Së v¨n ho¸ th«ng tin Hµ Néi

Ban qu¶n lý di tÝch danh th¾ng

------------o0o------------

LýlÞch di tÝch

Nhµ thê hä l¹i

Phêng NghÜa §«, quËn CÇu GiÊy

I. Tªn gäi:

Di tÝch ®îc gäi theo tªn gäi cña dßng hä: nhµ thê hä
L¹i, ngoµi ra di tÝch kh«ng cã tªn gäi nµo kh¸c.

II. §Þa ®iÓm - ®êng ®i ®Õn di tÝch:

1. §Þa ®iÓm:

Nhµ thê hä L¹i hiÖn nay thuéc tæ 18, phêng NghÜa §«,
quËn CÇu GiÊy, thµnh phè Hµ Néi.

NghÜa §« lµ mét trong s¸u phêng cña quËn CÇu GiÊy:

PhÝa B¾c gi¸p phêng Xu©n La, phÝa §«ng gi¸p phêng Bëi
(thuéc quËn T©y Hå), phÝa T©y gi¸p phêng NghÜa T©n,
phÝa Nam gi¸p phêng DÞch Väng (thuéc quËn CÇu GiÊy).
NghÜa D« ngµy nay gåm 6 lµng cæ xa thuéc 3 x·: B¸i ¢n,
NghÜa §« vµ §oµi M«n cïng cã tªn N«m chung lµ kÎ Bëi. Thêi
NguyÔn, NghÜa §« thuéc tæng DÞch Väng, huyÖn Tõ Liªm,
phñ Quèc Oai, trÊn S¬n T©y, ®Õn n¨m Minh MÖnh thø 12
(1831) thuéc phñ Hoµi §øc, tØnh Hµ Néi. Tõ n¨m 1902 -
1942, thuéc tæng DÞch Väng, huyÖn Tõ Liªm, phñ Hoµi §øc,
tØnh Hµ §«ng. Sau n¨m 1942 thuéc §¹i lý ®Æc biÖt Hµ Néi.

1
Tõ 1961 NghÜa §« thuéc huyÖn Tõ Liªm, ngo¹i thµnh Hµ Néi,
®Õn n¨m 1997, NghÜa §« thuéc quËn CÇu GiÊy.

2. §êng ®Õn di tÝch:

Nhµ thê hä L¹i n»m c¸ch trung t©m thµnh phè kho¶ng
5 km vÒ phÝa T©y. §Ó ®Õn ®îc di tÝch du kh¸ch cã thÓ ®i
b»ng nhiÒu tuyÕn ®êng kh¸c nhau thuËn lîi vµ dÔ ®i h¬n
c¶ lµ tõ trung t©m bê Hå theo ®êng Trµng Thi - §iÖn Biªn
Phñ - Thuþ Khuª ®Õn chî Bëi rÏ tr¸i vµo lµng NghÌ. §i tiÕp
kho¶ng 100m cã c©y ®a lín, rÏ ph¶i vµo lµng kho¶ng 200m
n÷a lµ tíi di tÝch.

III. sù kiÖn - nh©n vËt lÞch sö:

NghÜa §« lµ vïng ®Êt cæ nèi tiÕng cña kinh thµnh

Th¨ng Long xa víi c¸c tªn lµng: Tiªn Thîng (tªn N«m lµ lµng
T©n), Trung Nha (tªn N«m lµ lµng NghÌ), V¹n Long (lµng
D©u) vµ An Phó, §oµi M«n, B¸i ¢n -®Òu gäi chung lµ KÎ Bëi,
mét tªn N«m rÊt cæ chØ vïng d©n c ë c¸c lµng phÝa t©y
nam hå T©y, ven hai con s«ng Thiªn Phï vµ T« LÞch. Tõ xa,
®©y lµ mét vïng cã vÞ trÝ quan träng trong lÞch sö dùng n-
íc vµ gi÷ níc cña d©n téc. Ngay tõ thÕ kû thø 10, Lª §¹i
Hµnh (980 - 1005) ®· cho ®ãng ®ån ë xø Phîng §¶o (tøc
lµng NghÌ ngµy nay) ®Ó chèng l¹i qu©n Tèng x©m lîc. §Õn
n¨m 1010, khi lý Th¸i Tæ dêi ®« tõ Hoa L ra Th¨ng Long
th× vïng Bëi cïng víi c¸c vïng trong thµnh §¹i La ®· rÊt trï
phó "mu«n vËt cùc kú giµu thÞnh ®«ng vui" cã nhiÒu nghÒ
thñ c«ng.

2
 NghÜa §« còng lµ m¶nh ®Êt cã truyÒn thèng hiÕu häc
víi nhiÒu trêng häc næi tiÕng trong lÞch sö. T¬ng truyÒn
vµo thêi Lý, cô Lý C«ng Èn ®· më trêng d¹y häc t¹i NghÜa
§«, cô ®· ®µo t¹o ®îc nhiÒu häc trß giái mµ tiªu biÓu lµ Lý
Thêng KiÖt - mét ngêi v¨n vâ song toµn, lµm quan ®Õn
chøc Th¸i Uý ®øng ®Çu hµng vâ. Sang thêi Lª cã trêng cña
Hoµng gi¸p NguyÔn §×nh Hoµn, thêi NguyÔn l¹i cã trêng
cña cô Tó §ôp NguyÔn §×nh §iÒn... vµ nhiÒu bËc ®¹i khoa
trong lÞch sö nh: NguyÔn Lan - ®ç Tam gi¸p tiÕn sü khoa
Nh©m Th×n, niªn hiÖu Hång §øc 3 (1472); §oµn Nh©n
Thôc - ®ç ®Ö nhÞ gi¸p tiÕn sü khoa Nh©m TuÊt, niªn hiÖu
C¶nh Thèng thø 5 (1520); NguyÔn Vinh ThÞnh - ®ç ®Ö tam
gi¸p tiÕn sü khoa thi Kû Hîi, niªn hiÖu VÜnh Thä 2 (1659);
TrÇn Toµn (1663 - 1715) ®ç ®Ö tam gi¸p ®ång tiÕn sü
khoa thi Canh Th×n, niªn hiÖu ChÝnh Hoµ 21 (1688);
NguyÔn Quèc Ng¹n, ®ç ®Ö tam gi¸p tiÕn sü khoa Êt Mïi,
niªn hiÖu C¶nh hng 36 (1775)...

Cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn khu d©n c, c¸c lµng

nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®îc h×nh thµnh vµ trë nªn
næi tiÕng cña kinh thµnh Th¨ng Long, nh cã thÓ kÓ: nghÒ
dÖt lÜnh ë lµng Sµi (TrÝch Sµi) lµng B¸i (B¸i ¢n), lo¹i lÜnh
næi tiÕng lµ lÜnh Bëi. NghÒ lµm giÊy ë lµng Hå (Hå KhÈu)
lµng §«ng (An §«ng) lµng An Th¸i, NghÜa §« (lµng NghÌ).
Lµng T©n, lµng D©u dÖt lôa hoa; lµng An Phó lµm ruéng
vµ nÊu kÑo m¹ch nha; lµng Hå, lµng §«ng, An Th¸i chuyªn
s¶n xuÊt lo¹i giÊy lÖnh, giÊy quú, giÊy moi, giÊy b¶n. C¸c
lµng nµy ®Òu cã tªn KÎ Bëi xa.

3
 GiÊy s¾c hä L¹i lµng NghÌ xuÊt hiÖn thêi Lª - TrÞnh ®êi
vua ThÇn T«ng vµ chóa TrÞnh Tr¸ng. Hä cã cô L¹i ThÕ Gi¸p
tíc Th¸i S¬n hÇu tµi kiªm v¨n vâ, lµm quan t¹i TriÒu ®×nh,
kÕt h«n víi Phi DiÖm Ch©u hiÖu Tõ An c«ng chóa , lµ con
g¸i chóa Thanh ®« v¬ng TrÞnh Tr¸ng. Khi Êy miÒn Tæng
S¬n, Nga S¬n, ThÇn Phï - Thanh Ho¸ cã giÆc cíp ph¸. TriÒu
®×nh cö Th¸i s¬n hÇu L¹i ThÕ Gi¸p ®i dÑp giÆc cøu d©n,
khi ra ®i Tõ An c«ng chóa phu nh©n vµ c¸c con ë l¹i kinh
thµnh kh«ng ®i theo (gia ph¶ cßn ghi dßng ch÷: Kú mÉu
d÷ chóng tö c t¹i t©y ®« thµnh Th¨ng Long v« håi Quang
L¨ng), v× thÕ nªn cã hä L¹i ë lµng NghÌ. Phu nh©n sinh ®îc
bèn ngêi con: L¹i Phó Qu¶ng lµ anh, em lµ L¹i Thôc CÈn, hai
con g¸i lµ L¹i ThÞ Tíc vµ L¹i ThÞ LÖnh, gia ®×nh ë ®©y
cïng lµm nghÒ thñ c«ng xeo giÊy vµ dÖt lôa, Th«n §«ng X·,
Hå KhÈu, An Th¸i s¶n xuÊt giÊy lÖnh, giÊy quú, giÊy b¶n,
giÊy moi... Riªng hä L¹i lµng NghÌ, cô L¹i Gi¶n Trùc lµ ch¸u
®Ých t«n cña Th¸i s¬n hÇu vµ Tõ An c«ng chóa, ph¸t minh
ra lo¹i giÊy khæ réng 0 m,70, dµi 1m70, ph¶i ba ngêi cÇm
khu«n míi xeo ®îc vµ dÇy gÊp 5 - 7 lÇn tê giÊy b¶n. Xong
®em nhuém mµu vµng da thÞ hay da ®ång, xung quanh tê
giÊy vÒ chuyÒn chi, hay triÖn gÊm hoa chanh, gi÷a vÏ
rång Èn trong m©y. GiÊy nµy ®Ó nhµ vua phong s¾c cho
c¸c b¸ch quan hay b¸ch thÇn cã c«ng víi d©n víi níc trong
c¸c lÔ ®¨ng quang hay kh¸nh thä v.v...

Nhµ vua thÊy giÊy bÒn, mµu ®Ñp, hoa v¨n khÐo nªn
ban ®Æc ©n cho Hä L¹i NghÜa §« ®îc ®éc quyÒn lµm giÊy
s¾c phong vµ ban cho hä tªn gäi lµ hä Kim Tiªn, con trai cô

4
Trùc ®îc cho chøc Ngù dông gi¸m Kim tiªn côc ®Ó chÞu
tr¸ch nhiÖm tr«ng coi s¶n xuÊt cung cÊp cho triÒu ®×nh.
GiÊy s¾c hä L¹i lµng NghÌ xuÊt hiÖn thêi Lª Trung Hng, ®êi
vua ThÇn T«ng vµ chóa TrÞnh Tr¸ng, b¾t ®Çu tõ Th¸i s¬n
hÇu L¹i ThÕ Gi¸p. L¹i ThÕ Gi¸p lµ con cña §« ®èc Tiªn quËn
c«ng L¹i ThÕ §Þnh, vèn dßng quyÒn quý hä L¹i, quª gèc ë
lµng Quang L·ng, huyÖn Tèng S¬n, xø Thanh Hoa, riªng thêi
Lª - TrÞnh, L¹i gia ®· cã 18 vÞ quËn c«ng mµ tiªu biÓu lµ
Th¸i s D¬ng quèc C«ng L¹i ThÕ Vinh vµ Th¸i TÓ khiªm quèc
c«ng L¹i ThÕ Khanh («ng néi cña L¹i ThÕ Gi¸p). Cô tæ lµ
quan huyÖn thõa L¹i ThÕ T¬ng, ch¸u xa ®êi cña Th¸i thó
L¹i Tiªn ®êi §«ng H¸n. L¹i ThÕ Gi¸p tµi kiªm v¨n vâ lµm
quan t¹i triÒu ®×nh kÕt duyªn víi bµ Phi DiÖm Ch©u hiÖu
Tõ An c«ng chóa.

Ch¸u ®êi thø t lµ cô L¹i Phó Vinh ®îc gi÷ chøc: Phô
quèc Thîng tíng qu©n CÈm y vÖ ®« t chØ huy sø Ngù dông
gi¸m Kim tiªn côc §« ThÞnh HÇu (Chøc Ngù dông gi¸m Kim
tiªn côc cø nèi tiÕp truyÒn l¹i cho c¸c con ch¸u ®êi sau qua
c¸c triÒu ®¹i: T©y S¬n, NguyÔn.... V× vËy miÒn Bëi ®Êt
Kinh kú cã c©u ca dao:

Tôc truyÒn con g¸i NghÜa §«

Quanh n¨m lµm giÊy cho vua ®îc nhê.

hay

Hä L¹i lµm giÊy s¾c vua,

Lµng L¸ng kÐo cê ë héi hïng ghª.

5
 Hä L¹i lµng NghÌ lµm giÊy cho nhµ vua mçi n¨m chØ cã
vµi ngh×n tê, cßn ph¶i lµm thªm giÊy moi, giÊy b¶n ®Ó
sinh sèng. ChØ ®Õn n¨m 1924, vua Kh¶i §Þnh lµm lÔ tø
tuÇn ®¹i Kh¸nh cã ban s¾c cho b¸ch quan vµ b¸ch thÇn c¶
níc nªn lÊy ®Õn trªn mét v¹n tê giÊy s¾c phong c¸c lo¹i.
Khi Êy cô L¹i Nïng ®îc cö lµm trëng hä trong giÊy tê cßn
viÕt ch÷ H¸n "Kim tiªn thÞ trëng L¹i Nïng", tøc cô x· VÞ
®øng ra nhËn lµm vÒ chia cho c¸c chi ph¸i trong hä cïng
lµm nh: chi Gi¸p cã cô phã Nhiªn, cô bÕp KiÖm, cô Tr¬ng
ThuËn...; chi Êt cô Phã Nham, cô Trïm Mêi.. Con ch¸u chi
nµo tËp hîp vµo chi Êy ®Ó cïng lµm vµ cßn ph¶i thuª thî vÏ
vÒ vÏ. Rßng r· gÇn mét n¨m míi xong, v× rång phîng ph¶i vÏ
tay, kh«ng ®îc in. §Êy lµ thêi thÞnh vîng nhÊt cña nghÒ
giÊy s¾c hä L¹i.

IV. GiÊy s¾c phong cã hai lo¹i:

1. Phong B¸ch Quan cã ba h¹ng:

- NhÊt h¹ng c¸o s¾c: Lo¹i nµy dµi trªn 2m réng

0m,70, ph¶i cã n¨m ngêi xeo mét tê giÊy. Sau khi båi nhuém
mµu xong, xung quanh ph¶i vÏ rång ë ®êng viÒn, cã 6 con
rång con bß xung quanh, gi÷a tê giÊy vÏ con rång lín, mÆt
sau vÏ tø linh long, ly, quy, phîng.

- NhÞ h¹ng c¸o s¾c: Khæ 1m8 x 0m70, lo¹i nµy 4 ngêi
xeo. §êng viÒn vÏ chuyÒn chi, gi÷a vÏ rång, mÆt sau vÏ nhÞ
linh, mét con phîng ngËm cuèn th vµ mét con kú l©n.

- Tam h¹ng c¸o s¾c: Khæ 1m60 x 0m60 xung quanh in

triÖn gÊm (lo¹i nµy ®îc in), mÆt giÊy in n¨m triÖn ngò tinh;

6
bèn gãc bèn triÖn phÝa trªn gi¸p biªn kho¶ng gi÷a mét
triÖn, mÆt sau in: cuèn th, bÇu rîu. Lo¹i giÊy nµy ph¶i ba
ngêi xeo.

2. S¾c phong cho b¸ch thÇn gåm cã:

- Thîng ®¼ng thÇn: khu«n khæ lo¹i giÊy nµy cïng

lo¹i víi tam h¹ng c¸o s¾c. Thîng ®¼ng xung quanh in triÖn
hoa chanh, bèn gãc in b¶n in thÊt tinh, gi÷a gÇn gi¸p ®êng
viÒn in ngò tinh, gi÷a vÏ long ¸m, mÆt sau in tø linh. Lo¹i
giÊy nµy ®îc phÐp in.

V. Nguyªn liÖu lµm giÊy cïng c¸ch sö dông nguyªn liÖu.

Nguyªn liÖu lµm giÊy chñ yÕu lµ vá c©y giã, ngoµi ra

ngêi ta cßn dïng c¸c lo¹i vá c©y kh¸c nh: vá c©y díng, vá
bo, vá kÔnh, r¬m, b«ng goßn.v.v... Nhng chØ cã vá dã lµ
h¹ng nhÊt. C©y dã ph¶i trång ba n¨m míi ®îc thu ho¹ch,
ngêi ta trång dã hai bªn bê s«ng Thao tõ L©m Thao lªn
®Õn Yªn B¸i, Cæ Phóc. C¸c nhµ bu«n dã thêng tô héi ë Vò
În råi tËp kÕt vÒ bÕn ChÌm. Ýt l©u sau, c¸c hé ë Yªn Th¸i
më hiÖu bu«n nªn cã nhµ bu«n dã ë Bëi.

Sö dông dã: NghÒ giÊy nã liªn quan ®Õn nhiÒu

kh©u s¶n xuÊt nh dã ph¶i thuª ngêi §¹i Tõ chuyªn nÊu dã.
Dã ph¶i th¶ xuèng ao nhá, níc trong vµi ngµy cho ngÊm níc
lµm mÒm vá dã. Xong vít lªn rì ra xÐ vá dã lµm 2 - 3 m¶nh,
v× bÑ dã to b»ng bµn tay vµ c©y dã th× dµi 3 - 4m. Råi
buéc dã l¹i tõng con mét, gäi lµ con b×a. Råi l¹i th¶ xuèng
ao v«i vµi h«m vít lªn cho vµo v«i níc v«i ®Æc, dËn kü gäi
lµ "muèi v«i". Sau ®ã xÕp vµo v¹c ®Ó ®un ®¸y v¹c lµ ch¶o

7
to, ®æ níc vµo vµ díi ®èt cñi ®Ó vá dã chÝn b»ng h¬i. Khi
xong dì ra mang tr¶ cho tõng gia ®×nh. C¸c gia ®×nh l¹i
thuª bµ con lµng C¸o §Ønh ngåi lét vá ngoµi bÑ dã. PhÇn
ruét gäi lµ "tr¾ng" ®Ó riªng ®Ó s¶n xuÊt c¸c lo¹i giÊy tèt.
PhÇn vá ®Ó s¶n xuÊt giÊy moi... Mµ moi ph¶i thuª thî ®¹p
nh nhµ n«ng ®¹p lóa, cho bong hÕt vá ®en, xong ®em ra
bÓ ng©m röa s¹ch vÈy gäi lµ "dµo b×a" råi bá vµo "c¸i
trãng" to b»ng nöa c¸i chiÕu th¶ ë trong bÓ. Ruét dã
("tr¾ng") còng ph¶i th¶ vµo trãng ®Ó ng©m. Sau vµi
ngµy, vít ra sµng to ®Ó röa, råi mang ng©m vµo v¹i hay
chum ®æ níc trong vµo ng©m vµi ngµy, thÊy b×a bë th×
vít ra sät nhÆt l¹i c¸c mÊu ®en, c¸c m¾t dã, c¸c gèc cøng
bá ra. Vá moi còng vËy. Sau ®ã mang b×a ra cèi gi·, gi·
xong mang ra s«ng hay ao níc trong ®Ó ®·i (gäi lµ "®·i
b×a") b»ng chiÕc r¸ to ®êng kÝnh chõng mét mÐt ®Ó cho
ra hÕt níc bÈn, níc v«i cßn sãt l¹i trong b×a. Kh«ng ®·i
khÐo, bét b×a cã thÓ tr«i qua khe nan r¸ ra ngoµi. Nguyªn
liÖu cã råi, ngêi ta ®æ níc vµo bÓ xeo cho "b×a" vµo, lÊy
hai ngän tre hai ngêi ®øng hai bªn ®¸nh trén cho bét dã
t¬i ra, gäi lµ "kÐo tÇu". Khi bät ®· në ®¹t yªu cÇu (bét
cµng në cµng t¨ng s¶n phÈm, phÈm chÊt giÊy cµng ®Ñp).
TiÕp ®ã ngêi ta cho r¸ to vµo ch¾t bít níc trong tÇu xeo
®æ ®i ®é 1/3. Sau ®ã, lÊy gç mß (gç mß cã t¸c dông lµm
cho bét dã tr¬n, thî xeo dÔ rïng, tê giÊy ®Òu ®Æn, kh«ng
bÞ chç dµy chç máng) ®· bµo vµ ng©m níc, cho vµo cèi lÊy
ch©n ®¹p cho ra chÊt nhít läc ®æ vµo tÇu xeo, quÊy lén
víi bét dã cho ®Òu, gç mß kh«ng thÓ cho nhiÒu vµ kh«ng

8
thÓ Ýt. Xong ®Æt c¸c tÊm phªn nøa lªn trªn cho thî vµo
xeo.

GiÊy s¾c phong cÇn nhÆt chän bia kü h¬n, ngoµi

"b×a" dã kh«ng ®îc pha thªm thø bét nµo kh¸c. Ngêi xeo
giÊy s¾c trong hä chØ cã sè Ýt ngêi xeo. Ngêi xeo cuèi cïng
lµ cô L¹i Thi Ph¬ng, còng ®· mÊt 3 n¨m nay (lóc 90 tuæi).
C¸c lo¹i giÊy khi xeo xong mang Ðp cho hÕt níc, bãc ra tõng
tê råi can lªn båi can. Båi can lµ c¸i lß xÊy dµi chõng 4m
cao 2m cã 2 cöa ®Çu vµ ®u«i ®Ó cho r¬m, r¹, trÊu, cñi,
nøa.... dèt lªn dÓ cho kh« giÊy. C¸c lo¹i giÊy ®Òu ph¶i lµm
thÕ. Riªng giÊy s¾c, sau c«ng ®o¹n nµy ph¶i qua c¸c kh©u
chÕ biÕn, nhuém mµu. Sau ®ã ph¶i mang nghÌ. NghÌ giÊy
ph¶i ®Ó mét thÕp giÊy chõng 100 tê lªn trªn hßn ®¸ nghÌ.
Hai ngêi nghÌ, chÇy nghÌ cao 1m60, mÆt g¬ng chÇy ®êng
kÝnh 0m20. Hai ngêi ®øng ®èi diÖn nhau mµ nghÌ. Khi
®Çu tiÕng chµy bÞch bÞch, tiÕng chµy nghe ®anh vang ®i
xa míi lµ ®îc. NghÌ kh«ng khÐo sÏ bÞ r¸ch giÊy. T¸c dông
cña nghÌ lµm cho giÊy ®anh l¹i, kÕt dÝnh chÆt víi nhau t¹o
thªm ®é bÒn dai vµ mÆt giÊy tr¬n nh½n. Khi vÏ ngßi bót
tr¬n dÔ bay lîn rång m©y. GiÊy ngµy xa vÏ b»ng vµng b¹c
thËt sau nµy vÏ b»ng ng©n nhò vµ kim nhò.

VI. Lo¹i h×nh di tÝch - niªn ®¹i x©y dùng vµ nh÷ng lÇn
trung tu söa ch÷a:

1. Lo¹i h×nh di tÝch:

- Nhµ thê hä L¹i lµ mét di tÝch kiÕn tróc céng ®ång

thùc hiÖn chøc n¨ng "Uèng níc nhí nguån" thÓ hiÖn ®¹o

9
®øc cña d©n téc ta ®èi víi tæ tiªn. Theo c¸ch ph©n lo¹i
hiÖn nay th× nhµ thê hä L¹i thuéc lo¹i h×nh di tÝch lÞch sö.

2. Niªn ®¹i x©y dùng vµ nh÷ng lÇn trïng tu, söa

ch÷a:

Theo lêi kÓ cña c¸c con ch¸u trong dßng hä th× nhµ
thê hä L¹i ®îc x©y dùng n¨m 1943. HiÖn nay trªn c©u ®Çu
nhµ thê vÉn cßn dßng ch÷: "Hoµng triÒu B¶o §¹i thËp tø
niªn, tuÕ thø...".

N¨m 1993, di tÝch ®îc trïng tu lín, x©y têng bao, lµm
s©n, t«n nÒn, ®¶o ngãi chèng dét, quÐt v«i v.v...

VII. Kh¶o t¶ di tÝch:

Nhµ thê hä L¹i ®îc to¹ l¹c trªn khu ®Êt cã diÖn tÝch
143m2, ë gi÷a khu d©n c cña lµng, xung quanh têng bao
t¸ch dêi víi khu ë cña con ch¸u dßng hä. Tæng thÎ mÆt
b»ng bao gåm c¸c h¹ng môc: cæng, s©n vµ nhµ thê.

Cæng: ®îc x©y b»ng g¹ch cao kho¶ng 2,5m, räng

1,2m lµm d¹ng chång diªm, m¸i lîp ngãi gi¶ èng, ®Ønh mãc
m¸i ®¾p næi h×nh mÆt trêi, phÝa díi ®¾p 3 ch÷ H¸n Sö
Tr¹ch Nh©n (Chän ®iÒu nh©n mµ ë), hai bªn còng ®¾p
c¸c ®«i c©u ®èi b»ng ch÷ H¸n.

S©n: Cã diÖn tÝch nhá, nÒn l¸t g¹ch vu«ng. Qua cæng
vµ s©n, ta bíc vµo nhµ thê.

Nhµ thê ®îc x©y theo d¹ng ch÷ nhÊt gåm 3 gian theo
kiÓu têng håi bÝt dèc tay ngai, m¸i lîp ngãi t©y, nÒn l¸t
g¹ch vu«ng ®á. Tõ ngoµi vµo ®îc træ 3 cöa, c¸c cöa ®Çu

10
lµm b»ng c¸nh gç, réng 1m, trang trÝ c¸c kiÓu hoa vµ ®îc
quÐt s¬n mµu n©u. PhÝa tríc hiªn lµ hai trô biÓu cao chõng
5m, ®Ønh trô ®¾p bèn chim phîng chôm ®u«i vµo nhau
t¹o thµnh h×nh tr¸i giµnh c¸ch ®iÖu, phÝa díi c¸c « lång
®Ìn trang trÝ hoa v¨n ch÷ triÖn, th©n trô ®Ó tr¬n kh«ng
trang trÝ.

Bé khung nhµ thê gåm 4 thøc v× b»ng gç ®îc lµm

kiÓu kÌo cÇu qu¸ giang ®¬n gi¶n. Trong nhµ thê, s¸t têng
hËu gian gi÷a x©y bôc cao kiÓu mét ban thê víi d¸ng vÎ h-
¬ng ¸n lµm n¬i ®Æt ®å thê tù. BÖ thê x©y cao kho¶ng
1m20, phÝa trong cïng ®Æt mét ngai thê nhá b»ng gç s¬n
son thÕp vµng. Ngai cao kho¶ng 80cm ®îc ch¹m 6 cét tay
ngai h×nh con triÖn cßn víi c¸c ®Çu rång, ®Çu tay ngai
còng ch¹m dÇu rång ngËm h¹t ngäc, hai thµnh bªn cña ngai
lµ phîng vò, lng ngai ch¹m mÆt hæ phï, phÝa tríc ngai ®Æt
mét gi¸ g¬m. ChÝnh gi÷a bÖ thê lµ b¸t h¬ng ®ång to,
xung quanh trang trÝ rång chÇu mÆt trêi, phÇn ®¸y cña
b¸t h¬ng trang trÝ c¸c c¸nh sen c¸ch ®iÖu, hai bªn cña b¸t
h¬ng ®Æt mét sè ®å thê tù nhá.

PhÝa tríc ban thê treo 2 bøc ®¹i tù, bøc ngoµi ghi:
"Chiªu t lai høa", cã nghÜa (¸nh s¸ng huyÒn diÖu mang
®Õn), cßn ®¹i tù phÝa trong ghi: "V¹n thÕ vÜnh L¹i" cã
nghÜa: hä L¹i trêng tån m·i m·i vµ phÝa díi lµ ®«i c©u ®èi
b»ng ch÷ H¸n:

NiÖm tæ luËt t §« ThÞnh hÇu chÝkim vi liÖt,

B¸i qu©n chi tø Kim tiªn côc chÊn cæ h÷u quang.

11
 T¹m dÞch:

Hai gian bªn còng x©y mét bÖ thê cao kho¶ng 1m ®Ó

lµm n¬i thê tù. Gian bªn ph¶i s¸t têng g¾n mét bia ®¸ thay
cho bµi vÞ víi néi dung: "C« qu¶ nam n÷ tßng phèi" (nghÜa
lµ: thê c¸c c« cËu kh«ng cã con), gian bªn tr¸i thê c¸c iÖt sü
cña hä L¹i ®· hy sinh trong hai cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n
téc. Trªn hai c©u ®Çu cña nhµ thê cßn ghi dßng ch÷:
Cµn nguyªn hanh lîi trinh
Kim tiªn thÞ tõ ®êng
T¹m dÞch:

VIII. Nh÷ng di vËt cã trong di tÝch:

Nhµ thê hä L¹i míi ®îc x©y dùng tõ n¨m 1943, nhng
do nhiÒu nguyªn nh©n, ®Æc biÖt lµ qua c¸c cuéc kh¸ng
chiÕn cña d©n téc nªn phÇn lín c¸c di vËt ®Òu bÞ thÊt l¹c
hoÆc h háng. Sau ngµy hoµ b×nh lËp l¹i, dßng hä míi cã
®iÒu kiÖn su tÇm l¹i nh÷ng hiÖn vËt ®· mÊt vµ bæ sung
thªm mét sè di vËt ®· bÞ h háng. HiÖn nay trong di tÝch
cßn mét sè di vËt sau:
- 01 cuèn gia ph¶ hä L¹i
- 02 bøc hoµnh phi
- 02 ®«i c©u ®èi.
- 02 b¸t h¬ng gèm
- 01 b¸t h¬ng ®ång

12
 - 01 ngai thê
- 02 ®«i ®éc b×nh nhá vµ mét sè ®å thê tù kh¸c...

IX. §¸nh gi¸ gi¸ trÞ cña di tÝch:

Nhµ thê hä l¹i lµ c«ng tr×nh kiÕn tróc t«n gi¸o thê
cóng tæ tiªn thÓ hiÖn ®¹o lý cao ®Ñp "Uèng níc nhí
nguån" cña d©n téc ta, ®ång thêi qua ®©y gi¸o dôc cho
thÕ hÖ trÎ biÕt tr©n träng g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn
thèng tèt ®Ñp cña tæ tiªn ®Ó l¹i cho c¸c thÕ hÖ h«m nay.
Di tÝch n»m trong mét vïng ®Êt cæ cña kinh thµnh §¹i La x-
a - n¬i hîp lu cña hai con s«ng Thiªn Phï vµ T« LÞch, m¶nh
®Êt nµy cã vÞ trÝ chiÕn lîc cùc kú quan träng ngay tõ thÕ
kû thø X, khi vua Lª Hoµn ®· cho ®ãng ®ån bèt t¹i ®©y
®Ó chèng qu©n Tèng x©m lîc... mµ dÊu tÝch cßn l¹i lµ c¸c
di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ cßn l¹i ®Õn ngµy nay nh: §×nh lµng
NghÌ thê tíng cña vua Lª §¹i Hµnh lµTrÇn C«ng TÝch cïng
phu nh©n lµ Hång N¬ng, QuÕ N¬ng ; ®×nh chïa B¸i ¢n -
nh÷ng di tÝch t¬ng truyÒn ®îc x©y dùng tõ thêi Lý; chïa
Quang ¢n, chïa D©u... vµ xa h¬n lµ c¶ mét hÖ thèng di
tÝch cña vïng Bëi næi tiÕng nh: §Êu ®ong qu©n ë §oµi
M«n, ®×nh An Th¸i, chïa Vâng ThÞ, ®×nh TrÝch Sµi, ®Òn
Thuþ Khuª, chïa Thiªn Niªn... nh cµng lµm t¨ng gi¸ trÞ cho
di tÝch vµ gãp phÇn lµm phong phó thªm nh÷ng gi¸ trÞ v¨n
ho¸ truyÒn thèng cña ®Þa ph¬ng trªn m¶nh ®Êt ngµn n¨m
v¨n hiÕn.

Nhµ thê hä L¹i ®îc x©y dùng nªn ®Ó thê «ng tæ nghÒ
lµm giÊy s¾c phong lµ L¹i ThÕ Gi¸p - ngêi ®· kÕt duyªn víi
c«ng chóa DiÖm Ch©u, hiÖu Tõ An, con g¸i chóa TrÞnh

13
Tr¸ng vµ còng tõ ®ã hä L¹i ®îc ®éc quyÒn lµm giÊy s¾c
®Ó cung cÊp cho triÒu ®×nh. Qua nhiÒu biÕn ®éng cña
lÞch sö, song giÊy s¾c vÉn lu«n gi÷ ®îc chç ®øng cña
m×nh vµ cµng kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña nã trong x· héi
phong kiÕn. GiÊy s¾c hay giÊy "Long §»ng" lµ mét lo¹i giÊy
rÊt quý hiÕm bëi c¸c ®Æc tÝnh vµ kh¶ n¨ng bÒn bØ cña nã
nªn ®îc dïng vµo viÖc phong s¾c cho c¸c quan trong triÒu
hay phong thÇn trong c¸c di tÝch ®×nh, ®Òn, miÕu... Qua
h¬n 300 n¨m tån t¹i, nghÒ lµm giÊy s¾c còng cã nh÷ng bíc
th¨ng trÇm, song ®©y vÉn lµ mét s¶n phÈm ®éc ®¸o cña
hä L¹i vµ kh¼ng ®Þnh ®îc chç ®øng cña nã trong x· héi
phong kiÕn. §Ó cã mét tê giÊy s¾c, ngêi nghÖ nh©n ph¶i
tr¶i qua mét qu¸ tr×nh lao ®éng vÊt v¶ víi nh÷ng s¸ng t¹o
t×m tßi ®Ó chÕ biÕn tõ mét thø vá c©y dã qua nhiÒu
c«ng ®o¹n vµ c¸c kh©u kü thuËt nh ng©m níc l¹nh, níc v«i,
röa s¹ch, tíc vá råi ®Õn c¸c kh©u seo, nghÌ, hå vµ cuèi cïng
míi lµ kh©u vÏ... trë thµnh tê giÊy s¾c cã thÓ tån t¹i tíi vµi
tr¨m n¨m mµ kh«ng bÞ mèi mät, ®ã lµ sù kÕt hîp gi÷a kü
thuËt vµ nghÖ thuËt, gi÷a bÝ quyÕt nghÒ vµ sù häc hái
t×m tßi s¸ng t¹o, víi c¶ sù khÐo lÐo, tµi hoa cña ®«i bµn
tay ngêi thî vÏ... TÊt c¶ ®Ó thµnh phÈm cuèi cïng lµ mét tê
giÊy s¾c lÊp l¸nh nÐt rång m©y - mét ®Æc trng c¬ b¶n
cña v¨n ho¸ ViÖt Nam. ChÝnh bëi nh÷ng ®Æc tÝnh u viÖt
nãi trªn mµ giÊy s¾c cña hä L¹i ®· trë nªn næi tiÕng vµ trë
thµnh b¶o vËt quèc gia suèt tõ thêi Lª - TrÞnh ®Õn thêi
NguyÔn vµ kÐo dµi cho ®Õn n¨m 1944 th× míi chÊm døt.
Ngµy nay, díi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, nghÒ

14
lµm giÊy cña hä L¹i kh«ng cßn tån t¹i, hiÖn t¹i hä L¹i chØ
cßn mét ngêi duy nhÊt cßn gi÷ bÝ quyÕt cña nghÒ, ®ã lµ
nghÖ nh©n L¹i Phó Bµn ®· ngoµi 80 tuæi, song nh÷ng g×
mµ giÊy s¾c ®Ó l¹i thËt ®¸ng tr©n träng vµ tù hµo.
Nh÷ng rång m©y trªn nÒn giÊy gÊm thuë xa sÏ m·i m·i cßn
l¹i trong t©m thøc ngêi ViÖt qua c¸c s¾c phong hiÖn cßn lu
gi÷ trong c¸c ®×nh, ®Òn, chïa, miÕu... Nã lµ b»ng chøng
cho sù ®ãng gãp cña mét dßng hä ®èi víi sù ph¸t triÓn cña
lÞch sö ®Êt níc, lÞch sö ®Þa ph¬ng, lÞch sö lµng nghÒ thñ
c«ng truyÒn thèng cña ngêi ViÖt nãi chung vµ cña ®Êt
Th¨ng Long - KÎ chî nãi riªng vµ gãp phÇn lµm giµu thªm,
®a d¹ng, phong phó thªm b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ViÖt
Nam. Qua ®©y còng ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh lao ®éng cÇn cï,
s¸ng t¹o cña «ng cha ta, mµ cô thÓ h¬n lµ cña dßng hä -
Hä L¹i trong viÖc lµm ra c¸c s¶n phÈm giÊy s¾c ®Ó l¹i ®Õn
ngµy nay.
Th¨ng Long - Hµ Néi chuÈn bÞ bíc vµo 1000 n¨m tuæi,
mét trong nh÷ng viÖc cÊp thiÕt cña chóng ta lµ g×n gi÷
nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng nãi chung trong ®ã cã
c¸c lµng nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng nãi riªng mµ nghÒ
giÊy s¾c ë NghÜa §« còng lµ mét trong nh÷ng ®iÒu ®¸ng
quan t©m. T¹i triÓn l·m vÒ giÊy Long §»ng ®îc tæ chøc vµo
th¸ng 6 n¨m 2003 t¹i Hµ Néi díi sù gióp ®ì cña ChÝnh phñ
NhËt B¶n ®· kh¼ng ®Þnh vÒ tÝnh bÒn bØ cña giÊy s¾c
phong cã tuæi thä gÊp 10 lÇn c¸c lo¹i giÊy c«ng nghiÖp vµ
còng sau triÓn l·m nµy, côc Di s¶n V¨n ho¸ phèi hîp víi B¶o
tµng D©n téc häc ViÖt Nam, ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m sÏ

15
tiÕn hµnh kh«i phôc l¹i nghÒ giÊy s¾c t¹i mét xëng s¶n
xuÊt t¹i B¶o tµng D©n téc häc ViÖt Nam. Chóng ta hy väng
mét ngµy kh«ng xa, giÊy s¾c sÏ xuÊt hiÖn trë l¹i, ®ã còng
lµ ®iÒu mong muèn cña nh÷ng ai ®·, ®ang vµ tõng quan
t©m ®Õn nghÒ giÊy s¾c cña Th¨ng Long - Hµ Néi.
X. HiÖn tr¹ng di tÝch.
Nhµ thê hä L¹i NghÜa §« hiÖn nay do dßng hä trùc
tiÕp qu¶n lý, c¸c con ch¸u hä L¹i vÉn thêng xuyªn ch¨m lo,
quÐt dän, söa ch÷a kÞp thêi nh÷ng h¹ng môc h háng,
xuèng cÊp nªn di tÝch lu«n phong quang, s¹ch sÏ. Nhµ thê
hä L¹i ®· cã têng bao xung quanh, t¸ch biÖt víi n¬i ë cña
con ch¸u trong mét khu«n viªn riªng biÖt nªn kh«ng cã
hiÖn tîng lÊn chiÕm hay vi ph¹m ®Êt ®ai x¶y ra t¹i di tÝch.
XI. C¸c ph¬ng ¸n b¶o vÖ di tÝch:
Nhµ thê hä L¹i lµ mét di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ tiªu biÓu
cña mét dßng hä ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh trong
kho tµng di s¶n v¨n ho¸ d©n téc, n¬i b¶o lu nh÷ng gi¸ trÞ
v¨n ho¸ céng ®ång nãi chung. §Ó b¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸
trÞ cña di tÝch chÝnh quyÒn vµ nh©n d©n ®Þa ph¬ng mµ
tríc hÕt lµ dßng hä cÇn cã kÕ ho¹ch thêng xuyªn chèng
xuèng cÊp cho di tÝch, tu söa kÞp thêi nh÷ng chç h háng
phèi hîp víi chÝnh quyÒn vµ ngµnh v¨n ho¸ tuyªn truyÒn vÒ
truyÒn thèng vµ nh÷ng ®ãng gãp cña dßng hä ®èi víi quª
h¬ng, ®Êt níc, ®ång thêi gi¸o dôc cho thÕ hÖ trÎ thªm
tr©n träng, g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng
cña ®Þa ph¬ng.
XII. C¬ së ph¸p lý ®Ó b¶o vÖ di tÝch:

16
 §Ó t¹o c¬ së ph¸p lý theo tinh thÇn LuËt Di s¶n v¨n
ho¸ ®îc Quèc héi níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam,
kho¸ X, kú häp thø 9 th«ng qua ngµy 29/6/2001, ban Qu¶n
lý Di tÝch vµ Danh th¾ng Hµ Néi ®· lËp hå s¬ khoa häc, hå
s¬ ph¸p lý ®Ò nghÞ Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ra quyÕt ®Þnh
xÕp h¹ng Nhµ thê hä L¹i.
XIII. Tµi liÖu tham kh¶o:
1. LÞch triÒu hiÕn ch¬ng l¹i chÝ tËp I - NXB KHXH 1986.
2. Lµng x· ngo¹i thµnh x· héi - NXB KHXH - 1985.
3. Tªn lµng x· ViÖt Nam nöa ®Çu thÕ kû XIX - NXBXH -
1981.
4. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ - NXB Hµ Néi - 1971.
5. Tang th¬ng ngÉu lôc - NXB V¨n häc - 2001.
6. Tõ s«ng T« ®Õn s«ng NhuÖ - NXB VH - 1986.
7. LÞch sö phêng NghÜa §« (1930-1999) - Hµ Néi 2000.
8. T liÖu H¸n n«m cã trong di tÝch.
9. T liÖu t¹i Ban QlDT - DT Hµ Néi.
10. Lµng nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ViÖt Nam - NXB VHTT
- 1997.
11. Th¨ng Long Hµ Néi thÕ kû XVII - XVIII - XIX - Héi sö häc
ViÖt Nam - 1993.
12. Bµi ®¨ng trªn c¸c b¸o; V¨n ho¸, ThÓ thao v¨n ho¸, Hµ
Néi míi, Ngêi Hµ Néi, Khoa häc vµ ®êi sèng, Lao ®éng,
Ph¸p luËt thµnh phè Hå ChÝ Minh, An ninh thñ ®«, Sµi
Gßn gi¶i ph¸p, §¹i ®oµn kÕt, Phô n÷ Thñ ®«, ThÕ giíi
¶nh, Nh©n d©n, Vietnam Revew, Kinh tÕ vµ ®« thÞ,
t¹p chÝ Heritage, t¹p chÝ Xa - Nay, t¹p chÝ ThÕ giíi trong
ta.v.v... tõ n¨m 2000 - 2005.
13. Ph¶ hä L¹i 1990 (Lu hµnh trong dßng hä).

17
 XIV. KiÕn nghÞ.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng néi dung gi¸ trÞ ®· nªu trªn, ®Ò
nghÞ Bé V¨n ho¸ - Th«ng tin ra quyÕt ®Þnh xÕp h¹ng nhµ
thê hä L¹i lµ di tÝch lÞch sö.
Hµ Néi, ngµy...... th¸ng ...... n¨m 200....
Ngêi viÕt hå s¬

NguyÔn ThÞ Thanh

Së v¨n ho¸ th«ng tin Ban QLDT vµ DT

18