HỌ LẠI Ở VIỆT NAM

T«i mong r»ng : C¸c hä trong c¶ níc hä nµo còng

nh hä L¹i Phï V©n th× ta kh«ng cÇn ph¶i ®¸nh mµ giÆc
còng ph¶i lui.VËy t«i thay mÆt chÝnh phñ níc ViÖt Nam
d©n chñ céng hoµ khen ngîi vµ c¶m ¬n Hä. ( Hå ChÝ
Minh )

Cã mét dßng hä kh¸ næi tiÕng mµ con ch¸u kh¾p n¬i trong
c¶ níc ®Òu híng vÒ Quang L·ng (x· Hµ D¬ng huyÖn Hµ Trung
tØnh Thanh Ho¸), coi lµ n¬i ®Êt tæ thiªng liªng cã mé thiªn t¸ng
cña triÖu tæ hä L¹i, nh©n d©n ®Þa ph¬ng thêng gäi lµ M¶ Thiªn
V¬ng, vµ tõ ®êng thê Ngêi, c¹nh chïa Thiªn v¬ng thêng gäi lµ
"Nhµ thê hä L¹i” hay “§Òn thê L¹i ThÕ Khanh". Cuốn ph¶ xa nhÊt
cña hä L¹i cßn gi÷ ®îc, mang tªn Tèng S¬n Quang L·ng L¹i gia
ph¶ ký, viÕt b»ng ch÷ nho th¸ng 6 n¨m C¶nh Hng thø nhÊt Canh
Th©n 1740 - ghi tõ quan HuyÖn thõa L¹i ThÕ T¬ng, lµ hËu duÖ
cña Th¸i Thó L¹i Tiªn ®êi §«ng H¸n - cïng víi c©u "Nam Bang NhÊt
L¹i" ( níc Nam chØ cã mét hä L¹i) ®îc truyÒn tông l©u ®êi trong
dßng hä.
Nhµ thê hä L¹i ë Quang L·ng thê th©n phô ®øc triÖu tæ L¹i
ThÕ T¬ng lµ L¹i ThÕ Tiªn (®êi 1) - ngêi më ®Çu dßng hä L¹i ë
Quang L·ng - vµ b¶n th©n quan HuyÖn thõa L¹i ThÕ T¬ng (®êi 2)
cïng ch¸u lµ danh tíng L¹i ThÕ Khanh (®êi 7), h»ng n¨m (chÝ Ýt
tõ ®Çu ®êi Tù §øc), vÉn tæ chøc xu©n tÕ vµo ngµy R»m th¸ng
Giªng ®Ó tëng nhí vµ phông thê vÞ tæ ®Çu tiªn vµ duy nhÊt cña
dßng hä L¹i t¹i ViÖt Nam - Th¸i Thó L¹i Tiªn.
L¹i Tiªn ngêi B¸ch ViÖt, quª cò ë huyÖn ThuËn §øc phñ Qu¶ng
Ch©u tØnh Qu¶ng §«ng, xa thuéc kinh Ch©u - mét trong 9 ch©u
cæ cña Trung Quèc - lµm Th¸i thó quËn Giao ChØ ®êi §«ng H¸n
vµo cuèi thÕ kØ thø II. Khi th«i quan Ngêi ë l¹i Giao ChØ kh«ng vÒ
n÷a vµ trë thµnh thuû tæ duy nhÊt cña dßng hä L¹i ë ViÖt Nam.
Cô Tæ hä Vò lµ Vò Hån lµm An Nam kinh lîc díi thêi thuéc §êng,
sau L¹i Tiªn kho¶ng 160 n¨m (theo An Nam chÝ lîc cña Lª T¾c).
Hä L¹i ViÖt Nam, còng nh biÕt bao con L¹c ch¸u Hång kh¸c,
trong trêng k× lÞch sö cña d©n téc, lu«n lu«n chung søc gãp
phÇn víi toµn d©n trong c«ng cuéc dùng níc vµ gi÷ níc.
Hä L¹i tõng cã nhiÒu nh©n vËt lÞch sö xuÊt s¾c xuÊt hiÖn
trªn vò ®µi lÞch sö. Nh÷ng tíng tµi më níc, phß vua gióp d©n,
1
gãp phÇn b¶o vÖ vµ kh«i phôc giang s¬n c¸c triÒu LÝ, Tran, Lª,
NguyÔn . Nh B¶o tÝn hÇu L¹i Linh ®¸nh ®«ng dÑp b¾c, lËp nhiÒu
chiÕn tÝch, mét lßng trung thµnh víi nhµ LÝ, ®· t×m ®Õn c¸i chÕt
n¨m 1222, ®óng ngµy vÞ n÷ hoµng cuèi cïng cña nhµ Lý kho¸c
tÊm long bµo lªn vai nhêng ng«i cho thiÕu qu©n TrÇn C¶nh. Nh
Trung Dòng tíng qu©n L¹i §«n TÝn, huyÖn thõa L¹i ThÕ T¬ng (®êi
3), Chiªu Thä b¸ L¹i §øc Hoµnh ®· theo Lam S¬n §éng chñ dÊy
nghÜa thµnh c«ng. C¸c danh tíng L¹i ThÕ Vinh (®êi 6), L¹i ThÕ
Khanh (®êi 7) cïng víi NguyÔn Kim, TrÞnh KiÓm t«n lËp vua Lª
Trang T«ng lªn ng«i, khu«ng phß nhµ Lª Trung Hng, ®îc vua Lª
HuyÒn T«ng khen lµ "Khai quèc c«ng thÇn, triÖu Nam h÷u L¹i"
(trong sè nh÷ng bµy t«i lËp c«ng më níc cã ngêi hä L¹i). Khi vua
Gia Long lªn ng«i, xÐt c«ng lao c¸c c«ng thÇn tiÒn triÒu ®· xÕp
hä L¹i vµo bËc c«ng thÇn thø hai (sau hä NguyÔn vµ hä TrÞnh).
Trong giai ®o¹n lÞch sö nµy, ngoµi 18 vÞ quËn c«ng hä L¹i, ph¶i
kÓ ®Õn nh÷ng bËc häc giái tµi cao, giµu lßng trung nghÜa nh c¸c
tiÕn sÜ L¹i §øc Du, L¹i Gia Phóc, L¹i Kim B¶ng, L¹i MÉn, L¹i §¨ng
TiÕn, L¹i Duy ChÝ. Trong sè tiÕn sÜ kÓ trªn, næi bËt nhÊt lµ L¹i Kim
B¶ng vµ L¹i MÉn mµ sö s¸ch ®· nªu cao tÊm g¬ng chãi läi cña hai
vÞ.
Nguån gèc vµ lÞch sö vÎ vang cña hä L¹i ®· ®îc ph¶n ¸nh
trong ®«i c©u ®èi ë "Téc MiÕu", võa lµ ®Òn thê L¹i §¹i v¬ng ThÕ
Vinh thîng thîng ®¼ng thÇn, võa lµ nhµ thê ngµnh trëng hä L¹i,
t¹i th«n Thîng H÷u x· Ban Liªu huyÖn Thîng HiÒn, nay lµ x· Nam
V©n thµnh phè Nam §Þnh, x©y dùng th¸ng 4 n¨m Kh¶i §Þnh thø 9
Gi¸p TÝ ( 1924 ) vµ trïng tu ngµy 12 th¸ng 2 n¨m B¶o §¹i thø 9
(1934). C©u ®èi viÕt: Ng« tiªn c«ng phông B¾c ®Õ lai, do
Kinh Ch©u nhi Quang L·ng nhi Ban Liªu, nhÞ thËp lôc tãng
quân ba quèc sö/ Ng· L¹i téc Nam bang hËu, tù ThiÕu ®Õ
chÝ HiÓn tæ chÝ HiÓn kh¶o, kØ b¸ch niªn thÕ hÖ chÊn gia
thanh. T¹m dÞch: Tiªn c«ng ta do B¾c ®Õ cö sang, tõ Kinh Ch©u
®Õn Quang L·ng ®Õn Ban Liªu, hai m¬i s¸u tíng quân ngêi quèc
sö/ Hä L¹i nhµ o Nam bang tró ngô, tù ThiÕu ®Õ chÝ HiÓn tæ chÝ
HiÓn kh¶o, mÊy tr¨m n¨m dßng dâi r¹ng gia phong- LCN dÞch.

2
 C¸c triÒu Lª, NguyÔn, cïng nh©n d©n trong níc, víi ®¹o lý uèng
níc nhí nguån, ®· vinh danh lËp ®Òn mieu, nha thê vµ s¾c phong
thµnh hoµng ®Ó truy t cac vÞ tiªn liÖt kÓ trªn. Con chaus trong ho
cung co nha tho hang nam cung le, doidoi huong khoi.
Nh nhµ thê Hä L¹i th«n Ch»m x· Liªn ThuËn huyÖn Thanh Liªm
tØnh Hµ Nam thê B¾c B×nh hÇu L¹i §«n TÝn, vèn dßng dâi B¶o
TÝn hÇu L¹i Linh. Nhµ thê hä L¹i Quang L·ng Thanh Ho¸ thê Th¸i
thó L¹i Tiªn, Thuû tæ L¹i ThÕ Tiªn, HuyÖn Thõa L¹i ThÕ T¬ng,
Khiªm quèc c«ng L¹i ThÕ Khanh, LÔ quËn c«ng L¹i ThÕ Tíng (®êi
8), Ph¬ng quËn c«ng L¹i ThÕ HiÒn (®êi 9), Th¸i S¬n hÇu L¹i ThÕ
Gi¸p (®êi 9) vµ c¸c vÞ thÕ tæ hËu duÖ cña L¹i ThÕ Gi¸p. Ng«i nhµ
thê nµy trë thµnh Nhµ thê hä L¹i c¶ níc ®· ®îc xÕp lo¹i di tÝch
LÞch sö - V¨n ho¸ n¨m 1999. Nhµ thê hä L¹i th«n Chi Trung x· T©n
Chi huyÖn Tiªn Du tØnh B¾c Ninh thê An Mü HÇu L¹i Thóc MËu.
Nhµ thê hä L¹i chi §ång H¶i Th¸i B×nh thê Th¸i B¶o TÝn QuËn
C«ng L¹i ThÕ L¹c (®êi 4), cung ch¾t néi L¹i ThÕ ThiÖn (®êi 7) vµ
con L¹i Quy An (®êi 8), va chau L¹i ThÕ H÷u (®êi 9) cïng c¸c vÞ
thÕ tæ hËu duÖ cña L¹i ThÕ H÷u - thñy tæ cña chi nµy. Ng«i “Téc
MiÕu” thê L¹i §¹i Vong ThÕ Vinh thîng thîng ®¼ng thÇn còng
chÝnh lµ Nhµ thê Thuû tæ ngµnh trëng hä L¹i t¹i Thîng H÷u (x·
Nam V©n Thµnh phè Nam §Þnh), thê tõ ViÔn tæ Th¸i Thó L¹i Tiªn,
thuû tæ L¹i ThÕ Tiªn, HuyÖn Thõa L¹i ThÕ T¬ng ®Õn c¸c vÞ thÕ
tæ vÒ sau. Nhµ thê chi BÝch Khª x· Qu¶ng Hîp Qu¶ng X¬ng
Thanh Ho¸ thê §« ®èc Tiªn quËn c«ng L¹i L¬ng §Þnh (®êi 8). Nhµ
thê chi Thä H¶i Qu¶ng X¬ng Thanh Ho¸ thê Hµo quËn c«ng L¹i
ThÕ HiÓn (®êi 8). Nhµ thê chi Linh Lé x· Qu¶ng Hîp Qu¶ng X¬ng
Thanh Ho¸ thê §« ®èc L·ng quËn c«ng L¹i ThÕ Thêi (®êi 9) lµ
th©n phô §øc Bµ L¹i ThÞ Ngäc LÔ (®êi 10) – tÝn chñ hng c«ng
x©y dùng chïa Keo Th¸i B×nh. Nhµ thê hä L¹i chi Phï V©n Kim
B¶ng Hµ Nam thê Tiªn quËn c«ng L¹i ThÕ Duy, Trµo VÞ hÇu L¹i
ThÕ Hùu, Th¸i S¬n hÇu L¹i ThÕ Gi¸p (®Òu ®êi 9). ChÝnh hä L¹i
chi Phï V©n ®· ®îc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh göi th khen n¨m 1950
vÒ phong trµo “h¨ng h¸i tßng qu©n, b¶o vÖ ®Êt níc vµ gãp phÇn
chung søc kh¸ng chiÕn mäi mÆt ( thu Ho Chu tich). Nhµ thê hä
L¹i phêng NghÜa §« CÇu GiÊy Hµ Néi thê Th¸i S¬n hÇu L¹i ThÕ
3
Gi¸p (®êi 9), vµ L¹i Phó Qu¶ng, L¹i Thôc CÈn (®êi 10), võa ®îc
xÕp h¹ng Di tÝch lÞch sö Quèc gia Nhµ thê tæ nghÒ lµm giÊy s¾c
hä L¹i n¨m 2006. Nhµ thê Cæ Ninh KiÕn X¬ng Th¸i B×nh thê
QuyÒn quËn c«ng L¹i ThÕ Duy, ngêi cã c«ng lÊn biÓn khai hoang
më réng ®Êt ®ai vïng Kú B¸ h¶i khÈu (cöa Bo), còng ®· xÕp h¹ng
Di tÝch LÞch sö - V¨n ho¸. Nhµ thê chi M· Chiªn x· Yªn §ång Yªn M«
Ninh B×nh thê Vinh Léc hÇu L¹i ThÕ ViÔn (®êi 9) vµ Kh¸nh quËn
c«ng L¹i ThÕ Kh¸nh (®êi 10). Nhµ thê chi Yªn Ninh Yªn Kh¸nh Ninh
B×nh va Nhµ thê Thîng H÷u 4 Nam §Þnh tho Phuong quan cong
Lai The Hienf. Nhµ thê chi MÜ Lîi huyÖn Phó Léc Thõa Thiªn – HuÕ
thê NhuÖ Cêng hÇu Lai The Sach (®êi 9). Nhµ thê QuÇn Anh xãm
14 x· H¶i Trung H¶i HËu, Nam §Þnh thê Thuû tæ ngµnh thø L¹i
Xu©n Kh«ng (®êi 4). Nhµ thê hä L¹i ë Cæ Loa Hµ Néi thê TiÕn sÜ
L¹i Duy ChÝ, cã bia t«n vinh t¹i Van chi Cæ Loa. §Òn thê TiÕn sÜ
L¹i Kim B¶ng ë th«n Kim Quan x· Kim Giang huyÖn CÈm Giµng
tØnh H¶i D¬ng, víi ®Òn thê NguyÔn Th¸i B¹t cïng th«n, lµ hai
ng«i ®Òn ®îc t«n vinh “ TiÕt nghÜa song tõ" thêi Lª Trung Hng vµ
thêi NguyÔn. Nhµ thê hä L¹i ë ¤ MÔ x· T©n Hoµ Vò Th Th¸i B×nh
thê TiÕn sÜ L¹i MÉn. Nhµ thê hä L¹i ë Phï Lu x· §«ng Phï huyÖn
§«ng S¬n tØnh Thanh Ho¸ vµ ë Hoµ Ng¶i x· Thanh Hµ huyÖn
Thanh Liªm tØnh Hµ Nam thê TiÕn sÜ L¹i §¨ng TiÕn. Nhµ thê B»ng
Lôc x· Thôy Hoµ huyÖn Yªn Phong tØnh B¾c Ninh thê TiÕn sÜ
NguyÔn Quèc C¬ng tøc lµ L¹i Quèc C¬ng (c¶ chi hä nµy vèn lµ hä
L¹i ®æi sang hä NguyÔn, nay ®æi vÒ hä L¹i nh cò). Nhµ thê th«n
Ch»m x· Liªm ThuËn huyÖn Thanh Liªm Hµ Nam thê Trung Dòng t-
íng qu©n L¹i §«n TÝn, dßng dâi B¶o TÝn hÇu L¹i Linh thêi LÝ. §Æc
biÖt, §øc Bµ L¹i ThÞ Ngäc LÔ – tÝn chñ hng c«ng x©y dùng Chïa
Keo Th¸i B×nh ®îc t¹c bia ghi c«ng vµ tac tuong thê t¹i b¶n tù.
NhiÒu bËc tiªn liÖt ®îc phong lµ phóc thÇn thê t¹i ®Þa ph-
¬ng, nh Th¸i s D¬ng quèc c«ng L¹i ThÕ Vinh ®îc phong L¹i §¹i v-
¬ng thîng thîng ®¼ng thÇn. L¹i Xu©n Kh«ng: Dùc b¶o Trung hng
linh phï chi thÇn vµ §oan tóc T«n thÇn (Kh¶i §Þnh n¨m thø hai vµ
n¨m thø chÝn). L¹i ThÕ Khanh: §oan tóc Dùc b¶o Trung hng t«n
thÇn (Kh¶i §Þnh n¨m thø chÝn). L¹i ThÕ Duy: Dùc b¶o Trung hng
linh phï chi thÇn (Kh¶i §Þnh n¨m thø hai). L¹i Do·n Thµnh: PhÊn lùc
4
tíng qu©n (C¶nh Hng n¨m thø bèn m¬i t). L¹i §øc Hoµnh: Tr¸c mü
Dùc b¶o Trung hng thîng ®¼ng thÇn (Kh¶i §Þnh n¨m thø chÝn).
Dac biet Duc Ba Lai thi Ngoc Lex…rho tai ban tu.
Doi voi ho Lai o Viet nam, trong sè nh÷ng n¬i thê tù kÓ trªn,
nhµ thê hä L¹i ë Quang L·ng gi÷ mét vÞ trÝ ®Æc biÖt: 1- lµ n¬i
ph¸t tÝch cña tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c chi hä L¹i trong ca nuoc; 2- lµ
n¬i ®Çu tiªn thê Th¸i thó L¹i Tiªn, vÞ tæ ®Çu tiªn vµ duy nhÊt cña
hä L¹i ViÖt Nam; 3- lµ ®Çu mèi quy tô c¸c ngµnh con ch¸u cña
Thuû tæ L¹i ThÕ Tiªn nãi riªng vµ cña ViÔn tæ L¹i Tiªn nãi chung;
4- chÝnh n¬i ®©y ®· lu gi÷ ®îc nhiÒu dÊu Ên lÞch sö ph¶n ¸nh
thêi k× vÎ vang nhÊt cña hä L¹i thêi Lª Trung Hng víi 18 quËn
c«ng vµ 8 tiÕn sÜ cña c¶ hai triÒu Lª M¹c.
NhiÒu di tÝch lÞch sö – v¨n ho¸ næi tiÕng còng g¾n liÒn víi
tªn tuæi cña ch¸u con hä L¹i. Nh Di tÝch quèc gia chïa Keo – Th¸i
B×nh næi tiÕng trong c¶ níc, g¾n liÒn víi tªn tuæi ngêi con g¸i
quang vinh lµng Quang L·ng – L¹i ThÞ Ngäc LÔ. Di tÝch LÞch sö
quèc gia CÇu ngãi Chî L¬ng kiÕn tróc theo kiÓu thîng gia h¹ kiÒu
ë x· H¶i Anh huyÖn H¶i HËu – Nam §Þnh g¾n liÒn víi “tø tÝnh”
(bèn hä TrÇn, Vò, Hoµng, Ph¹m), “cöu téc” (chÝn hä L¹i, NguyÔn,
Lª, Bïi, Phan, §oµn, §ç vµ hai hä TrÇn, Vò kh¸c) ®· cã c«ng khai
th¸c ®Êt QuÇn Anh Nam §Þnh, trong ®ã Thuû tæ ngµnh thø hä
L¹i lµ L¹i Xu©n Kh«ng ®ãng vai trß næi bËt (theo QuÇn Anh tiÓu
sö, QuÇn Anh ®Þa chÝ, V¨n bia chïa Phóc S¬n huyÖn H¶i HËu).
Mét sù kiÖn ®Æc biÖt mang l¹i niÒm vinh dù vµ tù hµo cho c¶ hä
L¹i lµ n¨m 1950 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· göi th khen chi hä L¹i
Phï V©n Kim B¶ng Hµ Nam vÒ thµnh tÝch “h¨ng h¸i tßng qu©n,
b¶o vÖ ®Êt níc vµ gãp phÇn chung søc kh¸ng chiÕn mäi mÆt”.
trong th cã c©u: “T«i mong r»ng c¸c hä trong c¶ níc ViÖt
Nam, hä nµo còng nh hä L¹i Phï V©n th× ta kh«ng cÇn ph¶i
®¸nh mµ giÆc còng ph¶i lui. VËy t«i thay mÆt chÝnh phñ
níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ khen ngîi vµ c¶m ¬n Hä”.
Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm, c«ng lao vµ thµnh tÝch cña dßng hä L¹i
nh trªn, Nhµ thê tæ hä L¹i Quang L·ng ®· ®îc xÕp lo¹i Di tÝch –
LÞch sö (QuyÕt ®Þnh sè 483/Q§- VHTT ngµy 20 th¸ng 11 n¨m
2000 do së VHTT tØnh Thanh Ho¸ cÊp). Con ch¸u hä L¹i ë ViÖt
5
Nam trong Héi nghÞ c¸c chi hä L¹i toµn quèc (khu vùc miÒn b¾c)
häp ë NghÜa §« ngµy 03-6-2007 ®· nhat tri ®Ò nghÞ Bé V¨n ho¸ -
Th«ng tin xÐt xÕp lo¹i Di tÝch – Quèc gia ng«i Nhµ thê cã nhiÒu
dÊu Ên lÞch sö cã tinh chÊt toµn quèc nµy.

L¹i
Cao NguyÖn
NghÜa §« ngµy
03.06.2007