Esej o teorii motywacji

Wojciech Stenowicz wojciech.stenowicz@gmail.com The fact that all normal children acquire essentially comparable grammars of great complexity with remarkable rapidity suggests that human beings are somehow specially designed to do this, with data-handling or 'hypothesis-formulating' ability of unknown character and complexity. Avram Noam Chomsky

Chciabym zestawi kilka podstawowych informacji o wybranych mechanizmach wewntrznej motywacji: blu, lku i cierpieniu. W wyniku analizy chciabym zasugerowa jak naley rozumie ich funkcje. Zestawienie ich obok siebie pokae analogie oraz uzupeniajce si obszary, w ktrych dziaaj. Wyjanienie Motywacja bdzie tu rozumiana jako gwna przyczyna dziaania. "Gwna" w znaczeniu, e bez niej dziaanie by nie wystpio. Moe lepsze sowo "bezporednia" wymagaoby wczenia opisu procesw fizjologicznych pobudzanych przez czynniki kulturowe, co przekracza zakres eseju. Nie jest tu rwnie mowa o motywacji jako "sile prowadzcej do osigania celu" czy "gotowoci do podjcia dziaania". Analiza "pozytywnych" (jak na przykad denie do odczuwania przyjemnoci) mechanizmw motywacji moe by tematem odrbnego eseju (cho w wietle przedstawionych dalej wnioskw mog si one okaza jedynie obrazami opisanych tu mechanizmw). Bl Bl posiada prost do zrozumienia funkcj motywacyjn, dlatego pokazuj j na pocztku aby atwiej byo zrozumie opisane w dalszej czci mechanizmy lku i cierpienia. Bl dostarcza nam informacji, e nasz organizm znajduje si si w stanie fizycznego zagroenia. Jeeli na przykad woymy rk do ognia odczuwamy to od razu i to bardzo nieprzyjemnie. Bl zmusza nas do reakcji. Reakcja ta bywa czsto natychmiastowa (odruch bezwarunkowy - rk z ognia zabieramy zanim zdymy o tym pomyle). Tam, gdzie reakcja bezwarunkowa nie wystpuje, priorytet dziaania zwizanego z reakcj na bl jest bardzo wysoki: kiedy boli nas zb mylimy gwnie o tym aby co z tym zrobi, podobnie, kiedy bol nas minie ng po dugotrwaym marszu myl o odpoczynku jest bardzo natarczywa. Ciekawe jest to, e w codziennym yciu mamy bardzo negatywny stosunek do blu. Uwaamy, e jest "zy" i dymy do jego likwidacji (firmy produkujce rodki przeciwblowe funkcjonuj dziki temu bardzo dobrze). Marzenie o "wiecie bez blu" wydaje nam si uzasadnione, a kiedy bl odczuwamy, uwaamy, e jest to niczym nieuzasadniona kara. Warto jednak wiedzie, e wiat bez blu istnieje. Rzadki defekt genetyczny (CIPA - wrodzona niewraliwo na bl z anhydroz) powoduje, e ludzie nim dotknici nigdy nie odczuwaj adnego blu. Nawet ci z nich, ktrzy maj najlepsz opiek rzadko doywaj 20 roku ycia. Umieraj najczciej na infekcje, zakaenia (nie wiedz, e si skaleczyli), odgryzaj sobie jzyki, prawie bez przerwy krwawi od mniejszych czy wikszych urazw.

Bl jest reakcj naszego organizmu na jego bezporednie, fizyczne zagroenie (informuje nas o tym co ju si dzieje). Bl z nami "nie dyskutuje": domaga si reakcji, a my musimy j podj. Trudno o lepszy mechanizm motywacji. Lk W odrnieniu od blu (kiedy z naszym organizmem ju co si fizycznie dzieje) lk dotyczy sytuacji, ktra dopiero moe si zdarzy, na przykad: jeeli bd chodzi po parapecie to spadn i zgin - czas przyszy, tryb warunkowy. Drugi przykad: jeeli chcemy przej przez ulic moemy to zrobi na wiele sposobw: po linie zawieszonej na drog, przebiec na czerwonym wietle, poszuka przejcia podziemnego. Kiedy zastanawiamy si ktry sposb wybra, kadej opcji towarzyszy pewien poziom lku (z liny mog spa, na czerwonym wietle co moe mnie przejecha, szukajc przejcia podziemnego strac czas i si spni, a tego bym nie chcia). Mechanizm podjcia ostatecznej decyzji jest do zoony, jednak przypisany do niej poziom lku ma kluczowe znaczenie. Skd nasz mzg wie jaki poziom lku przypisa do poszczeglnych, potencjalnych decyzji? Mechanizm ten opisuj prace Konrada Lorenza dotyczce zachowa zwierzt ("Rytuay zwierzce i kulturowe"). Polega on na tym, e z jednej strony mamy atwo tworzenia rytuaw (np. jeeli ju raz przeszlimy jak drog to automatycznie zakadamy, e da si ni przej po raz kolejny) a z drugiej mamy mechanizm przypisywania mniejszego lku do dziaania speniajcego rytua i wikszego do dziaania, ktre rytua amie. Lorenz przytacza anegdot o pastorze, ktry kupi zaprzgowego konia od pijaka. Ko ten mia zwyczaj zatrzymywania si przed kadym barem i nie mona byo go od tego odzwyczai (podobno w efekcie pastor rwnie popad w alkoholizm). Lorenz odkry, e do zatrzymywania si przed barami konia zmusza lk. By on tak silny, e zwierz nie miao adnego wyboru. Fakt zatrzymywania si utrwali mu si jako rytua i zacz dziaa mechanizm powstawania lku w momencie prby zamania rytuau. Lk to bardzo delikatny i zoony mechanizm, ktry czsto si rozregulowuje (etiologia nerwic). Tak, jak w przypadku blu uwaamy, go za "zy", skierowany przeciwko nam. Jednak jego istnienie jest warunkiem podejmowania jakichkolwiek dziaa. atwo sobie wyobrazi, e bez lku moglibymy podejmowa (lub nie) wycznie dziaania chaotyczne i losowe, nie istniaby bowiem mechanizm ich wartociowania. Ciekawe jest to, e jak w przypadku blu, lk z nami "nie dyskutuje", kae nam preferowa pewne dziaania a unika innych. Cierpienie Zjawisko cierpienia jest obrazowo, cho w alegoryczny sposb opisane w Biblii, w Ksidze Hioba. Dlaczego Hiob cierpi? Poniewa straci wszystko co mia. A mia sporo: ziemi, domy zwierzta (posiada rzeczy materialne), zdrowie, urod i dzieci (atrybuty biologiczne), rodzin i przyjaci (spoecznociowe), autorytet, wadz, powaanie i pozycj (spoeczne). Cierpienie odczuwamy, kiedy tracimy co, co posiadamy lub nie moemy dosta czego co chcielibymy posiada (mechanizm posiadania jest szczegowo opisany w pracach Rene Girarda, chyba najbardziej przystpnie w pracy "Widziaem Szatana spadajcego z nieba jak byskawica"). Posiadanie naley rozumie bardzo szeroko: dotyczy ono wszystkiego co opisuje czasownik "mie" (przydaby si do niego dobry rzeczownik, na przykad "manie", ktrego nie ma w jzyku polskim; "posiadanie" w oglnoci znaczy co innego). S to nie tylko przedmioty materialne, ale wszystkie inne (mamy nie tylko samochd, ale rwnie on, dzieci i autorytet). I znw jak w przypadku blu i lku mamy mechanizm, ktry "kae nam" posiada. Bez tego mechanizmu nie mielibymy (posiadalibymy) niczego. To cierpienie (lub jego groba: patrz lk) zmusza nas do posiadania.

Dygresja 1 Ciekawa jest reakcja Hioba na utrat wszystkiego i by moe jest ona kluczem do zrozumienia tej opowieci. Hiobowi robi si smutno, jednak nie domaga si on od Boga zwrotu tego, co utraci. Jest to bardzo dziwne, jeeli popatrzymy na nasze codzienne dowiadczenie: jeeli zachorujemy chcemy pokn lekarstwo i wrci do poprzedniego stanu zdrowia, jeeli stracimy auto, chcemy aby policja odzyskaa je dla nas, jeeli kobieta zachodzi w pierwsz ci to chce j donosi i urodzi dziecko, jednak wierzy, ze pniej wszystko bdzie tak jak kiedy, maestwo trafiajce z kopotami do psychologa oczekuje, e zrobi on jakie czary mary i wszystko bdzie tak jak dawniej. Hiob powinien powiedzie co w stylu: "Boe, Ty si chyba pomylie, ja jestem przecie ten dobry. Odkr to wszystko i pumy ten incydent w niepami". Jednak tak nie mwi. Myl, e dobrym wytumaczeniem dlaczego tego nie robi jest zaoenie, e w tym momencie swojego ycia Hiob zda sobie spraw czym jest mier. Wszystko co straci jest dokadnie tym, czego nie bdzie w stanie zabra ze sob do grobu. Poniewa to zrozumia jedyne czego w tej sytuacji chce, to zobaczy i usysze Boga. Jeeli to byo takie dowiadczenie atwo zrozumie dlaczego tak atwo wraca do poprzedniego ycia (pewno jednak ju z innym stosunkiem do tego co posiada). Czyli Ksiga Hioba jest opowieci o mierci, jej dowiadczeniu i zrozumieniu. No i o cierpieniu jako motywatorze do posiadania (przyjaciele Hioba uwiadamiaj nam jak straszliw rzecz jest strata tego co posiadamy i e powinnimy zrobi wszystko aby do tego nie dopuci). Dygresja 2 Na pierwszy rzut oka wynika z tego pewien paradoks. Wyobramy sobie wspczesnego czowieka, ktry ma zdrowie, prac, dom, rodzin, pozycj i nagle zdarza si tragiczny poar. Jego dom spon, rodzina zgina, a on poparzony trafia do szpitala, na pewno nie bdzie mg wrci do poprzedniego ycia. Co w tej sytuacji miaaby mu do powiedzenia Ksiga Hioba? Zapytaaby: "mylae, e wemiesz to wszystko ze sob do grobu?". Chyba aden wspczesny psycholog nie odwayby si na taki krok. Jednak gdyby istniaa moliwo usunicia z pamici tego czowieka informacji o tym, co posiada mgby on mimo trudnej sytuacji prowadzi szczliwe, pene ycie: pracowa, kocha, marzy, rozwija si. Jednak cierpienie, ktre zostao wzbudzone poprzez strat nigdy w peni mu na to nie pozwoli. Zestawienie W tradycyjnym podejciu uwaamy bl, lk i cierpienie za skutki/efekty naszych interakcji ze wiatem i wydaje nam si, e na podstawie ich analizy podejmujemy decyzje i dziaania. Jednak waciwsze wydaje si zaoenie, e s to mechanizmy, ktre przekazuj nam informacje na temat relacji ze wiatem w specyficzny sposb: motywujc nas bezwzgldnie do dziaania. Dziaanie nie jest efektem spokojnej (intelektualnej czy emocjonalnej) analizy rde naszego blu, lku czy cierpienia, ale jest czym co bezwzgldnie musimy podj, do czego jestemy niejako zmuszeni.

Motywator/przyczyna Bl Lk

Efekt/skutek fizyczna ochrona ciaa tworzenie i przestrzeganie rytuaw fizjologia

Mechanizm miara potencjalnych konsekwencji dziaa mimetyzm kulturowy (*)

Cierpienie "manie"/posiadanie (*) patrz: Literatura, Rene Girard

Bl zmusza nas do ochrony swojego ciaa (organizmu). Lk zmusza nas do wyboru dziaa "mniej ryzykownych" (zrytualizowanych). Cierpienie zmusza nas do "mania"/posiadania rzeczy, cech i spoecznych atrybutw.

W wyniku naszych interakcji ze wiatem (fizycznym i spoecznym, biologicznym i kulturowym) wzbudzone mog zosta: bl, lk i cierpienie. Efektem ich wzbudzenia jest wymuszona konieczno dziaania. S one przyczyn (motywatorem) dziaania. W momencie ich oddziaywania musimy podj dziaanie, a rola "wolnej woli", "intelektualnej analizy", "moralnego wyboru", "emocjonalnej preferencji" jest bardzo powanie ograniczona (o ile wymienione nie s po prostu tylko ich przedstawieniem). Dziaaj one tak samo u ludzi pierwotnych i cywilizowanych, mdrych i gupich, dobrych i zych - kady z nich jest przez te mechanizmy kontrolowany. Konsekwencje Mona sobie wyobrazi wiele potencjalnych konsekwencji i kierunkw bada wychodzcych z powyszych zaoe. W tym miejscu chc zwrci uwag na fakt moe najciekawszy z poznawczego punktu widzenia. Przypisywanie czowiekowi "wolnej woli", "odpowiedzialnoci za", "wpywu na", "kontroli" w obszarach zarzdzanych przez bl, lk i cierpienie przypomina przyjmowanie odpowiedzialnoci za szybko bicia serca, oddychanie czy wydzielanie enzymw. Boimy si i czujemy niepokj nie dlatego, e jestemy tchrzliwi. czy le wyedukowani czy wyszkoleni. Chcemy posiada nie dlatego, e jestemy chciwi czy zazdroni. Te mechanizmy s sztywno wbudowane w nasz konstrukcj, bez wzgldu na to kim jestemy i jaki stosunek do nich mamy. Dygresja 1 Techniki Jogi suce kontroli oddychania czy przepywu myli mog suy uzmysowieniu sobie i dowiadczeniu faktu, e te procesy s w praktyce poza nasz kontrol. Dziki temu dowiadczeniu moemy rwnie zrozumie, dowiadczy i zaakceptowa fakt, e nasza reakcja na bl, lki zwizane z nieprzestrzeganiem rytuaw czy te ch posiadania nie s kwesti naszego wyboru ale stanowi waciwoci, cechy istoty jak jestemy. Dygresja 2 Jeeli te mechanizmy s wbudowane w nasz konstrukcj bez wzgldu na stosunek jaki do nich posiadamy to w szczeglnoci moemy nie posiada adnego stosunku. Nastpi wwczas ich asymilacja i nasza wiadomo zostanie uwolniona. Dygresja 3 Motto z Noama Chomsky'ego. Chomsky pokaza, e posugiwanie si jzykiem nie jest efektem wybitnych ludzkich zdolnoci uczenia si (jak wczeniej dumnie zakadano). Podstawowa struktura jzyka jest elementem czowieka i dziki temu jzyk jest dostpny dla kadego, bez wzgldu na to kim on jest. Podobnie jest z blem, lkiem i cierpieniem, kieruj one dziaaniem kadego z nas. Gdyby ich nie byo moglibymy lee na plecach i spokojnie patrze w gwiazdy. Literatura Rene Girard Widziaem szatana spadajcego z nieba jak byskawica Prawda powieciowa i kamstwo romantyczne Kozio ofiarny Konrad Lorenz Rytuay zwierzce i kulturowe