Aleksandra Horecka

Pojcie znaku ikonicznego w dzieach wybranych przedstawicieli Szkoy Lwowsko-Warszawskiej (Kazimierza Twardowskiego, Stanisawa Ossowskiego, Tadeusza Witwickiego, Leopolda Blausteina i Mieczysawa Wallisa) Terminy znaku ikoniczny i obraz znajdujemy w wielu pracach przedstawicieli Szkoy Lwowsko-Warszawskiej. Ju zaoyciel Szkoy Kazimierz Twardowski wielokrotnie wypowiada si na temat obrazu i chocia nie formuuje on explicite teorii obrazu, dostarcza narzdzi do analizy jego struktury, mianowicie odrnia tre przedstawienia od przedmiotu przedstawienia. Pierwsza teoria obrazu w Szkole Lwowsko-Warszawskiej sformuowana explicite zaprezentowana jest w pracy Stanisawa Ossowskiego Analiza pojcia znaku z 1926 roku. Do pism Twardowskiego oraz pracy Ossowskiego nawizuje Tadeusz Witwicki, ktry bada stosunek treci przedstawienia do przedmiotu przedstawienia (w pracy O stosunku treci do przedmiotu przedstawienia (opublikowanej w 1931 roku) oraz relacje midzy obrazem i przedmiotem odtworzonym (w pracy O reprezentacji czyli o stosunku obrazu do przedmiotu odtworzonego z 1935 roku). Leopold Blaustein zainspirowany m.in. pracami Twardowskiego i Husserla, znajcy pogldy na natur obrazu Witwickiego i Ingardena, tworzy wasn koncepcj obiektu ikonicznego (Przedstawienia imaginatywne. Studium z pogranicza psychologii i estetyki (1930) oraz O naocznoci jako waciwoci niektrych przedstawie (1931)). W 1933 roku Ossowski publikuje ksik U podstaw estetyki, w ktrej prezentuje teori obrazu odmienn od wczeniejszej teorii przez siebie stworzonej. Do tej ostatniej pracy Ossowskiego nawizuje Mieczysaw Wallis w opublikowanej w 1934 roku rozprawie O rozumieniu pierwiastkw przedstawiajcych w dzieach sztuki. Wallis rozwija swoj koncepcj znaku ikonicznego przez cae ycie, tworzc najbardziej rozbudowan teori znaku ikonicznego w Szkole Lwowsko-Warszawskiej. Celem referatu jest prezentacja koncepcji (definicji oraz teorii) znaku ikonicznego nastpujcych przedstawicieli Szkoy Lwowsko-Warszawskiej: Kazimierza Twardowskiego, Stanisawa Ossowskiego, Tadeusza Witwickiego, Leopolda Blausteina i Mieczysawa Wallisa. W wielu wypadkach rekonstruujemy pojcia uywane przez uczonych, ktre jednak nie s przez nich okrelone explicite. Podejmujemy rwnie prb okrelenia relacji pomidzy terminami uywanymi przez poszczeglnych filozofw ze wzgldu na denotacje. *** Znak ikoniczny w koncepcji Kazimierza Twardowskiego Kazimierz Twardowski nie uywa wprawdzie terminu znak ikoniczny, ale wielokrotnie w swoich pracach wypowiada si na temat przedmiotw, ktre inni przedstawiciele Szkoy Lwowsko-Warszawskiej nazwaliby wanie znakami ikonicznymi. Zaoyciel Szkoy nie formuuje explicite definicji znaku ikonicznego. Mona jednak na podstawie jego koncepcji znaku oraz kilku innych tez przez niego sformuowanych pokusi si o skonstruowanie takiej definicji. Twardowski definiuje znak, odwoujc si do relacji wyraania, natomiast relacj wyraania odwoujc si do relacji wyraania si w. Definicj znaku mona zrekonstruowa nastpujco: (Def.znak.Twardowski) xyO {y jest znakiem x-a [x jest wytworem psychicznym osoby O x jest zmysowo postrzegalny y jest wytworem psychofizycznym osoby O y jest zmysowo postrzegalny x jest czciow przyczyn powstania y-a zO2 (z
1

jest wytworem psychicznym O2 y jest czciow przyczyn powstania z z jest podobne do x)]} Powstaje pytanie, czy mona na podstawie samej tylko powyszej koncepcji psychologicznej znaku wyodrbni zbir znakw ikonicznych. Czy postrzegalny zmysowo wytwr psychofizyczny, ktry ma wygld moe by uznany za znak ikoniczny niepostrzegalnego, a zatem nie posiadajcego wygldu wytworu psychicznego? Ot wydaje si, e jest to moliwe przy pewnych dodatkowych zaoeniach i to zaoeniach zgodnych z koncepcj filozoficzn Twardowskiego. Aby przedmiot y by znakiem ikonicznym x-a musimy przyj oprcz tego, e y jest znakiem x-a jeszcze: (1) to, e wytwory psychiczne x i z s wyobraeniami czyli przedstawieniami naocznymi oraz (2) to, e midzy wytworem psychicznym x a wytworem psychofizycznym y zachodzi pewna relacja R. Mona przyj w szczeglnoci, e relacja R polega na tym, e wyobraenie x-a i spostrzegawcze wyobraenie ya s podobne (np. co do treci, jeeli wprowadzimy pojcie treci wyobraenia). Warto podkreli, e Twardowski uwaa, e chocia w mowie potocznej wyrazy wyobraenie i obraz posiadaj prawo obywatelstwa prawie tylko w dziedzinie zmysu wzroku1, mona zastosowa te wyrazy w obrbie wszystkich innych zmysw. Twardowski w swoich pracach wielokrotnie wypowiada si na temat obrazu. Pojcie obrazu pojawia si np. w rozprawie Twardowskiego z 1894 roku O treci i przedmiocie przedstawienia, w ktrej przedstawiona jest analiza m.in. czynnoci przedstawiania sobie. W rozprawie tej Twardowski dokonuje fundamentalnego rozrnienia pomidzy treci, aktem i przedmiotem przedstawienia. Rezultaty rozwaa nad psychiczn czynnoci przedstawiania sobie przenosi Twardowski na relacj przedstawiania, ktra czy obraz z jego jak bymy powiedzieli desygnatem (sam Twardowski nie uywa terminu desygnat obrazu). Twardowski jest przekonany, e relacja przedstawiania sobie przedmiotu przedstawienia przez podmiot przedstawienia za pomoc treci przedstawienia (wewntrznego, immanentnego obrazu) jest analogiczna do relacji przedstawiania czego za pomoc obrazu (std przecie jak zaznacza Twardowski przyzwyczajono si okrela przedstawienie jako pewien rodzaj umysowego odwzorowania2). Skoro relacje przedstawiania sobie i przedstawiania s analogiczne, to analogiczne s rwnie ich czony. I tak, jak mona mwi o akcie, treci i przedmiocie przedstawienia w wypadku stosunku przedstawiania sobie, tak samo mona mwi o akcie, treci i przedmiocie przedstawienia w wypadku relacji przedstawiania. O ile jednak przedstawianie sobie czego jest relacj zachodzc w zakresie dowiadczenia wewntrznego, o tyle relacja przedstawiania czego za pomoc obrazu jest relacj w zakresie dowiadczenia zewntrznego: czasownikowi przedstawia sobie odpowiada zrazu, podobnie jak czasownikowi malowa, podwjny obiekt przedmiot, ktry jest przedstawiony i tre, ktra jest przedstawiona. Treci jest obraz, przedmiotem pejza3. *** Znak ikoniczny w koncepcji Stanisawa Ossowskiego Stanisaw Ossowski nie uywa terminu znak ikoniczny, tylko operuje sowem obraz. W pracach Ossowskiego zawarte s trzy rne definicje obrazu. Definicj obrazu1 zawart w rozprawie Analiza pojcia znaku mona by zrekonstruowa nastpujco: obraz to taki przedmiot materialny, ktry jest semantycznie przyporzdkowany desygnatowi i ktry z owym desygnatem wie stosunek wyobraania4: (Def.Obraz1.Ossowski) xyO [x jest obrazem1 y-a dla O (x jest materialny x wyobraa y-a dla O)].
1 2

Twardowski K., Wyobraenia i pojcia [w:] tene, Wybrane pisma filozoficzne PWN, Warszawa1965, s. 130. Twardowski K., O treci i przedmiocie przedstawie, [w:] tene, Wybrane pisma filozoficzne PWN, Warszawa1965, s. 12. 3 Tame, s. 12. 4 Por. Ossowski S., Analiza pojcia znaku, [w:] tene, Dziea, t. IV (O nauce), PWN, Warszawa 1967, s. 35-36.

Stosunek wyobraania czcy obraz1 z desygnatem jest jak twierdzi Ossowski zoeniem symetrycznej relacji podobiestwa polegajcego na odpowiednioci elementw obrazu1 i przedmiotu wyobraonego oraz pewnego asymetrycznego stosunku, polegajcego na tym jak wolno sdzi e pewien podmiot ma intencj przyporzdkowania jednego przedmiotu drugiemu. O ile relacja symetryczna podobiestwa jest obiektywna, o tyle relacja asymetryczna, o ktrej pisze Ossowski, jest subiektywna, gdy zaley od pewnego podmiotu. Zatem relacja wyobraania, ktra stanowi zoenie relacji obiektywnej i subiektywnej jest subiektywna; std definiendum w definicji (Def.Obraz1.Ossowski) to x jest obrazem1 y-a dla O, a nie x jest obrazem1 y-a. W definicji (Def.Obraz1.Ossowski) mowa jest o pewnym podobiestwie pomidzy obrazem i przedmiotem wyobraonym. Ossowski pisze w Analizie pojcia znaku, e chodzi o podobiestwo pod pewnym wzgldem, ale co jest warte szczeglnego podkrelenia nie zaznacza, e chodzi o podobiestwo wygldu: Zwykle podobiestwo to polega na odpowiednioci skadnikw: obraz i przedmiot wyobraony rozbijamy na takie dwa zbiory elementw, ze pomidzy jednym zbiorem i drugim da si przeprowadzi odpowiednio wzajemnie jednoznaczna. Pomidzy elementami obu zbiorw w jednych wypadkach zachodzi rwnie podobiestwo, w innych odpowiednio polega wycznie na analogicznym ukadzie przestrzennym lub czasowym5. W sidmym rozdziale U podstaw estetyki Ossowski przedstawia koncepcj nieco innego pojcia obrazu (bdziemy mwi o obrazie2) Obraz2 definiuje Ossowski tak: Przedmiot jest obrazem, jeeli kto zajmuje wzgldem niego postaw semantyczn, przy czym w inny przedmiot, na ktry przenosi si myl obserwatora, jest zdeterminowany przez podobiestwo wygldw6. Definicj t mona jak si wydaje uj nastpujco: (Def.Obraz2.Ossowski) xyO [x jest obrazem2 y-a dla O (O interpretuje semantycznie x O przenosi myl na y y jest podobny pod wzgldem wygldu do x)]. Wprawdzie w definicji cytowanej za Ossowskim mowa jest o postawie semantycznej, ale ze wzgldu na wieloznaczno tego terminu proponujemy mwi o interpretacji semantycznej. W rozdziale, z ktrego pochodzi ostatni cytat, nie ma mowy o tym, e obraz jest czym materialnym, co nastrcza ogromne trudnoci interpretacyjne. Problematyczne jest to, midzy ktrymi przedmiotami zachodzi relacja podobiestwa wygldw. Najprawdopodobniej, gdy Ossowski pisze o podobiestwie wygldw, to ma na myli podobiestwo wygldw zespou barwnych plam na ptnie i przedmiotu znajdujcego si w obrazie. W pracy U podstaw estetyki czytamy: Przedmiot odtwarzajcy jest obrazem, jeeli determinowanie przedmiotu odtwarzanego polega na obiektywnym stosunku podobiestwa. [...] Idzie tu jednak wycznie o podobiestwo wygldw (a przy obrazach muzycznych o jakie podobiestwo dwikowe), nie za o podobiestwo pod jakimkolwiek innym wzgldem7. W cytowanym fragmencie mowa jest o przedmiocie odtwarzajcym i odtwarzanym. I wanie pojcie stosunku odtwarzania a nie relacji wyobraania, jak w wypadku Analizy pojcia znaku, jest pojciem, ktre wykorzystuje Ossowski do zdefiniowania obrazu3. Stosunek odtwarzania jest relacj trjczonow, a nie dwuczonow, jak stosunek wyobraania. Pierwszym czonem stosunku odtwarzania jest obraz pojty jako zesp plam na ptnie lub opis jako zbir napisw, drugim przedmiot przedstawiony, a trzecim desygnat, ktry moe by bd fragmentem rzeczywistoci, bd przedmiotem fikcyjnym. Poniewa roni przedstawiciele Szkoy Lwowsko-Warszawskiej stosuj rne terminy na oznaczenie owych trzech czonw relacji odtwarzania (przedstawiania), nazwiemy pierwszy czon relacji odtwarzania reprezentatorem, drugi reprezentansem, a trzeci reprezentatem. W Ossowskiego koncepcji obrazu3 problematyczne jest, po pierwsze, w jakim znaczeniu uywane jest sowo wygld a po drugie, midzy ktrymi przedmiotami czonami relacji odtwarzania
5 6

Tame, s. 36. Ossowski S., U podstaw estetyki, PWN, Warszawa 1966, s. 81. 7 Tame, s. 80.

 zachodzi relacja podobiestwa wygldw: pomidzy reprezentatorem i reprezentatem czy midzy reprezentansem i reprezentantem. *** Znak ikoniczny w koncepcji Tadeusza Witwickiego Tadeusz Witwicki nie uywa terminu znak ikoniczny tylko tak jak Ossowski terminu obraz. Witwicki nie analizuje wprawdzie samego pojcia obrazu, ale bada relacj pomidzy treci i przedmiotem przedstawienia oraz stosunek zachodzcy pomidzy obrazem i przedmiotem odtworzonym. Zagadnieniom tym powica dwie prace: O stosunku treci do przedmiotu przedstawienia z 1931 roku oraz O reprezentacji czyli stosunku obrazu do przedmiotu odtworzonego z 1935 roku. Witwicki podtrzymuje tez Twardowskiego o analogii dwch stosunkw: relacji miedzy treci przedstawienia i przedmiotu przedstawienia oraz relacji midzy np. obrazem malarskim a przedmiotem, ktry on reprezentuje: Stosunek treci [] do przedmiotu przedstawienia to stosunek zupenie podobny do stosunku obrazu, fotografii czy rzeby do przedmiotw, ktre one reprezentuj. Tylko e ten charakter na niby i to ostre rozgraniczenie przedmiotu reprezentujcego i reprezentowanego wystpuje na og przy obrazach o wiele wyraniej, ni dzia si to moe przy treci i przedmiocie przedstawienia, poniewa wielokrotnie mona oglda obraz i przedmiot przedstawiony, rwnoczenie widzie dwa przedmioty naraz8. W obu swoich pracach Witwicki odpowiada na pytanie, jak to si dzieje, e w pewnych materialnych obiektach widzimy inne przedmioty np. w fotografii rozpoznajemy znajom osob. We wczeniejszej pracy O stosunku treci do przedmiotu przedstawionego, odpowiadajc na to pytanie Witwicki odwouje si do pojcia widoku: Widok staje si treci przedstawienia dziki temu, e przypisujemy mu na serio lub na niby szereg cech przysugujcych przedmiotowi tego przedstawienia i wskutek tego rozpoznajemy go jako przedmiot9, widok rozpoznaje si na niby jako przedmiot, o ktry chodzi10. Witwicki zwraca uwag na to, e gdy spostrzegamy jaki przedmiot, np. st, to dany jest nam bezporednio tylko jego widok i ten wanie widok rozpoznajemy na serio niesusznie jako st. Podobnie jest w wypadku obrazw pewien widok rozpoznajemy np. jako twarz przyjaciela, ale nie robimy tego na serio, tylko na niby. W opublikowanej kilka lat pniej pracy O reprezentacji czyli stosunku obrazu do przedmiotu odtworzonego Witwicki ponownie rozwaa zagadnienie, jak to si dzieje, e np. w obrazach malarskich widzimy inne przedmioty W pracy tej Witwicki stwierdza, e pomidzy obrazem i przedmiotem odtworzonym zachodzi stosunek reprezentacji psychologicznej. Stosunek ten jest cile zwizany z pewnym przeyciem psychicznym, jest od niego zaleny i na nim si opiera11. Witwicki uwaa, e przeycia reprezentacji psychologicznej s rodzajem tzw. zudze wiadomych, tj. takich, w ktrych ju nie wierzymy temu, co cho widocznie nieprawdziwe, nadal bardzo ywo si narzuca12. Gwnym skadnikiem przeycia reprezentacyjnego jest pozbawiona przekonania myl, e zachodzi identyczno midzy np. zespoem plam a osob. Podmiot takiego przeycia ywi jedynie supozycj, czyli sd tylko przedstawiony, e taka identyczno zachodzi: Podczas przygldania si obrazowi tkwi prawie zawsze (z wyjtkiem rzeczywistego zudzenia) w gbi nas przekonanie, e tym, co widzimy i wyobraamy sobie nie jest przedmiot B, ale A. Wynikaoby std, e naprawd widzimy i wyobraamy sobie tylko przedmiot A i e tylko udzimy si umysowo, e wyobraamy sobie przedmiot B13.
8

Witwicki T., O stosunku treci do przedmiotu przedstawienia. Odbitka z ksigi pamitkowej Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie 12 II 1904 12 II 1929, skad gwny w ksigarni Ksinica-Atlas, z drukarni pospiesznej w Przemylu, Lww 1931, s. 6. 9 Tame, s. 7. 10 Tame, s. 7. 11 O reprezentacji czyli o stosunku obrazu do przedmiotu odtworzonego, Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Dzia B, tom XVI, zeszyt 2., Lww 1935, s. 12. 12 Tame, s. 19. 13 Tame, s. 78.

Witwicki nie poprzestaje na stwierdzeniu, e reprezentator i reprezentat s podobne, ale stara si rwnie wyjani, jak to si dzieje, e np. w wypadku dziea malarskiego pewien ukad plam barwnych i kresek jest podobny do trjwymiarowego obiektu, np. drzewa dla pewnego podmiotu. Witwicki uwaa, e pewnym cechom reprezentatora odpowiadaj pewne cechy reprezentatu, ale nie zawsze s to te same cechy (np. ta sama barwa). Ot pewne cechy reprezentatora s cechami sugerujcymi, ktrym odpowiadaj przysugujce reprezentantowi cechy, ze wzgldu na ktre interesuje si podmiot przedmiotem reprezentowanym, tzw. cechy zasadnicze. Witwicki uwaa, e zdarza si, e pewne cechy sugerujce przedmiotu reprezentujcego nie s [] takie same, jak odpowiadajce im cechy zasadnicze przedmiotu reprezentowanego, ale s bardzo do nich podobne, tak, e atwo pomyli si i wzi jedne za drugie14. *** Znak ikoniczny w koncepcji Leopolda Blausteina Leopold Blaustein nie uywa terminu znak ikoniczny, poniewa ogranicza zbir znakw do zbioru tworw jzykowych. Bada on jednak pewne przedmioty mianowicie przedmioty odtwarzajce ktre przez wielu innych uczonych z krgu Szkoy, uznane zostayby za znaki ikoniczne. Blaustein uwaa, e w wypadku przedmiotw takich, jak obraz czy rzeba mamy do czynienia z trzema przedmiotami: przedmiotem odtwarzajcym, przedmiotem odtworzonym i przedmiotem imaginatywnym. Przedmiot odtwarzajcy to czasowy i przestrzenny przedmiot fizyczny, ktry jest elementem realnego wiata, np. aktor, ptno pokryte pigmentem, ekran wraz z pokrywajcymi go fantomami, figura z marmuru15. Przedmiot odtwarzajcy w koncepcji Blausteina odpowiada temu, co nazwalimy reprezentatorem. Przedmiot odtworzony w koncepcji Blausteina to to, co inni przedstawiciele Szkoy Lwowsko-Warszawskiej nazywaj desygnatem lub denotatem znaku ikonicznego, a dla czego zarezerwowalimy termin reprezentat. Przedmiot odtworzony moe by elementem wiata realnego, ale nie musi. Natomiast przedmiot imaginatywny to to, co widzimy na obrazie, w rzebie, na teatralnej scenie. Przedmiot imaginatywny nie jest elementem realnego, czasowego i przestrzennego wiata i by nim nie moe, niemniej skadniki przedmiotu imaginatywnego mog wchodzi w relacje quasi-przestrzenne (np. na obrazie drzewo jest przed domem, a chmura nad domem), quasi-czasowe a nawet quasi-przyczynowo-skutkowe (np. w filmie Hercoga pt. Nosferatu wampir wampir najpierw przybywa do miasta z tysicami szczurw, a potem, w miecie wybucha zaraza). Przedmioty imaginatywne jak pisze Blaustein nie s ideami, s quasirealne16. W wypadku obrazu Stanisawa Wyspiaskiego pt. Helenka, przedmiot odtwarzajcy to papier pokryty grudkami pasteli, przedmiot odtworzony to yjca dziewczynka, creczka Wyspiaskiego Helenka, a przedmiot imaginatywny to twarz dziecka, ktr widzimy w portrecie. Blaustein uwaa, e przedmiot odtwarzajcy, imaginatywny i odtworzony s czonami relacji reprezentacji naturalnej. Kluczowym pojciem sucym Blausteinowi do opisu przedmiotw takich jak obraz czy rzeba jest pojcie treci prezentujcej. Tre prezentujca przedstawienia pewnego przedmiotu prezentuje przedmiot owego przedstawienia. Np. jeeli patrzymy na tablic, mamy wyobraenie spostrzegawcze tej tablicy. Tre prezentujca wyobraenia tablicy prezentuje tablic rzeczywist, realn. Tre ta stanowi wygld (czyli widok) tablicy realnej. Wygld przedmiotu prezentuje zatem w przedmiot. Wydawaoby si, e jeden wygld, czyli tre prezentujca przedstawienia jakiego przedmiotu, prezentuje zawsze dokadnie jeden
14 15

Tame, s. 28. Blaustein L., O ujmowaniu przedmiotw estetycznych, [w:] tene, Wybr pism estetycznych, Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2005, s. 11. 16 Por. Blaustein L., Przedstawienia imaginatywne. Studium z pogranicza psychologii i estetyki, [w:] tene, Wybr pism estetycznych, Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2005, s. 54.

przedmiot. Okazuje si jednak, e tak nie jest. Blaustein uwaa, e w wypadku przedmiotw odtwarzajcych jedna tre prezentujca prezentuje dwa przedmioty mianowicie pewien przedmiot fizyczny (np. papier pokryty grudkami pasteli) oraz pewien przedmiot imaginatywny (np. twarz crki Wyspiaskiego Helenki na obrazie). To, ktry przedmiot jest prezentowany aktualnie przez tre prezentujc zaley od nastawienia podmiotu. *** Znak ikoniczny w koncepcji Mieczysawa Wallisa Terminologia semiotyczna Wallisa nie jest jednolita. W pismach z 1934 roku, na oznaczenie znakw ikonicznych Wallis uywa terminu znak przedstawiajcy bezporednio, w pismach z 1937 roku terminu znak-podobizna, w pismach powstajcych od 1939 roku terminu znak ikoniczny. W rozprawie O rozumieniu pierwiastkw przedstawiajcych w dzieach sztuki z 1934 roku Wallis podejmuje prb okrelenia przedmiotu przedstawiajcego bezporednio. Definicja takiego przedmiotu moe by zrekonstruowana, jako zoona z dwch zda, nastpujco: (Def.znak.ikoniczny.Wallis) 1. Znak ikoniczny to trzeci czon stosunku przedstawiania bezporedniego: T przedstawia bezporednio x-a za pomoc y-a: y [y jest znakiem ikonicznym Tx (T przedstawia bezporednio x-a przy pomocy y-a)] 2. Osoba T bezporednio przedstawia x-a przy pomocy y-a, gdy T tworzy zmysowo postrzegalny, fizyczny przedmiot y w tym celu, aby wywoa w odbiorcy O przedstawienie innego ni y przedmiotu x, dziki temu, e midzy przedmiotem x a przedmiotem y zachodzi stosunek reprezentacji oparty na podobiestwie wygldu: Txy [T bezporednio przedstawia x-a przy pomocy y-a O (T tworzy y-a y jest zmysowo postrzegalny y jest przedmiotem fizycznym T chce, aby y wywoa w O przedstawienie x-a x y y reprezentuje x-a x jest podobne do y pod wzgldem wygldu)]. W skrcie, mona powiedzie, e przedmiot y przedstawiajcy bezporednio inny przedmiot x (czyli przedmiot y bdcy znakiem ikonicznym x-a) to przedmiot fizyczny i zmysowo postrzegalny wytworzony przez pewn osob T po to, aby wywoa w osobie O przedstawienie x-a dziki temu, e midzy x-em i y-em zachodzi podobiestwo wygldu. W Wallisowskiej definicji znaku ikonicznego mowa jest o podobiestwie wygldu midzy znakiem ikonicznym (reprezentatorem) i jego desygnatem (reprezentantem). Podobiestwu temu nie powica jednak Wallis wikszej uwagi. Stwierdza jedynie, e podobiestwo to polega na podobiestwie ukadu elementw linii, plam barwnych, bry, tonw, niekiedy nadto na podobiestwie samych elementw (takim podobiestwem pewnego elementu moe by np. w portrecie malarskim podobiestwo barwy oczu)17 oraz deklaruje, e uywa wyrazu wygld w znaczeniu, jakie Witwicki nadaje wyrazowi widok. A zatem wygld w koncepcji Wallisa znaczy tyle, co wyobraenie spostrzegawcze jakiego przedmiotu. W artykule pt. O znakach ikonicznych z 1969 roku Wallis podtrzymuje definicj znaku ikonicznego stworzon w O rozumieniu pierwiastkw przedstawiajcych w dzieach sztuki z 1934 roku i rozbudowuje teori znakw ikonicznych, formuujc dodatkowe tezy. ***
17

Wallis M., O znakach ikonicznych, [w:] tene, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 44.

Podsumowanie Semiotyczna terminologia czonkw Szkoy Lwowsko-Warszawskiej nie jest jednolita. Terminem obraz posuguj si: Kazimierz Twardowski, Stanisaw Ossowski, Tadeusz Witwicki, natomiast terminem znak ikoniczny od 1939 roku Mieczysaw Wallis, ktry w pismach z 1934 roku, na oznaczenie znakw ikonicznych uywa terminu znak przedstawiajcy bezporednio, a w pismach z 1937 roku terminu znak-podobizna. Leopold Blaustein uywa wyraenia przedmiot odtwarzajcy. Przedstawiciele Szkoy Lwowsko-Warszawskiej: Kazimierz Twardowski, Stanisaw Ossowski, Tadeusz Witwicki, Leopold Blaustein i Mieczysaw Wallis, nie s zgodni co do tego, jaki zbir jest zbiorem znakw ikonicznych i jakie s istotne wasnoci znaku ikonicznego. Uwaaj oni jednak, e mona wskaza zesp wasnoci istotnych znaku ikonicznego i w wikszoci wypadkw go wskazuj explicite. Kazimierz Twardowski nie przedstawia w swoich pracach adnej definicji znaku ikonicznego, niemniej definicja taka jest moliwa do skonstruowania na podstawie jego teorii znaku. aden spord wymienionych przedstawicieli Szkoy nie neguje moliwoci stworzenia normalnej definicji znaku ikonicznego, zakadajc np. e pojcie znaku ikonicznego jest pojciem posiadajcym rodzin znacze (np. w sensie Pawowskiego18). Wszyscy wymienieni przedstawiciele Szkoy s zgodni co do tego, e znak ikoniczny jest czonem pewnej relacji. Jednak nie s zgodni ani co do tego, jakiej relacji jest on czonem, ani co do tego, ktrym czonem danej relacji jest znak ikoniczny. Przedstawiciele Szkoy Lwowsko-Warszawskiej nie s zgodni co do kategorii ontycznej znaku ikonicznego. Wedug zrekonstruowanej koncepcji Kazimierza Twardowskiego, znak ikoniczny to wytwr psychofizyczny trway w znaczeniu niecisym, czyli pewna rzecz. Zdaniem Ossowskiego obraz to przedmiot materialny, ktry moe by postrzegany rnymi zmysami. Na gruncie koncepcji Ossowskiego nie mona utosami obrazu z rzecz, poniewa do obrazw zalicza Ossowski m.in. zjawiska dwikowe. Wydaje si zatem, e wyraenie przedmiot materialny w koncepcji Ossowskiego ma taki sam zakres, jak wyraenie przedmiot fizyczny. Obiektami materialnymi wedug Ossowskiego byyby nie tylko obrazy, rzeby, ale rwnie utwory muzyczne, tace, etiudy pantomimiczne itp. Wedug Wallisa znak ikoniczny to fizyczny przedmiot postrzegalny zmysowo. Dla Tadeusza Witwickiego obraz to tak jak we wczeniejszej koncepcji Ossowskiego przedmiot materialny, fizyczny, np. w wypadku dzie malarskich zesp kresek i plam barwnych. U Blausteina przedmiot odtwarzajcy to czasowy i przestrzenny przedmiot fizyczny, ktry jest elementem realnego wiata, np. aktor, ptno pokryte pigmentem, ekran wraz z pokrywajcymi go fantomami, figura z marmuru. We wszystkich koncepcjach znaku ikonicznego jest mowa o podobiestwie. Przedstawiciele Szkoy nie s zgodni co do tego, pomidzy ktrymi czonami zachodzi podobiestwo. W wikszoci koncepcji podobiestwo zachodzi pomidzy reprezentatorem i reprezentatem. We wczeniejszej koncepcji Ossowskiego (zarysowanej w Analizie pojcia znaku) oraz w teorii Kotarbiskiej mowa jest o podobiestwie miedzy reprezentatorem i reprezentantem pod pewnym wzgldem, przy czym wzgld ten nie jest zawony do wygldu. Z kolei o podobiestwie zawonym do podobiestwa wygldu miedzy reprezentatorem i reprezentatem mowa jest w pniejszej koncepcji Ossowskiego (z U podstaw estetyki), teoriach Wallisa oraz Blausteina. Witwicki jak wolno sdzi nie rozstrzyga jednoznacznie, czy podobiestwo midzy reprezentatorem i reprezentatem ograniczone jest do wygldu, czy te nie. Witwicki poza stwierdzeniem zachodzenia wspomnianego podobiestwa stara si rwnie wyjani, jak to si dzieje, e np. w wypadku dziea malarskiego pewien ukad plam barwnych i kresek jest podobny do trjwymiarowego obiektu. Wyjanienia tego faktu dostarcza, rozrniwszy cechy sugerujce i zasadnicze oraz wasnoci sfingowane.
18

Por. Pawowski T., Tworzenie poj w naukach humanistycznych, PWN, Warszawa 1986.

Uczeni nie s zgodni co do tego, czym jest wygld. Wedug Ossowskiego wygld przedmiotu to pewien zbir jakoci zmysowych, cech postrzegalnych zmysowo, ktre przysuguj przedmiotom, a wedug Wallisa wyobraenie spostrzegawcze jakiego przedmiotu. Najwnikliwiej analizuje pojcie wygldu Leopold Blaustein, ktry podaje nawet warunki wygldowoci treci prezentujcej. Zauwamy, e te pojcia znaku ikonicznego, w wypadku ktrych podobiestwo midzy reprezentatorem a reprezentatem nie jest ograniczone do wygldu, s szersze od tych poj znaku ikonicznego, w wypadku ktrych podobiestwo jest zawone do podobiestwa wygldu, np. pewne dzieo architektoniczne moe zosta uznane za znak ikoniczny utworu muzycznego o tym samym rytmie, gdy bierzemy pod uwag podobiestwo struktury. Jednak jeli wemiemy pod uwag podobiestwo wygldw, adna budowla nie bdzie znakiem adnego utworu muzycznego, poniewa wygldy owych przedmiotw nale do rnych sfer (wzrokowej i suchowej). Ossowski, Wallis oraz Blaustein przeciwstawiaj znaki ikoniczne znakom umownym, Na podstawie bada przeprowadzonych nad terminami wybranych przedstawicieli Szkoy, przy zaoeniu, e we wszystkich koncepcjach znak ikoniczny to reprezentator (wolno sdzi, e zaoenie to wystpuje we wszystkich przeanalizowanych przez nas koncepcjach), moemy sformuowa nastpujce wnioski: 1. Terminy obraz w koncepcji Ossowskiego z U podstaw estetyki (termin obrazOssowski2) oraz terminy proponowane przez Wallisa: znak ikoniczny, przedmiot przedstawiajcy bezporednio, znak-podobizna (znak ikonicznyWallis) s zamienne. 2. Termin obiekt ikoniczny u Blausteina (obiekt ikonicznyBlaustein) jest niezaleny wzgldem terminw: obrazOssowski2, znak ikonicznyWallis 3. Najszerszy zakres ma termin Ossowskiego obraz z Analizy pojcia znaku (termin: obrazOssowski1). Wszystkie pozostae terminy s wzgldem niego podrzdne. 4. Termin obraz u Witwickiego jest zamienny z terminem obrazOssowski1 przy zaoeniu, e Witwicki nie zawa pojcia podobiestwa miedzy reprezentatorem i reprezentatem do podobiestwa wygldu. W wypadku takiego zawenia termin obraz u Witwickiego jest zamienny z terminem obrazOssowski2. Zalenoci miedzy denotacjami odpowiednich terminw przedstawia Rys. 5. obiekt ikonicznyBlaustein obrazOssowski2 = znak ikonicznyWallis

obrazOssowski1 = obrazWitwicki

lustro odbijajce czyj twarz jako znak ikoniczny tej twarzy

pastel Wyspiaskiego Helenka

mapa terenu

budowla jako znak ikoniczny utworu muzycznego

Rys. 5. Relacje pomidzy denotacjami terminw: obrazOssowski1, obrazOssowski2, obrazWitwicki znak ikonicznyWallis, obiekt ikonicznyBlaustein.