‫آثار‪ ،‬بقايا و تمدن‌هاى باستانى در ايران‬

‫گردآوری‪ :‬سید احمد حسینی‬

‫ايران از نظر جغرافيائى و نيز از جهت سير فعاليت‌هاى باستان‌شناسى‬
‫وضعيت ويژه‌اى دارد‪ .‬ايران از نظر جغرافيائى در انتهاى هلل حاصلخيز‬
‫خاورميانه که مهد و گهوارهٔ تمدن‌هاى دنياى باستان بوده‪ ،‬قرار گرفته است‬
‫و از نظر فعاليت‌هاى باستان‌شناسى در چند قرن گذشته سهم کمترى‬
‫نسبت به سرزمين‌هائى مانند مصر و آسياى صغير و بين‌النهرين و مناطق‬
‫سواحل شرقى درياى مديترانه دارا است‪.‬‬
‫آثار و مدارک به‌دست آمده نشان مى‌دهد که اين منطقه از دوران‌هائى بس‬
‫قديم مورد سکونت بشر اوليه بوده است‪ .‬آثار و ادوات سنگى به‌دست‬
‫آمده بيانگر زندگانى دوران جمع‌آورى و غذا و حجر قديم است‪ .‬کاوش و‬
‫بررسى در غارها‪ ،‬تپه‌ها و بقاياى باستانى حاکى است که از دوران حجر‬
‫قديم به‌طور متوالى اجتماعات بشرى در ايران وجود داشته است‪ .‬تقريباً‬
‫موازى و همزمان با کشورهاى همجوار‪ ،‬اين قبيل اجتماعات‪ ،‬دوران‌هاى‬
‫باستانى و اوليه را پشت سر گذاشته و وارد دوران آغاز کشاورزى و‬
‫استقرار در دهکده‌ها و شهرنشينى شده‌اند‪.‬‬
‫دوران آغاز تاریخی‬
‫اين دوران از زمانى آغاز مى‌شود که در اجتماع بشرى خط به‌وجود آمد‪.‬‬
‫دوران تاريخى در هر قسمت از جهان و به‌خصوص در دنياى باستان که‬
‫شامل خاور نزديک و خاورميانه است‪ ،‬در زمان خاصى بود‪ .‬آغاز اين دوران‬
‫بستگى به پيشرفت و تکامل اجتماع و يا منطقه داشت‪ .‬تقسيم‌بندى‬
‫دوران‌هاى مختلف بشر‪ ،‬از نظر قدمت و تاريخ‌گذارى در تمام نواحى جهان‬
‫به‌نحو يکسانى صورت نگرفته است‪ .‬بنابراين هر يک از دوران‌هاى پيش از‬
‫تاريخ‪ ،‬آغاز تاريخى و تاريخى ممکن است در زمان‌هاى مختلف در اجتماعات‬
‫گوناگون بشرى ظاهر گرديده و نحوه زندگى آنها را تغيير داده باشد‪ .‬اين‬
‫وضعيت حتى در يک کشور نيز ممکن است براساس وضعيت جغرافيائى‬
‫اقليمى و يا ارتباطات سياسى و اقتصادى در دوران باستان به يک صورت‬
‫نباشد‪ .‬ايران نيز از اين وضعيت مستثنى نيست‪ .‬توجه به وضعيت‬

‫‪1‬‬
‫جغرافيائى اين مرز و بوم و وضعيت گذشته آن نشان مى‌دهد که اجتماعات‬
‫مستقر در نواحى مختلف کشور ما نيز در زمان‌هاى مختلف وارد دوران‬
‫آغاز تاريخى و سپس دوران تاريخى شدند‪ .‬از اين نظر مى‌توان کشور ايران‬
‫را به دو منطقه تقسيم نمود‪ .‬يکى فلت و قسمت‌هاى شمال و ديگر‬
‫دشت‌هاى جنوب و جنوب غربي‪ .‬منطقه اول طبق مدارک موجود‪ ،‬در اوايل‬
‫هزاره اول پيش از ميلد به‌تدريج وارد دوران آغاز تاريخى گرديد‪ .‬دوران‬
‫تاريخى نيز در حدود اواسط نيمه اول هزاره اول در اين منطقه شروع شد‪.‬‬
‫مدت زمانى را که اجتماعات براى تکوين و شکل‌پذيرى دوران تاريخى پشت‬
‫سرگذاشتند به‌نام دوران آغاز تاريخى خوانده مى‌شود‪.‬‬
‫در نيمه جنوبى ايران و به‌خصوص نواحى جنوبى غربى خيلى قديمى‌تر از‬
‫نيمه شمالى دوران آغاز تاريخ وجود داشته است‪ .‬با توجه به تاريخ ايلم که‬
‫از اوايل هزاره سوم پيش از ميلد شروع مى‌شود‪ ،‬به‌خوبى معلوم مى‌گردد‬
‫که شکل‌پذيرى و تکوين دوران تاريخ کشور ايران در حدود اواخر هزاره‬
‫چهارم پيش از ميلد بوده است‪ .‬از اين رو مى‌توان اين زمان را دوران آغاز‬
‫تاريخ نواحى جنوبى کشور ايران يا منطقه ايلم خواند‪ .‬دوران آٰاز تاريخى در‬
‫کشور ايران در قسمت‌هاى شمال فلت در اوايل هزاره اول و در‬
‫قسمت‌هاى جنوبى در اواخر هزاره چهارم شروع شده در واقع شروع اين‬
‫دوران در دو ناحيه مختلف ايران حدود ‪ ۲‬هزار سال با يکديگر تفاوت دارد‪.‬‬
‫به‌طور کلى مى‌توان اظهار کرد که سرزمين ايران با توجه به تاريخ ايلم از‬
‫اوايل هزاره سوم پيش از ميلد وارد دوران تاريخ گرديد و از اواخر هزاره‬
‫چهارم پيش از ميلد دوران آغاز تاريخى شروع شد‪ .‬در ايران هزاره چهارم‬
‫پيش از ميلد يعنى حدود هزار و پانصد سال پيش خطوط تصويرى به‌وجود‬
‫آمد و در حفارى‌هاى باستان‌شناسى دليل و مدارک کافى در اثبات اين‬
‫مدعا کشف گرديد‪ .‬لوح‌هاى گلى با خطوط تصويرى اوليه در ليه‌هاى‬
‫باستان‌شناسى متعلق به اواسط هزاره چهارم پيش از ميلد به‌دست آمد و‬
‫اين دوران را در باستان‌شناسى دوران آغاز ادبيات و يا آغاز خط و سواد‬
‫نامگذارى کردند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫دوران آٰغاز تاريخى در دنياى باستان تقريبا ً شامل دورانى است که بشر‬
‫دوران‌هاى جمع‌آورى غذا‪ ،‬آغاز کشاورزي‪ ،‬استقرار در دهکده‌ها و ابتداى‬
‫شهرنشنى را پشت سر گذاشته و وارد دوران آغاز تاريخى و يا دوران آغاز‬
‫ادبيات و خطا گرديد‪.‬‬

‫آثار و بقاياى باستانى قبل از دوران اوليه کشاورزى‬

‫غار کُبه‬
‫اين غار در پانزده کيلومترى شمال شرقى کرمانشاه قرار گرفته و در آن‬
‫آثار و بقايائى از دوران موستريان باقى مانده است‪ .‬آثار اين مکان شامل‬
‫ابزار و ادوات سنگى بوده و از تيغه و ساير ابزراهاى ريز تشکيل شده‬
‫است‪ .‬مته‌ها‪ ،‬درفش‌ها‪ ،‬رنده‌ها‪ ،‬خراش‌دهنده‌هاى ظريف در اينجا مشاهده‬
‫گرديده است‪ .‬قدمت اين آثار با شواهد و مدارک موجود حدود تقريبا ً چهل‬
‫هزار سال پيش است‪.‬‬
‫غار وارواسى‬
‫اين پناهگاه سنگى در يازده کيلومترى شمال شرقى کرمانشاه قرار گرفته‬
‫و داراى آثار و بقايائى از دوره موستريان به‌صورت ادوات و ابزارهاى‬
‫مختلف مى‌باشد‪ .‬ليهٔ جديدتر شامل ادوات و تيغه‌هاى سنگى مربوط به‬
‫دوران بارادوستيان است‪ .‬بر روى اين طبقه ادوات و ابزارهاى سنگى بسيار‬
‫ظريف و ريز متعلق به دوران زارزيان وجود داشته است‪.‬‬
‫ادوات و ابزراهاى دورهٔ بارا دوستيان شامل مته‌ها‪ ،‬شيارتراش‌ها‪،‬‬
‫خراش‌دهنده‌ها يا رنده‌ها و تيغه‌هاى ظريف است‪ .‬ادوات دوران زارزيان‬
‫بيشتر شامل رنده‌ها يا خراش‌دهنده گرد است‪ .‬قدمت آثار دوران‬
‫بارادوستيان اين غار به حدود ‪ ۲۵‬تا ‪ ۳۰‬هزار سال پيش و قدمت اواخر‬
‫دوران زارزيان آن به حدود ‪ ۱۰۵۰۰‬سال پيش مى‌رسد‪.‬‬
‫غار هوتو‬

‫‪3‬‬
‫اين غار نزديک دهکده تريجان در حدود دو کيلومترى غرب بهشهر واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫غار کمربند‬
‫اين غار در جوار غار على‌تپه قرار گرفته که در نزديکى بهشهر مى‌باشد‪.‬‬
‫اين غار به‌دليل استخراج سنگ از اين ناحيه از بين رفته است‪.‬‬
‫غار رستم قلعه‌‬
‫اين غار در نزديکى شهرسازى واقع شده است‪.‬‬
‫غار على‌تپه‬
‫اين غار در نزديکى بهشهر مازندران و در نزديکى غار کمربند قرار گرفته‬
‫است‪.‬‬
‫غار کلره‌‬
‫اين غار در ناحيه رستم قلعه نزديک شهرسازى واقع شده است‪.‬‬
‫غار بيستون‬
‫اين غار در زير کتيبهٔ بيستون در راه همدان کرمانشاه واقع شده است و‬
‫به‌نام غار شکارچيان نيز ناميده شده است‪.‬‬
‫غار تمته‌‬
‫اين غار در شمال شهر اروميه در دره نزلو واقع شده است‪.‬‬
‫غار خونيک‌ (غار لکى‌اسپور)‬
‫اين غار در حدود بيست‌ کيلومترى جنوب شهر قاين در راه بيرجند به قاين‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫مهارلول‪ ،‬کرانه‌هاى شرقى درياچه‬
‫آثارى از دوران حجر در کرانه‌هاى شرقى درياچه مهارلو در جنوب‌ شرقى‬
‫شيراز به‌دست آمده است‪.‬‬
‫غار تنگ پبده‌‬
‫اين غار در تنگه‌اى در شمال‌شرقى شهر شوشتر در کوه‌هاى بختيارى واقع‬
‫شده است‪..‬‬
‫منشوآباد‬
‫ع شده است‪.‬‬
‫اين محوطه در جنوب غرب دزفول واقع واق ‌‬

‫‪4‬‬
 ‫تپه پاپله‌‬
‫اين تپه در جنوب غربى شهر دزفول واقع گرديده است‪.‬‬
‫تپه پهونده‌‬
‫اين تپه در جنوب غربى دزفول قرار دارد‪.‬‬
‫سرآب‌دره‬
‫اين دره در شمال غرب خرم‌آباد واقع شده و در آن آثار دوران حجر‬
‫جمع‌آورى شده است‪.‬‬
‫تپه بحرين‌‬
‫اين تپه در نزديکى شهر دورود در منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه زاغه‌‬
‫اين تپه در جنوب شهر خرم‌آباد واقع شده است‪.‬‬
‫غارکرفتو‬
‫اين غار در مشرق شهر سنقر و در جنوب شرقى شهر شاهين‌دژ قرار‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫غارداور زاغازى‬
‫اين غار در نزديک دهکده ميرآباد در حوالى شهرستان رضائيه واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫غارهاى گنجى‬
‫اين محل مشرف به شهر خرم‌آباد قرار گرفته است‪.‬‬
‫غارهاى کلردشت‬
‫در منطقهٔ کلردشت طبق بررسى‌هاى سال ‪ ۱۳۵۵‬و ‪ ۱۳۵۴‬توسط مؤسسه‬
‫باستان‌شناسى دانشگاه تهران‪ ،‬تعداد کثيرى غارهاى دوران حجر يافت شده‬
‫است‪.‬‬
‫غار اندرت زو‬
‫این غار در نزدیکی دهکده بیانجان در فاصله یکصدو پنجاه کیلومتری شمال‬
‫شرقی شهر مشهد واقع شده‌است‪.‬‬
‫گلر زاغى‬

‫‪5‬‬
‫در محوطه گلر زاغى در نزديکى دهکده قرا در جنوب غربى نيشابور آثار و‬
‫بقاياى دوران حجر جمع‌آورى شده‌است‪.‬‬

‫آثار و بقاياى تمدن‌هاى قبل از سيلک‬

‫تل‌باکون‬
‫در دو کيلومترى جنوب غربى آثار باستانى کاخ تخت جمشيد در دشت‬
‫مرودشت‪ ،‬دو تپه باستانى قرار دارند که به‌نام تل‌باکون و يا باکون الف و‬
‫باکون ب ناميده شده‌اند‪.‬‬
‫تپه‌على‌کش‬
‫اين تپه در جنوب شرقى دره دهلران واقع شده است‪ .‬اين تپه با تپه‬
‫موسيان حدود ‪ ۵/۲‬کيلومتر فاصله دارد‪ .‬اين تپه به‌نام‌هاى تپه محمدجعفر‪،‬‬
‫تپه بزمرده و تپه على‌آباد نيز ناميده شده است‪ .‬بقاياى به‌دست آمده در‬
‫حفارى على‌کش نشان مى‌دهد که در اين تپه به‌خصوص در طبقات عميق‬
‫آثار استقرارهاى اوليه وجود دارد و قدمت آثار به‌دست آمده در اين حفارى‬
‫در هر سه طبقه از هزارهٔ هفتم و احتمال ً هزاره هشتم شروع و تا هزاره‬
‫ششم پيش از ميلد ادامه داشته است‪.‬‬
‫تپه‌گوران‬
‫اين تپه در دره رودخانه هليلن واقع شده است و در آن آثار مربوط به‬
‫تمدن‌هاى اوليه استقرار کشاورزى مشاهده مى‌شود‪.‬‬
‫تپه‌آسياب‬
‫اين تپه در پنج‌ کيلومترى مشرق کرمانشاه در نزديک رود قره‌سو واقع شده‬
‫است‪ .‬آثار به‌دست آمده از اين تپه حاکى از آن است که حداقل براى مدتى‬
‫از سال محل سکونت و زندگى بوده است‪.‬‬
‫در حفارى تپه آسياب بخشى از يک گودال دايره‌شکل آشکار شد که احتمالً‬
‫نوعى محل زندگى بوده است‪ .‬در اين گودال دو متر با آثارى از گل اخرا و‬
‫مقدارى استخوان حيوانات به‌دست آمد‪ .‬ادوات سنگى به‌دست آمده در‬
‫حفارى تپه آسياب شامل تيغه‌هاى کوچک و سنگ‌هاى مادر‪ ،‬ادوات بسيار‬
‫ريز‪ ،‬چند تيغه با صيقل در لبه‌ها مى‌باشد‪ .‬همچنين سنگ ساب و نوعى‬

‫‪6‬‬
‫ادوات کوچک تخم‌مرغى شکل‪ ،‬قطعات کاسه و دستبند و مهره‌هاى گردنبند‬
‫نيز کشف گرديد‪ .‬از آثار ديگر اين حفارى‌ها‪ ،‬مجسمه‌هاى گلى مى‌باشد‪.‬‬
‫تپه ‌سرآب‬
‫اين تپه کوچک در هفت کيلومترى شمال شرق کرمانشاه واقع شده است‪.‬‬
‫در تپه سرآب گرچه آثار معمارى به‌دست نيامده ولى گودال‌هائى که محل‬
‫استقرار افراد بوده آشکار گرديده و اثراتى از نى و بوريا در آنها مشاهده‬
‫گرديده است‪.‬‬
‫سفال به‌دست آمده در تپه سرآب با نقش بچه قورباغه قبل از دگرديسى و‬
‫همچنين سفال قرمز رنگ و سفال ساده با اثرات داغدار شدن است‪ .‬در‬
‫اين حفارى‌ها مجسمه‌هاى گلى زيادى به‌دست آمد و يکى از اين مجسمه‌ها‬
‫به‌نام ونوس سرآب‪ ،‬از شاهکارهاى اين هنر محسوب مى‌شود‪.‬‬
‫ابزار و ادوات سنگى نيز از همان تيغه‌ها و مته‌ها و خراش‌دهنده‌هائى است‬
‫که در اجتماعات آغاز کشاورزى مانند آسياب و زاغه به‌دست آمده است‪.‬‬
‫پروفسور بريدوود اظهار مى‌دارد که اجتماع سرآب ممکن است در فاصله‬
‫زمانى ‪ ۸۰۰۰‬تا ‪ ۹۰۰۰‬سال پيش‪ ،‬يعنى هزاره هفتم پيش از ميلد در اين‬
‫محل مستقر بوده باشند‪.‬‬
‫تپه ‌زاغه‬
‫اين تپه در ناحيه بوئين‌زهرا در دشت قزوين واقع شده است‪ .‬تپه‌زاغه هشت‬
‫کيلومترى شمال شرقى دهکده سگزآباد قرار دارد‪ .‬بررسى‌هاى انجام شده‬
‫در اطراف تپه زاغه نشان مى‌دهد که در منطقه‌اى به شعاع ‪ ۱۵‬کيلومتر از‬
‫اين تپه‪ ،‬حدود بيست تپه که معرف استقرارهاى همزمان اين دوره هستند‬
‫وجود دارد و احتمال ً تعداد بيشترى از اين استقرارها وجود داشته که امروز‬
‫در زير ليه ‌شن و ماسه سيلبى به‌کلى مدفون گرديده و امکان شناخت و‬
‫آگاهى از آنها در وضعيت فعلى وجود ندارد‪ .‬در تپه زاغه‪ ،‬آثار محلى از اواخر‬
‫هزاره هشتم تا اواسط هزاره پنجم پيش از ميلد به‌دست آمده است‪ .‬يکى‬
‫از ساختمان‌هاى مهم در اين ناحيه که در ليه چهارم از سطح تپه واقع شده‬
‫است‪ ،‬ساختمان منقوش زاغه مى‌باشد‪ .‬اين بنا از نمونه‌هاى نادرى است که‬
‫در منطقه فلت تاکنون به‌دست آمده است‪ .‬اين ساختمان غير هندسي‪،‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ابعاد کامل ً مشخص و يکنواختى ندارد‪ .‬داخل اين ساختمان به وضع خاصى‬
‫تزئين شده بود و نشانگر ايناست که ساکنين دهکده زاغه اهميت خاصى‬
‫براى اين ساختمان قائل بودند‪ .‬آنچه مسلم است اين ساختمان ياجنبهٔ‬
‫عام‌المنفعه داشته و يا مرکز مذهبى اين اجتماع بوده و يا معبد يا مکان‬
‫مقدسى بوده است‪ .‬نقاشى و تزئينات با دو رنگ سياه و سفيد روى زمينه‬
‫قرمز گل‌احزا اجرا شده بوده است‪ .‬علوه بر نقاشي‪ ،‬از سر بز کوهى نيز‬
‫بر روى ديوار استفاده شده که به‌نظر مى‌رسد جنبه تزئينى آن به‌تنهائى‬
‫مدٌنظر نبود‪ ،‬و احتمال ً با عقايد خاص مذهبى اين اقوام رابطه داشته است‪.‬‬
‫تپه سنگ چخماق‬
‫اين تپه در منطقه بسطام شاهرود در سر راه شاهرود به گرگان واقع شده‬
‫است‪ .‬اين مجموعه از چند تپه تشکيل شده است‪ .‬در حفارى تپه شرقى‬
‫سنگ چخماق آثار ديوارهائى که از چينه ساخته شده بود به‌دست آمد‪ .‬در‬
‫طبقه سوم تپه‪ ،‬اجاق‌ها‪ ،‬تنورها و کوره‌هاى کوچک و بزرگ کشف گرديد‪.‬‬
‫سفال تپه شرقى قرمز رنگ بوده که با نقوش هندسى ساده تزئين شده‬
‫است‪ .‬اشکال ظروف شامل کاسه‪ ،‬بشقاب‪ ،‬و کاسه‌هاى گود و ديگ است‪.‬‬
‫مجسمه‌هاى سنگى و گلي‪ ،‬ادوات و ابزارى مانند سوزن‪ ،‬درفش‪ ،‬کفگير و‬
‫آويزهائى از جنس شاخ و استخوان ساخته شده و ادوات سنگى شامل‬
‫خراش‌دهنده‪ ،‬تيغه داس‪ ،‬ادوات ريز و تبرها و تيشه‌هاى صيقل داده شده‬
‫نيز مشاهده گرديده است‪ .‬قدمت اين آثار را در حدود اواخر هزاره ششم‬
‫پيش از ميلد تخمين زده‌اند‪ .‬تپه غربى احتمال ً قديمى‌تر از تپه شرقى و‬
‫مربوط به دوران سفال در دوران نو سنگى است‪.‬‬
‫تپه‌هاى دشت قزوين‬
‫اين دشت توسط مؤسسه باستان‌شناسى دانشگاه تهران بررسى گرديده‬
‫است‪.‬‬
‫گنج دٌره‬
‫آثار و بقاياى باستانى گنج دره در دره گاماساب در جنوب غربى کنگاور‬
‫واقع شده است‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫آثار و بقاياى تمدن سيلک‬
‫تپه سيلک در جنوب غربى شهر کاشان در سر راه کاشان به باغ فين واقع‬
‫شده است‪ .‬فاصلهٔ اين تپه تا شهر کاشان قديم حدود سه کيلومتر است‪.‬‬
‫ولى امروز در اثر وسعت شهر در حاشيهٔ شهر قرار دارد‪ .‬آثار باستانى‬
‫سيلک شامل دو تپه است که به‌نام تپه‌هاى شمالى و جنوبى ناميده شده‌اند‪،‬‬
‫که فاصلهٔ آنها از يکديگر در حدود ششصد متر است‪ .‬تپهٔ شمالى کوچک‌تر‬
‫است ولى آثار قديمى‌ترى را در بر دارد‪ .‬ابعاد اين تپه در حدود ‪ ۱۱۰‬ضربدر‬
‫‪ ۳۲۰‬متر بوده و ارتفاع آن در حدود شش متر است‪ .‬بقاياى باستانى تپه‬
‫شمالى از دو طبقه اصلى که هر يک معرف يک دوره تمدنى است؛ تشکيل‬
‫يافته که به‌نام سيلک ‪ I‬و سيلک ‪ ‌II‬مشهور هستند‪ .‬تپه جنوبى از نظر حجم‬
‫بزرگ‌تر و ابعاد آن ‪ ۱۹۰‬ضربدر ‪ ۲۶۰‬متر بوده و ارتفاع آن در حدود ‪ ۲۵‬متر‬
‫است‪ .‬اين تپه از دو طبقه اصلى که هر يک معرف يک دوره تمدنى هستند‪،‬‬
‫به‌نام‌هاى سيلک ‪ III‬و سيلک ‪ IV‬تشکيل شده است‪ .‬علوه بر اين چهار طبقه‬
‫قبرستان الف و قبرستان ب که هر يک مربوط به يک دوره تمدنى است‬
‫وجود دارد‪ .‬قبرستان الف بر روى تپه در مرتفع‌ترين قسمت‌ها تشکيل طبقه‬
‫سيلک ‪ V‬را مى‌دهد و قبرستان ب که اطراف تپه سيلک را در دشت فرا‬
‫گرفته است به‌نام طبقه سيلک ‪ IV‬ناميده مى‌شود‪ .‬قديمى‌ترين ليه اين‬
‫تمدن که سيلک اول است به‌نام تمدن سيلک خوانده مى‌شود‪.‬‬
‫تل‌باکون‌ب‬
‫اين تپه در دو کيلومترى جنوب غربى تخت جمشيد در مرودشت واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫تل‌جرى‌ب‬
‫اين تپه در منطقه تخت جمشيد و پاسارگاد واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌زاغه‬
‫اين تپه در منطقه بوئين‌زهرا در دشت قزوين در ‪ ۸‬کيلومترى شمال شرقى‬
‫سگز‌آباد واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌حاجى‌فيروز‬
‫اين تپه در جنوب درياچه رضائيه در دشت سلدوز واقع شده است‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫گودين‌تپه‬
‫اين تپه در حدود شش کيلومترى مغرب کنگاور واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌گوران‬
‫اين تپه در دره رودخانه هليلن واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌سرآب‬
‫اين تپه در هفت کيلومترى شمال شرقى شهر کرمانشاه واقع شده است‪.‬‬
‫غارکمربند‬
‫اين غار در جوار غار على‌تپه در نزديکى بهشهر قرار گرفته است‪.‬‬
‫غارهوتو‬
‫اين غار در نزديک دهکده تريجان در حدود دو کيلومترى مغرب بهشهر واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫تپه‌‌چغاميش‬
‫اين تپه در حدود سى‌کيلومترى جنوب شرقى شهر دزفول واقع شده است‪.‬‬
‫تپه جعفرآباد‬
‫اين تپه در شورش و در هفت کيلومترى شمال تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه چشمه على عميق‬
‫اين تپه در جنوب شرقى تهران در نزديکى شهر روى واقع شده است‪.‬‬
‫يانيک‌تپه‬
‫اين تپه در حدود سى‌کيلومترى غربى شهر تبريز در فاصله سه کيلومترى‬
‫شهر کوچک خسروشاه واقع شده است‪ .‬طبقهٔ نئوليتيک آن همزمان با‬
‫سيلک است‪.‬‬

‫آثار و بقاياى تمدن چشمه‌على‬

‫تبديل تمدن سيلک به چشمه‌على تدريجى بوده است در تمدن چشمه‌على‬
‫اصلحاتى در تکنيک و ادوات و وسايل ديده مى‌شود‪ .‬خانه‌هاى مسکونى‬
‫به‌جاى سنگ و گل با خشت خام درست شده‌اند‪ .‬درفش‌هاى فلزى نيز در‬
‫اين تمدن به‌دست آمده است‪ .‬سنگ و چخماق براى تهيه ادوات هنوز به‌کار‬
‫مى‌رفته و وجود يک نوع مته منشور متبلور براى سوراخ کردن مواد سخت‬

‫‪10‬‬
 ‫در اين دوران تازگى دارد‪ .‬اصلحاتى در ساختمان تبرها و بيل‌هاى سنگى‬
‫ديده مى‌شود و سطح آنها را نيز کامل ً صيقل داده‌اند‪ .‬مهره‌هاى سنگى نيز‬
‫در اين دوران ساخته شدند‪ .‬سفال اين دوره ادامه سفال قرمز رنگ دوران‬
‫سيلک است؛ اما اصلحاتى در آن ديده مى‌شود‪ .‬نقوش روى سفال نيز‬
‫تغيير کردند و نقوش جديدى به آن اضافه شده و در طرح ريزى نقوش نيز‬
‫نظم و ترتيب بيشترى رعايت شده است‪ .‬در نقش تزئينى ظروف از‬
‫تصاوير پرندگان و حيوانات بيشتر استفاده شده است‪ .‬در مجموع مى‌توان‬
‫گفت که تمدن چشمه‌على هم در تکنيک ساختن آلت و ادوات زندگى و هم‬
‫از لحاظ زيبائى هنر بر تمدن سيلک برترى داشته است‪.‬‬
‫تپه آنو (گورکان شمالی)‬
‫اين تپه در نزديک شهر عشق‌آباد در نزديک مرز ايران و روسيه در ترکستان‬
‫روسيه واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌مشوکى‬
‫اين تپه در منطقه پاسارگاد تخت جمشيد واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌گيان‬
‫اين تپه فاصلهٔ ده کيلومترى جنوب غربى شهر نهاوند در دره خاوه قرار‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫تپه طرحان(تيخان)‬
‫اين تپه در دره سيمره در منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫گوى تپه‬
‫اين تپه در آذربايجان غربى واقع شده است‪.‬‬
‫چشمه‌على‬
‫اين تپه در جنوب شرقى تهران در نزديک شهر رى واقع شده است‪.‬‬
‫ساوه‬
‫در نزديک شهر ساوه تپه‌هائى همزمان با تمدن چشمه‌على وجود دارد‪.‬‬
‫قلعه دختر‬
‫اين تپه در يک کيلومتر و نيم مغرب شهر قم در راه اراک قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه سيلک‬

‫‪11‬‬
 ‫اين تپه در نزديکى شهر کاشان قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه سيابيد‬
‫اين تپه در ده کيلومترى شمال شرقى کرمانشاه واقع شده است‪.‬‬
‫تپه موريان‬
‫اين تپه در ده کيلومترى شمال شرقى شهر کرمانشاه واقع شده است‪.‬‬
‫تپه زاغه‬
‫اين تپه در ‪ ۸‬کيلومترى شمال دهکده سگزآباد در منطقه بوئين‌زهرا در‬
‫دشت قزوين واقع شده است‪.‬‬
‫تپه گودين‌‬
‫اين تپه در فاصلهٔ شش کيلومترى مغرب شهر کنگاور واقع شده است‪.‬‬
‫تپه چغاميش‌‬
‫اين تپه در حدود سى کيلومترى در جنوب شرقى شهر دزفول واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫تپه‌ جعفرآباد‬
‫اين تپه در هفت کيلومترى شمال تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫غار هوتو‬
‫اين غار در نزديک دهکده تريجان در حدود ‪۲‬کيلومترى مغرب بهشهر واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫يانيک تپه‬
‫اين تپه در حدود سى کيلومترى جنوب غربى شهر تبريز در فاصلهٔ سه‬
‫کيلومترى شهر خسروشاه واقع شده است‪.‬‬
‫تل باکون‬
‫اين تپه در دو کيلومترى جنوب غربى تخت جمشيد در مرودشت فارس واقع‬
‫شده است‪.‬‬

‫آثار و بقاياى تمدن حصار‬

‫‪12‬‬
 ‫پس از دوران چشمه على در قسمت شمال شرق ايران دوران حصار که‬
‫آثار آن براى اولين‌بار در تپه حصار دامغان به‌دست آمده قرار دارد‪ .‬اين‬
‫دوران بهترين و باشکوه‌ترين دوران‌هاى ماقبل تاريخ ايران است‪.‬‬
‫ظهور چرخ سفال‌گرى در صنعت سفال‌سازى و قالب‌گيرى در صنايع فلزى‬
‫خود نمونه اين تحول عظيم است‪ .‬سبک ساخت بعضى‌ اشياء نيز از تمدن‬
‫چشمه‌على به تمدن حصار ادامه يافت اما روى هم رفته عوامل و عناصر‬
‫جديدى نيز در اين تمدن نمايان شده که قبل ً وجود نداشته است؛ به‌خصوص‬
‫در صنعت سفال تغييرات کلى در اين دوران مشاهده مى‌شود‪ .‬در اواسط‬
‫اين دوره صنعت فلزسازى هم از لحاظ کميت و هم از لحاظ کيفيت ترقى‬
‫بسيار کرده است‪ .‬بشر به اين مرحله رسيد که مس را ذوب کرده و براى‬
‫ادوات مختلف قالب‌گيرى کند و اين قسمت از ايران در اين وقت وارد‬
‫عصر مس شد و مورد استفادهٔ اين فلز را در اين ناحيه بسيار زياد نموده‬
‫قبرهاى مسى تقريبا ً به‌کلى جايگزين ادوات سنگى دوران‌هاى قبلى شد و‬
‫چاقوها و قلم‌هاى مسى به‌وفور ساخته شده و انواع مختلف سوزن‌ها و‬
‫درفش‌هاى مسى باعث از بين رفتن سوزن‌ها و درفش‌هاى استخوانى‬
‫گرديد‪.‬‬
‫ظروف زيباى مرمرين سفيد و مهره‌هاى سنگى نيز در اين دوران در سيلک‬
‫ساخته شدند و اشکال کوچک حيوانات نيز مانند دوران چشمه‌على ساخته‬
‫شدند‪ .‬سفال‌هاى قرمزرنگ منقوش با رنگ سياه درخشان که در دوران‬
‫چشمه‌على بسيار متداول بود‪ ،‬در اوايل اين دوران نيز مشاهده مى‌شود‪،‬‬
‫ولى در اواخر اين دوران يک نوع سفال قرمزرنگ قديم مى‌شود‪ .‬اشکال‬
‫سفال‌ها نيز ظريف‌تر و مناسب‌تر شده و در اواخر دوران حصار ظروف‬
‫بسيار زيبائى ساخته شد که در تمدن‌هاى قبلى ديده نمى‌شود‪.‬‬
‫در اين دوران مردم در آرامش زندگى کرده و آثار زيادى از اسلحه ديده‬
‫نمى‌شود‪ .‬در تمدن حصار طرز به‌خاک سپردن مرده به‌صورتى بود که پا رو‬
‫به مغرب گذارده مى‌شده است‪ .‬اشياء گذاشته شده در خاک حاکى از‬
‫علقه زياد مردم به تزئينات است‪ .‬هم زن و هم مرد گردنبند داشته و از‬
‫کمربندهائى که توسط مهره‌ها ساخته شده بود‪ ،‬استفاده مى‌کردند‪ .‬زن‌ها از‬

‫‪13‬‬
 ‫دستبند و پابند و مردها بيشتر از کمربند استفاده مى‌کردند‪ .‬سنجاق نيز از‬
‫لوازم آرايش زن‌ها بود‪ .‬مردان و زنان از لحاظ اشياء گذارده شده در قبر‬
‫يکسان بوده و بين زنان و مردان از لحاظ حقوق اجتماعى تفاوتى وجود‬
‫نداشته است‪.‬‬
‫تپه حصار حدود ‪ ۳‬کيلومترى شهر دامغان واقع شده است ولى امروزه‬
‫به‌دليل گسترش و توسعه شهر دامغان تقريبا ً محوطه آثار باستانى تپه‬
‫حصار در حاشيهٔ شهر قرار دارد‪ .‬شهر دامغان تقريبا ً در ‪ ۳۶۰‬کيلومترى‬
‫شرقى تهران درجاده قديم تهران خراسان واقع شده است‪ .‬اين منطقه از‬
‫دوران‌هاى پيش از تاريخ مورد سکونت بوده و آثار دوران‌هاى پيش از تاريخ‬
‫و اريخى و اسلمى در آن وجود دارد‪ .‬به‌همين علت آثار باستانى و اماکن‬
‫قديمى زيادى در اين منطقه مشاهده مى‌گردد‪ .‬ايجاد شهر امروزى دامغان‬
‫به دوره ساسانى مى‌رسد‪ .‬در حفارى تپه حصار آثار باستانى ارزنده‌اى‬
‫متعلق به اولين استقرارهاى دهکده‌اى و نيز دوران‌هاى بعدى آشکار شد‪.‬‬
‫تپه خرگوش‬
‫اين تپه در نزديک شهر گرگان قرار دارد‪.‬‬
‫آنو‪ ،‬تپه‌هاى گورکانى شمالى و جنوبى‬
‫اين تپه در نزديکى شهر عشق‌آباد در ترکستان روسيه واقع شده است‪.‬‬
‫تپه رامرود‬
‫اين تپه در ناحيه سيستان در مصب رود بيابان‪ ،‬بين شيل و شاه‌محمدرضا‬
‫واقع گرديده است‪.‬‬
‫شهر سوخته‬
‫اين تپه در نزديک شهر زابل واقع شده است‪.‬‬
‫تپه کلت گرد‬
‫اين محل در ناحيه سيستان در مصب رود بيابان‪ ،‬بين شيل و شاه‌محمدرضا‬
‫قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه مشى‬
‫اين تپه در سيستان در مصب‌رود بيالن بين شيل و شاه‌محمدرضا واقع شده‬
‫است‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫بمپور‬
‫اين آثار در کنار رود بمپور در دره هليل‌رود واقع شده است‪.‬‬
‫کوزه‌گران‬
‫اين محل در دره رود سيمره واقع شده است‪.‬‬
‫چغاسبز‬
‫اين تپه در دره سيمره واقع شده است‪.‬‬
‫چغاپهن‬
‫اين تپه در ناحيه کوهدشت لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫ژيرآيران‬
‫اين تپه در جلگه اليشتر در منطقه لرستان قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل‌زهاب‬
‫اين تپه در کردستان واقع شده است‪.‬‬
‫کردحسن‌على‬
‫اين تپه در آذربايجان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه گوى‌‬
‫اين تپه در آذربايجان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه سيلک طبقه سوم‬
‫اين تپه در نزديک شهر کاشان در راه باغ فين واقع شده است‪ .‬وسعت‬
‫منطقه سيلک ‪ III‬بيشتر از طبقات قبلى سيلک است و نشان مى‌دهد که اين‬
‫ٔ‬
‫اجتماع از هر لحاظ توسعه و پيشرفت نموده است‪.‬‬
‫قبرستان(سگزآباد)‬
‫اين تپه در هفت کيلومترى شمال دهکده سگزآباد در دشت قزوين واقع‬
‫گرديده است‪.‬‬
‫خورآب‬
‫آثار باستانى در نزديک خورآب در سيستان واقع شده است‪.‬‬
‫دامين‬
‫در نزديک بمپور و خورآب واقع شده است‪.‬‬
‫کتوکان‬

‫‪15‬‬
 ‫در نزديک بمپور و خورآب واقع شده است‪.‬‬
‫ده‌قاضى‬
‫اين آثار در نزديک بمپور خورآب قرار گرفته است‪.‬‬
‫مول‬
‫اين آثار در محل مول در نزديک بمپور و خورآب واقع شده است‪.‬‬
‫پيرکنار‬
‫آثار باستانى اين گورستان‌ها و منازل در نزديک پيرکنار حوالى بمپور خورآب‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫شهردراز‬
‫آثار قديمى اين شهر حدود بمپور و خورآب واقع گرديده است‪.‬‬
‫تل ابليس‬
‫آثار باستانى اين محل در نزديک بردسير در شمال غربى کرمان واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫ناحيه دشتى‬
‫اين ناحيه در لرستان فارس ميان فيروزآباد و جهرم در بلوک خفر و کوار‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌جرى‬
‫اين تپه در نزديک دهکده ابوالوردى در دشت پازادگان واقع گرديده است‪.‬‬
‫تل‌نخودى‬
‫اين تپه در نزديک دهکده مبارک‌آباد در دشت پازارگاد فارس قرار گرفته‬
‫است‪.‬‬
‫تل‌باکون‌الف‬
‫اين تپه در دو کيلومترى جنوب غربى تخت جمشيد در مرودشت فارس واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫تپه‌گيان‬
‫اين تپه در فاصله ده کيلومترى جنوب غربى شهر نهاوند در دره خاوه واقع‬
‫شده است‪ .‬این تپه حدود ‪ ۳۵۰‬متر طول دارد و ارتفاع قله آن از سطح‬
‫زمين‌هاى اطراف در حدود ‪ ۱۹‬متر مى‌باشد در ضمن حفارى اين تپه پنج‬

‫‪16‬‬
 ‫طبقه باستانى آشکار گرديد که شامل سه ليه مهم از آثار معمارى است‪.‬‬
‫اين پنج طبقه باستانى بر روى هم ‌دوران‌هائى را که از اواسط هزارهٔ پنجم‬
‫پيش از ميلد شروع شده و تا اوايل هزاره اول پيش از ميلد ادامه دارد‪،‬‬
‫معرفى مى‌نمايد‪.‬‬
‫کمترلن‬
‫اين محل در بين راه هرسين به خرم‌آباد واقع شده است‪.‬‬
‫دماويزه‬
‫اين آثار در بين راه هرسين به خرم‌آباد قرار گرفته است‪.‬‬
‫ميرولى‬
‫آثار تپه‌هاى باستانى در نزديکى ميرولى در بين راه خرم‌آباد به هرسين قرار‬
‫گرفته است‪.‬‬

‫آثار و بقاياى تمدن سفال نخودى‌رنگ‬

‫در تپه گيان از طبقهٔ پنجم ب به‌تدريج سفال اين تمدن ديده مى‌شود و در‬
‫طبقه پنجم ج سفال نخودى‌رنگ کامل ً رايج شد‪ .‬در گيان پنجم د‪ ،‬نفوذ طبقه‬
‫آخر تمدن حصار فزونى گرفت و در اين زمان است که تمدن سفال نخودى‬
‫رنگ در تپه گيان به‌کلى از بين مى‌رود‪.‬‬
‫شوش اول (یک) تقريبا ً در ابتداى تمدن حصار شروع شده است و کمى‬
‫ديرتر از زمانى‌که تمدن سفال نخودى رنگ در باکون الف به پايان برسد‪،‬‬
‫خاتمه پذيرفت‪ .‬تمدن سفال نخودى‌رنگ قبل از اينکه در شوش يک مشاهده‬
‫گردد در تپه موسيان و ساير نواحى اطراف آن در دشت خوزستان وجود‬
‫داشته است‪.‬‬
‫نواحى مشخص تمدن سفال نخودى‌رنگ را به‌ترتيب مى‌توان به پنج قسمت‬
‫تقسيم نمود‪:‬‬
‫‪.1‬ناحيه فارس تا خليج فارس‬
‫‪.2‬ناحيه موسيان در خوزستان و جنوب لرستان‬

‫‪17‬‬
 ‫‪.3‬شوش يک‬
‫‪.4‬ناحيه کوهدشت تا تپه گيان در قسمت شمالى لرستان‬
‫‪.5‬ناحيه بين شوش تا مرکز لرستان‬
‫در تمام اين نواحى سفال نخودى‌رنگ تقريبا ً در يک دوره فراگير شده بود و‬
‫در هر يک از اين نواحى تمدن‌هاى محلى قبلى نيز تا اندازه‌اى در صنايع نفوذ‬
‫داشتند‪.‬‬
‫در تمدن سافل نخودى‌رنگ طرز زندگى و آلت و ادوات مورد نياز زندگى‬
‫تقريبا ً شبيه تمدن شمال شرق ايران است‪ .‬در اين زمان هم در نواحى‬
‫تمدن سفال نخودى‌رنگ و هم نواحى تمدن حصار ثروت زيادى وجود داشته‬
‫و اشياءِ زيادى به‌همراه مردگان در گور گذاشته مى‌شد‪.‬‬
‫اقوام تمدن سفال نخودى‌رنگ اموات خود را در خارج از دهکده به‌خاک‬
‫مى‌سپردند؛ در حالى‌که در تمدن شمال شرق اموات بيشتر در داخل دهکده‬
‫و حتى در خانه‌هاى مسکونى به‌خاک سپرده مى‌شوند‪.‬‬
‫تپه چغاميش‬
‫اين تپه در حدود سى کيلومترى جنوب شرقى دزفول دز منطقه شلگهى‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫تپه جعفرآباد‬
‫اين تپه در هفت کيلومترى شمال شهر شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه جوى‬
‫اين تپه در يازده کيلومترى شمال تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌سنگ سياه‬
‫اين تپه در منطقه سروستان فارس واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌گود رحيم‬
‫اين تپه در منطقه سروستان فارس واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌دروازه‬
‫اين تپه در منطقه سروستان فارس واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌ريگى‌کمال‌آباد‬
‫اين تپه در منطقه فيروزآباد فارس واقع شده است‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫تل‌کنگان‬
‫اين تپه در ناحيه فسا در فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل سياه‬
‫اين تپه در ناحيه فسا در فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل‌ريک‌خسو‬
‫اين تپه در ناحيه داراب فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل‌ريگ‌مادوان‬
‫اين تپه در ناحيه داراب فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل‌سکومادوان‬
‫اين تپه در ناحيه داراب فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تل‌سياه‌مادوان‬
‫اين تپه در ناحيه داراب فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫شيرتپه‬
‫اين تپه در دشت پاسارگاد فارس قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه دهبيد‌‬
‫اين تپه در ناحيه دشت پاسارگاد واقع شده است‪.‬‬
‫دو تلن تپه‬
‫اين آثار در دشت پاسارگاد قرار گرفته است‪.‬‬
‫آثار ريشهر‬
‫اين آثار در نزديکى بندر بوشهر قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه تل گرد‬
‫اين تپه در جنوب شرقى شهر اردکان واقع شده است‪.‬‬
‫تل حسنک‬
‫اين تپه در نزديکى شهر بهبهان در استان خوزستان واقع شده است‪.‬‬
‫تل گورپياه‬
‫اين تپه در نزديکى شهر بهبهان قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه مال امير‬

‫‪19‬‬
 ‫اين تپه ‪ ۱۶۰۰‬مترى در جنوب شرقى دهکده مال امير در منطقه ايذه‬
‫بختيارى واقع شده است‪.‬‬
‫تل باومحمد‬
‫اين تپه در ناحيه مال امير بختيارى واقع شده است‪.‬‬
‫تپه شوش الف (یک)‬
‫تپه شوش شامل اثار باستانى عظيمى است و در ليه‌هاى عميق خود‬
‫بقاياى اين دوره از تمدن سفال نخودى رنگ را در بردارد‪.‬‬
‫تپه دويسيه‬
‫اين تپه در سه کيلومترى شمال تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه بندبال‬
‫اين تپه در يازده کيلومترى شمال تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه بوهلن‬
‫اين تپه در يازده کيلومترى شرق تپه شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه حلوى ماش‬
‫اين تپه در دشت شوش واقع شده است‪.‬‬
‫تپه موسيان‬
‫اين تپه در منطقه دهلران در حدود ‪ ۱۵۰‬کيلومترى شمال غربى شوش در‬
‫نزديک مرز ايران و عراق قرار دارد‪.‬‬
‫تپه محمدجعفر‬
‫اين تپه در مجاورت تپه موسيان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه مرادآباد‬
‫اين تپه در نزديکى تپه موسيان قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه خزينه‬
‫اين تپه در نزديکى تپه موسيان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه على‌آباد‬
‫اين تپه در نزديکى تپه موسيان قرار دارد‪.‬‬
‫تپه حباب‌بن‌روان‬
‫اين تپه در دشت غلم لرستان واقع شده است‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫تپه غلم‬
‫اين تپه در دشت غلم لرستان قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه ابوفندوا‬
‫اين تپه در ‪ ۹‬کيلومترى جنوب شرقى شوش قرار دارد‪.‬‬
‫تپه دانش‌ور‬
‫اين تپه در فاصله هفت کيلومترى شرق کرمانشاه واقع شده است‪ .‬قدمت‬
‫اين تپه به نيمه دوم هزاره چهارم پيش از ميلد مى‌رسد‪.‬‬

‫آثار و بقاياى تمدن‌هاى هزاره‌هاى چهارم تا دوم پيش از ميلد‬

‫تنها منطقه‌اى که در قسمت جنوب و جنوب غربى ايران در دوران‌هاى‬
‫اوروک و جمدت‌نصر به‌طور دائم محل سکونت بوده‪ ،‬شوش است‪ .‬بقيه‬
‫نقاط باستانى اين ناحيه براى مدتى يا به‌طور کلى متروک بوده و مجدداً‬
‫اشغال شده‌اند‪.‬‬
‫فاصله ميان طبقات باستانى در بيشتر نقاط باستانى ايران‪ ،‬موجب آن‬
‫مى‌گردد که نتوان مشخص نمود که تمدن‌هاى قبلى چگونه از بين رفته و‬
‫تمدن جديد جايگزين آن شده است‪.‬‬
‫آثار و حفريات انجام شده تاکنون نتوانسته نشان دهد که آيا پيش از دوران‬
‫جمدت‌نصر‪ ،‬تمدن‌هاى شرقى در ايران وجود داشته است؟‬
‫ظهور نقوش بر روى سفال‌ها در اواخر دوران تمدن مهاجم جديد (اوروک و‬
‫جمدت‌نصر) مى‌تواند نشانگر اين باشد که تمدن قبلى ايران‪ ،‬در نواحى‬
‫غربى هند و يا در نقاط دور افتاده و تا اندازه‌اى مستقل‪ ،‬نگاهدارى شده و‬
‫سپس در صنايع و آثار اقوام جديد نفوذ يافته و دوباره اشياء ظاهر شده‬
‫است‪.‬‬
‫تنها نقطه‌اى که مى‌توان تغييرات تمدن سفالى نخودى‌رنگ را رد آن مطالعه‬
‫نمود‪ ،‬ناحيهٔ شوش است‪ .‬اين ناحيه همواره رابطه زيادى با تمدن‌هاى‬
‫بين‌النهرين داشته و نفوذ تمدن‌هاى بين‌النهرين به‌دليل وضعيت جغرافيائى‬
‫اين ناحيه به‌راحتى صورت گرفته است‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫در شوش ب‪ ،‬قسمت اول سفالى به رنگ قرمز ديده مى‌شود‪ .‬گرچه به‌نظر‬
‫مى‌رسد که همان نوع سفالى است که در باکون الف قسمت پنجم و طبقه‬
‫چهاردهم وارکا در بين‌النهرين به‌دست آمده است‪ .‬در اين طبقه‬
‫مجسمه‌هاى کوچک زيادى به‌دست آمده که از جمله مشخص‌ترين آنها‬
‫مجسمه انسانى است سوار بر اسب يا چهارپاى ديگر؛ که اولين نمونه‬
‫است که انسان بر روى اسب يا چهارپا قرار گرفته و حيوان به‌وسيله دهنه‬
‫هدايت مى‌شود‪ .‬صورت انسان از جلو نمايش داده شده در حالى‌که در‬
‫شوش يک‪ ،‬عموما ً صورت انسان به‌طور نيم ‌رخ نمايش داده شده است‪.‬‬
‫از معمارى دوران اوروک در شوش هيچ اطلعى به‌جز خشت‌هاى بزرگ در‬
‫ابعاد مختلف و نيز سيلوهاى روباز جهت انبار کردن برنج و گندم و ساير‬
‫نباتات‪ ،‬اثر ديگر به‌دست نيامد‪.‬‬
‫عموما ً اموات به‌همراه ظروف سفالى به‌خاک سپرده مى‌شدند‪ .‬اجساد در‬
‫شوش ب ابتدا بدون تزئينات در قبر گذاشته مى‌شدند‪ ،‬ولى اواخر دوره‬
‫شوش ب سوم قبرها همراه با آثارى تزئينى مى‌باشند‪.‬‬
‫در دوران اوروک در شوش فقط مهرهاى مسطح ديده شده که نقوش روى‬
‫آنها با آنچه قبل ً در ايران معمول بود‪ ،‬تفاوت دارد‪ .‬در اين دوران فلز کمتر‬
‫مشاهده شده و به‌جز چند شيء مسي‪ ،‬آثار فلزى ديگرى در قبور به‌دست‬
‫نيامده است‪ .‬ما به‌هر حال صنعت فلزکارى وجود داشته است‪.‬‬
‫دوران جمدت‌نصر از دوران اوروک سرچشمه گرفته و حدفاصلى بين اين‬
‫دو دوره وجود ندارد‪ .‬روى هم رفته ناحيه شوش در اين دوران تا ‌اندازه‌اى‬
‫تحت نفوذ صنايع همسايه غربى خويش قرار گرفته بود‪ .‬اما اختلف در‬
‫جزئيات ثابت مى‌کند که از لحاظ سياسى استقلل داشته است‪.‬‬
‫در اين دوران آثار به‌دست آمده در تپه سيلک با آنچه در شوش حفارى شده‬
‫کامل ً شبيه است و نشان مى‌دهد ناحيه‌اى که بعدها به‌نام امپراتورى ايلم‬
‫ناميده شده‪ ،‬نفوذ سياسى کاملى در اين زمان بر ساير نواحى ايران داشته‬
‫و دامنه اين نفوذ تا تپه سيلک کاشان کشيده شده و در صنايع آن محل کاملً‬
‫مؤثر بوده است‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫ناحيه سيلک ممکن است قبل از زمان ايلمى‌ها به‌صورت يک مرکز تجارى‬
‫يا مرکز استراحت کاروان‌هاى تجار درآمده باشد‪.‬‬
‫فاصله جغرافيائى بين اين دو ناحيه باعث مى‌شود که بتوان فرض کرد‪ ،‬در‬
‫اين دوران کاروان‌هاى تجارتى وو مراکز تجارتى تحت نظم و ترتيب کاملى‬
‫به‌وسيلهٔ قواى اقوام ساکن دشت خوزستان حفاظت مى‌کردند و تجارت‬
‫وضعيت مرتبى داشت‪.‬‬
‫تمدن دوران آنو دوم که همزمان با تپه حصارب مى‌باشد به‌قدرى تحت نفوذ‬
‫تمدن قبلى خويش (آنو اول) قرار گرفته است‪ .‬فقط مى‌تواند اظهار کرد‬
‫که ابتدا ياين دوران تقريبا ً همزمان با شروع تمدن اوروک در بين‌النهرين‬
‫بوده و انتهاى آن تقريبا ً مقارن با انتهاى دوران حمدشانصر در بين‌النهرين‬
‫است‪ .‬اگر تصور کنيم در دوران حصار دوم اقوام جديدى وارد ناحيه حصار‬
‫شده‌اند بايد اين نکته را نيز پذيرفت که تمدن قديم و بومى حصار نفوذ‬
‫زيادى در اقوام تازه وارد داشته است‪ .‬در اين دوران تا اندازه‌اى در منابع‬
‫فلزکارى اصلحاتى به‌وجود آمده است‪.‬‬
‫از مطالعه آثار محدود به‌دست‌آمده از اقوام تمدن حصارب‪ ،‬مى‌توان نتيجه‬
‫گرفت که اقوام ساکن در اين ناحيه از لحاظ ارتباط با دنياى خارج محدود‬
‫بوده و رابطه‌اى با ناحيه دشت خوزستان که در اين زمان نفوذ سياسى‬
‫زيادى بر ساير نواحى ايران داشت برقرار ننموده‌اند؛ فقط در دشت گرگان‬
‫آثار از اين تمدن مشاهده شده است‪.‬‬
‫در اواخر دوران جهدت‌نصر يا آغاز سلسله‌ها بود که اقوام جديدى وارد‬
‫ناحيه شمال شرق ايران شدند‪ .‬شايد بتوان تصور کرد که پايان دوران نفوذ‬
‫اقوام قبل از ايلمى‌هاى در تپه سيلک‪ ،‬مقارن با ورود اقوام جديد در ناحيه‬
‫حصار باشد که هر دو ناحيه را تحت تصرف درآوردند‪ .‬البته محل اصلى اين‬
‫اقوام مهاجم هنوز معلوم نگرديده است‪ .‬نکته مهم اين است که تمدن‬
‫حصار دو و سه از لحاظ اصول تقريبا ً مشابه هستند‪ .‬اينکه اين شباهت در‬
‫حصار سوم از حصار دوم الهام گرفته و يا هر دو تمدن در اصل يکى‬
‫بوده‌اند‪ ،‬معلوم نيست‪ .‬اين دوران غنى‌ترين دورانى است که در ناحيه حصار‬
‫وجود داشته است‪ .‬آثار باقى‌مانده از معمارى مى‌رساند که اين زمان‬

‫‪23‬‬
 ‫قلعه‌هائى ساخته شده که ثروت زيادى خرج آنها گرديده و خرابه‌هاى آنها‬
‫باقى مانده است‪ .‬خانه‌هاى معمولى داراى اجاقى در اتاق اصلى است و‬
‫اين وضعيت صفت مشخصه خانه‌هاى دوران حصار دوم است‪ .‬در اين دوره‬
‫وجود مجسمه‌هاى کوچک زن که ارتباط زيادى با جنبهٔ حاصلخيزى دارد‪،‬‬
‫به‌چشم مى‌خورد‪ .‬يکى از گنجينه‌هاى اين دوران ديسک‌ها و ستون‌هاى‬
‫ساخته شده از مرمر است‪ .‬تصور مى‌رود اين اشياء جنبهٔ مذهبى داشته و‬
‫در تشريفات مذهبى روحانى مورد استفاده قرار مى‌گرفت‪ .‬مردم اين‬
‫دوران علقهٔ زيادى به تزئينات داشته‌اند‪.‬‬
‫يکى از مهم‌ترين موضوعات در اين دوران ارتباط ناحيه حصار با نواحى‬
‫اطراف و خارجى خود مى‌باشد‪ .‬تجارت با نواحى بين‌النهرين ادامه داشته و‬
‫بيشتر مبادلت سنگ‌هاى قيمتى به‌خصوص فيروزه بوده که از نواحى‬
‫خراسان و از راه حصار به بين‌النهرين صادر مى‌شده است‪.‬‬
‫به‌دليل وجود اين ارتباط در جهت شمال‪ ،‬در طبقه سوم آنو‪ ،‬اشيائى که‬
‫قابل مقايسه با نواحى جنوبى کوه‌هاى البرز در اين دوران است‪ ،‬ديده‬
‫مى‌شود‪.‬‬
‫تقريبا ً مقارن دوره آغاز سلسله‌ها در بين‌النهرين بود که تمدن عظيم و‬
‫کامل اقوام حصار سوم در ايران پايان يافت‪ .‬علت پايان يافتن آن هنوز‬
‫به‌طور کامل روشن نيست‪.‬‬
‫همزمان با دوران آغاز سلسله‌ها (در بين‌النهرين)‪ ،‬يک تمدن واحد در‬
‫کوه‌هاى غربى ايران منتشر گديد‪ .‬حد جنوبى آن ناحيه شوش و حد شمالى‬
‫ى‌رسد‪.‬‬
‫آن به گيلن (طبقه چهارم) م ‌‬
‫در نواحى جنوبى ناحيه اشغالى اين تمدن در ايران‪ ،‬نفوذ دوارن آغاز‬
‫سلسله‌هاى بين‌النهرين کامل ً مشاهده مى‌شود‪ .‬اين نفوذ در آثار قبرهاى‬
‫حفارى شده در تپه‌هاى على‌آباد و خزينه در دوران اول و دوم آغاز‬
‫سلسله‌ها مشاهده مى‌شود‪.‬‬
‫در شوش نيز آثارى به‌دست آمده که رابطه اين ناحيه را با تمدن دوره اول‬
‫آغاز سلسله‌هاى بين‌النهرين نشان مى‌دهد‪ .‬اين واقعيت از سفال‌هاى‬
‫منقوش و همچنين مهرهاى استوانه‌اى اين دوران کامل ً نمايان است‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫همانگونه که گفته شد مقارن با دوران آغاز سلسله‌هاى بين‌النهرين در‬
‫بخش غربى ايران‪ ،‬تمدن واحدى وجود داشته که شوش ناحيه‌اى از آن‬
‫محسوب مى‌شد و جزئى از تمدن ايرانى اين ناحيه بوده است‪.‬‬

‫فلت ايران در هزاره‌هاى سوم تا اول پيش از ميلد‬

‫در قسمت شمالى فلت ايران و نيز منطقه رشته جبال البرز و حوزه درياى‬
‫مازندران تاکنون مدارک تاريخى کافى که بتواند بيانگر تاريخ اين مناطق در‬
‫هزاره‌هاى سوم و دوم پيش از ميلد باشد‪ ،‬به‌دست نيامده است‪ .‬اما آثار‬
‫ارزنده‌اى که از دل مکان‌هائى چون تپه حسنلو‪ ،‬تپه مارليک‪ ،‬توارنگ تپه‪،‬‬
‫شاه‌تپه‪ ،‬تپه حصار‪ ،‬تپه سيلک و نيز منطقه لرستان‪ ،‬تاکنون به‌دست آمده و‬
‫مربوط به اين دوراناست‪ ،‬به‌خوبى نمايشگر وجود تمدنى بسيار غنى و‬
‫پيشرفته از نظر هنر و صنايع مى‌باشد‪ .‬با اين همه جاى بسى شگفتى است‬
‫در دورانى که منطقه جنوبى کشور و به‌خصوص کشور ايلم و مرکز آن‬
‫دشت خوزستان خط و کتابت از رواج چشمگيرى برخوردار بوده است‪،‬‬
‫چگونه مناطق شمالى فلت به‌کلى از اين پديده دنياى متمدن غافل مانده و‬
‫هيچ‌گونه مدارک قابل توجهى مبنى بر رواج خط و کتابت در حفارى‌هاى آن‬
‫تاکنون به‌دست نيامده است‪.‬‬
‫پيشرفت عظيم صنايع فلزکارى و فرآورده‌هاى صنعتى منطقه شمالى‬
‫ايران‪ ،‬بازار دنياى باستان را تحت‌الشعاع قرار داده و شواهد آن از شرق‬
‫درياى مديترانه تا دره رود سند در حفارى‌هاى باستان‌شناسى آشکار شده‬
‫است‪ .‬احتمال ً کاروان‌هاى منظم انجام دادوستد و مبادلت تجارى به‌خصوص‬
‫از هزاره دوم پيش از ميلد به‌بعد در اين منطقه در رفت و آمد بوده است‪.‬‬
‫اين حجم عظيم دادوستد مسلما ً استفاده از خط و کتابت را براى انجام‬
‫ثبت و ضبط مبادلت ايجاب مى‌نموده است‪.‬‬
‫به‌هر حال عدم وجود مدارک نبشته در فلت ايران احتمال ً متذکر و وضع‬
‫خاص اجتماعى و يا سياسى در اين دوران بوده است و به‌دليل عدم ظهور‬
‫مدارک مستنده از اوضاع تاريخى اين مناطق آگاهى کافى وجود ندارد‪.‬‬
‫نمونه‌هائى از حفارى‌هاى مربوط به اين دوران را در زير مى‌آوريم‪:‬‬

‫‪25‬‬
 ‫تپه سيلک‬
‫در حفارى تپه سيلک آثارى مربوط به هزاره‌هاى سوم تا اول پيش از ميلد‬
‫در ليه‌هاى سيلک چهارم و پنجم و ششم به‌دست آمده است‪.‬‬
‫سيلک چهارم‪ ،‬پنجم‪ ،‬ششم (‪)IV,V,VI‬‬
‫آثار باستانى به‌دست آمده در اين طبقات بيشتر شامل ليه‌هاى قبور‬
‫هستند‪ .‬سيلک ‪ IV‬متعلق به دوره آغاز ايلمى است و قدمت آن به حدود‬
‫سه هزار سال پيش از ميلد مى‌رسد‪ .‬طبقه سيلک ‪ V‬مرکب از قبورى‬
‫است که به اواسط هزاره دوم پيش از ميلد تعلق دارد و طبقه سيلک ‪VI‬‬
‫قبورى را که متعلق به اوايل هزاره اول پيش از ميلد است‪ ،‬معرفى‬
‫مى‌نمايد‪.‬‬
‫تپه گيان‬
‫در حفارى تپه گيان نيز آثارى مربوط به هزاره‌هاى سوم و دوم در ليه‌هاى‬
‫سوم تا اول به‌دست آمده است‪ .‬در طبقه سوم تغييرات کلى در شکل‬
‫ظروف سفالين مشاهده مى‌گردد‪ .‬نوع رايج سفال‌هاى طبقه دوم پايه‌هاى‬
‫دگمه‌اى‌شکل مشاهده مى‌گردد‪ .‬در طبقه اول سفال خاکسترى رنگ با‬
‫نقوش تزئيني‪ ،‬نوع کنده و فشرده رايج است‪ .‬در آثار معمارى به‌دست آمده‬
‫در تپه گيان هم سنگ و هم خشت به‌کار رفته است‪ .‬مجسمه‌هاى گلى‬
‫حيوانات و انسان در اين حفارى به‌دست آمده و مهره‌هاى مسطح و‬
‫مهره‌هاى استوانه‌اى هر دو نوع مشاهده گرديده است‪ .‬سلح‌هاى مفرغى و‬
‫اشياء تزئينى مفرغى نيز رواج کاملى داشته است‪.‬‬
‫حصار ‪II‬‬
‫طبقه دوم حصار که از دو ليه فرعى تشکيل شده‪ ،‬طبقه‌اى چندان قطور‬
‫نبوده و به‌نظر مى‌رسد که مدت استقرار در اين طبقه چندان طولنى نبوده‬
‫است‪ .‬وسعت آثار معمارى دوران حصار ‪ II‬همان محوطه‌اى را که دوران‬
‫حصار ‪ I‬فرا گرفته است‪ ،‬تقريبا ً مى‌پوشاند و اتاق‌ها عموما ً چهارگوش‬
‫ساخته شده و يک اتاق مرکزى به‌عنوان آشپزخانه يا اتاق نشيمن مشاهده‬
‫مى‌شود‪ .‬اتاق‌هاى ديگر عموما ً بدون هيچ‌گونه نظم و ترتيبى در اطراف اين‬
‫اتاق مرکزى ساخته شده‌اند‪ .‬بيشتر ديواره‌ها نيز از خشت خام ساخته شده‬
‫بودند‪.‬‬
‫شکل ظروف و همچنين طرز ساخت آنها نيز به‌کلى تغيير نمود‪ .‬سفال‬
‫خاکسترى داغدار که سفال خاص اين دوره است‪ .‬در اين زمان نه فقط در‬

‫‪26‬‬
 ‫تپه حصار بلکه در تمام نواحى شمال شرقى ايران مشاهده مى‌شد با اين‬
‫نکته بيانگر آن است که در اين دوره تمدن جديدى جايگزين تمدن گذشته‬
‫اين منطقه شده است‪.‬‬
‫در اين طبقه مجسمه‌هاى گلى از حيوانات مختلف و مجسمه‌هاى گلى‬
‫انسان آشکار گرديد‪ .‬به‌خصوص مجسمه زنان در نهايت تناسب و زيبائى‬
‫ساخته شده است‪ .‬آثار تزئينى و اشياء زينتى نيز به اندازه کافى به‌دست‬
‫آمد‪ .‬اين آثار شامل گردنبندهاى ساخته شده از سنگ‌هاى آهکى رنگارنگ‪،‬‬
‫بدل چيني‪ ،‬شبق و ‪ ....‬هستند‪ .‬مهره‌هاى ساخته شده از بدل چينى و‬
‫همچنين مهره‌هائى که از اين مواد ساخته شده‌اند‪ ،‬نمايشگر تکنيکى‬
‫پيشرفته در اين فن مى‌باشند‪ .‬ادوات فلزى مسى نيز به‌دست آمده است‪.‬‬
‫ادوات و ابزارهاى سنگى و استخوانى نيز در اين دوره هنوز رايج بودند‪.‬‬
‫در اين طبقه‪ ،‬وضعيت قرار گرفتن جسد در قبر و آثارى که همراه با آنها‬
‫دفن مى‌شده‪ ،‬نمايشگر اين مطلب است که تغييراتى در رسوم و آداب اين‬
‫دوره با دوره قبل به‌وجود آمده است‪.‬‬
‫حصار ‪III‬‬
‫دربارهٔ تاريخ دوران حصار سوم نظريات مختلفى وجود دارد‪ .‬برخى تاريخ‬
‫اين منطقه را همزمان باگيان ‪ IV‬در ايران و دوران آٰغاز سلسله‌ها تا دوران‬
‫آکاد در بين‌النهرين مى‌دانند و برخى ديگر آن‌را قديمى‌تر از دو هزار سال‬
‫پيش از ميلد مى‌دانند‪ .‬اين طبقه به سه دورهٔ باستان‌شناسى حصار ‪III‬‬
‫الف‪ ،‬حصار ‪ III‬ب و حصار ‪ III‬ج تقسيم مى‌شود‪.‬‬
‫آثار معمارى اين طبقه به‌طور محسوس توسعه‌يافته و بقاياى ساختمان‬
‫بزرگى در اين طبقه مشاهده مى‌گردد‪ .‬ساختمان سوخته‪ ،‬جالب‌ترين‬
‫ساختمان در اين طبقه است که در ليهٔ ‪ III‬ب واقع شده است‪ .‬اين‬
‫ساختمان در اثر آتش‌سوزى مفهوم شده است و شامل يک حصار دفاعى‬
‫بوده و يک دروازه ورودى با برج و باروهاى استحفاظى و دفاعى در آن قرار‬
‫دارد‪ .‬در اين واحد ساختمانى شش اتاق اصلى و چند اتاق فرعى و دروازه‬
‫با حياط داخلى مشاهده مى‌گردد‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫سفال خاکسترى تيره با نقوش داغدار تزئين شدهٔ سفال‌هاى مشخص اين‬
‫دوره است‪ .‬آثار و ادوات گلى و مهرهاى سطح از گل‪ ،‬مس و سنگ‪،‬‬
‫ظروف سفالى از سنگ و مس به شکل حيوانات در اين دوره ساخته شده‬
‫است‪ .‬در اين طبقه همچنين آثار و ادوات فلزى به‌صورت اشياء و اسلحه‬
‫مشاهده مى‌گردد‪ .‬همين‌طور ظروف تزئين از سرب و نقره و طل و سنگ‬
‫مرمر نيز در ضمن حفارى اين طبقه مشاهده شده است‪.‬‬
‫روى هم رفته آثار باستانى مدفون شده در تپه حصار چه از نظر کيفيت و‬
‫چه از نظر کميت داراى ارزش بسيارى است و به‌خوبى وضعيت مطلوب و‬
‫مرفه ساکنان اين تپه را در آن زمان روشن مى‌سازد‪.‬‬
‫شهر سوخته‬
‫شهر سوخته در دلتاى رود هيرمند در استان سيستان و حدود ‪ ۴۰‬کيلومترى‬
‫جنوب زابل در کنار راه زاهدان قرار گرفته است‪ .‬اين تپه حدود ‪ ۲۰‬متر‬
‫ارتفاع داشته و داراى شکل هندسى خاصى نيست‪ .‬در هر دو طبقه ‪ ۱‬و ‪۲‬‬
‫اين منطقه باستاني‪ ،‬آثارى از چوب و زغال مشاهده مى‌شود که احتمال‬
‫دارد بقاياى چوب سوخته ساختمان‌هاى گذشته باشد و احتمال مى‌رود‬
‫به‌دليل اين آتش‌سوزى آثار در معرض آتش پخته شده و محافظت شده‬
‫باشند‪.‬‬
‫در سفال به‌دست آمده از شهر سوخته وحدت و يکنواختى خاصى مشاهده‬
‫مى‌شود‪ .‬سفال شهر سوخته به‌صورت‌هاى سفال منقوش سياه‪ ،‬سفال‬
‫منقوش خاکسترى (با نقوش سياه) و سفال قرمز با نقش سياه ديده شده‬
‫است‪ .‬اين ظروف با اشکال ساده و بدون دسته و لوله ساخته شده‌اند‪ .‬اين‬
‫سفال‌ها را مى‌توان در سه نوع طبقه‌بندى کرد؛ يکى ظروف با کف مسطح‪،‬‬
‫ديگرى خمره‌اى بزرگ با بدنه مخروطى و دهانه گشاد و سوم خمره‌هاى‬
‫بيضى شکل‪.‬‬
‫اشياء ديگرى مانند مجسمه‌هاى گلي‪ ،‬ظروف سفالي‪ ،‬اشياء ساخته شده از‬
‫سنگ‌هاى نيمه قيمتي‪ ،‬مهرها‪ ،‬ادوات سنگى و استخوانى و اشياء فلزى نيز‬
‫در ضمن حفارى به‌دست آمده است‪ .‬اشياء مکشوفه در اين حفارى با آثارى‬
‫که در مناطق پاکستان و افغانستان حفارى شده رابطه زيادى دارد‪ .‬اين‬

‫‪28‬‬
 ‫مطلب نشان مى‌دهد که در گذشته اين مناطق از نظر هنرى و صنعتى‬
‫مبادلت و روابطى داشته‌اند‪ .‬آثار به‌دست آمده در اين حفارى قدمت تمدن‬
‫شهر سوخته را به هزاره سوم پيش از ميلد مى‌رساند‪.‬‬
‫يانيک تپه‬
‫يانيک تپه حدود سى کيلومترى جنوب غربى شهر تبريز در منطقه شمال‬
‫غرب ايران واقع شده است‪ .‬ارتفاع بلندترين قسمت آن تقريبا ً ‪ ۵۰/۱۶‬متر‬
‫از سطح زمين‌هاى اطراف است‪.‬‬
‫در اين تپه سه دوره اصلى آثار باستانى مشاهده مى‌شود که قديمى‌ترين‬
‫آنها به دوره کالکوليتيک هزاره سوم پيش از ميلد و آخرين آنها به هزاره‬
‫دوم پيش از ميلد تعلق دارد‪ .‬در اين تپه همچنين هفت طبقه معمارى‬
‫مشخص شد‪ ،‬که در تمامى اين طبقات به جز طبقه آخر که جديدترين محل‬
‫طبقه به‌شمار مى‌رود‪ ،‬ساختمان‌ها مدور و گرد هستند‪ .‬ديوار دفاعى دور‬
‫محوطه نشان مى‌دهد که تنها يک دهکده نبوده و حالت دفاعى نيز داشته‬
‫است‪ .‬به‌غير از ديوار دفاعى که از سنگ و ملت گل ساخته شده‪ ،‬بقيه‬
‫ديوارها از خشت خام هستند‪.‬‬
‫بعضى از ساختمان‌ها در دو يا سه دوره يا بيشتر مورد سکونت قرار‬
‫گرفته‌اند و در آنها تغييرات و تعميراتى که در دوره‌هاى مختلف به‌وجود آمده‬
‫ديده مى‌شود‪ .‬در بيشتر خانه‌ها يک ستون در وسط اتاق براى حفاظت و‬
‫نگاهدارى سقف وجود داشته است‪ .‬به‌نظر مى‌رسد که سقف با مصالح‬
‫تقريبا ً سبکى ساخته مى‌شده است‪ .‬شکل اين خانه‌ها که به‌صورت لنه‬
‫زنبور هستند‪ ،‬احتمال ً از اجتماعات چادرنشين قبلى تقليد و اقتباس شده‬
‫است‪.‬‬
‫سفال اين تپه عموما ً با دست ساخته شده و داراى سطح خاکسترى تيره يا‬
‫سياه رنگ است و با نقوش کنده تزئين شده است‪ .‬نقوش نيز عموما ً از‬
‫اشکال هندسى تشکيل شده است‪ .‬سفال اين تپه با سفال منطقه شرقى‬
‫آناتوليا در اوايل دوران مفرغ قابل قياس است‪.‬‬
‫تپه مارليک‬

‫‪29‬‬
 ‫تپه مارليک در منطقه رحمت‌آباد رودبار در استان گيلن واقع شده است‪.‬‬
‫اين تپه‌ بقاياى يکى از قبرستان‌هاى سلطنتى گذشتهٔ ايران را که حدوداً‬
‫اواخر هزاره دوم تا اوايل هزاره اول پيش از ميلد در اين نواحى حکومت‬
‫مى‌کردد‪ ،‬دربر دارد‪.‬‬
‫تپه مارليک شامل يک تپهٔ طبيعى سنگى است که در بالى آن و سطح تپه‬
‫در منطقه‌اى به‌طول ‪ ۱۳۵‬متر و ‪ ۸۰‬متر عرض تعداد ‪ ۵۳‬عدد آرامگاه ساخته‬
‫شده از سنگ و ملت گل در يک ليهٔ باستانى قرار گرفته بود‪ .‬اين آرامگاه‌ها‬
‫در اندازه‌هاى مختلف و براساس وضع قرار گرفتن صخره‌هاى سنگى تپه در‬
‫لبلى آنها ساخته شده بودند‪ .‬در درون اين آرامگاه‌ها بنابر عقايد مذهبى آن‬
‫زمان در ضمن تشريفات کفن و دفن‪ ،‬اشياء مختلفى با نظم و ترتيب خاص‬
‫به‌همراه مردگان دفن شده بود‪ .‬طل و نقره و مفرغ‪ ،‬ظروف سفالى‬
‫سلح‌هاى مفرغي‪ ،‬ظروف بدل چينى و شيشه‌اى و شاهکارهاى هنرى از‬
‫جمله اين اشياء است‪ .‬از اشياء ارزنده‌اى که در اين آرامگاه‌ها آشکار شده‬
‫تعدادى زيادى جام‌هاى زرين و سيمين بود که هر يک به‌نوبهٔ خود با نقوش‬
‫برجسته و زيبائى تزئين شده بود‪ .‬تزئينات شامل صحنه‌هاى خيالى و‬
‫موجودات افسانه‌اى مانند گاو بالدار‪ ،‬شيردال‪ ،‬سيمرغ‪ ،‬اسفنکس‪ ،‬اسب‬
‫شاخدار و حيوانات و پرندگانى مانند عقاب‪ ،‬گراز و بز کوهى و رب‌النوع‌هاى‬
‫افسانه‌اى است‪ .‬جام‌هاى تزئينى مفرغى که عموما ً صحنه‌هاى شکار و نبرد‬
‫بر روى آنها تصوير شده بود‪ ،‬مجموعهٔ نفيسى از اين اشياء را تشکيل‬
‫مى‌داد‪ .‬مجسمه‌هاى سفالى انسان و حيوانات به‌صورت مجوف ساخته شده‬
‫و براى نگاهدارى مايعات به‌کار مى‌رفت‪ .‬اين مجسمه‌ها بنا بر عقايد مذهبى‬
‫احتمال ً همراه مرده در آرامگاه گذاشته مى‌شد‪ .‬مجسمه‌هاى مفرغى‬
‫کوچکتر ساخته شده و انسان و حيوانات مختلفى مانند گاو‪ ،‬بزکوهي‪،‬‬
‫گوزن‪ ،‬قوچ‪ ،‬اسب‪ ،‬پلنگ‪ ،‬گراز و سگ را نشان مى‌دهند‪ .‬بعضى کاملً‬
‫به‌شکل طبيعى ساخته شده و برخى ديگر استيليز‪ ،‬ساخته شده‌اند‪.‬‬
‫مجموعه جواهرات آشکار شده در اين حفارى بسيار عظيم و شامل طل و‬
‫نقره‪ ،‬مفرغ و سنگ‌هاى قيمتى و نيمه قيمتى است‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫با کشف مجموعهٔ بزرگى از سلح‌هاى مختلف‪ ،‬صنعت وسيع و پيشرفته‬
‫مفرغ در اين محل کامل ً آشکار شد‪ .‬اين اقوام براى ساختن سلح‌هاى‬
‫مختلف و سنگين اهميت زيادى قائل بودند‪.‬‬
‫در ضمن حفارى هيچ‌گونه آثار نوشته و خط به‌جز دو عدد مهر استوانه‌اى‬
‫شکسته که بر روى هر کدام چند حرف باقى مانده بود‪ ،‬به‌دست نيامد‪.‬‬
‫به‌نظر مى‌رسد که اقوام مارليک يکى از گروه‌هاى اوليه هند و ايرانى بودند‬
‫که بعدها در مدارک تاريخى از آنها به‌نام ماردها و يا اماردها ذکرى آمده‬
‫است‪ .‬اين اقوام به‌ نظر مى‌رسد در نيمه دوم هزاره دوم پيش از ميلد‬
‫مسيح به ارتفاعات دامنه‌هاى شمالى البرز در حوزه جنوبى بحر خزر وارد‬
‫شده و در مناطق کوهستانى مستقر گرديدند‪ .‬اين اقوام حکومت مقتدر و‬
‫پيشرفته‌اى را از نظر هنر و صنايع تشکيل داده و از تپهٔ مارليک به‌عنوان‬
‫محل آرامگاه سلطين خود‪ ،‬از قرن چهاردهم تا قرن دهم پيش از ميلد‬
‫استفاده نمودند‪ .‬بنابر آثار و شواهد اين تپه‪ ،‬هنرمندان و صنعتگران مارليک‬
‫به تجربيات و اطلعات صنعتى و هنرى موجود در دنياى باستان کامل ً آگاهى‬
‫داشته و با استعداد و توانائى خود هنر ارزنده‌اى را در اين منطقه به‌وجود‬
‫آوردند‪ .‬اين مکتب هنرى و صنعتى پيشرفته تا مدت‌ها در اين ناحيه و نواحى‬
‫مجاور آن باقى ماند و در آثار اقوامى چون آشورى‌ها‪ ،‬اورارتوئى‌ها‪،‬‬
‫کيمرى‌ها‪ ،‬و سکاها مشاهده مى‌شود‪ .‬نفوذ اين سبک و شيوه هنرى بر هنر‬
‫و صنعت دوران‌هاى ماد و هخامنشى کامل ً مشهود است‪.‬‬
‫هفت تپه‬
‫مجموعه آثار باستانى هفت تپه در دشت جنوب غربى ايران در منطقه‬
‫خوزستان در ناحيه طرح نيشکر هفت تپه واقع شده است‪ .‬اولين واحد‬
‫ساختمانى مکشوفه در حفريات اين منطقه آرامگاه تپتى آهار پادشاه‬
‫ايلمى بود که در مجموعه ساختمانى يک معبد آرامگاه قرار گرفته بود‪.‬‬
‫معبد در کنار آرامگاه اين پادشاه که حدود ‪ ۱۳۵۷‬پيش از ميلد مى‌زيسته‬
‫ساخته شد و براى نگاهدارى و مواظبت از آرامگاه اين شاه ايلمى ايجاد‬
‫گرديد‪ .‬معبد داراى قسمت‌هاى مختلف از قبيل سالن‌ها‪ ،‬راهروها و حياط‬
‫مرکزى وسيعى بود که در آن دو کتيبهٔ بزرگ سنگى کشف شد‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫در آرامگاه مجاور آرامگاه تپتى آهار‪ ،‬تعداد ‪ ۱۲۳‬اسکلت به‌ترتيب در جوار‬
‫يکديگر دفن شده بود‪ .‬اين افراد احتمال ً قربانيانى بوده‌اند که در هنگام دفن‬
‫تپتى‌آهار براى خدمت به او در جوار آرامگاه او دفن شده‌اند‪.‬‬
‫در مشرق محوطه آرامگاه و معبد‪ ،‬مجموعه آثار باستانى هفت‌تپه وجود‬
‫داشته است‪ .‬در حفارى اين تپه بقاياى يک ساختمان عظيم آشکار شد‪ .‬اين‬
‫معبد يا زيگورات عظيم داراى صفه و سکوى مرتفع و عظيمى در وسط بود‬
‫و در اطراف آن سالن‌هاى وسيع و حياط‌هاى روباز و کارگاه قرار داشت‪.‬‬
‫در سالن‌هاى اين ساختمان خشتي‪ ،‬تزئنيات و نقاشى‌هائى بر ديوار مشاهده‬
‫مى‌شد‪.‬‬
‫سفال هفت تپه از نوع سفال ساده‌اى است که در اواسط هزارهٔ دوم پيش‬
‫از ميلد در اين منطقه رايج بوده است‪ .‬ظروف سنگي‪ ،‬سنگ‌هاى وزنه‪،‬‬
‫اشياء مفرغي‪ ،‬سلح‌هاى مفرغي‪ ،‬و مهرهاى استوانه‌اى مربوط به نيمهٔ دوم‬
‫هزاره دوم پيش از ميلد در ضمن حفارى آشکار گرديد‪ .‬از اشياء مهم و‬
‫قابل ملحظه‌ از نظر هنرى و تزئيني‪ ،‬دو سه مسجمه بسيار جالب‪ ،‬يک‬
‫ماسک گلى و جواهرات و مدال‌هاى غير طبيعى است‪.‬‬
‫از مهم‌ترين کشفيات هفت تپه که ارزش تاريخى و سنديت دارد‪ ،‬سه کتيبهٔ‬
‫بزرگ سنگى است که با خط ميخى نقر شده و اطلعات مهمى از تپتى‌آهار‬
‫در اختيار قرار مى‌دهد‪ .‬ديگرى مجموعهٔ بسيار ارزنده‌اى از الواح گلى با‬
‫متون ميخى است‪ ،‬که متجاوز از چند هزار قطعه مى‌باشد و اطلعات‬
‫مهمى دربارهٔ هفت تپه و آثار باستانى آن و تپتى آهار و دوران حکومت او‬
‫در قرن چهاردهم پيش از ميلد در اختيار باستان‌شناسان قرار داده است‪.‬‬
‫مدارک موجود حاکى از آن است که اين آثار بقاياى يکى از مراکز بزرگ‬
‫ايلمى است که احتمال ً يک مکان مذهبى بوده و نام باستانى آن کاهيناک‬
‫مى‌باشد‪ .‬براساس همين اسناد و مدارک‪ ،‬دوران حکومتى تپتى‌آهار همزمان‬
‫با دوران پادشاهى کاداشمن انليل پادشاه کاسى بين‌النهرين بوده و آثار و‬
‫بقاياى مکشوفه در حفارى هفت تپه و به‌خصوص خطوط ميخى به‌دست‬
‫آمده‪ ،‬اطلعات زيادى در مورد دوران تاريخ تاريخ اسلم يعنى بين سال‌هاى‬
‫‪ ۱۵۰۵‬تا ‪ ۱۳۵۰‬پيش از ميلد در اختيار قرار مى‌دهد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫برنز لرستان‬
‫تشخيص هويت تعدادى از اشياء مفرغى لرستان يکى از مسائلى است که‬
‫جهان باستان‌شناسى امروز با آن روبرو است‪ .‬اين اشياء مفرغى به لحاظ‬
‫ارزش هنرى و نحوه ساخت‪ ،‬اهميت خاصى را دارا هستند‪.‬‬
‫به‌دليل حفارى‌هاى غيرعلمى و غير مجاز‪ ،‬هيچ‌گونه اطلعات صحيح و‬
‫مستندى راجع به اصل و سرچشمهٔ اين اشياء و تعلق به يکى از تمدن‌هاى‬
‫گذشته به‌دست نيامده است‪.‬‬
‫در حفارى‌هاى سال‌هاى ‪ ۱۹۶۵‬و ‪ ۱۹۶۶‬ميلدى در تپه قبرستان و رکبود آثار‬
‫اين دوران که مربوط به قرون هفتم و هشتم پيش از ميلد بود به‌دست‬
‫آمد‪ .‬آثار مکشوفه معرف دوره‌هاى اخير مجموعه مفرغ‌هاى لرستان بودند‪.‬‬
‫علوه بر آن اطلعاتى نيز مربوط به دوره جديدترى از اين دوران يعنى‬
‫حدود سال‌هاى ‪ ۲۴۰۰‬تا ‪ ۲۰۰۰‬پيش از ميلد نيز به‌دست آمد‪ .‬طى‬
‫حفارى‌هاى سال ‪ ۱۹۶۹‬ميلدي‪ ،‬در منطقه بدر و ارکواز و قبرستان‌هاى‬
‫بردبال و پايکل و مکان‌هاى ديگر‪ ،‬آثارى مربوط به تقريبا ً زمان‌هاى ‪ ۱۲۰۰‬تا‬
‫‪ ۱۰۰۰‬قبل از ميلد به‌دست آمد‪.‬‬
‫تپه باباجان‬
‫تپه باباچان در قسمت جنوبى دشت دلفان در پشتکوه لرستان قرار گرفته‬
‫است‪ .‬اين تپه در نزديکى سرچشمه‌هاى رود قزکشکان در منطقه کوهستان‬
‫زاگرس واقع شده است‪ .‬بقاياى باستانى در اين محل شامل يک تپه بزرگ‬
‫در وسط و چند تپه کوچک ديگر در مشرق و جنوب غربى است‪ .‬در بررسى‬
‫اوليه اين تپه‪ ،‬قدمت تپه را حدود اوايل هزاره اول پيش از ميلد تعيين‬
‫کردند‪.‬‬
‫هفتوان تپه‬
‫هفتوان تپه که به‌نام‌هاى بوتان‌تپه و تام‌تپه نيز ناميده مى‌شود‪ ،‬در شمال‬
‫غرب ايران در نزديکى سلماس و حوالى کرانه‌هاى غربى درياچه‌ اروميه‬
‫واقع شده است‪ .‬اين ناحيه که خود قسمتى از يک منطقه تمدنى بزرگ‌ترى‬
‫در دوران باستان بوده است‪ ،‬ارتباط نزديکى با مشرق آناتولى و ناحيهٔ‬

‫‪33‬‬
 ‫قفقاز و قسمت‌هاى ديگر آذربايجان داشته و در وسط دشت پرآب و‬
‫حاصلخيزى قرار گرفته است‪.‬‬
‫هفتوان‌تپه‪ ،‬تپه‌اى است بزرگ و آثار باستانى عظيمى را در بر دارد‪.‬‬
‫بلندترين قسمت تپه حدود ‪ ۲۷‬متر از سطح زمين‌هاى اطراف ارتفاع دارد‪.‬‬
‫در طبقات همزمان با اواسط هزاره دوم پيش از ميلد يک ساختمان بزرگ‬
‫سنگى آشکار شد‪ .‬قسمت‌هاى مرتفع ديوارها از خشت خام و شالوده و‬
‫بنيان ديوارها از يک ليه سنگ با ملت گل ساخته شده بود‪.‬‬
‫ظروف سفالى اين منطقه از نوع سفال خاکسترى است که متعلق به‬
‫اواسط هزاره دوم پيش از ميلد مى‌باشد‪ .‬برخى از سفال‌هاى اين منطقه با‬
‫سفال اورارتوئى قرن ششم پيش از ميلد قابل مقايسه است‪.‬‬
‫آخرين ليه‌هاى باستانى در مرتفع‌ترين قسمت‌هاى تپه بقاياى دوران ماد و‬
‫هخامنشى و همچنين دوره ساسانى را معرفى مى‌نمايد‪.‬‬

‫فهرست آثار تمدن‌هاى هزاره دوم و اوايل هزاره اول‬

‫رستم‌قلعه‬
‫اين آثار در نزديک شهر سارى واقع شده است و در جريان حفارى تصادفى‬
‫و غير مجاز اشيائى در آنجا به‌دست آمد‪.‬‬
‫گنج‌تپه (کلردشت)‬
‫اين تپه در محل قصراوآجابيت در کلردشت مازندران واقع شده است‪.‬‬
‫منطقه کلردشت‬
‫منطقه مرزن‌آباد تا علم‌کوه به‌وسيلهٔ مؤسسه باستان‌شناسى دانشگاه‬
‫تهران بررسى گرديد و متجاوز از پنجاه تپه مربوط به اواخر هزاره دوم و‬
‫اوايل هزاره اول پيش از ميلد کشف شد‪.‬‬
‫تپه سرخ داغ (طبقه دوم)‬
‫اين تپه نزديک منطقه نادعلى در سيستان واقع شده است‪.‬‬
‫خنيمات‬
‫اين محل در شمال غرب کرمان واقع شده است‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫تل‌تيموران‬
‫اين تپه در فاصله يک کيلومترى مغرب قصبه کوشک در منطقه ارسنجان‬
‫فارس واقع شده است‪.‬‬
‫تل‌جلباد‬
‫اين تپه در منطقه تخت جمشيد‪ ،‬پازارگاد واقع است‪.‬‬
‫تل عزیز‬
‫اين تپه در شمال غرب رامهرمز واقع شده است‪.‬‬
‫چغازنبيل‬
‫اين آثار در ‪ ۴۵‬کيلومترى جنوب شرقى شوش واقع شده است‪.‬‬
‫ژيلويران‬
‫اين تپه در نزديک ژيلويران در لرستان شرقى واقع شده است‪.‬‬
‫تپه گيان (طبقه ‪) I‬‬
‫اين تپه در فاصله ده کيلومترى جنوب غربى شهر نهاوند در دره خاوه واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫تپه بدهورا‬
‫اين تپه در دشت اسدآباد در ‪ ۵۵‬کيلومترى شمال تپه گيان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه بدآور‬
‫اين تپه در منطقه خاتون باد در راه هرسين به خرم‌آباد واقع شده است‪.‬‬
‫تپه سرخ دم‬
‫اين تپه در جلگه کوهدشت لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫پشتکوه‬
‫در منطقه پشتکوه لرستان آثارى به‌دست آمده است‪.‬‬
‫چغاربردينه‬
‫اين تپه در ناحيه رامشگان لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫چغاپهن‬
‫اين تپه در ناحيه رامشگان لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫کزآباد‬
‫اين تپه در دره هليلن لرستان واقع شده است‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫تپه شيرشغا‬
‫اين تپه در دره هليلن منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫چغابل‬
‫اين تپه در جلگه اليشر در منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه مويلبک‬
‫اين تپه در دره بدآور منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه تلياک‬
‫اين تپه در دره بدآور منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه چغاساي‬
‫اين تپه در دره بدآور منطقه لرستان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه‌هاى ماهى‌دشت‬
‫اين تپه در جلگه ماهى‌دشت در فاصله ‪ ۲۰‬کيلومترى مغرب کرمانشاه قرار‬
‫دارد‪.‬‬
‫زالوآب‬
‫اين قبور در سى کيلومترى شمال شرقى کرمانشاه نزديک شهر دنياور در‬
‫فاصله بين بيستون و کنگاور واقع شده است‪.‬‬
‫قبور پيرغيب‬
‫اين قبور در نزديک دهکده پيرغيب در فاصله بيستون و کنگاور قرار دارد‪.‬‬
‫قبور گوش‌قلعه‬
‫اين قبور در نزديک دهکده گوش‌قلعه در فاصله بين بيستون و کنگاور قرار‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫زيويه‬
‫اين تپه در ‪ ۴۲‬کيلومترى شرق شهر سقز قرار دارد‪ .‬آثار اين تپه ابتدا در‬
‫حفارى‌هاى غير مجاز کشف شد‪.‬‬
‫دينخاتپه‬
‫اين تپه در جنوب غربى درياچه اروميه در ناحيه اشنويه قرار گرفته است‪.‬‬
‫تپه حسنلو‬
‫اين تپه در دشت سلروز در هفت کيلومترى شهر نقده واقع شده است‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫گوى تپه‬
‫اين تپه در نزديک شهر اروميه قرار دارد‪.‬‬
‫کتيبهٔ تاش‌تپه‬
‫اين کتيبه در نزديک تاش تپه در جنوب درياچه اروميه واقع شده است‪.‬‬
‫کتيبه کوه زاغي‬
‫اين کتيبه در کوه زاغى در فاصله ‪ ۲‬کيلومترى شمال دهکده سيکندل واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫کتيبه کله‌شين‬
‫اين کتيبه در جنوب غربى درياچه اروميه در منطقه اشنويه قرار گرفته‬
‫است‪.‬‬
‫آثار ماکو‬
‫اين آثار در نزديک شهر ماکو قرار گرفته است‪.‬‬
‫طالش‬
‫اين آثار (قبور) در منطقه طالش قرار گرفته است‪ .‬قبرستان‌هاى عمده‌اى‬
‫که حفارى شده‌اند عبارتند از‪ :‬خواجه‌داود‪ ،‬کپرو‪ ،‬نحين‪ ،‬قيلخانه‪ ،‬لرداغي‪،‬‬
‫شگولدره‪ ،‬جاليک‪ ،‬تاش‌کپرو‪ ،‬حسن‌زميني‪ ،‬شيرشير‪ ،‬آقااولرودخاليان‪.‬‬
‫تپه خوروين‬
‫اين قبور در شمال جاده کرج به قزوين در نزديک دهکده خوروين واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫قبور چندر‬
‫اين قبور در نزديکى دهکده چندر در سر راه خوروين واقع شده است‪.‬‬
‫قبور دروس‬
‫اين قبور در منطقه دروس شميران واقع شده است‪.‬‬
‫کله‌دشت (قلعه‌دشت)‬
‫اين تپه در نزديک شهر ساوه واقع شده است‪.‬‬
‫تپه سيلک (‪)V.VI‬‬
‫اين تپه در نزديک شهر کاشان در سر راه کاشان به فين قرار گرفت است‪.‬‬
‫تپه سگزآباد‬

‫‪37‬‬
‫اين تپه در فاصله ‪ ۷‬کيلومترى شمال دهکده سگزآباد در منطقه بوئين‌زهرا‬
‫در دشت قزوين واقع شده است‪.‬‬
‫مارليک (چراغعلى ‌تپه)‬
‫اين تپه در چهارده کيلومترى رودبار در دره گوهررود رحمت‌آباد گيلن واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫هفت تپه‬
‫مجموعه آثار هفت تپه در فاصله ‪ ۱۰‬کيلومترى جنوب شرقى واقع شده‬
‫است‪.‬‬
‫قبور قيطريه‬
‫اين قبور در تپه‌هاى قيطريه شميران قرار گرفته است‪.‬‬
‫دشت خوزستان‬
‫آثار زيادى از اين دوران در دشت خوزستان وجود دارد‪.‬‬
‫منطقه لرستان‬
‫در اين منطقه آثار زيادى به‌دست آمده است‪.‬‬
‫دشت قزوين‬
‫در اين دشت تپه‌هاى زيادى مربوط به اين دوران وجود دارد‪.‬‬

‫آثار تمدن ايلم‬

‫آثار ريشهر‬
‫اين آثار در نزديکى بندر بوشهر در کرانه‌هاى خليج فارس واقع شده است‪.‬‬
‫نقش برجسته کورانگون‬
‫اين نقوش برجسته بر روى صخره عظيمى در نزديک دهکده سه تلو در‬
‫شمال غرب شهر فهليان واقع شده است‪.‬‬
‫نقش رستم (نقش ايلمی)‬
‫حواشى و بقاياى نقش ايلمى در نقش رستم به‌وسيله نقوش برجسته‬
‫ساسانى کار شده است‪.‬‬
‫مال امير‬

‫‪38‬‬
‫تعداد زيادى نقوش برجسته در اين ناحيه قرار دارد‪ .‬اين نقوش در مال امير‬
‫ايذه بختيارى واقع شده است‪.‬‬
‫نقش برجسته قلعه‌تل‬
‫اين نقوش در منطقه ايذه يختيارى در تنگه‌اى در منطقه مال امير بختيارى‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫نقوش و آثار کل فرا (کول فرعون)‬
‫اين دره در مشرق دشت ايذه در بختيارى قرار دارد‪ .‬در اين محل پنج نقش‬
‫برجسته وجود دارد‪.‬‬
‫تل عزیز‪ ،‬ويرانه قلعه‬
‫در اين محل آثار ويران يک قلعه قديمى مشاهده مى‌شود‪ .‬اين محل در‬
‫شمال غرب شهر امهرمز واقع شده است‪.‬‬
‫چغازنبيل‬
‫اين آثار در ‪ ۴۵‬کيلومترى جنوب شرقى شهر شوش قرار دارد‪.‬‬
‫تپه شوش‬
‫آثار باستانى شوش در کنار شهر شوش قرار دارد‪.‬‬
‫آثار شهر سوخته‬
‫اين آثار در نزديکى زابل در سيستان واقع است‪.‬‬
‫تپه يحيى‬
‫اين تپه در استان کرمان واقع شده است‪.‬‬
‫تپه شهداد‬
‫اين آثار در نزديک شهداد واقع شده است‪.‬‬
‫هفت تپه‬
‫اين آثار در منطقه هفت تپه در خوزستان واقع شده است‪.‬‬
‫ابوفندوا‬
‫اين تپه در فاصله يک کيلومترى شمال غرب آثار باستانى هفت تپه قرار‬
‫دارد‪.‬‬
‫تپه سيلک‬

‫‪39‬‬
 ‫اين تپه در نزديکى کاشان در راه کاشان به فين در نزديک دهکده ديزجه‬
‫واقع شده است‪.‬‬
‫دشت خوزستان‬
‫در دشت خوزستان آثار زيادى مربوط به تمدن ايلم برجاى مانده است‪.‬‬
‫گفته مى‌شود حدود ‪ ۵۲‬تپه از تپه‌هاى بررسى شده توسط پرفسور آدامز از‬
‫دانشگاه شيکاگو‪ ،‬تپه‌هائى هستند که داراى آثار دوران ايلم در هزاره دوم‬
‫پيش از ميلد مى‌باشند‪ .‬علوه بر اين تعداد‪ ،‬زيادى از تپه‌هائى که در کاوش‬
‫ديگرى بررسى شدند‪ ،‬از جمله بررسى منطقه رامهرمز شوشتر و‬
‫گتوندوناحيه دهلران‪ ،‬تپه و محل‌هائى که آثار ايلمى نسبتا ً زيادى در آنها‬
‫وجود داشت آشکار شد‪.‬‬

‫‪40‬‬