi, nn c nhiu gia nh u phi phn cm. Khng th chp nhn mt ba cm gia nh m ai v trc, n xong, p lng bn li, ai v sau tip tc ngi vo n, nhn thy bt lch, a bn, xng ln, xng c, cm ngui ba bi. Gia nh nn np phi phn ring, th no cng c. Cm phi trong chn bng nu l ma rt. Bt a cng phi sch s thm tho, kh ro lm ba cm thnh ngon lnh lch s. Phi l mt k c n, mt ngi ri vo hon cnh gia nh khng trn vn, khng hon chnh mi thy khng kh gia nh l qu bu nh th no, nht l nhng ba cm gia nh, d n l hng ngy n quen thuc vi ta sut mt i... N l tnh yu, l sc khe, l thng mn, l tnh mu m rut r hn th na, n cn cha ng nhiu yu t vn ha, v thc cht, n chnh l mt phn ca vn ha Thng Long - H Ni.

TRIT L VIT TRONG VN HA M THC VIET-PHILOSOPHY IN THE CULTURE OF EATING

Hi Tho Thng Nin ca Vin Trit o The Annual Conference of The Vietnamese Institute of Philosophy and Religion Los Angeles, 08-10 July 2005 v Washington, D.C., 15-17 July 2005

Trn Vn on

1. Dn Nhp Tiu lun ny nhm khi qut nn tng ca li t duy Vit tim n trong nn vn ha m thc. Cch th n ung, php tc n ung, cch ch bin thc phm, chn thc phm, vn vn, khng ch biu hin nhng tc ng cn bn tha mn nhu cu sng ca con ngi sinh vt m thi. Chng biu hin c tnh, cch th suy t, cng nh mi quan h gia con ngi vi nhau, v c gia con ngi v th gii thn thnh, qy ma. Vy nn, tm quan trng ca n ung mang chiu su trit hc v tm kch tm linh (spiritual dimension) m chng ta khng th chi b c.1[1] Bi bo co sau y hn hp vo cng vic truy tm nguyn l trit hc trong nn vn ha Vit v n ung. T n ung bao gm hai ng tc n v ung. Tuy nhin ngi Vit thng u hiu n ung mt cch chung nh l cch sng. Hiu nh vy, cng vic phn tch thng tp trung vo n v t nhiu n ung. Trong lun vn ny, chng ti thng dng c hai t n ung (m thc) theo li hiu bnh dn ca ngi Vit, tuy trng tm vn l n.2[2] Nh tc ga tng khng nh trong nhng lun vn trc y, trit l Vit khng ch c thy trong nhng tc phm ca gii tr thc, c bit gii nho s hay tng s, m thi. N cn su m hn trong chnh nhng nn vn ha dn gian nh nn vn hc bnh
1 2

dn, nn ngh thut nng thn, v nht l qua cch n, cch ni, cch sng, cch c x ca ngi Vit. Chnh cuc sng Vit mi l ci ngun ca nn vn ha Vit.3[3] T mt li nhn nh vy bi vit ny ch trng, xy dng mt nn Vit Trit, ta c th bt u vi vic suy t, phn tch cng nh khai qut nguyn l ca nhng sinh hot chung trong cng ng ngi Vit. Ni y, bi tham lun nhm khai qut ci o v ci l (tc nguyn l v l do) trong nhng cch th n ung, php tc n ung, t chc n ung nh tic tng, gi, mng, khao vng, cng t, i, b th, vn vn.4[4] Chng ti mun bit h ngh nh th no v n ung. Ti sao ngi Vit bt u vi t n, v gn lin n vi mi sinh hot khc nh , ung, nm, chi, a. Lun vn cng mun tm hiu h theo phng cch no n ung, h din t mnh nh th no qua cch th n ung, qua chnh nhng thc phm v li nu nng. Ni cch chung, ci o l n ung (tc o n) ca h c phn nh c o sng5[5] ca h hay khng. Nh cc bi vit khc, lun vn bt u vi cng vic phn tch v xp loi nhng cch th suy t v li n ung, cng nh v phong tc, quy lut n ung nh thy trong ca dao, tc ng.6[6] Trong phn th hai, ngi vit i xa hn, o su vo nhng nguyn l ng sau nhng thi quen, phong tc, quy lut ny. Ni cch khc, hiu l do ti sao ngi Vit li chn mt loi thc phm no cho nhng bui l ly c nh, ti sao h phi tun theo cch th n ung vo nhng dp hay nhng ni cng cng nh nh, cha, ti sao h li nu nng, ch bin thc n nh vy. Ni gn li, lun vn i tm nguyn l v s tng quan gia n ung vi li sng Vit. L mt ngi quan tm ti cng vic xy dng mt nn thn hc Vit m Vin Trit o ng eo ui, phn kt lun ch l nhng gi v kh th ca mt li hiu Vit v nhim tch Thnh Th, nhm ng gp vo nhng tho lun ng thi v ngha ca nhim tch ny.

2. o Sng v o n

2.1. n Ung Nh L Mt o Sng Nh ai cng bit, cu ni c thc mi vc c o khng ch l mt cu ni vui a; y ht nh cu th ng ngh ng kha cng nm co khng ch mang tch cht
3 4 5 6

tro phng, t ngo mnh ca gii nho mt.7[7] Chng phn nh li suy t rt thc tin ca dn Vit: D thc vi tin. Khng nhng vy, n ung bin thnh ci o sng, o c x, hay ni r hn, o lm ngi Vit. Ngi Vit ly ming tru lm u cu truyn. H nhn ra trong n ung tnh cht linh thing (sacred): Tri nh cn trnh ming n. H coi vic mi n, mi ung, tng qa cp (thc phm) nh l thc o lng ngi: c i c li mi toi lng nhau. D nhin, cng l mt l tt yu trong cuc giao tip: hn t nm i hn ch nm li. V h din t ci o lm ngi, lng tn knh t tin qua o n: n qa nh k trng cy, hay qua o ung: ung nc nh ngun. Th nn, h chn ght nhng k n cho bt, qua cu rt vn, hay vt chanh b v. H ch bai bn n qut, n bn, n bt, n xn. H khng thch nhng k n by, n b, hay n trn ngi chc. H khinh b bn n khng ngi ri, mm l mch lo, n chc, n rnh. Ni cch chung, ch c bn tiu nhn khng xng ng ci danh hiu trai Vit gi Nam, mi c ci li n by ung b, n v php v tc, n gian ni di, n bm, n n nh vy. Vy nn, ta c th ni, nhng cu ni tng t phn nh c bn cht ca ngi Vit. V qua chnh nhng cu ni nh vy, ta c th thy c cch sng, tm quan trng cng nh o l sng ca h. Mt o l m theo ngi Vit, ngay c ng Tri cng cng nhn v tun th: Tri nh cn trnh ba n.

Trong gii nho gia, Nguyn Khuyn khng phi l thi s duy nht b n ung m nhp. Gii vn, thi s nh Tn , Trn T Xng, ri V Trng Phng, Thch Lam, v gn y hn, Nguyn Tun, V Bngu b n ung m nh c. Th nhng, ai dm co ti h l bn phm phu tc t. Tht ra, h chng phm chng tc. ng hn, h can m vit ra nhng ngh trung thc ca ngi Vit: c thc mi vc c o v d thc vi tin. 2.2. n Ung v Php Tc X Hi Con ngi Vit, cch chung, u suy t chung quanh li n ung. Xc nh nn vn ha cao, thp, h nhn cch th n ung. n lng l ch nn vn ha th s, trong khi n sang, n chi ch mt nn vn ha hng th. nh a v, ngi ta t mm, t a, t bt, xem mn n, o thc ung: mm phi cao, a phi y. Vinh d, vinh quang, vinh hin cng gn lin vi ni n ch ung mt ming gia lng bng xng x bp, v mn n sn ho hi v cng nh cch th n yn tic linh nh. ni ln tm quan trng x hi, h ch nh mn n, thc ung: th ln cho ngi quyn cao chc vng, cho bc tin ch; trong khi ui, chn, hay nhng phn khng ngon cho gii l dn. Sn ho hi v, yn xo l nhng mn ch c nhng bc quan to chc ln mi c vua thng, trong khi th dn th vui vi h tng bm, ni go hm, niu c r kho, a rau mung luc. M ng nh vy, mm cao l biu hiu ca quyn cao chc trng. Chiu hoa gia nh ni ln a v bc trng thng. Bt hoa, a ng, cc pha l,
7

mm son thp vng t chng lm n my n mt ngi x dng. V ung cng th. Ru ngon ch dnh cho nhng ngi qy trng, cho bn hin, vn vn. Nhng chn ru cu k gc t Tu, t Ty tng l bu vt m ngi dn en ch mong c ngm, ch ng ni n c s vo. i vi bn dn ngu cu en th mt bt ru nht, mt cc ru quc li bn v ng hay trong x bp cng gi l qy. Nhng i vi h, cha chc ly ru sm banh c ngha hn l bt ru , v khng c B Nha th lm sao T K c th nhm nhi nhm ru mt mnh c: ru ngon phi c bn hin mi tht l ngon. c chp nhn, cng nhn, ta cn phi khao, phi i, phi vng. nh m, tic tng thc ra l nhng ba khao, ba vng, ba i, ba hoan (nghnh), ba tng (bit), ba t (khi tai nn), ba su (kh), vn vn. Danh chnh ngn thun lun i i vi khao vi i: khao lng, khao xm, i quan, i h hng, i bn b, v i c nhng ngi gip vic. Ci hi phi khao phi i l l tt nhin. Nhng, u t, lm n pht t, thm ch mua nh tu t, sinh con ci, nht nht ta cng phi khao i hng xm lng ding. Khao i thnh mt ci lut bt thnh vn m php vua cng phi thua l lng. Nhng khao i khng ch l mt tc l thng thng. V ni khao i khng c ty tin. Khao i phn nh ci th vui, ci li din t tm tnh, ci li giao tip, ci o sng, ci a v ca ngi i, ngi c i, cng nh tm quan trng ca ba n. 8 [8] Khao vng ch dnh cho nhng v cao tui, hoc c a v. Tic ch tm quan trng; m tic tng khng ch quan trng m cn long trng. Tic nh mang mt tm quan trng c bit, trong khi tic cn gia nh d nhin l qy trng hn ba cm trong nh bp. Ni cho cng, n ung lun c l do phn nh tm quan trng x hi ca ngi mi cng nh ngi d. Hoan nghnh, ta n. Tin a, ta ung. Vui th nhu nhot. Bun th nhm nhi. Gp tri k, ta chn tc chn th. Tht bi, ta cng nhau ru vi su kh. L d nhin, ta cng thy nhng ba tic tng t, vi nhng l do tng t trong cc nn vn ha khc.9[9] Nhng c l hn h, ngi Vit chng ta ch trng, n th phi n cho , ung th phi ung cho say. Nhu cht b, say cht lun, l nhng cu ni thng thy trn mi trn ming ngi Vit. Vay tin n, mn tin ung khng phi ch l kiu sng ca ngi Nam b d di, m l cch sng chung ca ngi Vit. Bi l, say ty ly, no knh bng ni ln ci tnh quyn luyn ca h: ru say phi c bn nng. Ci tm tnh ny dnh c cho nhng ngi qa c. Ma chay th phi c m, m gi th phi l l. m th c n, c ung, v gi th cn long trng hn. Ngi Vit ta tr v gi ch khng phi mng sinh nht. Cng thn thit th cng khng th qun ngy gi: Ai i ngy gi nh v. Thnh th l gi thng long trng v quan trng hn. Phn dnh cho ngi qa c khng ch y ht dnh cho k cn li, m nhiu khi li c phn hn. ci th gii bn kia, h cng cn n, cn ung, v cn c tin bc mua n thc ung na. Ni tm li ngy gi mang mt ngha quan trng, v m gi ni ln tm quan trng ny. n ung biu t tnh thn mt thit, l mt s thng cng m c ngi sng ln k qua i u phi tham d. Ni cch chung, vui ta n,
8 9

bun ta cng n. Gp may ta n, gp tai nn, au kh ta cng nhu x sui, bt su. Ta c mi c n. V cch n, mn n, ngi giu th pha pha, mm cao a y; cn ngi ngho th vi mn thanh m, mt ct ru quc li, mt gi lc rang, dm chic bnh a cng gi tm . Nhng d cho ngho rt mng ti, ngy gi, ngy l cng khng th bp tro lnh lo. Lng thnh c bit qua nhng mn n. Khng c mt quy nh r rng phi bao nhiu mn, nhng ai cng bit l, cng sang cng trng cng nhiu, cng yu cng qy cng t. Th nn nhn vo mm c, ta bit c mi quan h ca ngi d tic, tnh thn nng thm vi tru hay nht nh nc c gia ch v khch, tm quan trng ca ba tic, vn vn. Tng t, nhn vo mn n, ta cng d dng nhn ra c s tng quan gia ch v khch. Ni tm li, ta c th bit c tm tnh, mi tng quan, a v, tm quan trng, mi lin h ca ngi n qua chnh nhng ba n, mn n, ch n: chc no phn ny; phm no mn ny; trt no ch ny v tc no ru ny. Ni nh vy khng c ngha l con ngi Vit ch bit c n ung, u c ch nht y ru tht, v cch sng, php tc ch ton l nhng khao, i, mi mc.10[10] Ngi lim s vn bit ming n l ming nhc. Ngi tr thc vn cn nh cu th ca nh thi s h Nguyn ngy ba ba v bng rau bnh bch, ngi qun t n chng cu no. Ngi bnh dn ai m chng bit n ly thm tho, ch khng ai n ly no, ly bo. Ngi Vit khng phi l hng ngi ly bng lm Cha, mt hng ngi tng thy ni mi x hi m thnh Bo Lc (Phao L) tng ch trch. H n nhng khng tham, h ung nhng khng phi l t ca Lu Linh,11[11] v h lun c ci o l chnh ng sau nhng ba tic nh m.12[12] Nhng nu ngi Vit qa tht nh th, th lm sao ta gii thch c hin tng qa ch trng vo n ung, gn nh b m nh, ca h? Lm sao ta hiu c n ung gn nh ng ngha vi sinh sng? khng phi l mt nghch l hay sao? S thc l ngi Vit, c bit gii nng thn ngho tng, go khng , tht khng c, y nh bt c ging ngi no khc, lun b ci i eo ui. Nhng cho d b ci ngho i m nh, h vn khng nh mt lim s, vn cha em ci bng ln lm Cha, bi v ai cng bit ming n l ming nhc, v ming n i. Vo nhng nm khn kh bi t vng chu th Bc h (1945-6), khi m hng triu ngi cht i, th nn cp bc, im, tuy c, nhng vn cn thua xa cc dn tc khc.13[13] H tuy cho con i ( con khi i), nhng khng c em bn chng nh mn hng ha. H c th lm l (trng hp Kiu), nhng h vn bit, l ni nhc h chu ng cu gia nh h. 14 [14] H tuy i n xin, nhng h vn bit khng phi l mt ngh, kiu ngh kht
10 11 12 13

thc ca ci bang.15[15] H tuy phi bn thnnhng h bit l ni kh, ni nhc, ni au, v c l khng h dm ngh n vic hp php ha, cng khai nh k ngh bn hoa ti cc nc u M. y khng phi l trng tm ca bi vit, nn xin khng bn ti. iu m chng ti ch , l, i vi ngi Vit, n ung l nhng cch th, hnh thc, v c php tc biu t x hi Vit, din t con ngi Vit, nn lun l, cch x th ca h. Cch th hay, hnh thc tt, php tc hp l to ra mt x hi c tn ti, c trt t, ni ln ci chnh danh, o ngha con ngi; cha ra cha, con ra con; thy ra thy tr ra tr, quan ra quan, dn ra dn. Nguc li, v l v tc, km o thiu tnh ni ln mt x hi kiu n lng l. Nu qa nh vy, th n ung cng c th biu t c x hi: n ung c php c tc ni ln mt x hi tn ti trt t; ngc li, nhu nhot s b ch phn nh c li sng thin nhin ca con ngi tin s: n l ming, tho l trn hay n lm th ht ming ngon. Ni lm th ht li khn ha r.

2.3. n: Biu Hiu Ton Din Sinh Sng Chng ta bt u vi ngn ng thng nht v n, v khng ngc nhin khi thy ch n gn nh gn lin vi mi tc ng, thc, phn on ga tr, o c ca ngi Vit, t sinh (n nm, n ) ti cuc sng (n ni, n hc, n nm, n ), t sng ti lc th (n chi, n mc), t tn gio (n th) ti o c (n nn). Mc d rt thng dng trong ngn ng thng nht, ta vn th lt qua cc t n tng i thng dng: - n (Bc mc Kinh), n bm, n by n b, n bn (n thu), n bp n bm, n bc, n b (lm bing), n bt (bt, ni bt li), n ba (sng, ln ba ti), n ba n bi (n ba n ba), n bn (n xn, n bi) - n chc (nm ch), n c (b vy), n cy (no ro cy ny), n cp, n c ch ( c ni, n c ni lm c ch, n c mi lm c khin), n c (i trc, li nc i sau), n cm cha (ma ti ngy), n cm (khng rau nh nh giu cht khng kn trng), n cm (la thc n cc b gan), n cm mi (ni chuyn c), n ca ngt, n cay (nut ng), n chi, n chy, n chay, n chy (n ci), n chu, n chung, n chn, n chng (mc), n chng n chng, n cng (ni tn), n c, n ct, n c. (chi tc), n cng, n chn, n cng (n t), n ca ngon (mc ca t), n cm nh (vc ng voi), n cm nh n (kho c nh kia), n cm nh (thi t v hng tng), n cm vi cy (th ngy o o, n cm vi b th lo ngay ngy), n cng ch (ni s cng ma), n chng nn i (ni chng nn li), (ng) n ch (b) n nem

14 15

- n dm nm da, n da (lc tht), n d (n gi), n dng (ni c), n dm (rm), n dng, n di, n di, n di, n di, n d, n dng, n dzui (vui) - n c (khot), n n (anh lm n em), n i, n u (tr b), n ong (cho ng n ong), n ng (n ty), n m, n ng (n nm, n ngi), n , n , n , n m, n (n nn), n p (chi p), n c n a, n p (n ht), n n, n ng, n , n ua, n a, n n, n c (ng c l tin, n c c, ng v khng), n ng - n gi, n gi, n gi (n gic), n g, n giu n gim, n gn, n gng (n p), n gn (ni gn), n g, n ngi (n khng ngi ri) - n hc, n hi, n hn, n hi (l), n ham, n hng, n hi, n ht, n hip, n hung, n ht, n hi, n hi, n (ni) h , n (ni) h hi, n h, n hi ng, n hi, n hi - n a, n t, n , n m (i) - n khng (ni c), n khm, n kh, n khot, n kho, n khoe, n (ni) khoc lc, n kho, n khi khi, n kh, n kh, n khi, n khen (kham) - n lm, n lm, n ly (thm tho), n l (ming tho l trn), n lng ( l), n lc (i ni lc say), n li n li, n li (n hi), n lc (thnh, vua), n liu (ni by), n l (php), n ln (n xung) - n mc, n (l ming), n my, n mi, n m, n m, n mun, n mn (ni ngay cn hn n chay ni di), n ming (tr ming), n mp (b s), - n nm, n ngay (ni) thng, n ngh, n ngi, n ng, n ng n nghch, n ngu (n di), n no (tc bng), n ni, n nht, n nhiu, n nhn, n nh (trng lm nh lo), n nn - n c (ni m), n mng (ni mc, n c ni leo), n t (st st n qut gh rng), n - n phung, n ph (n phm), n pha n pha, n phc n c, n ph, n (ung) ph trng - n qa, n qa (nh k trng cy), n qut, n quen, n qa, n qun, n (ni) qu ma - n ri, n r, n ru (np cht v say), n ri (li nm mo), n ri n rc, n ra (n ric), n rng n rng, n rnh - n sung (tr ngi), n s s, n si, n sng, n (ung) s b, n sng, n s (lng)

- n tn (theo m), n to (ni ln), n tanh (n bn), n tham, n tht, n thng (tr u), n tri (nh k trng cy), n trng (mt trn), n tru, n treo, n trn (ngi chc), n trng (ni ngi trng hng), n trm, n tiu, - n ung (tm n nh nhau tm i) - n v, n v n vt, n vt n vnh, n vng, n vc (hc hay), n vi n v, n vung n vt, n vn (n li), n v n vt, n vui - n xi ( th), n xi (cha ngng ming), n xp, n xa (cha sau), n xung... - n yu Ngoi t n, ta c nhng t tng t din t n, nhng thng mang ngha xu hn l tt: - Nhu (thng dng trong min Nam): nhu nhot, nhu tng bng, nhu cht b, nhu cho , nhu tm lum, nhu by nhu b, nhu tm, nhu c, nhu d, nhu ch nhu cn, nhu tham, nhu lu.. - p (thng dng min Bc): p ht, p ming cm, p by p b, (cng c ngha l cn), p trc p sau, p ca (thin h) (c ngha n cp, tham nhng), p tht p c, p ngi (cng c ngha l cn, hay nh), p tin p bc (c ngha l n cp, n qut), - Bin: bin cm em, bin (bin) th, bin s (ngi tr thc ch bit n, khc vi bin s, ngi bin h).. - Thc (ting Hn, sc, Qung ng, n): thc phm, thc khch, thc n, thc phn. - Chn: Chn vn c ngha l bt a dng ung, n (chn ru, chn cm, chn rau), nhng ni y ch tc ng n ung: chn tc chn th, nh chn, n chn (n tic), vn vn.

2.4. Phn Tch Nhng c Tnh Trong Vn Ha n T nhng nhn nh s b, v t nhng cu ni lin quan ti n trong phn trn, ta thy n ung l mt phn ti quan trng khng th tch ri khi i sng Vit. Tm quan trng, cng nh tm nh hng rng ln ca sinh hot n ung tng c ngi dn cng nhn nh chnh cuc sng. Chnh v th m t n khng ch hnh ng n, t ung khng ch biu t tc ng ung m thi. Chng ni ln mi sinh hot ca con ngi Vit, mi phn on o c, cng nh tm tnh ca h. Ngi ngoi quc s khng hiu, m rt c th cho l ngi Vit ng ngn, k cc khi dng nhng t khng

tng xng, hay khng th c nh n nm, n tc, n by n b, n chi, n bn n thu, n cho bt. H kh c th hiu c kiu ni nh n trn ngi chc, n liu ni cn, n ni v duyn, vn vn. L d nhin, h cng khng th (hay khng d m) hiu c nhng kiu v von nh n nn (hi li), n chc nm ch, n phi ba ngi, n vi nhau, vn vn. Trong phn ti, chng ti th phn tch nhng t, nhng kiu ni trn trong mi lin quan vi nhng kha cnh ca cuc sng.

2.3.1. n l mt hnh vi thun ty vi nhng mc ch khc nhau Ni y t n ni ln ng tc n vi nhiu mc ch khc nhau. n sng, n vui, n x giao, n qun bun, n mng, vn vn, v nht l n l mt li hng th. Sinh hot n ny ch mang ngha n thun ty, tc dng ming, rng n, v tiu ha trong bng. Do , n lun i vi thc phm, nh n ci g; vi cch n, vc cch th nu n: phi n ra sao; n g phi n cng, thc n g phi n mm, tht rau loi g phi n sng hay n chn hay n ti, phi nu th no: ci nh cn ti, b ti tru nh. Ri, thc phm no cn gia v no: ch ring, g hnh, vn vn. Hn th na, ba cm ngon cn c mt B Nha, mt T K. Ba n m khng c cu chuyn lm qa th lnh lo nh ba cm ma, ru th nht hn c nc c. Chnh v vy, mt ngi rt bit thng thc ngh thut n nh Tn tng a ra bn nguyn tc v ngh thut n: mn n phi nu ra sao cho ngon, ngi n phi n vi ai mi th, ni n phi th mng mi thm th v, v thi gian n phi ng thi im mi thm phn long trng: n khng ngon, cm khng ngo. n ngon, ngi n khng ngon, ba n khng ngon. n ngon, ngi n tri k, nhng ni chn khng p, ba n cng khng ngon; v nu vo thi im khng ng, ba n cng khng ngon. T y ta thy, vic chn n, vic nu n, cng nh cch n, cch ch bin thc phm ng gp mt phn quan trng trong ngh thut n, phn nh li suy t Vit. V n: n xi, n tht, n cm, n rau, n bnh, n qa, n canh (ngi Tu ni l ung canh) n loi no, th phi nu th no, phi cn gia v no, phi nung, rn, luc hay chin: Con g cc tc l chanh / Con ln n n mua hnh cho ti / Con ch khc ng khc ngi / M i i ch mua ti ng ring. V Cch n: Ta phi n nh th no, dng a hay dng tay, ngi hay ng, n trc hay n sau, n chm hay n nhanh: n chm mt ngon, n bc, i ng. Tng t, n g phi n nh th no: n cm la thc, n cc b gan hay n c b vy, n c nh xng, n ng nut chm. V Thi n: Ta phi n nh th no. n vi ai phi c thi no; n nh khc vi n nh; m n vi khch li khc vi n vi bn thn. Th nn, n trng ni, ngi trng hng cng nh ro trc n sau. Phong tc mi cm, mi cha

m, mi cc bc trng thng dng cm trc, ri n gi k l nhng cch biu hin thi n ca ngi Vit. V Ni n: Ta phi n u. Dp no phi n ch no: Mt bt gia lng bng mt sng x bp. Nhng mi khch, ngi Vit thch mi h v nh hn l qun. Khng phi v tit kim, nhng v l mt du t thn thin cm nh l vn. Hay nh Nguyn Khuyn tng din t: by lu nay bc ti nh Bc n chi y ta vi ta.

2.3.2. n l mt cch sng Quan trng hn, cch n ung, y ht nh cch n ni biu hin chnh cch sng. Th nht, n biu hin qua hnh vi. Chng ta ch cn nhn ngi n, cch n, ni n, th c th bit c ngi thuc loi ngi no, tr thc hay lao cng, thnh th hay thn qu, bc hay nam. Ngi lao ng hp canh sm sp, v cm nh gi, trong khi nh nho n nh nh, ung nhm nhi, n chng cu no. Ngi bun bn n vi v, va n va lm, trong khi nhng c gi kh kh vi ly ru nho nh, sut ngy cha xong. T nhng thi n nh vy, ta thy chng ni ln li sng ca mi ngi: ngi th lam l vi cch th n mc mc, thng thng; ngi c hc, t t khng vi v. Chnh v nhn thy s tng quan gia li n v cch sng, m ta thy trong ca dao tc ng khng thiu nhng cu nh n vy, ma gy lm sao, hay n bc i ng. Nu cch th n ung phn nh hnh vi con ngi, th x hi no ch th. C chi ng ni. u m gii th thuyn c th chm chm thng thc sm banh nh gii qy tc nhn nh hng th? u m gii nng dn c th hng ba tic c my ting ng h ca bn trng ga hc lm sang? im m chng ti mun ni, l cch sng Vit qua li n ung khng ch l nhng phn ng my mc, ty thuc vo thi gian v cng vic. Hn th na, ming n, cch n phn nh li sng, tc li c x cng nh li phn on gi tr ca h. Th nn i vi h, khng phi ngi th no n th ny, m li n nh gi tr li c x, li sng. H ni n u tr b khi din t li sng sng phng, cng bng. Khi din t s tranh dnh, hay s ganh ua, tr th, h ni n ming tr ming, hay chng n ch v n nem. Tng t, n ung ni ln tm tnh tri n: n qa nh k trng cy, hay ung nc nh ngun. n ung cng ni ln nim hy vng: n ong cho ng n ong. Ly chng cho ng hnh dong con ngi n ua cho ng n ua Ly chng cho ng vic vua vic lng

Sau na, ngi Vit nh gi tr cch sng bng chnh cch n, hay dng c n nh bt, a, mm, vn vn. Th nn, cch n, dng c n lun i i vi thn th, cng nh vi tm quan trng ca ba n. Ngi Vit xp loi ba n theo tm quan trng: ba cm, ba c, ba tic, m. n khng tng xng vi thn phn; dng dng c n khng tng xng vi tm quan trng ca ba n thng c v von so snh vi mt tri ca x hi: V chng nh a c i By gi chng thp v cao Nh i a lch so sao cho u Hay: V di khng hi bng a vnh

2.3.3. n l ngh thut sng Khi ni n l mt cch sng, l mt li sng, chng ti cng phi ni thm, i vi ngi Vit, n l mt ngh thut sng. Mt li sng c ngha l mt li sng y ngh thut, trong c ngh thut n ung. Chng ta khng l g ngh thut ung ch ca ngi Nht, li n cu k ca ngi Trung Hoa, hay nhng ba tic y hnh thc ca gii ngoi giao. Chng lm cuc sng ca h thm th v, hay t ra, khng my nhm chn. Tng t, ni ngi Vit, ngh thut n lm cuc sng ca h mn m hn. Cch tip khch thn thin nht vn l mt ba n thnh son. Li yu thng chng, con ci c th nht, vn l vic ngi v, ngi m mt mi nh nhem, m hi nh nhi sa son nhng mn n ngi chng v con ci a thch. Vy nn, ta c th ni, ngh thut sng ca ngi Vit khng ch ni ln cch sng thoi mi, khin gic quan thch th, m cn hn th na, n biu t nhng cm tnh su m nht. Qua n, ta c th tm c s tha mn tnh cm. Qua n, ta c th biu l tnh yu, tnh thng, hay s quan tm ca ta vi ngi khc. V nh vy, ngh thut n ca ta c l hi khc vi ngh thut n ung ca cc dn tc khc. Ngi m cm thy hnh phc khi nhn chng con nhm nhom n khng kp th. Ngi con vui sng khi thy b m thng thc mn qa (bnh) c (anh) ta lm biu song thn. Ni y, ta thy ngi Vit din t ngh thut sng qua chnh ngh thut n ung. Ngh thut n ca h mc ch khng ch nhm tng khu v, khng ch tha mn d dy, m cn biu l tnh cm ca h. Nh vy, n khng hon ton ch dng li ni ngh thut thng thc m v ca mi c nhn. Ta bit ngi Tu rt n mi v, mu sc, cch xp mn n. Ngh thut nu nng rt cu k, khng ch lm ta khoi khu m cn khoi nhn,

khoi v, v tha mn c tng tng. i vi ngi Nht, ngh thut n, ung phn nh ngh thut sng ca h: rt t m, rt iu luyn, gn thin nhin (bin c), gn th gii c cy. Nhng ni chung, i vi ngi Tu hay ngi Nht, ngh thut n mc ch chnh vn l lm tha mn ng gic ca chnh ngi ng n. Ngh thut bp nc ca h cha hn gn b vi tnh cm con ngi, mt cch mt thit v mt cch ton din, nh trong cc mn n Vit. Chnh v coi tnh cm l bn cht, m i vi ngi Vit, n khng ch ni ln tnh trng thoi mi ca con ngi: n c ng c l tin Khng n khng ng mt tin thm no M cn biu t s hng lc: n ly i, chi ly thi V nht l biu l tnh thng: n ru np cht v say Chng say v tu m say v ngi Say v ci ming ai ci i mt ai lic cho mi n nang.

2.3.4. n ung nh l quy lut sng Quan trng hn c, l ngui Vit thng nh gi tr con ngi qua ming n, cch th n. Ni cch khc, quy lut x hi thng c ngi Vit din t qua li n ung: n ung phn nh phm tr sng, phng thc sng, cch th sng v php tc sng. V t y, ta c th ni, quy lut, php tc n ung cng phn nh mt phn ln php tc sng. Ta thy trong cc cu ca dao tc ng nh sau: - n ni ln quy lut sng n cy no ro cy ny - n ni ln bn phn sng: n qa nh k trng cy

Ung nc nh ngun - n ni ln phng cch sng n c ni lm c ch

2.3.5. Ming n ni ln tm lng sng: Nhng quy lut sng ch c tun th, nu n phn nh, gip v gii quyt nhng vn nn trong cuc sng. V nht l n pht xut t chnh tm lng ca con ngi. y l mt l do quan trng gii thch vai tr quan trng ca n ung trong nn vn ha Vit. Bi th ca Nguyn Khuyn sau y c ngi Vit a thch, chnh v n ni ln tm tnh chung ca dn Vit: by lu nay bc ti nh Tr thi i vng ch thi xa Ao su nc c khng chi c Vn rng ro tha kh ui g .. Bc n chi y ta vi ta.

2.3.6. n biu hin tnh cng ng, x hi Trong tp C S Vn Ha Vit Nam, Trn Ngc Thm nhn nh, chnh nhng c tnh nh tng hp, cng ng v mc thc thy trong ngh thut n ung mi l nhng nguyn l ct li ca vn ha Vit. 16[16] Nhn nh trn qa tht c mt c s kh chc chn. Ni y, chng ti xin bn thm v tnh cht cng ng (hay gia nh) ca ba cm Vit, li n Vit, v ngay c cch ch bin thc phm Vit. Ba cm truyn thng Vit ngi quay qun trn chiu, chung quanh mm cm cng trn.17[17] Cch n cng cng ng: cng chm mt bt nc mm, cng mc mt
16 17

bt canh, cng gp mn n t a, cng mt niu (ni) cm.18[18] Khng c chia phn, cng khng c phn loi, nh thng thy trong ba n u M. Thm khch, thm bt, thm a, v mi ngi u nhn mt t chia cho ngi khch. Tuy theo trt t trn di. Ngi di i ngi trn, nhng ngc li, ta cng thy ngi trn nhng ngi di. Con chu mi v i ng b, cha m gp thc n, n trc. Nhng ng b, cha m thng gp thc n cho con chu trc. n trng ni, ngi trng hng khng c ngha l tun th quy lut k ngi trn. Cu ny mang mt ngha tng quan. Ta tun th lut tng quan cng ng mt quy lut da theo s tng quan gia mi ngi. Do vy, ngi Vit khng c l nghi c nh trong cc ba tic, nhng h c l php theo tinh thn tn knh v nhng nhn. Con knh cha, cha nhng con, chu mi ng, ng cho chu. Ch nhng khch, khch nhng ch. Ngi trng hng c l phi hiu theo ngha nh vy. n trng ni l xem ni cm c cho mi ngi hay khng. y l l do ti sao ai cng n khng no, nhng m n vn cn tha. Ai ai cng nhng cho nhau. Tnh cht cng ng cng thy trong cch dng bt, a, ni v mm. Chic bt ci, chic a ci dng chung, v c bit l ci mm, bt nc mm v bt canh. Tc ga Bng Sn nhn xt: L do g mm mang hnh trn c l trc ht v n hp l, gn vi tt c mi ngi ngi quanh n Tm im ca mm l bt nc chm, mt c bit ca mm cm Vit Nam, n iu ha mi v khu mn hay nht, chua hay cay, c hay long19[19] Tng t, Trn Ngc Thm cng nhn nh: Tnh cng ng v tnh mc thc trong ba n th hin tp trung qua ni cm v chn nc mm.20[20]

3. o L n Ung ca Ngi Vit

T phn tch v phn loi v ngha, thi tc n ung cng nh nhng c tnh trong phn trn, ta c th nhn ra mt cch d dng ci o v ci l ca n ung. Nn o l ny gn nh ng nht vi nn o l sng ca h. Khi dng hai t o v l, chng ti mun nhn mnh ti bn cht v l do ca sinh hot n ung. Nu n ung biu tng cho cuc sng ton din. Phn ny, chng ti xin trnh by mt cch khi qut, ngn gn nn o l ny.21[21]
18 19 20 21

3.1. Nguyn L Sng, Sng Lu, Sng p

L mt bn cht, n ung gn cht vi cuc sng. Cuc sng khng th c, cng khng th tn ti, v cng khng th em li vui th nu khng c n ung. Ni mt cch r hn, n ung theo ba nguyn l cn bn, to ra ci m chng ti gi l o n. Nhng li ni, nhng cu ca dao tc ng, ng dao v nhng nhn thoi v s tch bnh giy bnh chng, da hu (ty qua)u ch ra nhng 3 nguyn l, c din t trong nhng c tnh nh sau y: Th nht, n ung em li s sng. Th hai, n ung gip ta bo v cuc sng, ni di cuc sng. Th ba, n ung em li nim vui. Th t, nn o l n ung gn lin vi nn o c x hi. Th nm, n ung biu l v pht huy tnh cm

Chng ti sp xp nhng nguyn l ny theo tm quan trng ca con ngi: con ngi sng nh mt sinh vt (homo brutus v homo erectus), con ngi sng lao ng (homo laborans) v thc (l tr, homo sapiens), con ngi sng cm tnh (hay ngh thut, homo ludens), con ngi sng x hi (homo socialis). Thc ra, chng ti thc vic ngi Vit khng phn bit v khng mun tch bit nhng nguyn l trn mt cch ring r nh thy ni ch thuyt duy l. Tuy nhin, tin vic tho lun, ti ngh, mt th t nh vy gip ta d dng nhn ra nhng nguyn l ng sau o n ung. Nguyn l c thc mi vc c o cng nh d thc vi tin, v nht l ht go chy rng, nht nng nh s vn l ci o l cn bn nht. N ni ln bn cht thit yu ca tn ti, cng nh tnh cht thit yu ca sinh hot con ngi. Nguyn l th ti, chnh l duy tr v pht trin cuc sng. Nguyn l ny nm sau nhng tc ng n , n nm, n hc, vn vn. Qua n , con ngi mi c th sng lu hn. Qua n nm, ta mi c th sinh con ci, con dng chu ging ni di tam ng. Qua n hc ta mi pht trin tri thc, nhn bit v lm cuc i ti sng hn: nht ngh tinh, nht thn vinh, vng anh i trc vng nng theo sau, hay mt ngi lm quan, c h c nh. Ri qua n lm, con ngi c th t sinh tn. Nguyn l sau na, chnh l nguyn l n chi. Nguyn l ny da trn cm tnh, to ra nhng sinh hot vui chi (homo ludens), tnh bn b qua ba n (tic tng, m, khao, i, gi), tnh yu trai gi qua mn n, nuc ung (thc

phm ni chung): Nh ai nh nh thuc lo v vn vn. V c l, c tnh yu t nc cng c biu ta qua tnh yut dnh cho cc mn n. Ph, quc hn quc ty l mt v d. Nhng cu ca tng mi v thm tho ca ngIph n Vit thm nh mt l mt v d khc Bit bao cu ca dao tc ng v von tnh yu con ngi, tnh yu t nc vi tnh cm ta dnh cho mn n .Ta ng qun l, nguyn l vui chi bao gm c ngh thut n ung, ngh thut hng th n chi (nhu nhot): sng trn i n ming gii ch, xung m ph bit c hay khng. Ni cch chung, nguyn l ny c th tm c xp trong nguyn l thm m (aesthetic essence). Tt c nhng nguyn l trn u mang tnh cht c nhn v x hi. Chng khng ln ln, nhng quyn b vi nhau. Thm thit n ta kh c th tch bit chng ra khi nhau. Nhng bn cht ny cng chnh l nhng bn cht ca con ngi ni chung, tc ci o lm ngi. y l l do ti sao Tn hay Trn Quc Vng u theo nguyn l trn khi p dng vo ngh thut n ung. 22[22] Trong nhng on sau, chng ti tip tc phn tch vn ha n ung, vi ngh thut nu nng, vi nhng thi n, mn n, cch nu n. Tt c u ch ra nhng nguyn l sng trn.

3.2. Nguyn L Ha Hp

T nhng nguyn l sng trn, ta thy ngh thut nu n Vit nhm ti nhiu mc ch: em li s sng, tng trin s sng, lm cuc sng vui ti. t ti nhng mc ch trn, cch n, mn n, cch nu nngu phi sao c lng ngi, n sao cho p lng ngi v ung sao cho vui lng ngi. Do , cch nu nng, mn n, cch th n u mang tnh cht ha hp, tng hp, linh hot, bin i nhng lun qun bnh. Ho hp l o l quan trng nht trong nn vn ha n. Ha hp gia m v dng, gia Tri v t, gia ni (ci t trong chnh cuc sng) v ngoi (t cuc sng khc bn ngoi). T y, ta thy, cch chn vt liu, gia v, cch nu nng v li n u theo o l ha hp ny. Khi chn vt liu, ta theo o l ha hp ca m dng: dng, m khng c qa thnh hay suy. Mt bn qa thnh, mt bn khc qa suy s lm sc kho thiu qun bnh, gim st, sinh bnh tt. Tin s V nh Trc vit hn mt quyn sch, k khai mt bng cc cht liu, gia v mang yu tnh m dng. Cht liu no hp vi nhau, nghch vi nhau.23[23] Trong cch dng gia v, ch bin gia v ta cng thy tnh cht ha hp nh vy: c nc c m (khng phi na nc na m), c cay c chua,

22 23

c ng c bi, c thm c thi24[24] nhng tt c hp li to ra mt v m , n mi khng chn, v lm ta nh mi. Nc mm l mt v d, mm tm li l mt v d khc. Mt bt ph khng c cht ngt, cht chua, cht cay, cht ng (rau ng) th chng khc g bt bn dng xun ca ngi Tu. Th nn, vic hn gia v lm chng ha hp l mt k thut ca bp nc Vit.25[25] Ri vt liu cng phi ho hp. Ni loi no ch nu loi tht hay c no: Ni ng nu ch, ni t nu c. Cch ch bin, cng thm s vic chn la gia v, cng nh dng vt liu v cng c, Ta li cng ch n nhng mn n m ngi Vit a thch nh cho, lu, canh, ch to nc mm, gi c, kho, hay ngay c lng (ch, ln), tit canh, vn vn. Nhng mn ny thng l mt tng hp mt cch ha hp ca nhiu cht liu, to ra mt v mi tht ngon v tht khoi khu: va ngt va cay, va chua va bi, va mn va ng Cho : Ni cho Vit thng khng n thun. Tr cho hoa cho ngi m, ni cho ngi Vit rt phong ph, gm mi mn, vi gia v. Gng ti, mm, mui, l thm, vn vn l nhng mn gn nh bt buc trong bt c ni cho no. Ri chng ta c cho g, cho c, cho tht, cho tm, cho cua, cho ln, thi th mi th m ta c th tng tng. Ni cch chung, cho l mt m s chung cho cc mn khc nh canh, lu. Canh: Tng t, canh cng l mt loi gn nh cho. Ch khc, nu go l mn chnh trong cho, th rau l mn chnh trong canh. Cch nu tuy hi khc: cho hm, canh nu, nhng cch th nu, cch th thm bt gia v theo cng nguyn tc: tt c nhng vt liu g lm bt canh ngon u c tn dng. Ni canh Vit thng rt t m, cng phu. Ni canh rau ay cua l mt v d. T gi cua, ly ru cua, ti ct rau, hay xn rauu theo mt quy tc, trt t. Vo thi im no phi thm (chm) hay bt gia v no. ru vo trc s khi tht ( n) chn nh, s d mt v. Ngc li, thm gia v qa muc, mi v cng thay i. Gi: Gi cng l mt loi mn n c ch bin theo nguyn l ha hp a li nhn ha. Loi c no c th lm gi, v dp no phi n gi. Loi c no phi gi vi loi rau no, chm loi nc mm (tng) no. y l nhng cu hi m l ngi Vit bt buc phi bit. Ngi Nht n c bin ti, trong khi ngi Vit thch n gi c t nui trong ao nh mnh. Gi c cn rt nhiu gia v, cng nh cc loi tng, nc mm, cng nh cc loi rau thm. Ngoi gi c, ta cn c nhiu loi gi khc nh gi g, gi tm, gi cua, vn vn. Nem: Tng t, nem thng ch bin t tht, c bit tht heo v tht b. Ta c nhiu loi nem, nem sng, nem chn, nem ti. Nhng cho d loi no i na, chnh gia v, cc cht
24 25

liu, v cch dung hp gia cht liu, thi gian, cch gi, dng loi l no gi (l chui, l khoai ) to ln mi v ngon, ngt, chua, cay, bi ca nem. Nc Mm: Ai cng bit, nc mm l mt c sn Vit. Nhng ci c bit ca nc mm khng phi v n c nhiu cht m, hay v n c th thay mui. Mm l mt mn chnh yu, mang tnh cht cng ng, ha hp v lin kt. Bt nc mm gia mm. Bt nc mm c ch bin t nhiu cht liu. Bt nc mm tng trng cho t, nc. Bt nc mm ni ln c trng th sinh, th sn, v vn vn, mi c tnh. Chnh v vy trong ngh thut ch bin nc mm, k thut lm v thng nc mm u rt quan trng.26[26] Nc mm Ngh An khc vi nc mm Phan Thit, ri nc mm Phan Thit khc vi nc mm Ph Quc chnh ni k thut lm v thng mm ny.27[27] Ph Ph l mt mn n bin ch t bn Tu, v c mt lch s rt ngn, khng qa mt trm nm.28[28] Nhng d ngn ngi, ph vn c a chung nht.. Nhng khc vi h tu (cng t bn Tu, nhng pht trin trong min Nam), mn ph i hi nhiu cng phu hn, c bit bnh ph v thng nc dng (nc lo). Ring thng nc lo c l mt tng hp: nc v ci (khn n nc di n ci), gia v v cc loa gng, ti, t, tiu; thi gian ninh cng nh la ln b, nu bng than hay bng gas, vn vn. Ri mu sc, cng nh mi v ca n l nhng ci chi tiu biu cho c tnh ca ni Vit. Chnh v ph c coi nh l biu tng ca mn n Vit, v c l phn nh chnh con ngi Vit m nm 2002 UNESCO t chc mt cuc hi tho v ph ti H Ni, v v ra mt bn , gi l bn ph.29[29]

Li n Ngay c cc li n cng ni ln tnh cht tng hp v ha hp ny. Ngi Vit thch n gi, n xi, n xo, n lu v n luc. Cho d l gi (gi c, gi tm, gi tht) hay luc, th cc cht gia v, cc loi l rau, u c tn lc s dng. Nc luc thng c tn dng lm canh. Ni chung, mi cch nu nng l mt qa trnh tng hp to ra mt s ha hp. Mi mn n tng trng cho c mt cuc sng, mt th gii sng, nh ta thy trong ph, nuc mm, hay bnh giy bnh chng, vn vn.
26 27 28 29

2.3. Nguyn L Thc Dng v Thch ng

Ngoi ra, cn phi ni n nguyn l thc dng v nguyn l thch ng, tc bin i trong ngh thut n ung. Ngi Vit, t bn tnh, v do a l cng nh hon cnh, c th sinh tn, bt buc phi c c thc dng, v nhy cm thch ng vi hon cnh. 30 [30] Thc dng v ng dng do l nhng c tnh chung thy ni ngi Vit, c bit ngi Kinh. Nhng c tnh ny u phn nh trong cc mn n, cch nu nng Vit. Nhng cht liu, hay nhng thc n m ngi ngoi quc vt b, u c tn dng ch bin thnh nhng mn n bt h: m g, chn g, tim gan g, lng ln, lng chc bit xng su c ta ch bin thnh nhng bt canh, nc lo, hay nhm rt ngon ngt. c tnh thc dng ny cng thy ni vic ngi Vit tn dng mi thc n, mi loi rau c m Tri cho. Rau mung (ngi Tu gn y mi n), rau dn, rau lang, mp ng, rau di khng c loi g m ngi Vit b qua. Lm tht mt con heo, tr lng v cht d, tt c mi b phn, c mu (tit) u c tn dng. Nh vo tnh cht linh ng m h c th ch bin mi thc, mi loi hp vi khu v, v to ln mt mn n, mn nhm thun ty. Ph l mt v d, Su ring li l mt v d khc. Bin mt loi tri cy c mi kh ngi nh su ring tr thnh mt mn nhm hay mn trng ming thm tho, khin ta m mt ch c th thy nI ngI Vit. Theo nh vn Nguyn Tun, su ring nhm vi whisky hay cognac (theo Nguyn Tun) th ht sy. Ni tm li, hai nguyn l thc dng v thch ng bin ng c th thy trong bt c mn n gi l c sn ca c 3 min Bc Trung Nam.

Kt Lun Mt Vi Suy T v Php Thnh Th

Nhn t chnh lch s v ngha ca ba n cui cng (ba Tic Ly) gia c Kit v mn , php Thnh Th thc ra khng phi l php,31[31] cng khng phi l mt nghi thc (Ritual Form), nh chng ta tng hiu, cng khng phi l loi ph php.32[32] Trong ba n ga bit ny, c Kit ly thc phm ( n, thc ung) v chnh ba n lm biu tng cho s sng vnh cu, cho cng thng v cho tnh yu Cha dnh cho con
30 31 32

ngi. Ni gn hn, c Kit coi ba n nh l biu tng chnh cuc sng. Ngi giao s sng ca Ngi cho mn , v Ngi nhc nh cc ng, l qua chnh ba n, cc ng cng phi trao cuc sng ca h cho tha nhn: y l Giao c mi, cc con hy lm vic ny (ba n) nh n ta.33[33] Vy nn, im quan trng m chng ti mun nhn mnh ni y, chnh l s vic ti sao c Kit ly ba n, ly bnh, ly ru ch khng phi nh cc bc vng ly nhng qy ga, ly quyn uy lm biu tng cho chnh cuc sng ca Ngi. Theo tp tc Vit, khi ving thm ai, chng ta u mang theo qu cp. Nhng khc vi ngi u M, v c l c vi ngi Tu,34[34] ngi Vit chng ta thng hay biu hay tng nhng mn n, hay hoa tri m chng ta t nu hay t trng cy, gi l cy nh l vn, hay cm mm cm mui. y l mt tp tc c ngay vo thi khai quc, v rt gn vi tp tc con ngi qua cu truyn hai anh em Cain v Abel. Cu truyn bnh giy bnh chng ni ln s kin, chnh v hiu c ngha ca n ung m cu hong t em mi c vua cha truyn ngi bu. Ri bnh giy khng ch tng trng cho tri, bnh chng khng ch cho t m thi, m cn ni ln ngha y hay mn nguyn: m trn con vung.35[35] Nhng quan trng hn c, l, bnh giy bnh chng lm bng go, vn l ngun sng ca dn Vit. Ngi nhn ra c ngha ca cuc sng Vit l ngi xng ng c chn lm i din dng Vit. Nhn thoi ny phn nh rt trung thc tm tnh ngi Vit: d thc vi tin hay c thc mi vc c o cng nh dn l Tri. Th ti, ba n ni ln tm tnh mt thit. V chng khi ng phng phi n phi ung mt cch tng trng. m c, tc ba n long trng dp ci hi, ta phi n. m gi, dp tng nh, ta cng phi n. V cc loi tic, tc khao, i, ta cng phi n, phi ung. Ngi Nam k ch nhu khi c bn qy. Bn cng qy, nhu cng say. Nhu cht b! Ngi Bc k thng dnh mn n qu nht chia s vi bn hu, vi khch qy, hay cho con ci. H t nhn n, nhn tiu. Nhng li rt rng ri vi nhng ngi h yu, hay qy trng.36[36] M qa th, ta thng rt cm ng khi ngi hng xm bng bt canh hay mt mn n m h va nu v cho l c qua tng. Ta nhn thy ni h mt tm tnh thn thit nh th l ngi trong gia nh. Ta cng thng thy cha m chng ta dnh nhng mn n ngon cho khch, cho nhng ngi qy trng, cho con ci. Ta cng thy ngi gio dn Vit dng tng cc bc tu s ng knh nhng mn n, nhng hoa tri, hay nhng g m h cho l qy.37[37] Ni tm li, chnh s kin tng n thc ung ni ln tm tnh ch thc, cuc sng ch thc ca ngi Vit. n thc ung c coi
33 34 35 36

nh l biu tng ca tm tnh chn tht nht, ca chnh s sng, v ca chnh sinh mnh.38[38] Ta cng nh li thi th u, khi m ch nhng bn b ni kh mi chia nhau tng ming n, tng ly ru, tng mu thuc, v chung ch qun o na. S vic n nm chung, n mc chung, n chi chung, n ung chung, n hc chung, n chung (v c l c n by chung, n tcchung nh thy ni nhng ngi sng ngoi l lut) ni ln mt cch rt r rng tnh cm su m gia hai ngi, hay mt nhm ngi.39[39] V y l mt c tnh ca dn Vit. Chng ta chia s ming cm (bt c ai l khch, n vo gi cm, u c mi n, ch cn thm bt thm a), chia s manh o, chia s c ch ng, gc chn ln nhau khi ng Mt iu m ha him mi thy ni cc dn tc khc.40[40] T nhng nhn nh trn v cch n cch sng ca ngi Vit, ta d dng nhn ra c s ip chnh yu ca mu nhim Thnh Th. Mu nhim ny chng c huyn b. Mu nhim khng phi v qua m thc (truyn php) c nh m mt s vt t bin i trng thi: bnh thnh tht v ru thnh mu. Mu nhim l Mu nhim bi v pht sinh s sng (Truyn Bnh Giy Bnh Chng), bi v pht sinh tnh ngi (Truyn Tru Cau), v bi v l biu hiu tnh cht linh thing ca con ngi. y chnh l iu m chng ta thy ni c Kit. Ngi chn mt ba tic gi bit nhng ngi m Ngi yu thng. Qua ba n, qua thc n v thc ung, Ngi t ra ci tnh yu ca Ngi cho h, v cho nhn loi. Qua s kin phn pht lng thc cho mi ngi, Ngi mun ni ln ci tnh chung. Qua vic trao cho chng ta chnh ming bnh m Ngi ang n, nhp ru m Ngi ang ung, ta nhn ra tnh yu ch thc ca Ngi chnh l vic Ngi trao cho con ngi chnh s sng ca Ngi.

i Hc Salzburg L Thnh Th, 26 thng 5 nm 2005

37 38 39 40

MT S TI LIU THAM KHO

Nh trong cc bi vit khc v Vit Trit, Vit Thn, vn ha Vit, ngi vit c khng lit k th tch do cc hc ga ngoi quc bin son. Khng phi v cc tc phm ca h khng c ga tr, hay khng nh hng ti bi vit ny. Ngc li, trong qa trnh hc tp, chng ti hc t nhiu ngi, nhiu ni v nhiu vn ha khc nhau. Nhng nghin cu ca Lvi-Strauss (Le Cru et le cuit), ca Clifford Geertz (The Interpretation of Culture) v nhiu nh kho c, nhn chng hc c nhiu im ng ch . Bn c c th thy trong nhiu ch thch ca bi vit. Ring v Nht Bn v Trung Hoa, c kh nhiu tc phm bn v trit l n ung ca h, trong c nhiu im tng ng vI li n Vit. Vic trch cc th mc hc ga Vit bin son l do s t trng, v lng tn trng cng nh c sy h.

o Duy Anh, Vit Nam Vn Ha S Cng. Ti bn. Si Gn: Nxb Bn Phng, 1951. Toan nh, Phong Tc Vit Nam. Ti bn. TphH Ch Minh: Nxb ng Thp. 1998. V Bng, Ming Ngon H Ni. Nam Chi Tng Th, 1966. Phan K Bnh, Vit Nam Phong Tc (ng Dng Tp Ch, 1914-1915). Ti bn: Phong Tc Vit Nam. Si Gn 1957 (?). Xun Huy (su tm v gii thiu), Vn Ha m Thc v Mn n Vit Nam, bn th hai. Tph HCM: Nxb Tr, 2004. V Ngc Khnh, Hnh Trnh vo Th Gii Folklore Vit Nam, H Ni: Nxb Thanh Nin, 2003. Thch Lam, H Ni Ba Su Ph Phng. Si Gn: Phng Giang, 1959. Hng Kim Linh, Ngi Nht Di Mt Ngi Vit. Tokyo-Paris, 1995. Hng Kim Linh, Ngi Vit. California: Hng Lnh, 1997. Phan Ngc, Mt Cch Tip Cn Vn Ha. H Ni: nxb Thanh Nin, 2000. Vng Hng Sn, Th n Chi. Si Gn, 1967 (?)

Trn Ngc Thm, C S Vn Ha Vit Nam. Tph H Ch Minh: Nxb i Hc Tng Hp, 1995. Trn Ngc Thm, Tm V Bn sc Vn Ha Vit Nam. Bn th ba. Tph H Ch Minh: Nxb Tph HCH, 2003. Trn Quc Vng, Tip Cn Vn Ha Vit Nam Tm Ti v Suy Gm. H Ni: Nxb Vn Ha Dn Tc, 2000.

Ngoi ra cc bi vit tuyn chn trong Xun Huy, Vn Ha m Thc v Cc Mn n Vit Nam. Sau y: Xun Huy. o Duy Anh, Phong Tc n Ung ca Ngi Vit. Trong Vit Nam Vn Ha S Cng. Nxb Bn Phng, 1961. Xun Huy, ctr. 13-15. Phan K Bnh, Cch m Thc ca Ngi Vit. Trong Vit Nam Phong Tc. Xun Huy, ctr. 16-18. Trng Chnh, c im n Ung ca Ngi Vit. Trong S Tay Vn Ha Vit Nam. Nxb Vn Ha, 1978. Xun Huy, ctr. 26-29. Trn Vn Kh, Bn V Ngh Thut Nu Bp v n Ung ca Ngi Vit. Trong Tp ch Du Lch Tph H Ch Minh, s 88 (10.1998). Xun Huy, ctr. 19-25. ng Nghim Vn, S Tinh T trong Ch Bin Mn n ca Ngi Vit. Trong Tp Ch Vn Ho Ngh Thut n Ung, s 4 (2. 1998). Xun Huy, ctr. 45-49. Lu Vn, Quan Nim v Ming n qua Ca Dao Tc Ng. Trong Tp ch Tin Th, s 15 (Xun Nhm Dn, 1963). Xun Huy, ctr. 58-73.