‫سیر تحولات در شکل گیری پرچم ایران‬

‫تحقیق و گردآوری‪ :‬سید احمد حسینی‬

‫تاريخچه تکامل پرچم ايران‬

‫نخستين اشاره در تاريخ اساطير ايران به وجود پرچم‪ ،‬به قيام کاوه آهنگر‬
‫عليه ظلم و ستم آژي دهاک(ضحاک) بر ميگردد‪ .‬در آن هنگام کاوه براي‬
‫آن که مردم را عليه ضحاک بشوراند‪ ،‬پيش بند چرمي خود را بر سر‬
‫چوبي کرد و آن را بال گرفت تا مردم گرد او جمع شدند‪ .‬سپس کاخ‬
‫فرمانرواي خونخوار را در هم کوبيد و فريدون را بر تخت شاهي نشانيد‪.‬‬

‫فريدون نيز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پيش بند کاوه را‬
‫با ديباهاي زرد و سرخ و بنفش آراستند و دُر و گوهر به آن افزودند‪ ،‬آن را‬
‫درفش شاهي خواند و بدين سان " درفش کاويان " پديد آمد‪ .‬نخستين‬
‫رنگهاي پرچم ايران زرد و سرخ و بنفش بود‪ ،‬بدون آنکه نشانه اي ويژه بر‬
‫روي آن وجود داشته باشد‪ .‬درفش کاويان صرفا ً افسانه نبوده و به استناد‬
‫تاريخ تا پيش از حمله اعراب به ايران‪ ،‬بويژه در زمان ساسانيان و‬
‫هخامنشيان پرچم ملي و نظامي ايران را درفش کاويان مي گفتند‪ ،‬هر‬
‫چند اين درفش کاوياني اساطيري نبوده است‪.‬‬

‫محمدبن جرير طبري در کتاب تاريخ خود به نام المم و الملوک مينويسد‪:‬‬
‫درفش کاويان از پوست پلنگ درست شده‪ ،‬به درازاي دوازده ارش که‬
‫اگر هر ارش را که فاصله بين نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است‬
‫‪ 60‬سانتي متر به حساب آوريم‪ ،‬تقريبا ٌ پنج متر عرض و هفت متر طول‬
‫ميشود‪ .‬ابولحسن مسعودي در مروج اهب نيز به همين موضوع اشاره‬
‫ميکند‪.‬‬

‫به روايت اکثر کتب تاريخي‪ ،‬درفش کاويان زمان ساسانيان از پوست شير‬
‫يا پلنگ ساخته شده بود‪ ،‬بدون آنکه نقش جانوري بر روي آن باشد‪ .‬هر‬
‫پادشاهي که به قدرت مي رسيد تعدادي جواهر بر آن مي افزود‪ .‬به هنگام‬

‫‪1‬‬
 ‫ه اعراب به ايران‪ ،‬در جنگي که در اطراف شهر نهاوند در گرفت‬
‫حمل ٌ‬
‫درفش کاويان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور "‬
‫بهارستان " نزد عمربن خطاب خليفه مسلمانان‪ ،‬بردند وي از بسياري‬
‫گوهرها‪ ،‬دُرها و جواهراتي که به درفش آويخته شده بود دچار شگفتي شد‬
‫و به نوشته فضل الله حسيني قزويني در کتاب المعجم مينويسد‪ " :‬امير‬
‫المومنين سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را‬
‫سوزانيدند "‪.‬‬

‫با فتح ايران به دست اعراب ‪ -‬مسلمان‪ ،‬ايرانيان تا دويست سال هيچ‬
‫درفش يا پرچمي نداشتند و تنها دو تن از قهرمانان ملي ايران زمين‪ ،‬يعني‬
‫ابومسلم خراساني و بابک خرم دين داراي پرچم بودند‪ .‬ابومسلم پرچمي‬
‫يکسره سياه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ به همين روي بود که‬
‫طرفداران اين دو را سياه جامگان و سرخ جامگان مي خواندند‪ .‬از آنجائي‬
‫که علماي اسلم تصويرپردازي و نگارگري را حرام ميدانستند تا سالهاي‬
‫مديد هيچ نقش و نگاري از جانداران بر روي درفش ها تصوير نمي شد‪.‬‬
‫نخستين تصوير بر روي پرچم ايران‬

‫در سال ‪ 355‬خورشيدي ( ‪ 976‬ميلدي ) که غزنويان‪ ،‬با شکست دادن‬

‫سامانيان‪ ،‬زمام امور را در دست گرفتند‪ ،‬سلطان محمود غزنوي براي‬
‫نخستين بار دستور داد نقش يک ماه را بر روي پرچم خود که رنگ زمينه‬
‫آن يکسره سياه بود زردوزي کنند‪ .‬سپس در سال ‪ 410‬خورشيدي (‬
‫‪ 1031‬ميلدي ) سلطان مسعود غزنوي به انگيزه دلبستگي به شکار شير‬
‫دستور داد نقش و نگار يک شير جايگزين ماه شود و از آن پس هيچگاه‬
‫تصوير شير از روي پرچم ملي ايران برداشته نشد تا انقلب ايران در‬
‫سال (‪ 1979‬ميلدي)‪.‬‬

‫افزوده شدن نقش خورشيد بر پشت شير‬

‫در زمان خوارزمشاهيان يا سلجوقيان سکه هائي زده شد که بر روي آن‬

‫نقش خورشيد بر پشت آمده بود‪ ،‬رسمي که به سرعت در مورد پرچمها‬

‫‪2‬‬
 ‫نيز رعايت گرديد‪ .‬در مورد علت استفاده از خورشيد دو ديدگاه وجود‬
‫دارد‪ ،‬يکي اينکه چون شير گذشته از نماد دلوري و قدرت‪ ،‬نشانه ماه‬
‫امرداد ( اسد ) هم بوده و خورشيد در ماه امرداد در اوج بلندي و گرماي‬
‫ه‬
‫خود است‪ ،‬به اين ترتيب همبستگي ميان خانه شير ( برج اسد ) با ميان ٌ‬
‫تابستان نشان داده مي شود‪ .‬نظريه ديگر بر تاًثير آئين مهرپرستي‬
‫و ميترائيسم در ايران دللت دارد و حکايت از آن دارد که به دليل تقدس‬
‫خورشيد در اين آئين‪ ،‬ايرانيان کهن ترجيح دادند خورشيد بر روي سکه ها‬
‫و پرچم بر پشت شير قرار گيرد‪.‬‬

‫پرچم در دوران صفويان‬

‫در ميان شاهان سلسله صفويان که حدود ‪ 230‬سال بر ايران حاکم بودند‬
‫تنها شاه اسماعيل اول و شاه طهماسب اول بر روي پرچم خود نقش‬
‫شير و خورشيد نداشتند‪ .‬پرچم شاه اسماعيل يکسره سبز رنگ بود و بر‬
‫ه ماه‬
‫بالي آن تصوير ماه قرار داشت‪ .‬شاه طهماسب نيز چون خود زاد ً‬
‫فروردين ( برج حمل ) بود دستور داد به جاي شير و خورشيد تصوير‬
‫گوسفند ( نماد برج حمل ) را هم بر روي پرچمها و هم بر سکه ها ترسيم‬
‫ه دوران حاکميت صفويان سبز رنگ بود و شير و‬
‫کنند‪ .‬پرچم ايران در بقي ً‬
‫خورشيد را بر روي آن زردوزي مي کردند‪ .‬البته موقعيت و طرز‬
‫ه اين پرچمها يکسان نبوده‪ ،‬شير گه نشسته بوده‪،‬‬
‫قرارگرفتن شير در هم ً‬
‫گاه نيمرخ و گاه رو به سوي بيننده‪ .‬در بعضي موارد هم خورشيد از شير‬
‫ه ژان شاردن‬
‫جدا بوده و گاه چسبيده به آن‪ .‬به استناد سياحت نام ً‬
‫جهانگرد فرانسوي استفاده او بيرق هاي نوک تيز و باريک که بر روي آن‬
‫آيه اي از قرآن و تصوير شمشير دوسر علي يا شير خورشيد بوده‪ ،‬در‬
‫دوران صفويان رسم بوده است‪ .‬به نظر مي آيد که پرچم ايران تا زمان‬
‫قاجارها‪ ،‬مانند پرچم اعراب‪ ،‬سه گوشه بوده نه چهارگوش‪.‬‬

‫پرچم در عهد نادرشاه افشار‬

‫‪3‬‬
 ‫نادر که مردي خود ساخته بود توانست با کوششي عظيم ايران را از‬
‫حکومت ملوک الطوايفي رها ساخته‪ ،‬بار ديگر يکپارچه و متحد کند‪ .‬سپاه‬
‫او از سوي جنوب تا دهلي‪ ،‬از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا‪ ،‬و از‬
‫غرب تا موصل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز چين پيش روي کرد‪.‬‬
‫در همين دوره بود که تغييراتي در خور در پرچم ملي و نظامي ايران‬
‫بوجود آمد‪ .‬درفش شاهي يا بيرق سلطنتي در دوران نادرشاه از ابريشم‬
‫سرخ و زرد ساخته مي شد و بر روي آن تصوير شير و خورشيد هم وجود‬
‫داشت اما درفش ملي ايرانيان در اين زمان سه رنگ سبز و سفيد و‬
‫سرخ با شيري در حالت نيمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشيدي‬
‫نيمه بر آمده بر پشت آن بود و در درون دايره خورشيد نوشته بود‪" :‬‬
‫المک لله " سپاهيان نادر در تصويري که از جنگ وي با محمد گورکاني‪،‬‬
‫پادشاه هند‪ ،‬کشيده شده‪ ،‬بيرقي سه گوش با رنگ سفيد در دست دارند‬
‫ه بالئي آن نواري سبز رنگ و در قسمت پائيتي آن نواري‬
‫که در گوش ً‬
‫سرخ دوخته شده است‪ .‬شيري با دم برافراشته به صورت نيمرخ در حال‬
‫راه رفتن است و درون دايره خورشيد آن بازهم " المک لله " آمده‬
‫است‪ .‬بر اين اساس ميتوان گفت پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم سه‬
‫رنگ فعلي ايران است‪ .‬زيرا در اين زمان بود که براي نخستين بار اين‬
‫سه رنگ بر روي پرچم هاي نظامي و ملي آمد‪ ،‬هر چند هنوز پرچمها سه‬
‫گوشه بودند‪.‬‬
‫دورهً قاجارها‪ ،‬پرچم چهار گوشه‬

‫ه قاجاريان‪ ،‬چند تغيير اساسي در‬

‫در دوران آغامحمدخان قاجار‪ ،‬سر سلسل ً‬
‫شکل و رنگ پرچم داده شد‪ ،‬يکي اين که شکل آن براي نخستين بار از‬
‫سه گوشه به چهارگوشه تغيير يافت و دوم اين که آغامحمدخان به دليل‬
‫دشمني که با نادر داشت سه رنگ سبز و سفيد و سرخ پرچم نادري را‬
‫برداشت و تنها رنگ سرخ را روي پرچم گذارد‪ .‬دايره سفيد رنگ بزرگي در‬
‫ميان اين پرچم بود که در آن تصوير شير و خورشيد به رسم معمول وجود‬
‫داشت با اين تفاوت بارز که براي نخستين بار شمشيري در دست شير‬
‫قرار داده شده بود‪ .‬در عهد فتحعلي شاه قاجار‪ ،‬ايران داراي پرچمي‬

‫‪4‬‬
 ‫دوگانه شد‪ .‬يکي پرچمي يکسره سرخ با شيري نشسته و خورشيد بر‬
‫پشت که پرتوهاي آن سراسر آن را پوشانده بود‪ .‬نکته شگفتي آور اين که‬
‫شير پرچم زمان صلح شمشير بدست داشت در حالي که در پرچم عهد‬
‫جنگ چنين نبود‪ .‬در زمان فتحعلي شاه بود که استفاده از پرچم سفيد‬
‫رنگ براي مقاصد ديپلماتيک و سياسي مرسوم شد‪ .‬در تصويري که يک‬
‫نقاش روس از ورود سفير ايران " ابوالحسن خان شيرازي " به دربار‬
‫تزار روس کشيده‪ ،‬پرچمي سفيد رنگ منقوش به شير و خورشيد و‬
‫شمشير‪ ،‬پيشاپيش سفير در حرکت است‪ .‬سالها بعد‪ ،‬اميرکبير از اين‬
‫ه دورهً فتحعلي شاه استفاده کرد و طرح پرچم‬
‫ويژگي پرچم هاي سه گان ً‬
‫امروزي را ريخت‪ .‬براي نخستين بار در زمان محمدشاه قاجار ( جانشين‬
‫فتحعلي شاه ) تاجي بر بالي خورشيد قرار داده شد‪ .‬در اين دوره هم دو‬
‫درفش يا پرچم به کار مي رفته است که بر روي يکي شمشير دو سر‬
‫حضرت علي و بر ديگري شير و خورشيد قرار داشت که پرچم اول‬
‫درفش شاهي و دومي درفش ملي و نظامي بود‪.‬‬

‫اميرکبير و پرچم ايران‬

‫ميرزا تقي خان اميرکبير‪ ،‬بزرگمرد تاريخ ايران‪ ،‬دلبستگي ويژه اي به‬
‫نادرشاه داشت و به همين سبب بود که پيوسته به ناصرالدين شاه توصيه‬
‫مي کرد شرح زندگي نادر را بخواند‪ .‬اميرکبير همان رنگ هاي پرچم نادر‬
‫را پذيرفت‪ ،‬اما دستور داد شکل پرچم مستطيل باشد ( بر خلف شکل‬
‫ه پرچم سفيد‪ ،‬با يک نوار سبز‬
‫سه گوشه در عهد نادرشاه ) و سراسر زمين ً‬
‫به عرض تقريبي ‪ 10‬سانتي متر در گوشه بالئي و نواري سرخ رنگ به‬
‫همان اندازه در قسمت پائين پرچم دوخته شود و نشان شير و خورشيد و‬
‫شمشير در ميانه پرچم قرار گيرد‪ ،‬بدون آنکه تاجي بر بالي خورشيد‬
‫گذاشته شود‪ .‬بدين ترتيب پرچم ايران تقريبا ٌ به شکل و فرم پرچم‬
‫امروزي ايران درآمد‪.‬‬

‫انقلب مشروطيت و پرچم ايران‬

‫‪5‬‬
 ‫با پيروزي جنبش مشروطه خواهي در ايران و گردن نهادن مظفرالدين‬
‫شاه به تشکيل مجلس‪ ،‬نمايندگان مردم در مجلس هاي اول و دوم به‬
‫کار تدوين قانون اساسي و متمم آن مي پردازند‪ .‬در اصل پنجم متمم‬
‫قانون اساسي آمده بود‪ " :‬الوان رسمي بيرق ايران‪ ،‬سبز و سفيد و سرخ‬
‫و علمت شير و خورشيد است"‪ ،‬کامل مشخص است که نمايندگان در‬
‫تصويب اين اصل شتابزده بوده اند‪ .‬زيرا اشاره اي به ترتيب قرار گرفتن‬
‫رنگها‪ ،‬افقي يا عمودي بودن آنها‪ ،‬و اين که شير و خورشيد بر کدام يک از‬
‫رنگها قرار گيرد به ميان نيامده بود‪ .‬همچنين دربارهً وجود يا عدم وجود‬
‫شمشير يا جهت روي شير ذکري نشده بود‪ .‬به نظر مي رسد بخشي از‬
‫ه نمايندگان به دليل وجود شماري روحاني در مجلس بوده که‬
‫عجل ً‬
‫استفاده از تصوير را حرام مي دانستند‪ .‬نمايندگان نوانديش در توجيه‬
‫رنگهاي به کار رفته در پرچم به استدللت ديني متوسل شدند‪ ،‬بدين‬
‫ترتيب که مي گفتند رنگ سبز‪ ،‬رنگ دلخواه پيامبر اسلم و رنگ اين دين‬
‫است‪ ،‬بنابراين پيشنهاد مي شود رنگ سبز در بالي پرچم ملي ايران قرار‬
‫گيرد‪ .‬در مورد رنگ سفيد نيز به اين حقيقت تاريخي استناد شد که رنگ‬
‫ه زرتشتيان است‪ ،‬اقليت ديني که هزاران سال در‬
‫سفيد رنگ مورد علق ً‬
‫ايران به صلح و صفا زندگي کرده اند و اين که سفيد نماد صلح‪ ،‬آشتي و‬
‫پاکدامني است و لزم است در زير رنگ سبز قرار گيرد‪ .‬در مورد رنگ‬
‫سرخ نيز با اشاره به ارزش خون شهيد در اسلم‪ ،‬بويژه امام حسين و‬
‫جان باختگان انقلب مشروطيت به ضرورت پاسداشت خون شهيدان‬
‫اشاره گرديد‪ .‬وقتي نمايندگان روحاني با اين استدللت مجباب شده‬
‫بودند و زمينه مساعد شده بود‪ ،‬نوانديشان حاضر در مجلس سخن را به‬
‫موضوع نشان شير و خورشيد کشاندند و اين موضوع را اين گونه توجيه‬
‫کردند که انقلب مشروطيت در امرداد (سال ‪ 1285‬هجري شمسي‬
‫‪ 1906‬ميلدي) به پيروزي رسيد يعني در برج اسد(شير)‪ .‬از سوي ديگر‬
‫چون اکثر ايرانيان مسلمان شيعه و پيرو علي هستند و اسدالله از‬
‫ه امرداد است و هم‬
‫القاب حضرت علي است‪ ،‬بنابراين شير هم نشان ً‬
‫ه امام اول شيعيان در مورد خورشيد نيز چون انقلب مشروطه در‬
‫نشان ً‬

‫‪6‬‬
‫ه ماه امرداد به پيروزي رسيد و خورشيد در اين ايام در اوج نيرومندي‬
‫ميان ً‬
‫و گرماي خود است پيشنهاد مي کنيم خورشيد را نيز بر پشت شير سوار‬
‫ه ماه امرداد و‬
‫ه علي باشد هم نشان ً‬
‫کنيم که اين شير و خورشيد هم نشان ً‬
‫ه چهاردهم امرداد يعني روز پيروزي مشروطه خواهان و البته‬
‫هم نشان ً‬
‫ه پيشواي امام اول بدانيم لزم است شمشير ذوالفقار‬
‫وقتي شير را نشان ً‬
‫را نيز بدستش بدهيم‪ .‬بدين ترتيب براي اولين بار پرچم ملي ايران به‬
‫طور رسمي در قانون اساسي به عنوان نماد استقلل و حاکميت ملي‬
‫مطرح شد‪ .‬در سال ‪ 1336‬منوچهر اقبال‪ ،‬نخست وزير وقت به پيشنهاد‬
‫هياًتي از نمايندگان وزارت خانه هاي خارجه‪ ،‬آموزش و پرورش و جنگ‬
‫ه‬
‫طي بخش نامه اي ابعاد و جزئيات ديگر پرچم را مشخص کرد‪ .‬بخش نام ً‬
‫ديگري در سال ‪ 1337‬در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر شد و‬
‫طي آن مقرر گرديد طول پرچم اندکي بيش از يک برابر و نيم عرضس‬
‫باشد‪.‬‬

‫پرچم بعد از انقلب‬

‫در اصل هجدهم قانون اساسي جمهوري اسلمي ايران مصوب سال‬
‫‪ 1979( 1358‬ميلدي) در مورد پرچم گفته شده است که پرچم جمهوري‬
‫ه‬
‫اسلمي از سه رنگ سبز‪ ،‬سفيد و سرخ تشکيل مي شود و نشان ً‬
‫جمهوري اسلمي (تشکيل شده با حروف الله اکبر) در وسط آن قرار‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫پرچم ايران قبل از‬ ‫پرچم ايران بعد از سال ‪1357‬‬
‫سال ‪1357‬‬

‫‪8‬‬