B GIO DC V O TO

V GIO DC TRUNG HC CHNG TRNH PHT TRIN GIO DC TRUNG HC

TI LIU TH NGHIM THC HNH TRNG TRUNG HC PH THNG

Mn Sinh hc
(Ti liu lu hnh ni b)

H Ni, thng 9 nm 2011

Nhm tc gi bin son ti liu 1. GS.TS. V Vn V 2. PGS.TS. Mai S Tun 3. ThS. L nh Tun 4. TS. Ng Vn Hng 5. ThS. Nguyn Th Linh

Bin tp ni dung TS. Ng Vn Hng

Li ni u Nhm trin khai n pht trin h thng trng THPT chuyn giai on 2010 - 2020, vi mc tiu nng cao cht lng dy hc trong cc trng THPT chuyn v pht trin chuyn mn cho gio vin chuyn sinh, B Gio dc v o to t chc bin son ti liu Th nghim thc hnh trng THPT mn Sinh hc. p ng yu cu i mi dy hc tng cng dy th nghim thc hnh v thi chn hc sinh gii sinh hc THPT, B Gio dc v o to mi cc cn b qun l ch o dy hc, cc ging vin i hc v cc nh khoa hc, gio vin trc tip ging dy chng trnh chuyn sinh hc c nhiu thnh tch trong cng tc bi dng hc sinh gii v nghin cu khoa hc, tham gia vit ti liu ny. Cu trc ti liu gm c: Phn 1. Gii thiu chung v th nghim thc hnh mn Sinh hc Phn 2. 10 bi th nghim thc hnh mn Sinh hc. Mi bi c vit theo cu trc:
-

Mc tiu C s khoa hc Thit b, ha cht, mu vt Tin hnh th nghim Phn tch kt qu v lp bo co Cu hi nh gi v m rng vn

Phn 3. Ph lc (gii thiu mt s bi thi thc hnh ca IBO). Mc d ti liu c vit rt cng phu, Tiu ban thm nh mn Sinh hc c gp v bin tp ni dung nhng kh trnh khi cn c nhng s st nht nh. Cc tc gi mong nhn c gp ca qu thy c gio v c gi khi s dng ti liu. Trn trng cm n Tiu ban thm nh v bn c. Thay mt cc tc gi TS. Ng Vn Hng

Mc lc Trang Li ni u Mc lc Hng dn s dng ti liu Phn 1. Gii thiu chung v th nghim thc hnh mn Sinh hc Vai tr ca dy hc thc hnh i vi hc sinh trng THPT chuyn Thc trng th nghim thc hnh mn Sinh hc THPTv cc gii php ci tin thc trng Nhng yu cu cn thit dy thc hnh sinh hc c hiu qu An ton th nghim thc hnh sinh hc Yu cu v k nng thc hnh sinh hc (theo IBO) Phn 2. 10 bi th nghim thc hnh mn Sinh hc Bi 1. Nhn bit mt s thnh phn ha hc ca t bo Bi 2. nh hng nhit , pH, cc cht km hm ln hot ca enzym. Xc nh hot ca mt s enzyme Bi 3. Quan st t bo di knh hin vi. Th nghim co v phn co nguyn sinh Bi 4. Thc hnh ln men etilic Bi 5. Tm hiu hot ng ca tim ch Bi 6. Th nghim v in sinh hc Bi 7. Chit rt sc t t l. Xc nh tnh cm quang ca clorophin Bi 8. Chng minh qu trnh h hp ta nhit mnh Bi 9. Quan st cc dng t bin NST trn tiu bn c nh hay trn tiu bn tm thi Bi 10. Tnh phong ph ca loi v kch thc qun th Phn 3. Ph lc Ph lc Ti liu tham kho Thng tin v tc gi
4

3 4 5 7 7 8 9 13 30 34 34 50 64 69 73 80 85 91 94 110 123 123 163 165

HNG DN S DNG TI LIU Cun ti liu ny c s dng cng vi cun Ti liu bi dng pht trin chuyn mn cho gio vin trng THPT chuyn nm 2011 mn Sinh hc ca B GDT (thng 7 nm 2011). C hai quan nim sai lm cn trnh l: - Ch khi no c trang thit b, ha cht, mu vt nh trong ti liu th mi c th tin hnh th nghim thc hnh sinh hc c. Nm u tin c th chn nhng th nghim thc hnh ph hp vi iu kin ca a phng thc hin trc (v d nh bi nhn bit cc cht hu c trong t bo, bi quan st t bo, bi ln men, bi chit rt sc t, quan st tiu bn NST,) ng thi c k hoch khc phc kh khn, tr ngi thc hin ht cc ni dung thc hnh trong nhng nm sau. - S sai lm nu cho rng ch cn thc hin nh ni dung cc bi thc hnh trong ti liu l tt ri. Nhng ni c iu kin v trang thit b v gio vin c th m rng ni dung bi thc hnh. V d bi 1 c th 5ung ni dung nhn bit 5ung5ic v axit 5ung5ic; bi 3 c th 5ung ni dung m s lng t bo; Trong cun Ti liu bi dng pht trin chuyn mn cho gio vin trng THPT chuyn nm 2011 mn Sinh hc c gii thiu rt nhiu bi thc hnh khc na. s dng ti liu hiu qu nht xin lu my im sau: - c k ni dung phn 1: Gii thiu chung v th nghim thc hnh mn Sinh hc. Gio vin v hc sinh phi tng minh nhng yu cu cn thit dy thc hnh sinh hc c hiu qu, quy trnh mt bi thc hnh sinh hc, quy tc lm vic trong phng th nghim, v c bit l yu cu v k nng thc hnh sinh hc. - c k ni dung tng bi thc hnh phn 2, cn c vo thc tin a phng quyt nh mc tiu c th cho tng ni dung thc hnh th nghim chn cho dy hc hay thi tuyn hc sinh gii. Khi chn ni dung thc hnh cn tnh n thi gian hon thnh cho mi ni dung b tr dy hc hay thi c cho hp l.

- Nghin cu k phn c s khoa hc ca th nghim thc hnh. y chnh l cn c gii thch cc hin tng quan st c trong th nghim. Gio vin c th dnh thi gian hng dn (hoc kim tra) hc sinh ni dung ny. - Gio vin phi tm hiu v chun b y thit b, ha cht, mu vt yu cu trong mi th nghim thc hnh (ch : c th thay th thit b, ha cht, mu vt sn c ca a phng m khng nht thit phi ng nh trong ti liu vit; kch thch t duy ca hc sinh c th thay i s liu khc vi hng dn trong ti liu ri yu cu hc sinh gii thch v sao kt qu th nghim li khc so vi trong ti liu). Trc khi thc hnh nht nh hc sinh phi thnh tho cc bc: kim tra dng c thit b, ha cht, mu vt; trnh t cc bc lm th nghim thc hnh. - Trong mi bi th nghim thc hnh, gio vin cn nghin cu tht k ni dung phn tch kt qu v bo co hng dn hc sinh ghi chp kt qu thc hnh, x l cc s liu thu c, trnh by bo co. - Phn cu hi nh gi v m rng vn l nhng gi bc u. Trong thc tin dy hc thc hnh gio vin c th a thm nhiu tnh hung mi kch thch t duy cho hc sinh, thm ch ly ngay tnh hung c th trong bui thc hnh hc sinh phn tch, tho lun. Ch tham kho cc bi thi thc hnh ca IBO c gii thiu phn ph lc. - Gio vin v hc sinh c th vo trang WEB ca b mn Sinh hc: http://sites.google.com/site/diendanchuyensinh ti v nhng t liu v bi thc hnh c quay bng. Cui cng nu trong qu trnh thc hin c gp kh khn g th lin h vi chng ti theo a ch trong mc Thng tin v tc gi cui ti liu.

Phn 1.

Gii thiu chung v th nghim thc hnh mn Sinh hc

I. Vai tr ca dy hc thc hnh i vi hc sinh trng THPT chuyn

Khng th hnh dung c vic ging dy sinh vt hc trong nh trng m li khng c quan st, khng c th nghim hc tp. B.P. Exipp (trong cun nhng c s ca LLDH). Quan st v th nghim l cc phng php nghin cu c bn ca khoa hc t nhin, ca cc mn khoa hc thc nghim, trong c sinh hc. Sinh hc l mt khoa hc v s khng th pht trin c nu khng c quan st, th nghim. Quan st v th nghim to kh nng cho cc nh khoa hc pht hin v khai thc cc s kin, hin tng mi, xc nh nhng quy lut mi, rt ra nhng kt lun khoa hc v tm cch vn dng vo thc tin. i vi qu trnh dy hc cc mn khoa hc t nhin, khoa hc thc nghim, quan st v th nghim cng l phng php lm vic ca hc sinh (HS), nhng vi HS nhng bi tp quan st hoc cc th nghim c gio vin (GV) trnh by hay do chnh cc em tin hnh mt cch c lp (thc hnh quan st, th nghim ca HS) di s t chc, hng dn ca GV thng gii quyt nhng vn bit trong khoa hc, rt ra nhng kt lun cng bit tuy vy i vi cc em HS vn l mi. Thng qua quan st, th nghim, bng cc thao tc t duy phn tch, tng hp, tru tng ha v khi qut ha gip cc em xy dng cc khi nim. Bng cch cc em nm kin thc mt cch vng chc v gip cho t duy pht trin. Quan st v th nghim i hi phi c nhng thit b dy hc nh tranh nh, m hnh, cc mu vt t nhin v cc phng tin thit b phc v cho vic tin hnh cc th nghim. Quan st v th nghim khng ch cho php HS lnh hi tri thc mt cch su sc, vng chc m cn to cho cc em mt ng lc bn trong, thc y cc em thm hng say hc tp. Tc ng c cu Trm nghe khng bng mt thy, ni ln vai tr ca quan st th nghim. Ngi n v ngi Trung Hoa cng ni: Nghe th quen, nhn th nh, lm th hiu.
7

Nhng phn tch trn y khng ch cho chng ta thy r tm quan trng ca th nghim thc hnh m cn nhn mnh n phng php s dng cc th nghim thc hnh c th t c hiu qu cao p ng mc tiu dy hc hin nay ca s nghip gio dc. II. Thc trng th nghim thc hnh mn Sinh hc THPTv cc gii php ci tin thc trng Hin nay s lng v cht lng th nghim thc hnh sinh hc cha p ng c yu cu ca vic dy hc ni chung v c bit l yu cu vic i mi dy hc ni ring. Tnh trng c th c nhiu nguyn nhn, phn v kinh ph cho khu vc ny cn hn hp tuy c nhiu c gng, phn v trch nhim ca nh sn xut (cn m khng dng c, dng c th cng chng hng), phn v thiu mt s qun l ch o, ng vin nhng ngi tt, vic tt trong s dng v ci tin sng to th nghim thc hnh sinh hc hin c. Nh phn tch, hiu qu dy hc cn ty thuc vo phng php s dng cc th nghim thc hnh. Nu mt bc tranh, mt th nghim ch c s dng minh ha v cng c nhng iu GV trnh by y v phng din l thuyt s hn ch t duy sng to ca HS, HS hu nh khng thu lm c thm g v kin thc, nu khng phi ch rn luyn k nng quan st, th nghim. Nhng nu c s dng theo con ng tm ti nghin cu (khm ph) i n kin thc cn lnh hi (kin thc mi) s c ngha khc bit c bn so vi loi hnh th nghim nu trn, n gip HS c iu kin, c hi pht trin t duy sng to mt phm cht v nng lc cn c con ngi mi m nh trng c trch nhim o to. i theo con ng ny, sau khi hiu c nhim v cn lm sng t (mc ch ca th nghim) bng t duy tch cc, HS s hnh thnh c cc gi nh (trong nghin cu khoa hc y chnh l bc xy dng gi thuyt v vn nghin cu t s ny sinh cu hi: iu g s xy ra nu?). Cu hi c hnh thnh t nhng lin tng da trn vn kin thc v kinh nghim c ca HS. Khi gi nh c hnh thnh, trong hm cha con ng phi gii quyt, HS xy dng k hoch gii quyt chng minh cho gi nh
8

nu. Hai bc nu gi nh v xy dng k hoch gii quyt chng minh cho gi nh l hai bc i hi t duy tch cc v sng to. y l nhng c hi rn luyn tu duy sng to cho HS rt tt, l giai on tin hnh th nghim tng tng (th nghim trong t duy) nh hng cho hnh ng th nghim tip theo da trn k hoch c HS thit k (k hoch d kin). Cui cng, cn c vo kt qu ca th nghim, HS rt ra kt lun, ngha l HS lnh hi c kin thc t th nghim mt cch ch ng (m khng phi do thy truyn t v HS tip thu mt cch th ng). Hin nay hu ht cc bi thc hnh th nghim sinh hc THPT trong chng trnh v SGK c b tr cui mi chng ch mang tnh cht cng c minh ha cho cc kin thc l thuyt c trnh by trong cc bi hc ca chng trnh di hnh thc phn ln l by sn tng bc cho HS. Hn na s tit thc hnh quy nh trong chng trnh v SGK cng cn rt hn ch. Ri y, chc chn s tit ny c th s c nng ln cho ph hp vi xu th chung ca gio dc th gii v tng ng vi tnh cht ca cc mn khoa hc thc nghim. Trc mt trong khi ch i, i hi lng nhit tm v s nghip gio dc ca cc thy c ang tin hnh cc bi thc hnh hin c theo phng thc mi nhng ni dung ph hp v cng c th b sung thm cc th nghim thc hnh sinh hc vo cc tit dy khi c th v c iu kin thch hp. Trong ti liu ny, ngoi mt s th nghim thc hnh quen lm, chng ti s gii thiu mt s bi th nghim thc hnh c tnh gi cc n v tham kho v vn dng trong iu kin c th, cng c th tin hnh hnh thc ngoi kha hoc i n cc c s c iu kin v trang thit b th nghim thc hnh sinh hc hc tp. III. Nhng yu cu cn thit dy thc hnh sinh hc c hiu qu Dy thc hnh, mc ch chnh lx rn cc k nng thao tc chn tay, cc c tnh kin nhn, bit chp nhn th thch v t tm cch vt qua cc thch thc t c mc tiu ca mnh. V vy hc sinh phi t mnh lm th nghim cho d cc thao tc ban u cn vng v v c th tht bi. Nh vy, nu quan nim thc hnh ch l minh ha, trnh din
9

hc sinh xem th vic t chc cho c lp hc sinh vo mt phng th nghim lm cng lc l c nhng hc sinh khng th hnh thnh c k nng cng nh rn luyn c nhng c tnh cn thit ca ngi lm khoa hc. Cn nu hc sinh t lm th li phi chia lp thnh nhiu nhm nh (ti a khong 10 em) th cc em mi c th t lm th nghim c v hc sinh ch hnh thnh c k nng khi c lm i lm li nhiu ln mt k nng nht nh. Mt quan nim khng ng v dy thc hnh l gio vin thng khng a ra cc tnh hung khc thng dy hc sinh cch phn tch rt ra cc kt lun ph hp cng nh khng bit cch tm ra nguyn nhn khi th nghim khng ng h gi thit ban u. C th ly v d c th: Khi lm bi thc hnh chng minh nh hng ca cng nh sng n tc quang hp cy thy sinh l rong ui ch. Cng quang hp c tnh bng lng O2 thot ra (m bng s bt kh/pht hoc bng khi lng O2 thu c trong ng nghim) cn cng nh sng c th c thay i bi khong cch chiu sng hoc bi cng sut ca bng n. Trong bi hc ny ngoi th nghim trn, gio vin c th to ra tnh hung trong cng mt cy rong ui ch th nghim trc to ra rt nhiu O2 th trong th nghim khc li khng nh ra mt bt kh O2 no cho d c cho n vo gn hn hoc cng sut bng n tng ln nhiu ln. Hc sinh c yu cu phi tm ra nguyn nhn (a ra gi thuyt) v lm th nghim ng h gi thuyt ca mnh l ng. Nh vy mc ch ct li ca dy thc hnh l rn cc k nng kho lo trong cc thao tc tay chn, cc k nng b tr th nghim, thu thp kt qu, gii thch kt qu thc nghim, l gii a ra cc gi thuyt v t tin hnh cc th nghim ng h hay bc b gi thuyt ca mnh ch khng n thun l minh ha cho cc bi l thuyt. Nh vy dy thc hnh pht trin cc k nng tng hp v do vy tt c cc hc sinh cn c dy thc hnh. Lu l ngay c trong cc k thi Olympic Sinh hc Quc t c s dng cc trang thit b hin i nh in di sc k, quang ph vv th im ca hc sinh cao hay thp khng ph thuc nhiu vo thit b (tr phi hc sinh cha c lm quen vi thit b ). V s dng thit b hin i cng ch thu thp s
10

liu, trong khi cc k nng n gin nh pha long ha cht, x l s liu thu c nh v th, rt ra cc kt lun ph hp, bit cch sp xp thi gian hp l vv li quyt nh kt qu cui cng. Qui trnh cho mt bi th nghim c th gm cc bc nh sau: - Chun b th nghim: GV phi c k hoch m bo chun b y dng c, ha cht, mu vt v cc iu kin cn thit khc th nghim thnh cng. C th giao cho HS chun b nhng phi kim tra. - Ph bin ni qui an ton phng th nghim: Ngay khi bt u mt bi thc hnh, gio vin cn phi hng dn cho hc sinh v qui tc an ton trong phng th nghim. iu ny l ht sc cn thit v phi lm ngay mi ln hc sinh vo phng th nghim. Bn cnh cng cn ph bin cch cp cu trong nhng trng hp cn thit nh bng ha cht, bng b khi b thng vv
-

Bc 1: GV nu mc tiu th nghim (hoc hng dn hc sinh

pht biu mc tiu thc hnh), phi m bo mi HS nhn thc r mc tiu lm th nghim lm g? Bc 2: GV hng dn HS cch tin hnh th nghim, phi m bo mi HS nhn thc r lm th nghim nh th no? Bng cch no? Gio vin gii thiu qui trnh th nghim: Hc sinh c th t c qui trnh th nghim (nu c sn trong bi thc hnh) hoc gio vin gii thiu cho hc sinh. Sau hc sinh t kim tra cc loi ha cht thit b, mu vt xem c p ng c vi yu cu bi thc hnh hay khng. Tin hnh th nghim: Hc sinh t tin hnh th nghim theo qui trnh cho thu thp s liu. Bc 3: M t kt qu th nghim. HS vit ra (hoc ni ra) cc kt qu m h quan st thy trong qu trnh lm th nghim. X l s liu thc nghim: Hc sinh x l s liu v vit bo co th nghim np cho gio vin. Cui bui gio vin c th a ra cc tnh hung khc vi th nghim hc sinh suy ngm v tm cch l gii. Phn ny GV c th tham kho sch Sinh hc ca Campbell & Reece mc iu g nu? sau mi th nghim m sch a ra.
11

Gii thch cc hin tng quan st c: y l giai on c

nhiu thun li t chc HS hc theo phng php tch cc. GV c th dng h thng cu hi dn dt theo kiu nu vn gip HS t gii thch cc kt qu. Rt ra kt lun cn thit: GV yu cu HS cn c vo mc tiu Ch : Cc th nghim sinh hc c th l th nghim nh tnh ban u trc khi lm th nghim nh gi cng vic lm. hay nh lng. Cc th nghim nh tnh th khng nn qu tit kim nguyn liu, s kh quan st kt qu. Cc th nghim nh lng th cn chnh xc hm lng cc cht lm th nghim mi c kt qu. V d: khi lm th nghim tch chit ADN, nu cho t dch lc hay t cht ty ra hoc qu t nc ct da th s rt kh c kt qu kh quan. Tm tt quy trnh mt bi thc hnh

Bc 1. Xc nh mc tiu (cho GV v cho HS). Yu cu ca

bc ny l HS phi nhn thc c v pht biu r mc tiu (tr li cu hi: lm g?)

Bc 2. Kim tra kin thc c s v kim tra s chun b thc Bc 3. Xc nh ni dung thc hnh (tr li cu hi: lm nh Bc 4. Tin hnh cc hot ng thc hnh (tr li cu hi: Bc 5. Gii thch v trnh by kt qu, rt ra kt lun (tr li Vit bo co thc hnh.

hnh (tr li cu hi: c lm c khng?). th no?)

quan st thy g? Thu c kt qu ra sao?).

cu hi: ti sao? Mc tiu hon thnh hay cha?).

12

IV. An ton th nghim thc hnh sinh hc 1. Nguyn l an ton sinh hc Nguyn l c bn ca an ton sinh hc l phng nga, l lm gim thiu hoc hn ch nguy c gy hi cho con ngi v mi trng khi tip xc vi sinh vt v cc vt liu ly nhim lu gi trong phng th nghim. Nguyn l an ton sinh hc c xc nh l s kt hp ca ba nhn t phng nga trong thc hnh v k thut phng th nghim, thit b an ton v thit k iu kin lm vic tt. Ngi ta chia bin php phng nga thnh hai loi, phng nga s cp v phng nga th cp. Phng nga s cp : l bo v ngi v mi trng th nghim khi tc hi ca cc tc nhn gy nhim. Phng nga s cp bao gm ch yu cc k thut an ton trong phng th nghim v khi tip xc vi sinh vt. Phng nga th cp : l bo v mi trng bn ngoi phng th nghim khi s pht tn ca cc vt liu ly nhim, bao gm c vic thit k phng th nghim, lp hc,... sao cho an ton v m bo v sinh lao ng. - Phng nga trong thc hnh v k thut phng th nghim: Phng th nghim cn phi c xy dng m bo quy nh v an ton sinh hc, trong cn xc nh r cc tc nhn v cht nguy hi c th c trong phng th nghim. Xc nh r cc k thut lm vic c bit v a ra cc cc quy nh r rng nhm gim thiu hoc hn ch s bng pht ca cc tc nhn gy hi. Nhn vin mi c tuyn dng vo lm vic trong phng th nghim, hc sinh v sinh vin ti hc trong phng th nghim cn phi c ch dn chu o v cc tc nhn gy hi c hiu, c hc v kin thc v k thut phng th nghim, c ph bin cc quy nh an ton trong phng th nghim sinh hc. - Thit b an ton: Thit b an ton trc ht nhm bo v trc tip nhnh ngi tip xc vi sinh vt v cc tc nhn hy hi. Cc thit b an ton ph bin ca phng th nghim sinh hc bao gm t cy an ton sinh hc, thit b li tm
13

an ton, cc dng c an ton ng mu vt (dng c thy tinh, ng nghim,...), dng c m bo an ton c nhn nh gng tay, qun o bo h lao ng, o chong, khu trang, m bo v,.... T cy an ton l phng tin bt buc s dng ngn nga s ly nhim do v hoc bi, nht l khi thc hnh vi sinh vt. C ba loi t cy an ton sinh hc, t cy loi I v II m bo an ton s cp cho cn b, hc sinh v sinh vin khi lm th nghim, ng thi bo v mu vt th nghim (vi sinh vt, t bo,...) trnh b nhim khun t bn ngoi. T cy an ton sinh hc III c cu to c bit m bo mc an ton cao nht cho cn b v sinh vin trong phng th nghim. Thit b li tm an ton s dng ng li tm c np y, trnh bi nc thot ra ngoi khi li tm gy hi cho con ngi v mi trng phng th nghim. Trong nhiu trng hp khng th thc hin th nghim trong t cy an ton sinh hc th thit b an ton c nhn l vt dng ti cn thit, hn ch ri ro cho con ngi. V d, khi tin hnh m ng vt, khi ra v bo dng cc thit b th nghim cn s dng y dng c bo v cn nhn. - Phng nga trong thit k v xy dng cc c s lm vic m bo an ton v v sinh lao ng: Phng th nghim c thit k ng quy cch, c trang thit b tng ng vi chc nng v cp an ton sinh hc ca phng, m bo an ton v v sinh lao ng. Cc phng th nghim c cp an ton sinh hc I v II cn c thit k tch ring vi li i cng cng, ni tiu c v khu v sinh. 2. Nguyn tc phn loi tc nhn sinh hc theo nhm ri ro v cp an ton sinh hc Cc tc nhn sinh hc c phn loi theo nhm v phn thnh bn cp khc nhau. Nguyn tc phn loi ty thuc vo tng quc gia cc cc t chc quc t khc nhau nh cp an ton sinh hc ca Lin minh Chu u, cp an ton sinh hc ca vin Y hc Quc gia M,.... Sau y
14

l v d v phn loi nhm ri ro v cp an ton sinh hc theo quy nh an ton sinh hc phng th nghim ca WHO: - Nhm ri ro loi 1 (RG1): gm nhng sinh vt dng nh khng gy ri ro hoc gy ri ro thp cho con ngi v ng vt. - Nhm ri ro loi 2 (RG2): gm cc sinh vt c kh nng gy bnh cho con ngi nhng mc khng nghim trng. C th c kh nng ly nhim bnh t phng th nghim nhng c bin php phng nga v cha tr, hn ch c s lan truyn bnh. - Nhm ri ro loi 3 (RG3): gm cc sinh vt c kh nng gy bnh cao cho con ngi, nhng thng thng khng lan truyn t ngi ny sang ngi khc v c bin php phng v cha chy hiu qu. - Nhm ri ro loi 4 (RG4): gm cc tc nhn gy ri ro cao cho con ngi v ng vt, bnh c th ly truyn t ngi ny sang ngi khc v cha c bin php phng v cha tr. T vic phn loi cc nhm ri ro, ngi ta c th xy dng cc tiu chun c th cho mi cp an ton sinh hc. 3. Phng bnh ngh nghip v phng tai nn Theo T chc lao ng Quc t (ILO), c tnh hng nm c ti 120 triu tn thng trn th gii do tai nn lao ng, 67-157 triu trng hp mc bnh ngh nghip v khong 200.000 ngi t vong khi lm vic. Vit Nam, c tnh nm 2000, c ti 4.081 ngi lao ng pht hin bnh ngh nghip, 3334 ngi b ti nn lao ng, 941 ngi b thng nng, 331 ngi t vong. Trong mi trng lao ng ni chung, mi trng hc tp v nghin cu sinh hc trong phng th nghim sinh hc ni ring lun tim n kh nng mc phi nhiu bnh tt. Khi mi trng b nhim bi cc sinh vt gy hi th d dng truyn bnh cho con ngi. Nguyn tc chung ca phng bnh ly truyn t sinh vt l : - Cch ly ngi c biu hin bnh, theo di, bo co v x l bnh. - Ngn cn s pht tn mm bnh bng cc phng php tit trng, tiu t, thc hin v sinh phng th nghim. - S dng vc xin v cc thuc cn thit phng tr.
15

- Nhng ngi c nguy c mc bnh do lm vic trong phng th nghim sinh hc cn c khm bnh 6 thng/ ln nhm pht hin cc bnh ph bin nh : bnh phi (lao, bi phi,...), bnh vim gan, vim lot da, bnh nm, vim ph qun nm tnh, hen ph qun....; Cc ch tiu xt nghim c bn nh : xt nghim mu vi cc ch s HbASg, SGOT, SGPT,...; xt nghim nc tiu vi cc ch s Albumin, sc t mt, mui mt; siu m gan; chp X quang phi; tm Bk trong m; phn ng Mantoux; tc mu lng,.... Hin nay nhng nghin cu v bnh ngh nghip trong dy hc cn cha nhiu, tuy vy trong mi iu kin c th, chng ta cn tm ra cc phng php phng tr nhm ngn cn bnh. V d nh xy dng tiu chun v bn v gh trong phng hc ph hp : - Chiu cao gh ngi phi m bo cho 2 bn chn chm t, 2 ng chn vung gp vi mt t. 2 i vung gc vi ng chn. Nh vy, chiu cao gh phi xp x vi ng chn. - Chiu rng ca mt gh khng qu rng hoc qu hp, bng 2/3 n chiu di i. - Chiu cao ca bn thch hp cho ngi ngi vit c xc nh l bng chiu cao gh n khuu tay khi ta ngi ngay ngn trn gh, cnh tay p st nch, ngn tay ci nm theo trc dc vi cng tay, u ngn t vo ui mt cng bn. - Chiu rng ca bn ti thiu bng chiu di ca tay. ngn nga bnh v mt cn phi tun th: - Phng hc c nh sng, bng khng la. - Khi c sch cn ngi thng, khong cch thch hp gia mt v sch l khong 30-35 cm. - Gi mt sch s, c th v sinh mt bng cc dung dch chuyn dng. - Cung cp vitamin cho c th, nht l vitamin A trnh bnh qung g v bnh kh mt. - Khm mt nh k khi cn thit s dng knh eo mt ph hp. 4. Khi nim v an ton sinh hc
16

An ton sinh hc (Biosafety) l vic thc hin cc chnh sch, c ch qun l v quy trnh lm vic, thit k tin nghi, quy nh s dng nhng trang thit b an ton ngn nga s lan truyn cc tc nhn sinh hc gy hi ti nhng ngi lm vic v hc tp trong phng th nghim sinh hc, nhng ngi xung quanh v mi trng. An ton sinh hc bao gm : - Cc bin php qun l an ton trong cc hot ng nghin cu khoa hc, pht trin cng ngh v kho nghim; sn xut, kinh doanh v s dng; nhp khu, xut khu, lu gi v vn chuyn cc sinh vt bin i gen; sn phm, hng ha c ngun gc t sinh vt bin i gen.

Hnh 1. K hiu cnh bo nguy him sinh hc - An ton sinh hc cn bao gm cc gii php thit k phng th nghim, phng hc an ton khi lm vic v tip xc vi sinh vt; quy nh vic cung cp cc thit b an ton sinh hc. - Ngy nay an ton sinh hc cn bao gm c phm tr an ninh sinh hc phng th nghim. Tnh cp thit ca an ton sinh hc Cc phng th nghim sinh hc, c bit l phng th nghim vi sinh vt hc l mi trng c bit lun tim n nguy c ly nhim bnh cho con ngi lm vic v hc tp trong phng th nghim v cng ng dn c xung quanh. Trong nhng nm gn y c nhiu trng hp ly truyn dch bnh t phng th nghim sinh hc v y sinh, nh dch bnh thng hn, bnh t, bnh un vn,... ngi, bnh l mm long mng tru b . Nguyn nhn ca vic lan truyn bnh c th l do vic dng thit b th nghim khng ph hp (nh dng mm ht pitet hoc s dng kim
17

tim khng ng cch gy lan truyn bnh AIDS,...), hoc do thit b th nghim khng tiu chun, khng m bo tiu chun an ton sinh hc. Cng ngh sinh hc ngy cng pht trin c kh nng to ra nhiu sinh vt bin i gen. Do vy, nghin cu v s dng cc sinh vt bin i gen mt cch an ton cho con ngi, mi trng v a dng sinh hc l ht sc cn thit. 5. K thut phng th nghim v thit b an ton Mi phng th nghim cn c xy dng p ng cc tiu chun v an ton sinh hc. Nguyn tc phng nga cn c th hin trong nhng cng vic hng ngy, trong cc ni quy phng th nghim. Khi thc hnh trong phng th nghim khng c kh nng kim sot trit cc tc nhn sinh hc nguy hi, th phi tm cc bin php b sung cn thit khc, nhm hn ch ri ro ca cc tc nhn gy hi. Thit b an ton ngoi t cy an ton sinh hc (BSC), dng c an ton ng cc mu vt, vt dng bo v c nhn (nh cp trong bi 1), cn c nhiu thit b khc, v d nh : - Cc thit b cch li bao film mm p sut m, l thit b bo v ban u ngn chn cc vt liu sinh hc c hi. Kh i vo bn trong thit b cch li ny qua mt b lc HEPA v kh i ra ngoi qua 2 b lc HEPA, v vy ngn cn c sinh vt gy hi pht tn ra bn ngoi. - Cc thit b h tr dng pipet gp phn ht dung dch an ton. - Cc thit b nghin ng th, my lc, my trn v thit b dng sng siu m c thit k trong cc BSC hay c ph kn trong qu trnh s dng, gp phn ngn cn qu trnh gy ra cc sol kh c hi. - Que cy u trn dng mt ln, khng cn kh trng, dng c trong BSC v s l nh rc thi nhim bn khi sau khi dng. - Que cy vi sinh vt kh trng bng nhit c v bc bng thy tinh Brosilicat hay s gip kh trng tin li v hiu qu. - Cc bin php bo v thit b nh bo v ng tim, lm sch cc thit b ng mu vt; cc bin php bo qun mu mu, dch c th, m v cc cht bi tit. Cc bin php ph bin nh:
18

+ Bin php thu thp, dn nhn v vn chuyn mu vt. Cc mu vt nn c t trong dng c ng quy cch, ghi nhn v quy nh s dng r rng. + Cch m ng ng mu hoc vt ng ly mu ng quy cch, tt nht nn m trong BSC, cn i gng tay, mc tp d. Nt y dng c cn c ming lt giy hoc gc trnh cht lng bn ra. + Vi cc thit b thy tinh cn cn thn trnh v, nu c th nn thay bng dng c cht do an ton hn. + S dng cc thit b t ng khi cn thit nhm trnh gy trn dung dch hay gy sol kh. Cc cht b vung vi cn c thu thp, ng trong dng c c np, sau em hp p lc hoc x l nh x l rc nhim. + S dng cc cht st khun cp cao lm sch cc dng c th nghim. V d, cc dng dch hyproclorit c lng clo 1g/lL v 5g/l c s dng lm sch cc thit b ng mu, glutaraldehyt c th s dng lm sch b mt dng c. 6. Vi sinh vt v an ton sinh hc Vi sinh vt nh b, trong c bit l virut thng c tc sinh trng nhanh, kh nng hp thu v chuyn ha vt cht cao, thch ng nhanh vi iu kin mi trng v d pht sinh t bin. Nhiu vi sinh vt l tc nhn gy bnh truyn nhim, chng xm nhp vo c th ch yu thng qua cc con ng h hp (nh bnh lao, bch cu, cm), tiu ha (nh cc bnh thng hn, t, l,....), tip xc qua da hoc nim mc (nh bnh giang mai, lu, HIV,...). Nhn chung, bnh do vi sinh vt lan truyn rt nhanh, khi xm nhp vo c th chng gy ri loi cc qu trnh trao i cht, ph hy chc nng ca t bo, khi pht bnh c th gy t vong. Vi sinh vt gy bnh ty theo c im sinh hc v v tr phn loi c chia ra thnh nhiu nhm nh nhm vi khun, virus, vi nm. Ngoi ra, ty theo mc gy hi, vi sinh vt c phn chia theo nhm ri ro, v cng ty cp ri ro m yu cu xy dng phng th nghim theo cp an ton ph hp:
19

- Vi sinh vt thuc nhm ri ro 1 gm cc vi sinh vt gy ri ro thp, khng chc gy bnh cho ngi hoc ng vt khe mnh. V d, cc vi khun Escherichia coli, nm men, nm mc s dng lm vt liu nghin cu trong phng th nghim. - Vi sinh vt thuc nhm ri ro 2 gm cc vi sinh vt gy ri ro trung bnh cho ngi lm vic v hc tp trong phng th nghim. Cc vi sinh vt thuc nhm ri ro 2 t khi gy nguy him cho ngi khe mnh, t khi gy bng pht ly nhim nghim trng khi c bin php phng nga. V d nh vi khun thng hn (Salmonella enterica), virus gy vin gan A, virus gy vim gan B, virus cm thng, virus si, virus quai b,.... - Vi sinh vt thuc nhm ri ro 3 gm cc vi sinh vt gy ri ro cao cho con ngi v ng vt. Tuy nhin bnh khng lan truyn t ngi ny sang ngi khc hoc c th c thuc iu tr. V d nh vi khun gy bnh than (Bacillus anthracis), vi khun lao (Mycobacterium tuberculosis), cc vi rt st vng, vius HIV,... - Vi sinh vt thuc nhm ri ro 4 gm vi sinh vt gy ri ro cao cho con ngi v ng vt. Cc vi sinh vt gy bnh truyn nhim nghim trng, bnh c kh nng ly truyn t ngi ny sang ngi khc hoc khng c kh nng cha tr. V d nh virus Lassa, virus Ebola, virus cum A gia cm. Theo quy nh quc t, cc vi sinh vt thuc nhm ri ro 4 khng c php nghin cu ti phng th nghim ca cc trng i hc. 7. Cng ngh ADN v an ton sinh hc - Cng ngh ADN (hay cn gi l cng ngh gen, cng ngh sinh hc phn t, k thut gen,...) l cc k thut di truyn to nn cc phn t ADN ti t hp, nhm to nn cc gen mi mang thng tin di truyn m ha cc c im tt mong mun cc t bo hoc c th sng. Nhng thnh cng ca cng ngh ADN trong nhng nm gn y l to ra nhiu sinh vt bin i gen mang nhiu c im sinh hc u th. V d nh c chua bin i gen khng c ht, thuc l v ng nng sut cao, la v ng mang gen chu c thuc dit c,...; mt s ng vt bin i gen nh cu, ln, b, d,.... mang nhiu c im c li gip con ngi
20

thu c cc sn phm iu tr bnh mu kh ng, iu tr vt thng, chng nhim trng, iu tr bnh tc nghn mch mu,.... Sinh vt bin i gen c nhiu u im r rt nhm tng nng sut nng nghip v gp phn xa i gim ngho trn ton cu. Tuy nhin, bn cnh cc li ch, sinh vt bin i gen c th tim n mt s ri ro c hi cho sc khe con ngi v mi trng, nn an ton sinh hc ca sinh vt bin i gen ang c tranh lun nhiu quc gia, nhiu t chc trn th gii. Vic s dng sinh vt bin i gen cn c nghin cu k lng, ch s dng khi bit chc an ton v cn c cnh bo ngi s dng cn thn hn. Mt s ri ro cn theo di i vi sinh vt bin i gen l: khe. Cc sinh vt bin i gen thng cha gen khng cht khng sinh nn khi s dng c th lm cho vi sinh vt khng li nhiu loi khng sinh, lm gim kh nng ngn cn mt s bnh ngi v sinh vt. Cc sinh vt bin i gen c th cnh tranh v chim u th i vi nhiu loi trong t nhin, gy tc ng xu v mt sinh thi hc. 8. Qun l an ton sinh hc Vit Nam Hin nay, nghin cu v cng ngh gen ang c quan tm thc hin ti nhiu phng th nghim sinh hc ti cc vin nghin cu, cc trng i hc, p ng yu cu cp bch ca pht trin cng ngh sinh hc phc v i sng v khoa hc. Nhn thc c tm quan trng ca an ton sinh hc trong i sng, Nh nc ta rt quan tm ti vn an ton sinh hc. Ngay t khi tr thnh thnh vin tham gia Cng c a dng sinh hc v Ngh nh th Cartagena, Chnh ph Vit Nam ban hnh nhiu quyt nh, quy ch, ch th,.... v hng dn v an ton sinh hc. V d, Nm 1993, ban hnh Php lnh Bo v v Kim dch thc vt. Nm 1993, ban hnh Php lnh Th y.
21

Kh nng sinh vt bin i gen v sn phm ca chng cha cc

protein mi, c th gy c hoc d ng cho con ngi, nh hng ti sc

nui. -

Nm 1996, ban hnh Ngh nh v Qun l ging cy trng vt Nm 2004, nh nc Vit Nam chnh thc tham gia Ngh nh Nm 2005, Chnh ph Vit Nam ban hnh Quy ch Qun l an

th Cartagena v an ton sinh hc. ton sinh hc i vi sinh vt bin i gen; sn phm, hng ha c ngun gc t sinh vt bin i gen. hc. Chng 4 v cc iu t 57 ti iu 69 ca lut a dng sinh hc ca Vit Nam cp ti cc vn v bo co anh gia rui ro v sinh vt bin i gen; thm inh bao cao anh gia rui ro v sinh vt bin i gen; quy nh cp giy chng nhn mc an ton sinh hc; quy nh cung cp thng tin v an ton sinh hc ca hang hoa co cha sinh vt bin i gen; cung cp, cng khai thng tin v sinh vt bin i gen; nghin cu to ra sinh vt bin i gen; kho nghim sinh vt bin i gen; nhp khu, qua canh sinh vt bin i gen; ch bin san phm t sinh vt bin i gen; tip th, qung co, mua, bn, cho, tng sinh vt bin i gen; vn chuyn, lu gi, thi b sinh vt bin i gen; v gii phng sinh vt bin i gen ra mi trng, V. AN TON TRONG PHNG TH NGHIM SINH HC 1.An ton khi tip xc vi sinh vt trong phng th nghim Khi lm vic trong phng th nghim sinh hc c th b ly nhim bnh do tip xc vi sinh vt. Con ng ly truyn c th qua da, qua khng kh hoc do n ung ca cc tc nhn mi cha c xc nh an ton. Tc nhn gy bnh c th l t cc m, mu ca sinh vt nghin cu; t m di ca ngi bnh; t virus pht tn trong khng kh,... Gp nhng trng hp nh vy th cn xc nh r con ng ly truyn, nguyn nhn v mc ly nhim. Bnh c kh nng mc phi cng cao th cng cn phi nh gi nhanh chng v thn trng.
22

Nm 2008, Nh nc Vit Nam ban hnh lut a dng sinh

2. An ton khi tip xc vi ho cht trong cc th nghim sinh hc Ging nh vi an ton sinh hc, an ton khi tip xc vi ha cht t nguyn tc c bn l phng nga ln trn ht. Bn nguyn tc c bn ca hot ng kim sot ha cht l : - Quy nh thay th: Loi b cc cht hoc cc qu trnh c hi, nguy him hoc thay th chng bng th khc t nguy him hn hoc khng cn nguy him na. Khi tin hnh cc th nghim trong qu trnh dy hc c gng la chn cc cht t c hi , t gy nguy him v d th nghim brom tc dng vi nhm c th thay th bng th nghim t c hn nh iot tc dng vi nhm. Hoc loi b cc cht gy nguy him th d th nghim vi thu ngn hoc asen. - Quy nh khong cch: hoc che chn gia ngi lao ng v ha cht nhm ngn cch mi nguy c lin quan ti ha cht i vi ngi lao ng. Trong dy hc cc th nghim c hi hoc d n gy nguy him phi c tin hnh trong t ht hoc c tm knh mica che pha HS, khong cch tin hnh cc th nghim khng qu gn vi HS. - Quy nh thng gi: s dng h thng thng gi thch hp di chuyn hoc lm gim nng c hi trong khng kh chng hn nh khi, kh, bi, m. Phng th nghim, phng kho ho chtcn phi thong, c h thng ht gi, c nhiu ca ra vo. - Quy nh v trang b phng tin bo v c nhn: cho ngi lao ng ( HS) nhm ngn nga vic ho cht dy vo ngi nh : o blu, knh bo v mt, gng tay, khu trang, ng Ty theo vic s dng tng ha cht m c cc quy nh c th. V d: - Ha cht d chy n : Trong phng th nghim c ha cht d chy n phi quy nh cht ch ch dng la, khu vc dng la, c bng ch dn bng ch v k hiu cm la ni d nhn thy. Khi cn thit phi sa cha c kh, hn in hay hn hi phi c bin php lm vic an ton. Tt c cc dng c in v thit b in u phi l loi phng chng chy n. Vic dng
23

in chy my v in thp sng nhng ni c ha cht d chy n phi m bo cc yu cu sau: + Khng c t dy cp in trong cng mt ng rnh c ng dn kh hoc hi cht lng d chy n, khng c li dng ng ng ny lm vt ni t . + Khi sa cha, thay th cc thit b in thuc nhnh no th phi ct in vo nhnh . + Thit b in nu khng c bc kn, an ton v chy n th khng c t ni c ha cht d chy n. + Cu dao, cu ch, cm in phi t ngoi khu vc d chy n. Bt k nhnh dy in no cng phi c cu ch hay thit b bo v tng ng. Tt c cc chi tit my ng hoc dng c lm vic u phi lm bng vt liu khng c pht sinh tia la do ma st hay va p. Tt c cc trang b bng kim loi u phi tip t., cc b phn hay thit b cch in u phi c cu ni tip dn. Trc khi a vo ng ng hay thit b mt cht c kh nng gy chy n, hoc trc v sau khi sa cha u phi thc hin nghim ngt cc quy nh phng chng chy n. Khng dng thit b, thng cha, chai, l hoc ng ng bng nha khng chu c nhit cha ha cht d chy n. Khng cc ha cht d chy n cng ch vi cc ha cht duy tr s chy. Khi un nng cc cht lng d chy khng dng ngn la trc tip, mc cht lng trong ni phi cao hn mc hi t bn ngoi. Trong qu trnh sn xut, s dng ha cht d chy n phi bo m yu cu v sinh an ton lao ng. Phi c ng dn nc, h thng thot nc, trnh s ng cc loi ha cht d chy n... - Ha cht n mn Cc thit b, ng ng cha ha cht d n mn phi c lm bng vt liu thch hp, phi m bo kn. Ti ni lm vic c ha cht n mn phi c vi nc, b cha dung dch natri bicacbonat (NaHCO3) nng 0,3%, dung dch axit axetic nng 0,3% hoc cc cht khc c tc dng
24

cp cu kp thi ti ch khi xy ra tai nn. Tt c cc cht thi u phi c x l khng cn tc dng n mn trc khi a ra ngoi v.v... - Ha cht c Khi tip xc vi ha cht c, phi c mt n phng c tun theo nhng quy nh sau: Phi cha cht kh c tng xng; Ch c dng loi mt n lc kh c khi nng hi kh khng vt qu 2% v nng xy khng di 15%; i vi cacbua oxit (CO) v nhng hn hp c nng CO cao phi dng loi mt n lc kh c bit. Tip xc bi c phi mc qun o kn may bng vi bng dy c khu trang chng bi, qun o bo v chng hi, bi cht lng c cn phi che kn c tay, chn, ngc. Khi lm vic vi dung mi hu c ha tan th phi mang qun o bo v khng thm v mt n cch ly. Cm ht dung dch ha cht c bng ming. Khng c cm nm trc tip ha cht c. Cc thit b cha ha cht c d bay hi, phi tht kn v nu khng do quy trnh sn xut bt buc th khng c t cng ch vi b phn khc khng c ha cht c v.v.. 3. Phng chng chy n Phng chng chy n l yu cu ca tt c cc phng th nghim. Phng th nghim sinh hc cn p ng cc iu kin c th sau : C h thng bo ng chy, n v c th tip cn h thng d dng. C ca thot him c thit k ng yu cu, c du bo hiu ng C h thng t ng bo chy v h thng c kim tra kh nng C sn cc thit b chng chy n ti ch v cc thit b c kim c c sp xp gn gng, khng cn tr li thot him v chn Cc ha cht v thit b d chy cn ni an ton, ring mt ni v

dn n ca thot him. hot ng thng xuyn. tra thng xuyn v c th tip cn d dng. ng tip cn cc thit b cha chy. xa ni c th pht n nh ngun in, la,... Ha cht cn c dn nhn

25

cnh bo y . Phng th nghim c ha cht d pht n cn thong kh v khng qu cht chi. Nhng bnh kh nn v kh ha lng c nh du r rng, cc van gim p c kim tra thng xuyn m bo kn tuyt i. Cc bnh ng kh ha lng c t cch xa ngun in, la,... Tt c cc thit b in c bo dng thng xuyn, h thng in ba pha cn c dy tip t. Cc thit b ngt in lun trong trng thi hot ng tt, m bo ngt in ngay khi cn thit. Mi cm ch nn s dng cho mt thit b in, khng nn dng thit b ni. Gio vin v hc sinh lm vic trong phng th nghim c thng bo nguy c chy n, v c thc tp phng n phn ng ng khi chy n xy ra. QUY TC LM VIC TRONG PHNG TH NGHIM HA SINH I. An ton khi lm vic vi axit v kim 1. An ton khi lm vic vi axit: trc tip. Gi axit khng bn vo da hoc mt bng cch eo khu trang, gng tay v knh bo v mt. Nu lm vng ln da, lp tc ra ngay bng mt lng nc ln. -

Phi lm vic trong t ht bt c khi no un nng axit hoc Khi pha long, lun phi cho axit vo nc tr phi c dng

thc hin phn ng vi cc hi axit t do.

Lun phi c k nhn ca chai ng v tnh cht ca chng. H2SO4 : Lun cho axit vo nc khi pha long, s dng khu Cc axit dng hi (HCl) thao tc trong t ht v mang gng tay,

trang v gng tay trnh phng khi vng axit.

-

knh bo h. 2. An ton khi lm vic vi kim hp. Kim c th lm chy da, mt gy hi nghim trng cho h h

26

Mang gng tay cao su, khu trang khi lm vic vi dung dch Thao tc trong t ht, mang mt n chng c phng nga Amoniac: l mt cht lng v kh rt n da, mang gng tay cao

kim m c. bi v hi kim. su, khu trang, thit b bo v h thng h hp. Hi amoniac d chy, phn ng mnh vi cht oxy ho, halogen, axit mnh. -

Amoni hydroxyt: cht lng n da, to hn hp n vi nhiu kim Kim loi Na, K, Li, Ca: phn ng cc mnh vi nc, m, CO2,

loi nng: Ag, Pb, Zn ... v mui ca chng. halogen, axit mnh, dn xut clo ca hydrocacbon. To hi n mn khi chy. Cn mang dng c bo v da mt. Ch s dng cn kh khi to dung dch natri alcoholate, cho vo t t. Trnh to tinh th cng khi ho tan. Tng t khi ho tan vi Oxit canxi rt n da, phn ng cc mnh vi nc, cn bo v Natri v kali hydroxyt: rt n da, phn ng cc mnh vi nc. nc, ng thi phi lm lnh nhanh. da mt, ng h hp do d nhim bi oxit. Cc bin php an ton nh trn, cho tng vin hoc t bt vo nc ch khng c lm ngc li. II. Quy tc lm vic vi ha cht th nghim 1. Ho cht th nghim Cc ho cht dng phn tch, lm tiu bn, tin hnh phn ng, ... trong phng th nghim c gi l ha cht th nghim. Ho cht c th dng rn (Na, MgO, NaOH, KCl, (CH COO) ...; khit khc nhau: - Sch k thut (P): sch > 90% - Sch phn tch (PA): sch < 99% - Sch ha hc (PC): sch > 99% lng (H2SO4, aceton, ethanon, chloroform, ...) hoc kh (Cl2 , NH3 , N2 , C2H2 ...) v mc tinh

27

Ha cht c tinh khit khc nhau c s dng ph hp theo nhng yu cu khc nhau v ch nn s dng ha cht cn nhn hiu. 2. Nhn hiu ho cht: Ha cht c bo qun trong chai l thy tinh hoc nha ng kn c nhn ghi tn ho cht, cng thc ha hc, mc sch, tp cht, khi lng tnh, khi lng phn t, ni sn xut, iu kin bo qun. 3. Cch s dng v bo qun ho cht: Khi lm vic vi ha cht, nhn vin phng th nghim cng nh sinh vin cn ht sc cn thn, trnh gy nhng tai nn ng tic cho mnh v cho mi ngi. Nhng iu cn nh khi s dng v bo qun ha cht c tm tt nh sau: Ha cht phi c sp xp trong kho hay t theo tng loi (hu , v c, mui, acid, baz, kim loi, ...) hay theo mt th t a, b, c khi cn d tm. chai. -

Tt c cc chai l u phi c nhn ghi, phi c k nhn hiu Chai l ha cht phi c np. Trc khi m chai ha cht phi

ha cht trc khi dng, dng xong phi tr ng v tr ban u. lau sch np, c chai, trnh bi bn lt vo lm hng ha cht ng trong Cc loi ha cht d b thay i ngoi nh sng cn phi c Dng c dng ly ha cht phi tht sch v dng xong phi Khi lm vic vi cht d n, d chy khng c gn ni d

gi trong chai l mu vng hoc nu v bo qun vo ch ti. ra ngay, khng dng ln np y v dng c ly ha cht. bt la. Khi cn s dng cc ha cht d bc hi, c mi,... phi a vo t ht, ch y kn np sau khi ly ha cht xong. -

Khng ht bng pipette khi ch cn t ha cht trong l, khng Khi lm vic vi axit hay baz mnh: Bao gi cng axit hay

ngi hay nm th ha cht. baz vo nc khi pha long (khng c nc vo acid hay base); Khng ht axit hay baz bng ming m phi dng cc dng c ring nh
28

ng bp cao su. Trng hp b bng vi axit hay baz ra ngay vi nc lnh ri bi ln vt bng NaHCO3 1% (trng hp bng acid) hoc CH3COOH 1% (nu bng base). Nu b bn vo mt, di mnh vi nc lnh hoc NaCl 1%. Trng hp b ha cht vo ming hay d dy, nu l axit phi sc ming v ung nc lnh c MgO, nu l baz phi sc ming v ung nc lnh c CH 3COOH 1%. Lu cc k hiu cnh bo nguy him:

Cht d bt la (Xi) v c (Xn)

Cht n mn (C)

Cht gy nguy him vi mi trng (N)

29

YU CU V K NNG THC HNH SINH HC (Trch t yu cu v k nng thc hnh ca IBO nm 2010) Phn thc hnh tp trung vo vic nh gi nng lc gii quyt cc vn sinh hc ca cc hc sinh. c c nng lc ny cc hc sinh cn c trang b cc k nng sau: I. Cc k nng khoa hc (science process skills)
1. 2. 3. 4. 5. 6.

Quan st (Observation). o c (Measurement). Phn loi hay phn nhm (Grouping or classification). Tm kim mi quan h (Relationship finding). Tnh ton (Calculation). X l v trnh by cc s liu bao gm v th, lp cc bng a ra cc tin on (Prediction/projection). Hnh thnh gi thuyt khoa hc (Hypothesis formulation). Xy dng khi nim (Operational definition: scope, condition, Xc nh cc bin v i chng (Variable identification and Thc hin th nghim: thit k th nghim, lm thc nghim, thu

biu, biu ct, s , nh chp.

7. 8. 9.

assumption).
10.

control).
11.

thp s liu v kt qu th nghim, gii thch kt qu th nghim v rt ra cc kt lun.

12.

Biu din kt qu th nghim di dng th mc chnh xc

ph hp (s thp phn). II. Cc k nng sinh hc c bn (Basic biological skills) 1.

2. 3.
4.

Quan st cc i tng sinh hc bng knh lp. Bit s dng knh hin vi (vt knh ti a 45 X). Bit s dng knh hin vi soi ni (stereo microscope). Bit v cc nh quan st c trn tiu bn hin vi (v hnh nh Bit m t chnh xc cc hnh v sinh hc bng cch s dng
30

t knh hin vi). 5. bng cc thut ng sinh hc c nh du bng cc m s.

III. Cc phng php sinh hc (Biological methods) A. Cc phng php t bo hc (Cytological methods)
1. 2. 3.

Cc k thut ngm v p tiu bn Phng php lm tiu bn vt bi Phng php nhum t bo v tiu bn hin vi. Lm tiu bn ct ngang hoa v xc nh cng thc hoa. Lm tiu bn ct ngang cc b phn khc nhau ca cy: r, thn, Dng tay tch cc phn ca thn, r, l. Thuc nhum (v d thuc nhum lignin) v nhum cc tiu bn o cc thng s c bn v quang hp. o cc thng s c bn v h hp M cc ng vt khng xng sng; M cc phn hoc cc c Lm tiu bn c con cc ng vt khng xng sng loi nh o cc thng s c bn v h hp Nhn bit v gii thch cc hnh vi ca ng vt

B. Cc phng php nghin cu gii phu v sinh l thc vt

1. 2.

l v qu. 3. 4.
5. 6.

m thc vt.

C . Cc phng php nghin cu gii phu v sinh l ng vt

1.

quan ca ng vt c xng sng c nui cho tiu dng. 2. 3. (Whole - mount slide preparation of small invertebrates) D. Cc phng php nghin cu tp tnh hc E. Cc phng php nghin cu mi trng v sinh thi hc
1. 2. 3.

c tnh mt qun th (Estimation of population density) c tnh sinh khi qun th (Estimation of biomass ) c tnh cc thng s c bn ca cht lng nc (Elementary c tnh cc thng s c bn ca cht lng khng kh

estimation of water quality)

4.

(Elementary estimation of air quality) F . Cc phng php phn loi (Taxonomic methods) 1. S dng kho lng phn (Use of dichotomous keys )
31

2.
3.

Xy dng kho lng phn n gin (Construction of simple Nhn bit c cc h thc vt c hoa ph bin nht Nhn bit c cc b cn trng (Identification of insect orders) Nhn din n ngnh v lp cc sinh vt khc (Identification of

dichotomous keys) (Identification of the most common flowering-plant families) 4.

5.

phyla and classes of other organisms) IV. Cc phng php vt l v ho hc (Physical and chemical methods)
1. 2.

Cc k thut tch chit xut: lc v li tm, sc k. Cc php th chun nhn bit ng n, ng a, lipit, Chun (Titration) o lng s lng bng phng php nh git v di Cc phng php pha long dung dch. K thut s dng pipet, bao gm c s dng cc micropipet. Knh hin vi, bao gm c s dng bung m t bo. o mc hp th nh sng. in di trn gel (Gel electrophoresis )

protein (Fehling, I2 in KI(aq), biuret )

3. 4.

(Measuring quantities by drip and strip methods)

5. 6. 7. 8.

9.

V . Cc phng php vi sinh vt (Microbiological Methods) 1. 2.

3.

Chun b mi trng dinh dng. Cc k thut v trng (vt liu thy tinh chu nhit v chu la) Cc k thut nui cy vi sinh vt.

VI . Cc phng php thng k (Statistical methods) 1.

2.

Xc sut v phn b xc sut Bit cch tnh v s dng cc gi tr trung bnh, trung v, t l %,

phng sai, lch chun, sai s chun, T-test v php th Khi bnh phng.

32

VII . S dng thit b (Handling equipment) Do cc n v c th c cc thit b khc nhau nn cc k nng ny ch c nh gi nu cc th sinh c thng bo trc v thut ton (algorithm), cch s dng thit b, cch tin hnh th nghim c bit no ra sao vv...

33

Phn 2.

10 bi th nghim thc hnh mn Sinh hc

Bi 1. Nhn bit mt s thnh phn ha hc ca t bo I. MC TIU 1. Pha ch v s dng mt s thuc th, ha cht thng dng trong ha sinh hc: thuc th Lugol, Fehling. 2. Nhn bit protein, amino axit bng mt s thuc th c trng (ninhydrin, Biuret, HNO2), chng minh mt s tnh cht ca protein: phn ng mu vi mt s thuc th, kt ta thun nghch v khng thun nghch. 3. Nhn bit tinh bt, saccharide, phn bit ng no v ng khng no (ng cn v khng cn tnh kh). 4. Nhn bit lipid, chng mnh mt s tnh cht ca triglyceride. 5. Rn cc k nng thc hnh:
-

K nng thc hnh th nghim, c tnh kin nhn, t c K nng quan st, ghi chp kt qu th nghim K nng thao tc th nghim, b tr th nghim K nng phn tch kt qu th nghim K nng bo co kt qu thc hnh

mc ch ca mnh.
-

II. C S KHOA HC A. Nhn bit protein Kt ta protein bng mui trung tnh (kt tu thun nghch) + (NH4)2SO4 l mui trung tnh, va c tc dng trung ha in (cc ion tc dng tng h vi cc nhm tch in tri du), va loi b lp v hydrat ca phn t keo protein, do lm kt ta protein. Phn ng kt ta ny l kt ta thun nghch, cc protein khc nhau b kt ta cc nng mui khc nhau. + So vi albumin, globulin c tan km hn nn kt ta trc, khi ha tan s tan chm hn. Kt ta protein bng axit hu c (Kt ta khng thun nghch)
34

+ TCA (tricloacetic acid) l mt mui hu c c tc dng lm bin tnh protein (thay i tnh tan, hot tnh sinh hc, cu trc,...), khi protein b ng t li thnh dng keo khng ha tan (kt ta khng thun nghch). Cc nhn t khc cng c th gy bin tnh protein nh nhit cao, axit v c c, mt s axit hu c, kim c, mui kim loi nng nng cao,... + Phn ng ny c s dng rng ri trong thc t pht hin hoc loi b protein khi dung dch, pht hin protein trong nc tiu ( nhy ln ti 0,0015%). B. Nhn bit tinh bt, saccharid Phn ng mu ca tinh bt vi iod + Amilose trong tinh bt c kh nng tng tc to phc vi tinh bt, hnh thnh cu trc xon gi cc phn t iod gia (phc ny c mu xanh c trng). S tng tc ny d dng b ph v khi un nng. Phn bit ng n (glucoz) v ng i (sacaroz ) + Phn ng vi thuc th Fehling, Benedict hay trng gng u l nhng phn ng chng minh glucose c tnh kh, phn bit glucose vi sucrose. Phn ng Benedict v trng gng c th thc hin d dng, ha cht d chun b (ch trnh AgNO3 dy ra tay). Thuc th Fehling kh chun b (mui segnette). Khi thc hin phn ng trng gng c th thc hin thm vi sucrose. Phn ng vi thuc th Fehling + Trong thuc th Fehling, mui tactrat c vai tr to phc vi Cu 2+ to ion phc [Cu(C4H4O6)2]2 (khin Fehling c mu xanh l) nhm ngn cn s to thnh kt ta Cu(OH)2 trong thuc th. + ng nghim I: khi tc dng vi glucose (HOCH2(CHOH)4 CH=O, c cha gc andehyte) hoc cc cht cha gc andehyte, thuc th ny to kt ta Cu2O . Phn ng xy ra khi un nng: 2Na2[Cu(C4H4O6)2] + NaOH + RCHO + H2O Cu2O + RCOONa + 2H2C4H4O6 + 2Na2C4H4O6 + ng nghim II: khng to kt ta v sucrose (ng i) khng c tnh kh nn khng c phn ng vi Fehling.
35

Sucrose: Phn ng Benedict + Phn ng xy ra hon ton tng t nh vi thuc th Fehling. + Phn ng ny rt nhy, ch cn s dng glucose 0,1% l to kt ta Cu2O gch, tuy nhin kt ta ln vi dung dch mu xanh dng nn dung dch chuyn sang mu xanh m. + Nu s dng glucose 1% th lng kt ta sinh ra ln, s nhn thy r kt ta Cu2O (ln vi mu xanh ca dung dch nn khng thy mu gch m chuyn sang nu, gn nh en). Phn ng trng gng + Khi mi cho NH3 xy ra phn ng to v ha tan kt ta AgNO3 + NH3 + H2O AgOH + NH4NO3 AgOH + 2NH3 [Ag(NH3)2]OH + Khi cho glucose 5% vo v un nng: HO CH2 (CHOH)4 CH = O + 2[Ag(NH3)2]OH HO CH2 (CHOH)4 COONH4 + 2Ag + 3NH3 + H2O C. Nhn bit lipid Th nghim v s nh tng ha + Bnh thng m khng ha tan trong nc. + Khi c cht to nh tng (axit mt, x phng,...), m b phn ra thnh cc git nh, gi l hin tng nh tng ha. Th nghim chng minh m cha gc glyceryl (trong triglycerid) + Khi un nng du vi cht ly nc, glyceryl t do c gii phng, cht ny mt nc to thnh acrolein c mi kht c bit, d nhn bit: HO CH2 CHOH CH2 OH CH2= CHCH= O + H2O + Khi cho giy lc tm AgNO3/NH3 vo ming ng s xy ra phn ng trng bc:
36

CH2=CHCH=O + 2AgNO3 + 3NH3 + H2O CH2=CHCOONH4 + 2NH4NO3 + 2Ag * Ch : Nu thay du lc bng lipid khng cha glyceryl (nh sp) th s khng c phn ng ny. Phn ng x phng ha + Di tc dng ca kim NaOH, triglycerid b x phng ha

+ Khi thm CaCl2 vo s to thnh kt ta canxi ca mui hu c. S to thnh axit bo t do + Thm H2SO4 vo dung dch x phng, dung dch tr nn c do axit bo c to thnh. 2R COONa + H2SO4 2R COOH + Na2SO4 Khi un nng, axit bo ni ln trn b mt dung dch. + Khi thm NaOH vo ng nghim cha axit bo xy ra phn ng trung ha: R COOH + NaOH R COONa + H2O + Khi d NaOH, dung dch c mi trng baz lm phenol phtalein khng mu chuyn sang mu hng. + Thm dung dch axit bo xy ra phn ng trung ha NaOH d lm mu hng nht dn, tin ti khng mu. III. THIT B HA CHT- MU VT 1. Dng c + ng nghim, pipet, cc ong, ng ong 50ml, bnh nn 50ml, a thy tinh. + Gi ng ng nghim, kp g. + Bn s 6 ging, ci chy s, chn thy tinh, bnh sc k. + Giy lc, giy qu, giy sc k, giy thm, bng.
37

+ n cn. 2. Thit b + Bp in, t m 370C, t lnh, ni cch thy. + My o pH, ng h, cn ha cht. 3. Nguyn liu, ha cht + Lng trng trng, tinh bt, du lc, m ng vt + Glucose, sucrose + Ethanol 96%, ether ethylic + Tricloacetic acid (CCl3COOH), H2SO4 c + Tinh th (NH4)2SO4, KI, I2, CuSO4.5H2O, mui Segnette (kali natri tactrat,NaOOCCHOHCHOHCOOK.4H2O NaOH, KHSO4, CaCl2 + Bt Na2CO3, natri citrat HOOCCH2C(OH)(COOH)CH2COONa + AgNO3/NH3, x phng IV. TIN HNH TH NGHIM 1. Nhn bit protein 1.1.Kt ta protein bng mui trung tnh (kt tu thun nghch) Chun b: + Lng trng trng pha long: Ly lng trng ca 01 qu trng cho vo 0,5 lt nc ct, cho thm 3gram NaOH tinh khit, khuy u. + Chun b dung dch (NH4)2SO4 bo ha: Cn 08 gram tinh th amoni sun-pht (NH4)2SO4, ha tan t t trong 10ml nc ct cho ti khi tinh th khng b ha tan. Lc bng giy lc. + ng nghim, pipet, a thy tinh, giy lc. Tin hnh: + Cho vo ng nghim: 10ml lng trng trng pha long, 10ml dung dch (NH4)2SO4 bo ha, lc u (c th dng a thy tinh khuy), thy xut hin kt ta. + 5 pht, lc thu ring kt ta ra 1 ng nghim, dch thu c a sang ng nghim khc (ch : trc khi lc phi thm t giy lc bng dung dch (NH4)2SO4).
38

hay

C4H4O6NaK.4H2O),

+ Cho vo dch lc 3g tinh th (NH4)2SO4, thy tip tc xut hin kt ta. + Lc, thu ly kt ta vo 1 ng nghim khc. + Thm vo mi ng nghim (cha cc kt ta thu c) khong 3ml nc ct, lc u, so snh s ha tan kt ta. (Ch : khch quan, nn ly lng kt ta tng i bng nhau, do kt ta globulin bao gi cng nhiu hn albumin). 1.2. Kt ta protein bng axit hu c (Kt ta khng thun nghch) Chun b: + Dung dch lng trng trng 5%, tricloacetic acid (CCl3COOH) 10% + ng nghim, pipet Tin hnh: + Cho 1ml dung dch lng trng trng 5% vo ng nghim + Thm 510 git dung dch tricloacetic acid (TCA) 10%, lc u. Quan st hin tng. Kt qu: ? Gii thch: 2. Nhn bit tinh bt, saccharid 2.1. Phn ng mu ca tinh bt vi iod Chun b: + Dung dch tinh bt 5%: Ha tan 0,5g tinh bt trong mt t nc ct, thm nc ct ang si vo, khuy u, tip tc un n si, ngui, tip tc thm nc ct n 100ml. + Thuc th Lugol: Ha tan 2,5g KI trong 20ml nc ct, thm 1g iod, lc cho tan ht, thm nc ct n 100ml. + ng nghim, pipet, n cn. Tin hnh: + Ly 23ml dung dch tinh bt vo ng nghim. + Thm vi git thuc th Lugol, quan st mu. + un nng ng nghim ti khi dung dch va mt mu. + Lm lnh ng nghim, quan st hin tng.
39

+ un nng ng nghim ti khi dung dch mt mu th un tip khong 30 giy. + Lm lnh ng nghim tr li, quan st hin tng. Kt qu:? Gii thch:? 2.2.Phn bit ng n (glucse) v ng i (sucrse) 2.2.1. Phn ng vi thuc th Fehling Chun b: + Dung dch glucose 1%, sucrose 1%, NaOH, tinh th CuSO4.5H2O, mui segnette (kali natri tactrat, NaOOCCHOHCHOHCOOK.4H2O hay C4H4O6NaK.4H2O). + Pha thuc th Fehling: Dung dch Fehling A: ha tan 0,4g CuSO4.5H2O trong 10ml nc ct (nu dung dch c th cn lc). Dung dch Fehling B: ha tan 0,2g C4H4O6NaK.4H2O v 1,5g NaOH trong 10ml nc ct. Thuc th Fehling (ch pha ngay trc khi s dng hn ch s to thnh kt ta Cu(OH)2): trn 1 th tch Fehling A v 1 th tch Fehling B, lc u, thu c dung dch trong, xanh bic. + ng nghim, pipet, n cn. Tin hnh: + Cho vo ng nghim A: 1ml glucose 1%, ng nghim B: 1ml sucrose 1% + Thm vo mi ng 1ml thuc th Fehling + Lc u cc ng, un n khi bt u si, quan st hin tng. Kt qu:? Gii thch:? 2.2.2. Phn ng Benedict Phn ng ny rt c trng v nhy vi ng kh hn phn ng vi thuc th Fehling. Chun b: + Dung dch glucose 0,1%, CuSO4 17,3%, bt Na2CO3, bt natri citrat HOOCCH2C(OH)(COOH)CH2COONa
40

+ Pha thuc th Benedict: ha tan 17,3g natri citrat trong 70ml nc ct un si, thm 10g Na2CO3 khan, lm lnh, thm t t 10ml dung dch CuSO4 17,3%, thm nc n 100ml, dung dch c mu xanh dng. + ng nghim, pipet, ni cch thy 1000C Tin hnh: + Cho 5ml thuc th Benedict v 8 git dung dch glucose 0,1% vo ng nghim + t ng nghim vo ni cch thy ang si trong 5 pht, quan st dung dch. Kt qu:? Gii thch: ? 2.2.3.Phn ng trng gng Ch : Khi tin hnh th nghim cn cn thn, trnh AgNO3 dy ra tay. Chun b: + Dung dch NH3, AgNO3, glucose 5% + ng nghim, pipet, n cn Tin hnh: + Cho vo ng nghim 1ml dung dch AgNO3 5% + Thm tng git NH3, to thnh kt ta + thm NH3 n khi kt ta va tan + Thm 3ml glucose 5% v un, quan st hin tng. Kt qu: ? Gii thch:? 3. Nhn bit lipid 3.1.Th nghim v s nh tng ha Chun b: + Du lc, dung dch x phng long hoc mt ng vt + ng nghim, pipet Tin hnh: + Ly 2 ng nghim, cho vo mi ng 4ml nc ct + Thm 35 git du lc vo mi ng
41

+ Thm 0,5ml dung dch x phng long (hoc vi git dch mt) vo ng B + Lc u c 2 ng, quan st hin tng. Kt qu: ? Gii thch:?
3.2.Th nghim chng minh m cha gc glyceryl (trong triglycerid)

Chun b: + Du lc, tinh th KHSO4, dung dch AgNO3/NH3 + ng nghim, pipet, giy lc, ng nghim Tin hnh: + Cho vo ng nghim 23 git du lc + Thm mt t KHSO4 (khong 200mg) + Lc u, un nng mnh ti khi c khi trng thot ra + Ly giy lc tm AgNO3/NH3 h vo ming ng nghim ang thot khi, quan st hin tng. Kt qu:? Gii thch: ? 3.3.Phn ng x phng ha Chun b: + Du lc, dung dch NaOH 0,5M trong ethanol 50%, dung dch CaCl2 1%. + ng nghim, pipet, bnh nn 50ml, ni cch thy 1000C, bp in. Tin hnh: + Cho 0,5ml du lc vo bnh nn 50ml + Thm 10ml dung dch NaOH/C2H5OH + Khuy u v un cch thy 1 gi, nu cha cn th ly ra un n khi cn kh + Ly sn phm ra, ngui, thm 2030ml nc ct, lc u, quan st + Ly 23ml dung dch trn vo ng nghim, thm 1ml CaCl2 1%, lc u, quan st hin tng. Kt qu: ?
42

 Gii thch: ? 3.4.S to thnh axit bo t do Chun b: + Dch x phng trong bnh nn 50ml cn tha th nghim trn, H2SO4 c, ether ethylic, NaOH 0,01%. + ng nghim, pipet, giy qu, n cn. Tin hnh: + Thm vi git H2SO4 c vo dung dch x phng trong bnh nn cho ti khi mi trng c pH axit (th pH bng giy qu tm), quan st hin tng. + un hn hp n si, xut hin lp cht lng ni trn b mt. + Tch ring lp cht lng ni , ha tan trong 5ml ether ethylic. + Ly 1ml dch trn cho vo ng nghim, thm vi git phenol phtalein, thm NaOH 0,01% ti khi dung dch c mu hng. + Thm t t dung dch ha tan trong ether trn, quan st s i mu dung dch. Kt qu: ? Gii thch: ? V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO 1. Nhn bit protein 1.1.Kt ta protein bng mui trung tnh (kt tu thun nghch) Gi phn tch kt qu: + C 2 ln thm dung dch (NH4)2SO4 bo ha v tinh th (NH4)2SO4 c thu c kt ta hay khng? Kt ta ln no nhiu hn? + Khi lc kt ta vi nc ct th hin tng xy ra l g? + Kt ta thu c ln no tan d dng hn? Gii thch cc kt qu thu c. Ti sao trc khi lc phi thm t giy lc bng dung dch (NH4)2SO4? Kt lun rt ra l g? Nu trong th nghim ta thay dung dch (NH4)2SO4 bo ha bng nc ct th thu c kt qu th no? ngha ca th nghim ny l g?
43

1.2.Kt ta protein bng axit hu c Gi phn tch kt qu: Xut hin kt ta protein. Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2. Nhn bit tinh bt, saccharid 2.1.Phn ng mu ca tinh bt vi iod Gi phn tch kt qu: + Khi thm thuc th Lugol vo dung dch h tinh bt, xut hin mu g? + S thay i mu nh th no khi un nng; khi lm lnh ng nghim cha dung dch? + Nu un nh ri li lm lnh th s bin i mu din ra th no? Th nghim lp li n khong ln th 710 th kt qu c thay i khng? (Lu : s ln c th lp li ph thuc vo vic un nh nhng hay khng). + Khi un nng k dung dch, lm lnh tr li, dung dch c cn mu xanh khng? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.2. Phn bit ng n (glucose) v ng i (sucrose) Gi phn tch kt qu: + ng no (A hay B) xut hin kt ta? Mu kt ta l mu g? + Theo l thuyt th mu kt ta l mu g? Ti sao thc t mu kt ta li khc? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.3. Phn ng Benedict Gi phn tch kt qu: Dung dch chuyn mu nh th no? Nu s dng glucose 1% th c th thy kt ta mu g? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? (Lu : Phn ng ny rt c trng v nhy vi ng kh hn phn ng vi thuc th Fehling).
44

3. Nhn bit lipid 3.1.Th nghim v tnh tan ca m Gi phn tch kt qu: ng nghi m ng A ng B ng C Nguyn liu, ha cht 2ml nc ct + du lc 2ml ethanol + du lc 2ml benzen + du lc Tnh tan ? ? ? Kt qu th nghim ? ? ?

Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 3.2. Th nghim v s nh tng ha Gi phn tch kt qu: ng nghim ng A ng B Nguyn liu, ha cht 4ml nc ct + 3 5 git du lc 4ml nc ct + 3 5 git du lc + 0,5ml x phng 2% Tnh tan ? ? Mu ca dung dch ? ?

Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g?

3.3. Th nghim chng minh m cha gc glyceryl (trong triglycerid)

Gi phn tch kt qu: + Khi un nng du vi cht ly nc, c mi g c bit ? Ti sao c khi trng thot ra? + Ch quan st mu sc trn t giy lc tm AgNO3/NH3 h vo ming ng nghim ang thot khi. + Nu thay du lc bng lipid khng cha glyceryl (nh sp) th s c phn ng ny hay khng? Ti sao? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g?
45

3.4. Phn ng x phng ha Gi phn tch kt qu: + Sau khi un cn kh bnh nn, thm nc ct vo lc s c dung dch c mu nh th no? C to bt khng? l dung dch g? + Thm CaCl2 vo dung dch th c to thnh kt ta hay khng? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Gii thch nhng hn ch ca th nghim ca Benedict trong vic xc nh c ng hoc khng c ng trong mt mt s sn phm thc phm. Ti sao tt c cc monosacarit phn ng vi thuc th Benedict, nhng ch mt s disaccharides phn ng vi thuc th Benedict? Cho dung dch saccaroz vo ng nghim, cho thm 2 git HCl m c v un si trong 10 pht. Sau d, trung ho bng NaOH (dng giy qu nhn bit), nh thm 1ml dung dch Benedict vo. C phn ng g xy ra? Gii thch. 2. iu g lm bn tm hiu v cc c trng ca thuc th biuret? Bn hc c g v c tnh ca thuc th biuret? . 3. Trong phng th nghim, bn s dng thuc th biuret xc nh s hin din ca albumin (lng trng trng) trong dung dch. Ti sao bn khng s dng thuc th ninhydrin? Dng 3ml sa cho vo 1 ng nghim ri cho thm vi git CuSO4 1%, lc u. Gii thch hin tng xy ra. 4. L ca nhiu loi thc vt c ph mt cht sp lm cho chng khng ng nc. Bn mong ch g v cht ny s phn ng nh th no trong th nghim Sudan IV? Ly l cy mp, hoc cy ng cho vo ng nghim; cho ru tylic vo v un si trn n cn. Sau dng kp cp v nhng l vo dung dch kali iotat c nng long. M l s c mu g? Tc dng ca ru tylic trong th nghim ny l g? Ti sao phi un si trn n cn? 5. Ninhydrin phn ng vi mt hn hp ca cc axit amin v cho mu tm. Proline c phi l mt trong nhng amino axit hay khng? Lm th no bn c th khng nh mt hn hp c cha proline hay khng?
46

6. Mt s hp cht hu c cha c kim tra xc nh loi phn t c mt. Hon thnh bng di y, cho bit nguyn liu t 1 n 5 l cht g trong cc cht: protein, ng kh, tinh bt, cht bo, hoc cc axit amin t do (+ = kt qu dng tnh).
Nguyn liu Th nghim Benedict Th nghim Lugol Th nghim Biuret Th nghim Ninhydrin Th nghim Sudan IV Tr li

1. 2. 3. 4. 5.

+ -

+ -

+ -

+ -

? ? ? ? ?

7. Hn hp cc cht cha bit s c kim tra vi mt s thuc th o mu. Vi cc kt qu trong bng, xc nh trong bn la chn di y, la chn no m t ung nht cc thnh phn ca tng ng. (Cho bit: + = kt qu dng)
ng nghim Th nghim Benedict Th nghim Lugol Th nghim Biuret Th nghim Ninhydrin Th nghim Sudan IV

1 2 3

+ +

+ + -

+ -

+ +

a. ng 1: ng kh v protein ng 2: lipid, axit amin t do, v protein ng 3: tinh bt, ng kh, v lipid b. ng 1: protein v axit amin t do ng 2: tinh bt, protein, v lipid ng 3: axit amin t do, tinh bt v protein c. ng 1: protein v axit amin t do ng 2: lipid, ng kh v protein ng 3: lipid, ng kh v tinh bt d. ng 1: axit amin t do v cht bo

47

ng 2: lipid, tinh bt, v axit amin t do ng 3: tinh bt, axit amin t do, v ng kh 8. Bn kim tra 5 dung dch v c c kt qu nh sau: Dung dch I II III IV V Kt qu ca Lugol Test Vng Vng en Nu Vng Kt qu ca Benedict Test Xanh dng Da cam Xanh dng Xanh en Xanh dng Kt qu ca Ninhydrin Test Tm Khng mu Khng mu Vng Khng mu

a. Dung dch no c cha tinh bt? b. Dung dch no rt c th c ng? c. Dung dch no c cha mt axit amin khc vi proline? 9. Khi n tht mu , bn s c c nhng cht dinh dng no (ch xt n phn t hu c)? Nhng nh dinh dng hc khuyn cht bo no nn c trong ch n ung ca bn? Bn s s dng li khuyn nh th no? 10. Mt s vitamin khng nn dng qu nhiu. l vitamin no? Ti sao? 11. Mt s axit amin c gi l axit amin thit yu. iu ny c ngha l g? Axit bo vi nhiu hn mt lin kt i c coi l cc axit bo cn thit. ng vt khng c th to ra axit bo c nhiu hn mt lin kt i. Cc ngun ca cc axit bo cn thit l g? 12. Nghin nh mu gan ln hoc gan g trong ci s ri ly ra mt t t ln lam knh. Cho thm vo mu vi git dung dch KI. Hy d on kt qu xy ra. C th rt ra kt lun g t th nghim ny? 13. Ct nh ci da cho vo ng nghim v cho thm vo vi ml cn. Lng cn trong ng nghim phi ngp ht ci da, lc u trong t pht. ci lng xung v dng pipet ht phn dch ni cho vo mt ng nghim khc c ng 3ml nc. Gii thch hin tng xy ra.

48

14. Vo ma ng, thc vt bin i cc lipit bo ha trong mng t bo ca n cho axit bo khng no. Lipit khng no l khung gi cho cc mng t bo lng nhiu hn bi v chng khng th c lin kt vi nhau cht ch. C phi li th ny s gip cho cy thn tho sng qua ht ma ng? (Gi : khi bn t bt sp nu vi tht xng khi trong t lnh s thy xut hin vng m trn mt bt sp. Ti sao vy?)

49

Bi 2. nh hng nhit , pH, cc cht km hm ln hot ca enzyme - Xc nh hot ca mt s enzyme I. MC TIU 1. Tm hiu nh hng nhit , pH, cc cht km hm, cc cht c ch,... ln hot ca enzyme. 2. S dng phng php chun xc nh hot ca mt s enzyme. 3. Rn cc k nng thc hnh: -

K nng quan st K nng o m thi gian cho cc phn ng xc tc bi enzyme K nng chun K nng phn tch kt qu th nghim K nng bo co kt qu thc hnh

II. C S KHOA HC A. Tnh c hiu ca enzyme + Tnh c hiu ca enzyme th hin ch mi enzyme ch tc dng ln mt hoc mt s cht cng kiu cu trc v chuyn ha c cht theo mt kiu phn ng nht nh. Tnh c hiu ca urease + Urease c xem l c tnh c hiu tuyt i: ch tc dng ln urea, ngoi ra hu nh khng tc dng ln cc hp cht khc. Do tnh c hiu ca urease ch xc tc cho phn ng thy phn urea nn ng A c xy ra phn ng to NH3, lm giy qu chuyn sang xanh, cn ng B khng xy ra phn ng. Tnh c hiu ca amylase nc bt v sucrase nm men + Sucrase c xem l c tnh c hiu tng i: n khng ch thy phn lin kt glycozit ca sucrose m cn thy phn lin kt glycozit ca nhiu hp cht khc nh trong rafinose. + amylase ch thy phn lin kt 1,4-glycosid, trong khi sucrase ch thy phn lin kt 1,2-glycosid ca ng sucrose.
50

+ tinh bt, lin kt gia cc phn t glucose amylose (thnh phn to phn ng mu vi I2 trong thuc th Lugol) l 1,4-glycosid, trong khi amylopectin l 1,4-glycosid (mch thng) v 1,6-glycosid (v tr phn nhnh). + ng A v B: amylase nc bt thy phn lin kt 1,4-glycosid amylose ca tinh bt thnh cc dextrin t ln n nh, cui cng l glucose, trong khi sucrase khng thy phn c tinh bt, do ng A cho mu vng (hoc vng, nu ty mnh ca amylase) vi thuc th Lugol (m tnh), trong khi ng B cho mu xanh tm (dng tnh). + ng C v D: sucrase khng thy phn c tinh bt, nhng thy phn lin kt 1,2-glycosid ca ng sucrose to thnh ng glucose c tnh kh, do ng C m tnh vi thuc th Fehling, cn ng D xut hin kt ta Cu2O gch. B. nh hng nhit , pH, cc cht km hm ln hot ca enzyme nh hng ca nhit + Cc enzyme tch t c th ng vt mu nng hot ng mnh nht 37400C, ngoi gii hn ny hot u gim, c bit khi un nng trn 700C cc enzyme u b bt hot hon ton. + Do nu tinh bt khng b thy phn s to phc mu xanh tm vi iod trong thuc th Lugol. + Nu tinh bt b thy phn dn thnh cc dextrin t ln n nh, s khng to thnh phc mu tm vi iod trong thuc th Lugol. nh hng ca pH mi trng + Mi enzyme hot ng mnh nht mt pH nht nh, cc pH khc hot enzyme gim. + pH thch hp cho hot ca enzyme amylase nc bt vng trung tnh (gn 7) do trong khong ny (6,87,2), tinh bt b thy phn s cho phn ng m vi thuc th Lugol. nh hng ca cc cht kch thch v km hm

51

+ Cc ion kim loi nng, kim loi trung bnh (nh Cu2+) c tc dng km hm hot ca amylase nc bt, trong khi cc ion kim loi kim (nh Na+) c tc dng kch thch hot amylase nc bt. C. Xc nh hot ca mt s enzyme Xc nh hot ca catalase Nguyn tc: + Catalase l enzyme xc tc cho phn ng: 2H2O2 O2 + 2H2O (1) + Ta nh lng catalase bng KMnO4 xc nh lng H2O2 trc v sau khi enzyme tc dng theo phng trnh phn ng: 5H2O2 + 2KMnO4 + 3H2SO4 2MnSO4 + K2SO4 + 5O2 + 8H2O (2) + S mg H2O2 b phn gii bi enzyme trong 1g khoai ty (X): Trong : A, B th tch KMnO4 0,1N dng chun H2O2 trong bnh A, B. V1, V2 th tch enzyme ban u v ly xc nh. a S gam nguyn liu ly nghin cu. 1,7 H s phn ng tnh theo H2O2 tnh theo phn ng (2) + S n v catalase trong 1g khoai ty trn 1 micromol H2O2 b phn gii sau 1 pht: Trong : 30 Thi gian enzyme tc dng 0,034 Khi lng 1mol H2O2 + Trong th nghim ny s dng phng php chun ngc, dng dung dch KMnO4 0,1N xc nh lng H2O2 trc v sau khi enzyme tc dng, t tnh c lng H2O2 b phn gii 5H2O2 + 2KMnO4 + 3H2SO4 2MnSO4 + K2SO4 + 5O2 + 8H2O Chun cho ti khi xut hin mu hng bn chnh l mu KMnO4 d. + Bnh th nghim cho enzyme tc dng, cn bnh i chng vi enzyme b bt hot, khng xy ra phn ng phn gii H2O2 Xc nh hot ca urease
52

 Nguyn tc: Dng phng php chun xc nh lng NH 3 c to thnh t urea di tc dng ca urease. + 1ml HCl 0,1N tng ng vi 1,4mg N2. Hot urease c gii phng t urea di tc dng ca urea c trong lng dung dch enzyme dng trong 1 pht v c tnh theo cng thc: Trong : A, B Th tch HCl 0,1N dng chun bnh A, B 30 Thi gian phn ng (pht) 1,4 H s chuyn thnh nitr + Hot ca nguyn liu ban u (trn 1g mu): Trong : V1, V2 Th tch dung dch enzyme thu c v xc nh hot . m Khi lng bt chit tch enzyme III. THIT B HA CHT- MU VT 1. Dng c + ng nghim, pipet, bnh nn, buret, bnh nh mc, cc ong, ng ong, a thy inh + Gi ng ng nghim, kp g, gi buret + Bn s 6 ging, ci chy s + Giy lc, phu lc Buchner, giy qu, giy sc k, giy thm, bng + n cn 2. Thit b + Bp in, t m 370C, t lnh, ni cch thy + My o pH, ng h, cn ha cht, my ht chn khng, my ly tm 3. Nguyn liu, ha cht, mu vt + Khoai ty, u tng, bt CaCO3 + Dung dch tinh bt, sacaroza, sacaroza nm men + Dung dch urea, Pb(CH3COO)2, KMnO4, H2O2 trong m phosphate, NaCl, CuSO4, Na2HPO4, KH2PO4,
53

+ Dung dch HCl c, H2SO4 c + Giy qu tm, phenol phtalein, thuc th Lugol, thuc th Fehling + Acetamit. IV. TIN HNH TH NGHIM Tnh c hiu ca enzyme 1.1.Tnh c hiu ca urease Chun b: + Urease (bt u tng), dung dch urea 5%, dung dch acetamit 5% + ng nghim, pipet, giy qu, nt bc ng nghim, t m 370C Tin hnh: + Ly 2 ng nghim sch, cho vo ng A: 4ml urea 5%, ng B: 4ml acetamit 5% + Thm vo mi ng 1g bt u tng, lc u. + t trn ming mi ng mt mu giy qu, y ming 2 ng bng nt bc + C th t c 2 ng vo 370C trong 5 10 pht, quan st hin tng. Kt qu:? Gii thch: ? 1.2.Tnh c hiu ca amylase nc bt v saccaroz nm men: Chun b: + Dung dch amylase nc bt, sucrase nm men, tinh bt 1%, saccaroz 1%, thuc th Lugol, thuc th Fehling + ng nghim,pipet, n cn Tin hnh: + Ly 4 ng nghim, cho vo ng A v B: 2ml dung dch tinh bt/ng; ng C v D: 2ml dung dch saccaroz/ng. + Thm vo ng A v C: 0,5ml dung dch nc bt; ng B v D: 0,5ml dung dch sucrase nm men. + Lc u cc ng, gi 37400C trong 10 pht. + Lm lnh ng A v B, thm vi git thuc th Lugol v quan st hin tng.
54

+ Thm thuc th Fehling vo ng C v D, un nng v quan st hin tng. Kt qu: ? Gii thch: ? Tnh cht ca enzyme 2.1.nh hng ca nhit Chun b: + Dung dch nc bt pha long 10 ln, dung dch tinh bt 1%, thuc th Lugol. + ng nghim, pipet, ni cch thy 1000C, t m 370C, nc . Tin hnh: + Ly 3 ng nghim, cho vo mi ng 2ml dung dch tinh bt 1%. + t ng A vo ni cch thy ang si, t ng B vo t m 370C, t ng C ln nc , gi cc ng nhit tng ng trong 15 pht. + Trong thi gian ny ly 3 ng nghim khc, cho 0,5ml dung dch nc bt vo mi ng, t cc ng vo ni cch thy ang si, t m 37 0C v nc . + Sau 15 pht cho dch nc bt vo cc ng A, B, C vi nhit tng ng. + Sau 10 pht a cc ng v nhit phng, cho vo mi ng vi git thuc th Lugol, quan st. Kt qu: ng A v C c mu xanh tm, ng B mu vng (hoc vng) Gii thch: 2.2.nh hng ca pH mi trng Chun b: + Dung dch nc bt pha long 20 ln, Na2HPO4 1/15M, KH2PO4 1/15M, dung dch tinh bt 0,5% trong NaCl 0,1%, thuc th Lugol. + ng nghim, pipet, bn s 6 ging. Tin hnh: + Ly 7 ng nghim sch (k hiu t A n G), cho vo cc ng th tch Na2HPO4 1/15M v KH2PO4 1/15M nh ghi trong bng, lc u.
55

 ng nghi m A B C D E F G Th tch Na2HPO4 (ml) 0,1 0,3 1,0 2,5 3,5 4,5 4,9 Th tch NaH2PO4 (ml) 4,9 4,7 4,0 2,5 1,5 0,5 0,1 pH 5,3 5,6 6,2 6,8 7,2 7,7 8,4

+ Cho vo mi ng 1ml dung dch tinh bt 0,5%/NaCl 0,1%, lc u. + Thm vo mi ng 1ml dung dch nc bt pha long 20 ln, lc u. + Sau 3 pht ly 0,2ml dung dch mi ng cho ln bn s th phn ng mu vi Lugol, c mi 5 pht th 1 ln cho ti khi c 1 ng cho phn ng m tnh vi Lugol th cho vo mi ng 3 git thuc th Lugol, lc u. Kt qu: Sau 13 pht? Gii thch: ? 2.3.nh hng ca cc cht kch thch v km hm Chun b: + Dung dch nc bt pha long 20 ln, dung dch tinh bt 0,5%, NaCl 1%, CuSO4 1%, thuc th Lugol. + ng nghim, pipet. Tin hnh: + Chun b 3 ng nghim, cho vo ng A: 1ml nc ct, ng B: 0,8ml nc ct v 0,2ml NaCl 1%, ng C: 0,8ml nc ct v 0,2ml CuSO4 1%. + Thm vo mi ng 1ml dung dch nc bt pha long 20 ln, 1ml dung dch tinh bt 0,5%, lc u. + Sau 10 pht, thm vo mi ng vi git thuc th Lugol, quan st. Kt qu:? Gii thch: ?

56

3. Xc nh hot ca mt s enzyme 3.1.Xc nh hot ca catalase Chun b: + Khoai ty, ct, bt CaCO3, KmnO4 0,1N, H2SO4 10%, H2O2 0,1% trong m phosphate pH = 7,0. + ng nghim, pipet, ci, chy s, buret 50ml, bnh nh mc 100ml, bnh nn 250ml, ni cch thy 1000C, buret 20ml. + Chun b dung dch catalase: cn 2g khoai ty cho vo ci, nghin cng ct, thm t t 23ml nc v mt t CaCO 3 trung ha dung dch chit (n khi ngng to bt CO2), chuyn ton b mu nghin vo bnh nh mc, thm nc ct n 100ml, lc u, lng khong 30 pht, lc thu dch trong. Tin hnh: + Cho vo 1 bnh nn (bnh A) 20ml dung dch enzyme, thm tip 25ml H2O2 0,1%, gi 300C trong 30 pht, thm 5ml H2SO4 10% v chun bng KmnO4 0,1N n khi xut hin mu hng bn trong 1 pht. + Cho vo bnh nn th hai (bnh B) 20ml dung dch enzyme, t vo ni cch thy ang si trong 5 pht bt hot enzyme, ly ra ngui, thm tip 25ml H2O2 0,1% v tip tc lm nh bnh A. Kt qu: ? Gii thch: ? 3.2.Xc nh hot ca urease Chun b: + Dung dch urease, urea 2%, Pb(CH3COO)2 5%, HCl 0,1N, ch th hn hp + ng nghim, pipet, buret 20ml, bnh nn 100ml, t m 300C, ni cch thy 1000C Tin hnh: + Ly hai bnh nn 100ml, cho vo mi bnh 10ml urease. + Gi nguyn bnh A, un si bnh B 23 pht ri h xung nhit phng. + Cho vo mi bnh 10ml urea 2%, lc u.
57

+ vo t m 300C trong 30 pht. + Thm vo mi bnh 5ml Pb(CH3COO)2 5%, 35 git ch th hn hp, lc u. + Chun c 2 bnh n khi dung dch c mu tm nht. Kt qu: ? Gii thch: ? V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO 1. Nhn bit mt s enzyme Nhn bit amylase Gi phn tch kt qu: + Khi th bng Lugol: quan st s bin i mu dn dn dy ging trn bn s ly hn hp phn ng t ng A v dy ging trn bn s ly hn hp phn ng t ng B ri ghi kt qu vo bng sau: ng nghim ng A ng B 01 pht ? ? 02 pht ? ? 04 pht ? ? 06 pht ? ? 08 pht ? ? 10 pht ? ?

So snh kt qu cc mu nc bt khc nhau, cng mt thi gian nhng mu sc c ging nhau khng? Nguyn nhn ca hin tng l g? + Th bng Fehling: ng no xut hin kt ta? Mu sc kt ta l mu g? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2. Tnh c hiu ca enzyme 2.1. Tnh c hiu ca urease Gi phn tch kt qu: ng nghi m ng A Th nghim 4ml urea 5% + 1g bt u tng, lc u. t trn ming ng mt mu giy qu, y ming ng bng nt bc. t ng vo 370C trong 510 pht.
58

Hin tng xy ra ?

4ml acetamit 5% + 1g bt u tng, ng B lc u. t trn ming ng mt mu giy qu, y ming ng bng nt bc. t ng vo 370C trong 510 pht. Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.2.Tnh c hiu ca amylase nc bt v sucrase nm men Gi phn tch kt qu: ng nghi m ng A Th nghim 2ml dung dch tinh bt + 0,5ml dung dch nc bt. Lc u, gi 37 40 0C trong 10 pht. Lm lnh. Thm vi git thuc th Lugol. 2ml dung dch tinh bt + 0,5ml dung ng B dch sacaroza nm men. Lc u, gi 37 400C trong 10 pht. Lm lnh. Thm vi git thuc th Lugol. 2ml dung dch sacaroza + 0,5ml dung ng C dch nc bt. Lc u, gi 37 40 0C trong 10 pht. Thm thuc th Fehling. un nng. 2ml dung dch sacaroza +0,5ml dung ng D dch sacaroza nm men. Lc u, gi 37 400C trong 10 pht. Thm thuc th Fehling. un nng. Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.3. Tnh cht ca enzyme 2.3.1.nh hng ca nhit Gi phn tch kt qu: ng Th nghim
59

Hin tng xy ra ?

Hin tng

nghi m 2ml dung dch tinh bt 1% . t ng ng A A vo ni cch thy ang si, gi ng nhit tng ng trong 15 pht. 2ml dung dch tinh bt 1% . t ng ng B B vo t m 370C, gi ng nhit tng ng trong 15 pht. 2ml dung dch tinh bt 1% . t ng ng C C ln nc , gi ng nhit tng ng trong 15 pht. Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.3.2.nh hng ca pH mi trng Gi phn tch kt qu: ng nghim A B C D E F G Th tch Na2HPO4 (ml) 0,1 0,3 1,0 2,5 3,5 4,5 4,9 Th tch NaH2PO4 (ml) 4,9 4,7 4,0 2,5 1,5 0,5 0,1 pH 5,3 5,6 6,2 6,8 7,2 7,7 8,4

xy ra ?

Mu vi thuc th Lugol sau 3 pht ? ? ? ? ? ? ?

Sau 3 pht ly 0,2ml dung dch mi ng cho ln bn s th phn ng mu vi Lugol th thu c kt qu nh th no? C mi 5 pht th 1 ln th ng no cho phn ng m tnh vi Lugol? Khi cho vo mi ng 3 git thuc th Lugol, lc u sau 13 pht thu c kt qu nh th no? Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? 2.3.3.nh hng ca cc cht kch thch v km hm Gi phn tch kt qu: ng
60

Hin

nghi m A

Th nghim 1ml nc ct + 1ml dung dch nc bt pha long 20 ln + 1ml dung dch tinh bt 0,5%, lc u. Sau 10 pht, thm vo vi git thuc th Lugol. 0,8ml nc ct v 0,2ml NaCl 1%+

tng xy ra ?

1ml dung dch nc bt pha long 20 ln + 1ml dung dch tinh bt 0,5%, lc u. Sau 10 pht, thm vo vi git thuc th Lugol. 0,8nl nc ct v 0,2ml CuSO4 1% +

1ml dung dch nc bt pha long 20 ln + 1ml dung dch tinh bt 0,5%, lc u. Sau 10 pht, thm vo vi git thuc th Lugol.

Gii thch kt qu thu c. Kt lun rt ra l g? VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Phn ng enzim chu nh hng nhng nhn t no? Em hy a ra phng n th nghim chng minh. 2.Cc enzyme hot ng tt nht cc gi tr pH c th. Trong d dy ca ngi bnh thng, pH = 2,0 - 3,0 l mi trng cn thit cho cc hot ng bnh thng ca cc enzym tiu ha . Cc loi thuc: Aspirin, Sodium bicarbonate - (NaHCO3), Maalox, hydroxyt magie [Mg(OH)2] thng c s dng iu tr "chng kh tiu axit" ca d dy, mt iu kin trong vic gim pH gy tr ngi cho enzyme tiu ha hot ng hiu qu. a. Lm th no bn c th gii thch tc ng ca nhng loi thuc ny tt nht pH no? b. iu g c th xy ra nu d tha ca nhng loi thuc ny khi c s dng?
61

3. Tnh pH ca cc dung dch c lit k. Dung dch Maalox Nc bt Dm Dung dch Nc ca chua Mu huyt Nc bin [H ] = 3,1 x 10 M [H+] = 1,95 x 10-7 M [OH-] = 2,4 x 10-12M pH 4.2 7.4 8.2 [H+]M ? ? ?
+ -9

pH ? ? ? [OH-]M ? ? ?

4. Tnh nng H+ v OH- trong nhng dung dch c lit k.

5. Bn c bn ng nghim 1000 ml y bn dung dch khc nhau r rng: 0.1 M NaH2PO4; 0.1 M Na2HPO4; 0,1 M phosphate buffer, pH 7,2 v nc ct. Rt tic! Bn qun dn nhn ng nghim v tt c 4 ng nghim u ging nhau. Bn nhn c cc mu v thymolph-thalein t cc phng th nghim v th nghim mt mu ca mi dung dch, ghi nhn cc ng nghim ngu nhin nh A, B, C, v D. Bn s dng congo khi HCl c thm vo mu, v thymolphthalein khi NaOH c thm vo. Bn nhn c cc kt qu sau:
ng nghim A A B B C C D D Mu sc trc khi b sung Khng mu Khng mu Khng mu Khng mu Thm HCl NaOH HCl NaOH HCl NaOH HCl NaOH Mu sc sau khi b sung Xanh dng Xanh dng Xanh dng Khng mu Xanh dng Khng mu

Bn cht ca cc dung dch A, B, C, v D l g? 6. Bn c b m ca pH 2, 4, 6, 8, v 10, nhng bn cn mt b m pH 7 cho th nghim. M t cch thc bn s lm cho cc b m pH 7. 7. S ph thuc ca tc phn ng ban u (khi u) vo nng c cht i vi 3 enzim khc nhau ( X,Y v Z) c trnh by trong bng: Tc khi u (n v tu )
62

Nng c cht (n v tu ) 1 2 4 6 8 10 15 20 30 50 100 a. b. c.

X 0,92 1,67 2,85 3,75 4,40 4,90 5,80 6,23 6,80 6,00 4,20

Y 0,91 1,67 2,68 3,75 4,44 5,00 6,00 6,67 7,50 8,33 9,09

Z 0,032 0,176 0,919 2,180 3,640 5,000 7,337 8,498 9,397 9,824 9,968

V th nu mi quan h gia tc khi u v nng c cht. Enzim no (X ,Y, hoc Z) l enzim iu ho theo kiu cng hp tc? Enzim no (X, Y hoc Z) b c ch bi c cht ca chnh n? Bi 3. Quan st t bo di knh hin vi Th nghim co v phn co nguyn sinh I. MC TIU 1- Hc sinh bit cch lm tiu bn tm thi ca t bo thc vt quan st hnh dng t bo. 2- Hc sinh c th quan st c cc thnh phn chnh ca t bo, hin tng co nguyn sinh v phn co nguyn sinh cng c kin thc v s trao i cht qua mng t bo. 3- Hc sinh c th lm c th nghim quan st hin tng co v phn co nguyn sinh t bo thc vt, cng c kin thc v s trao i cht qua mng t bo. 4- Rn luyn k nng s dng knh hin vi quang hc. 5- Rn cho hc sinh tnh cn thn, t m trong thao tc th nghim. II. C S KHOA HC 1. Thm thu l cch vn chuyn nc th ng, l s khuch tn ca cc phn t nc qua mng bn thm chn lc.

63

2. Mi t bo u cha dung dch ni bo c p sut thm thu nht nh v mng t bo cht c tnh thm nc nn cc phn t nc c th i vo hay i ra khi t bo - Tnh trng ca dung dch l kh nng dung dch lm cho t bo ly thm hoc mt nc. Tnh trng ca dung dch mt phn ph thuc vo nng cc cht tan khng th i qua mng t bo ca n so vi nng cc cht bn trong t bo. - Dung dch u trng l dung dch c nng cht tan cao hn so vi dch ni bo nn p sut thm thu cao hn v c sc ht dung mi nc ln hn. - Dung dch nhc trng l dung dch c nng cc cht tan thp hn nn p sut thm thu thp hn v sc ht nc km hn - Dung dch ng trng l dung dch c nng cht tan bng vi dung dch trong t bo nn p sut thm thu bng nhau v do sc ht nc cn bng vi dung dch t bo 3. Hin tng co nguyn sinh v phn co nguyn sinh phn nh s cn bng nc t bo thc vt (t bo c thnh t bo) - Co nguyn sinh l khi t t bo thc vt trong dung dch u trng th t bo b mt nc v khi t bo cht b co li, nhn nhm v tch ra khi thnh t bo. - Khi t t bo trong dung dch nhc trng th do nng dch bo cao hn nn ht nc t ngoi vo lm nguyn sinh cht trng phng tr li nh lc u, l hin tng phn co nguyn sinh. III. THIT B HA CHT- MU VT
1. Thit

b:

Knh hin vi vi cc vt knh 10X, 40X, lam knh, lamen, kim mi mc, n cn, cc thy tinh, a ng h, giy thm.
2. Ho

cht:

Nc ct, dung dch NaCl 1% v 0,9%. Nu chun b cc dung dch u trng khc (KNO3 hoc ng) th khng nn nng qu cao s lm co nguyn sinh qu nhanh khng kp quan st
64

3. Mu

vt:

C hnh ti (hoc l thi li ta). IV. TIN HNH TH NGHIM 1. Qui trnh s dng v bo qun knh hin vi. - K thut ly nh sng: Nu l knh hin vi dng ngun sng ngoi th cn iu chnh gng chiu sng; nu l knh hin vi dng in th hng dn cc em v tr cng tc v nt iu chnh cng nh sng - t v c nh tiu bn trn bn knh sao cho mu vt nm ng trung tm, dng kp gi tiu bn. - Quan st: mt nhn vo th knh (nu l knh 2 mt th cn phi quan st bng c 2 mt), dng tay iu chnh c s cp (c to) sao cho quan st thy r vt cn quan st. Lu , khng cho tiu bn chm vo vt knh (c th dng c hm, hoc chnh c s cp cho vt knh xung gn chm vo tiu bn th dng li ri bt u va quan st va chnh vt knh ln cho ti khi quan st r mu vt). D nhn r nht hnh nh ca mu vt co th iu chnh c vi cp (c nh). - Nghim cm hc sinh khng c s tay vo vt knh v th knh, khng c b phn ny tip xc vi nc hay ha cht hoc bt c th g trnh lm h hng cc b phn ny. - Sau khi s dng cn lau knh bng khn sch ri chp bao nilon hay cho vo hp bo qun. Lun b knh bng 2 tay (mt tay cm, mt tay pha di) 2. Cch lm tiu bn t bo thc vt - Dng kim mi mc bc mt lp t bo biu b hnh. th nghim quan st c r cn tch lp biu b cng mng cng tt, nu khng tch c mng th cc lp t bo chng ln nhau rt kh quan st. - t ming biu b trn lam knh nh sn mt git nc, y lamen v quan st cu trc t bo. Lu hc sinh k thut y lamen tiu bn khng b ln nhiu bt kh v v tr ca mu v tr trung tm ca lam knh 3. Quan st hin tng co nguyn sinh v phn co nguyn sinh - Nh vo mp lamen mt git nc mui NaCl 1%. Gi nguyn
65

tiu bn v tr ny, dng ng ht nh mt git nc mp lamen, ng thi dng ming giy thm t pha bn kia lamen ht ht phn nc cho n khi dung dch mui thay th hon ton. Sau 1 2 pht ta thy mng t bo tch khi lp v xenluloz th tch t bo cht b thu hp li. l hin tng co sinh cht. - Gi nguyn tiu bn v tr ny, dng ng ht nh mt vi git nc mt mp lamen v mp lamen pha i din, dng giy thm ht ht dung dch mui ra, quan st s thy hin tng ngc li vi co nguyn sinh cht: Th tch ca t bo cht v cc khng bo dn dn m rng tr v v tr ban u do nc c ht ngc tr li. l hin tng phn co nguyn sinh. 4. Th nghim i chng Git cht t bo bng cch h lam knh trn ngn la n cn v lp li th nghim, sau quan st, nhn xt hin tng. Cng cch lm tng t trn, ta cho t bo trong dung dch NaCl 0,9%. Quan st hin tng xy ra v gii thch. V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO 1. Hc sinh va quan st v v - Hnh dng t bo v ch thch cc thnh phn cu trc chnh ca t bo - Hnh dng ca t bo khi xy ra hin tng co nguyn sinh v phn co nguyn sinh 2. So snh kt qu th nghim trong 2 trng hp mu khng x l nhit v qua x l nhit. T kt qu so snh phn trn yu cu hc sinh rt ra kt lun v c im sng ca t bo. VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Ti sao khng nn dng dung dch u trng c nng qu cao? 2. Hin tng co nguyn sinh v phn co nguyn sinh c xy ra t bo ng vt khng? Gii thch.
66

3. Khi trng cy th mi trng t ph hp nht l loi mi trng dung dch t c tnh trng nh th no? 4. Khi t bo co nguyn sinh, khong trng gia cht nguyn sinh v thnh t bo l g? 5. Mt hc sinh lm th nghim: Ct mt on thn hnh (phn thn mu trng). Dng li lam b dc thnh hai, sau bc tch cc l. Bc lp biu b trong ca l hnh gia v t ln lam knh. Dng 2 lamen t hai bn ming biu b hnh v nh vo gia mt git dung dch ng 20%, dng lamen th 3 y ln mu. Quan st di knh 3 thi im: sau khi nh ung dch ng, sau 10 pht v sau 20 pht. Theo em bn hc sinh quan st thy hin tng g? Gii thch. 6. Mt hc sinh lm th nghim: Nh mt git mu ngi (hoc mu ch) ln lam knh, y lamen, quan st di knh hin vi bi gic 10X ri chuyn sang bi gic 40X. Nh vo mp lamen mt git NaCl 0,6%, quan st bi gic 40X. Ly mt git mu khc, y lamen, nh mt git NaCl 10% vo mp lamen, quan st bi gic 40X. Cho bit hin tng g xy ra v gii thch nguyn nhn? in vo cc trng trng v trng c du chm hi cu tr li thch hp?

67

Bi 4. Ln men etilic I. MC TIU 1- Hc sinh hiu r hn bn cht ca qu trnh ln men. 2- Gip hc sinh rn k nng sp xp v b tr th nghim, tin hnh c cc bc ca th nghim. II. C S KHOA HC 1. Ln men bao gm ng phn v cc phn ng ti sinh NAD + nh chuyn electron t NADH n pyruvat hoc cc dn xut ca pyruvat. Sau NAD+ c th dng li oxi ha ng nh ng phn t sinh 2 ATP theo con ng phophorin ha mc c cht. C nhiu kiu ln men, ch khc nhau sn phm cui cng, hai kiu ph bin l ln men etilic (ln men ru) v ln men lactic. 2. Ln men l kiu h hp khc vi cc kiu h hp khc l sn phm to ra l cc hp cht hu c v nng lng to ra rt t. 3. Trong qu trnh ln men etilic, pyruvat b bin i thnh ethanol theo hai bc. Bc u l gii phng CO2 t pyruvat v pyruvat b bin i thnh hp cht c 2-cacbon acetaldehyt, ethanol. 4. Nhiu vi khun tin hnh ln men ru trong iu kin k kh v nm men ru cng ln men ru. III. THIT B HA CHT- MU VT Cho 1 nhm th nghim: - Bnh thy tinh 500 1000 ml - 3 ng nghim, c nh s - Bnh men c gi nh l ly phn bt mn (2 3g) - Dung dch ng knh (sacaroz) 10% - 200 ml nc l un si ngui IV. TIN HNH TH NGHIM 1. Yu cu hc sinh pha 200 500 ml dung dch ng 8% - 10% chun b vo bnh thy tinh hnh tr.

68

2. Gio vin cn chun b mt b th nghim gm 3 ng nghim lm mu trc khi cho hc sinh th nghim khong 4 h trc theo trnh t: - Cho vo y mi ng nghim s 2 v s 3 khong 1g bt bnh men - nh theo thnh ng 10 ml dung dch ng vo mi ng 1 v 2 - nh theo thnh ng 10 ml nc si ngui vo ng nghim 3 - Dng giy mm hoc nilon buc kn ming cc ng nghim. 3. Gio vin cho hc sinh quan st b th nghim chun b trc v yu cu hc sinh quan st hin tng xy ra. 4. Gii thiu cc dng c th nghim v yu cu hc sinh b tr th nghim t cc dng c v nguyn vt liu trn nhm mc ch quan st cc hin tng ca qu trnh ln men etilic nh quan st. 5. Hc sinh lm th nghim. V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO 1. Vit phng trnh ln men etilic 2. Quan st th nghim v in cc nhn xt vo bng (c +; khng c -) Nhn xt C bt kh C mi ru C mi bnh men C v ng ng nghim 1 ? ? ? ? ng nghim 2 ? ? ? ? ng nghim 3 ? ? ? ?

3. Yu cu hc sinh kt lun v cc iu kin ca qu trnh ln men v nu nguyn liu v sn phm ca qu trnh ln men etilic. VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Nu ng nghim 2 l dung dch ng 5 - 6 % v c b sung thm dch nc p hoa qu thanh trng th s lng bt kh c th xut hin nhanh v nhiu hn. Gii thch. 2. Vi sinh vt c s dng trong th nghim trn l nm men. iu kin hiu kh nm men h hp hiu kh nhng khi khng c O2 nm men chuyn sang ln men a. Gii thch hin tng trn. b. So snh h hp hiu kh v ln men. 3.Vit s cc bc chnh v so snh: a. Len men ru etylic do Sac. Cerevisiae.
69

b. Len men lactic do Streptococcus lactis. 4. nh lng mt dung dch piridoxin chit t ht ng ang ny mm, ngi ta chun b mt mi trng dinh dng lng cha tt c cc cht dinh dng cn thit cho s sinh trng ca chng Streptococcus faecalis, tr piridoxin. Phn phi mi trng ny vo 8 ng nghim khc nhau, nh s t 1 n 8, sau tin hnh: B sung vo cc ng nghim t 2 n 6 nhng th tch nht nh ca mt dung dch m cha 2mg/ ml piridoxin chun. B sung vo cc ng 7 v 8 nhng th tch nht nh mt dung dch c chun b t ht ng ny mm. B sung nc ct vo tt c cc ng nghim chng t cng mt th tch. Sau khi cy vi khun t nng t bo ban u l 105 t bo /ml, tt c cc ng ngim c gi trong t m 37 0C trong 24 gi trn my lc. o s sinh trng bng cch m khun lc trn mt thch ca khay petri, kt qu trong bng sau:
ng nghim s Mi trng dng (ml) dinh 1 5 0 0 5 5 2 5 0,5 0 4,5 5,12 3 5 1 0 4 5,24 4 5 1,5 0 3,5 5,36 5 5 2 0 3 5,39 6 5 2,5 0 2,5 5,40 7 5 0 2,5 2,5 5,12 8 5 0 5 0 5,24

Dung dch piridoxin chun (ml) Dung dch ng ny mm (ml) Nc ct (ml) Sinh trng ca vi sinh vt logN

a. C th thay th chng vi khun Streptococcus faecalis trong th nghim trn bng bt k chng vi khun no khc c khng? V sao? b. ng nghim 1 c cn thit khng? c. Cc ng nghim t 2 n 6 c tc dng g? 5. Ngi ta nui vi khun vi khun gim (Acetobacter suboxydans) trn mi trng lng cha cc cht dinh dng ph hp, trong bnh A khng c axit paraaminobenzoic (PAB) v trong bnh B c hp cht ny. tng thi im ngi ta tnh s sinh trng ca vi khun gim theo lnN = f(t), kt qu ghi trong bng sau; bit rng ch c vi khun pht trin trong
70

mi trng B. t (gi) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 vi khun gim ny? b. Hy k th sinh trng ca vi khun theo hm s lnN = f(t). c. Xc nh cc pha sinh trng v ngha sinh l ca tng pha. d. Nu mi lin h gia 2 i lng lnNt (logarit N thi im t) v lnNt + g (logarit N thi im t+g). Bit rng g l thi gian mt th h t bo; t v t+g u nm trong pha log (pha cp s m). e. Hy tnh hng s tc sinh trng ring v thi gian mt th h ca vi khun ny (ly ln2 = 0,7). lnN 11,50 11,50 11,50 11,50 11,85 12,45 13,25 14,10 14,90 t (gi) 9 10 11 12 13 14 15 16 17 lnN 15,75 16,55 17,05 17,40 17,55 17,65 17,70 17,75 17,75

a. Hp cht PAB l loi hp cht g v c vai tr nh th no i vi

71

Bi 5. I. MC TIU

TIM HIU HOAT NG CUA TIM CH

1. Quan sat tim ch hoat ng theo chu ki, phn bit cac pha cua mt chu ki tim. 2. Tim va kich thich dy thn kinh giao cam i giao cam hiu c ch iu hoa thn kinh i vi hoat ng cua tim. 3. Thy c tac ng cua adrenalin ln hoat ng cua tim hiu c ch iu hoa th dich i vi hoat ng cua tim. II. C S KHOA HC Tim co gian nhip nhang u n theo chu ki. Mi chu ki hoat ng cua tim bt u t pha tm nhi co, tip o la pha tm tht co va cui cung la pha gian chung (ca tm nhi va tm tht cung gian). Tip o lai bt u mt chu ki tim mi bng pha tm nhi co. Hoat ng co gian cua tim co th theo doi bng h thng cn ghi hoc ghi lai thi trn tru ghi. S co gian nhip nhang u n theo chu ki cua tim la do hoat ng cua h dn truyn tim (bao gm nut xoang nhi, nut nhi tht, bo His va mang Puc-kin). Tuy nhin hoat ng cua tim c iu hoa bi thn kinh va th dich. H thn kinh sinh dng va tuyn ni tit tit ra hoocmn co th lam tng hay giam nhip va lc co tim. Co hai i dy thn kinh (xut phat t trung ng thn kinh) chi phi hoat ng cua tim la i dy thn kinh giao cam va i dy thn kinh i giao cam (dy thn kinh nao s X). mi phia cua tim (trai hoc phai) u co mt dy thn kinh giao cam va mt dy i giao cam. Dy thn kinh giao cam co si trc hach ngn va si sau hach dai, dy thn kinh i giao cam co si trc hach (co bao mielin) dai va si sau hach ngn. Ring ch, dy thn kinh cam va i giao cam mi phia (trai hoc phai) cua tim nhp lai lam mt tao thanh dy thn kinh hn hp (dy thn kinh giao cam-i giao cam). Nh vy co mt i dy thn kinh hn hp chi phi hoat ng cua tim. Trong mi dy thn kinh hn hp co ca si thn kinh giao cam va si i giao cam.
72

Xung thn kinh t trung ng thn kinh i theo dy thn kinh giao cam n tim lam tim p nhanh va manh ln, ngc lai xung thn kinh t trung ng thn kinh i theo dy thn kinh nao s X n tim lam tim p chm lai va yu i. Adrenalin do phn tuy tuyn thng thn tit ra tac dung ln tim tng t nh tac ng cua dy giao cam, lam tim p nhanh va manh ln. III. THIT B HA CHT- MU VT but ghi) -

ch. Dung cu m (keo, dao m, panh, kim choc tuy) Khay m, kim gm ch Bng thm nc, moc thuy tinh. Kep tim co buc mt oan chi. H thng cn ghi hoc may ghi thi (tru ghi, gia treo, giy ghi, May kich thich in, ngun in 6 vn. Dung dich sinh li Rinhg dung cho ng vt bin nhit (Cach

pha: 0,6g NaCl + 0,02g KCl + 0,02g CaCl2 + 0,02g NaHCO3 + 100ml nc ct). Co th thay dung dich sinh li bng nc mui sinh li (cach pha: 0,66g NaCl + 100ml nc ct). Dung dich adrenalin 1/100 000 hoc 1/50 000. IV. TIN HNH TH NGHIM 1. Quan sat hoat ng cua tim ch Pha huy tuy sng lam ch bt ng. Cach pha tuy sng (hinh 1): Cm ch bng tay trai, mt lng ln trn. Tim ni tip giap gia xng sng va hp so, o la ch lom nm inh cua tam giac u co ay la ng ni gia hai mt ch. n manh kim choc tuy xung ch lom va m su xung tuy sng, Nu mui kim cham ung tuy sng thi ch se co phan ng ly hai chi trc che mt. Nghing can kim choc tuy v phia u, chiu dai kim thng hang vi ct sng va iu chinh mui kim m su vao ng tuy xng sng pha tuy sng. Nu pha ung tuy thi hai chn ch se dui thng ra.
73

Hinh 1. Pha huy tuy sng ch Ghim ch nm nga trn khay m va m l tim bng cach dung panh va keo ct bo mt manh da ngc hinh tam giac (co inh la mom xng c va ay la ng ni hai khp vai). Tip o dung panh kep vao mom sun xng c, nhc thanh trc lng ngc ln va ct bo i mt manh lng ngc theo hinh tam giac nh a ct da trc o, thy tim l ro trong xoang bao tim. Keo hai chi trc sang hai bn va ghim lai vt m rng hn ra. Dung panh kep nng mang bao tim ln va dung keo ct t mang bao tim. Nh vy tim a c bc l hoan toan. Quan sat trinh t hoat ng cua tm nhi va tm tht, xac inh cac pha co tim. Dung kep tim kep vao mom tim va mc ln h thng khuch ai theo roi hoat ng tim phan anh trn hoat ng cua cn ghi. Tip o m s nhip tim trong mt phut. Nu ghi thi hoat ng cua tim ch thi tin hanh nh sau: Dung kep tim kep vao mom tim, kep tim c ni vi h thng but ghi bng mt si chi. iu chinh but ghi va sat vao giy ghi trn tru ghi ri cho tru ghi chay. But ghi se ve ln giy thi hoat ng cua tim (hinh 3).

74

Hinh 3. S ghi thi hoat ng cua tim ch. 1. Tru ghi Lu y: - Trong qua trinh m nu mau chay thi dung bng thm m dung dich sinh li vt vao ch mau chay hoa loang mau, sau o dung bng a vt kit thm mau a hoa loang o, lam nh vy quan sat tim d hn. - Trong qua trinh thi nghim, thng xuyn nho dung dich sinh li ln tim tim khng bi kh.
2. Tac

2. But ghi

3. Kep tim

ng cua thn kinh i vi hoat ng cua tim ch

Tim dy thn kinh hn hp (giao cam - i giao cam): Dung keo ct bo da, xng goc ham sat chi trn, bn phia mun tim dy thn kinh (phia trai hoc phai). Keo chn (phia tim dy thn kinh) sang bn va xung phia di va ghim chn lai, ng thi dung ghim c inh u ch. Dung moc thuy tinh pha bo t chc lin kt goc ham va chi trc se l ra mt hc su. Nhin xung ay hc tim c nng ba. C nay co hinh tam giac mau trng hng uc. Nm vt ngang qua c nay la bo mach - thn kinh, trong o co dy thn kinh ln hn ca nm sat mach mau o la dy thn kinh hn hp. Dung moc thuy tinh tach dy thn kinh ra khoi mach mau va lun si chi xung phia di co th nng dy thn kinh ln va t vao in cc kich thich (hinh 4).
75

Hinh 4. Dy thn kinh giao cam - i giao cam 1. Dy thn kinh giao cam-igiao cam 2. in cc 3. ua thuy tinh m nhip tim trong 1 phut. Dung may kich thich in kich thich lin tuc dy thn kinh trong khoang 15 - 20 giy (kich thich theo h thng rung cua may). Theo doi nhip tim trong khi kich thich va sau khi ngng kich thich. So sanh nhip tim trc, trong khi va sau khi kich thich. Co th ghi thi hoat ng cua tim ch khi kich thich dy thn kinh giao cam - i giao cam. Cach lam nh sau: Cm hai u si chi nng dy thn kinh ln va t vao in cc cua may kich thich in. Dung kep tim kep vao mom tim, kep tim c ni vi h thng but ghi bng mt si chi. iu chinh but ghi va sat vao giy ghi trn tru ghi ri cho tru ghi chay ghi thi hoat ng binh thng cua tim, tip o dung may kich thich in kich thich lin tuc dy thn kinh (kich thich theo h thng rung cua may) trong khoang thi gian 15 - 20 giy ghi thi tac ng cua dy thn kinh giao cam - i giao cam ln hoat ng tim. 3. Tac ng cua adrenalin ln hoat ng cua tim ch m nhip tim trong mt phut, sau o nho vai giot dung dich adrenalin ln tim ch va m nhip tim trong mt phut, quan sat thm
76

cng co tim. So sanh nhip tim trc va sau khi nho dung dich adrenalin ln tim. V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO - Ghi lai s nhip tim ch trong mt phut. - Ghi lai quan sat hoat ng cua tim: m ta trinh t co va gian cua tm nhi va tm tht trong mt chu ki tim. Tai sao trong mi chu ki tim trinh t co cua tm nhi va tm tht lai din ra nh vy ? Trinh t co gian cua tm nhi va tm tht co vai tro nh th nao trong vn chuyn mau qua cac bung tim ? - Nu ghi c thi hoat ng cua tim, hay dan thi vao bao cao va phn tich thi bng cach in cac pha co tm nhi, co tm tht va pha gian chung cua mt chu ki tim vao thi. - Giai thich tai sao tim co gian nhip nhang theo chu ki ? Tim co gian nhip nhang nh vy co tac dung gi ? - Ghi kt qua m nhip tim trc, trong khi va sau khi kich thich dy thn kinh giao cam-i giao cam va giai thich tai sao nhip tim lai thay i ? - Nu ghi c thi hoat ng cua tim ch khi kich thich dy thn kinh giao cam-i giao cam, hay dan thi vao bao cao va phn tich thi bng cach anh du vi tri tac ng cua thn kinh i giao cam va cua giao cam ln thi. - Da vao cu tao cua dy thn kinh giao cam va i giao cam giai thich tai sao khi kich thich dy thn kinh giao cam-i giao cam ch nhng thi im tac ng cua chung ln tim lai khac nhau ? - Ghi lai kt qua m nhip tim trc va sau khi nho vai giot dung dich adrenalin ln tim ch. So sanh nhip tim trc va sau khi nho dung dich adrenalin ln tim. Cho bit tac ng cua adrenalin ln hoat ng cua tim ch Kt lun - Kt lun v hoat ng cua tm nhi va tm tht trong chu ki tim. - Kt lun v tac ng cua thn kinh giao cam va i giao cam i vi hoat ng cua tim.
77

- Kt lun v tac ng cua adrenalin ln hoat ng cua tim. VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Trong trng hp bnh li, tim co gian khng u, co luc bo mt vai nhip p, iu nay co anh hng n huyt ap khng ? Tai sao ? 2. Tai sao tim co gian tng t ngt quang nhng mau chay trong mach mau vn thanh dong lin tuc ? 3. Tai sao cac loai thu co nhip tim khac nhau? 4. Trinh bay c ch thn kinh va th dich trong iu hoa hoat ng tim. 5. Khi bi stress, ham lng adrenalin trong mau thay i nh th nao? Tai sao? Ham lng adrenalin thay i anh hng nh th nao ln hoat ng cua tim ?

78

Bi 6. I. MC TIU

THI NGHIM V IN SINH HOC

Chng minh s tn tai cua in th nghi trn ch phm thn kinh - c va s xut hin cua in th hoat ng khi ch phm thn kinh - c bi kich thich. II. C S KHOA HC Moi t bao sng u tich in, goi la in sinh hoc. in sinh hoc gm co in th nghi va in th hoat ng. in th nghi la s chnh lch in th gia hai bn mang t bao khi t bao khng bi kich thich, mt ngoai mang tich in dng so vi mt trong tich in m. in th hoat ng la s bin i cua in th nghi khi t bao bi kich thich. in th hoat ng bao gm cac giai oan: mt phn cc, ao cc, tai phn cc va tai phn cc qua . in th hoat ng khi xut hin khng dng tai im phat sinh ma lan truyn doc theo si thn kinh. S lan truyn cua in th hoat ng trn si thn kinh la do mt phn cc, ao cc, tai phn cc lin tip ht vung nay sang vung khac k bn. III. THIT B HA CHT- MU VT -

ch. Dung cu m (keo, dao m, panh, kim choc tuy) Khay m, kim gm ch Bng thm nc, moc thuy tinh. May kich thich in, ngun in 6 vn. Dung dich sinh li Rinh g dung cho ng vt bin nhit (Cach

pha: 0,6g NaCl + 0,02g KCl + 0,02g CaCl2 + 0,02g NaHCO3 + 100ml nc ct). IV. TIN HNH TH NGHIM 1. Chun bi ch phm thn kinh -c Pha huy tuy sng lam ch bt ng. Cach pha tuy sng ging nh bai Tim hiu hoat ng cua tim ch. Co th pha tuy sng bng cach ly
79

keo ct bo ham trn u (vt ct sau hai mt), tip o dung kim choc tuy choc thng vao ng tuy xng pha tuy sng. Dung keo ct da vong quanh bung ch va lt bo da phn di thn. Tay trai cm thn ch sao cho u ch chuc xung di va phn mng nh ln cao. Dung keo bm t mom cui xng cung va ct t cac c bn phia trai va phai xng cung, lam nh vy thi xng cung se nh ln cao. Dung keo ct bo xng cung l cac bo dy thn kinh mau trng i t tuy sng xung hai chn sau.

Hinh 5. Cach lam ch phm thn kinh-c Ct tach mang lin c phia sau ui ch cua mt bn chn, dung moc thuy tinh lach xung tim dy thn kinh toa (dy thn kinh sciatic). Tach dy thn kinh toa t ct sng cho n sat khp u gi. Khi tach dy thn kinh toa, cn chu y tach dn dy nay ra khoi cac m c bao quanh ng thi ct t cac nhanh dy nho t dy thn kinh toa i vao cac c ui. Ct t dy thn kinh toa ngay sat ct sng dy dai c hn 2cm. Dung keo ct dt gn asin cua phn cui c bp chn (c gastrocnemian) va keo ngc c bp chn v phia khp gi. Ct t xng phia trn va phia
80

di khp gi va thu c c bp chn dinh lin dy thn kinh toa. Nh vy a hoan thanh c mt ch phm thn kinh-c gm dy thn kinh toa, c bp chn co dinh mu xng khp gi (hinh 5). Ngm ch phm thn kinh-c vao cc co cha dung dich sinh li Rinh-g gi ch phm khng bi kh. Lam ch phn thn kinh-c tip theo chn ch con lai. Chu y: Khi lam ch phn thn kinh-c khng tn thng dy thn kinh, khp ni gia dy thn kinh va c. 2. Thi nghim v in th nghi t 2 ch phm thn kinh-c ln khay m. Dung bng thm bt nc dinh trn c cua ch phm thn kinh-c th nht. Dung keo sc(a c lau kh) ct i c cua ch phm thn kinh-c th nht. Dung dua thuy tinh t dy thn kinh cua ch phm thn kinh-c th hai cham vao hai im cua na c bi ct: mt im trn b mt bp c va im kia b mt vt ct (hinh 6).

Hinh 6. S thi nghim in th nghi 1 va 2. C va dy thn kinh cua ch phm thn kinh c 2 3. C a bi ct cua ch phm thn kinh - c 1 4. Que thuy tinh Quan sat s co c cua ch phm thn kinh - c th hai. Chu y: Chi thm bt nc ch khng lau tht kh ch phm thn kinh - c. 3. Thi nghim v in th hoat ng
81

t hai ch phm thn kinh-c ln khay m. Dung bng thm bt nc trn hai ch phm. t dy thn kinh cua ch phm 1 vt ngang bp c cua ch phm 2. Dung may kich thich in kich thich dy thn kinh cua ch phm 2 (kich thich cng trn ngng) (hinh 7). Quan sat s co c ca hai ch phm.

Hinh 7. S thi nghim in th hoat ng 1. Ch phm thn kinh-c 1 2. Ch phm thn kinh-c 2 3. in cc Nu dung may kich thich in kich thich ln c cua ch phm 1, iu gi se xay ra ca hai ch phm? V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO
-

Ghi kt qua co c ch phm thn kinh - c th hai khi dy thn kinh Giai thich nguyn nhn co c ? Ghi kt qua co c ca hai ch phm thn kinh - c khi kich thich dy Giai thich nguyn nhn co c ? Kt lun - Da trn kt qua thi nghim a ra kt lun v in th nghi. - Da trn kt qua thi nghim a ra kt lun v in th hoat ng.

cua no cham vao hai im cua na c bi ct. -

thn kinh cua ch phm 2.

82

VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Trng hp dung may kich thich in kich thich ln c cua ch phm 1 trong thi nghim in th hoat ng, iu gi xay ra ca hai ch phm? Tai sao? 2. Trong thi nghim in th nghi tai sao phai thm bt nc dinh trn c va phai dung keo sc a c lau kh ct i c cua ch phm thn kinh - c th nht ? 3. Tai sao phai dung moc thuy tinh tim dy thn kinh ma khng dung cac dung cu bng khac (que kim loai, que tre...) ? 4. Khi lam ch phm thn kinh-c, khng may dy thn kinh bi tn thng, iu nay co anh hng n kt qua thi nghim khng ? Tai sao ? 5. Co nhiu cach lam mt ch phm thn kinh - c, hay a ra cai tin lam mt ch phm. 6. Trinh bay c ch hinh thanh in th hoat ng. 7. Nu s khac bit trong dn truyn xung thn kinh trn si thn kinh co milin va khng co milin.

83

Bi 7. Chit rt sc t t l v xc nh tnh cm quang ca clorophin I. MC TIU 1. Quan st c hn hp sc t rt ra t l: Nhm chlorophin c mu xanh lc, nhm carotenoit c mu vng. Trong hn hp sc t, mu lc ca chlorophin ln t mu vng ca carotenoit, v chlorophin chim t l cao v hm lng. Do hn hp sc t ny c mu xanh lc. 2. Cng c kin thc hc v sc t quang hp cc bi l thuyt 3. Rn k nng thao tc vi cc dng c v ho cht trong phng th nghim, c bit l k nng tch chit hn hp dung dch mu v k nng tin hnh cc phn ng ha hc, cng nh k nng quan st, nhn xt kt qu th nghim trong ng nghim. II. C S KHOA HC 1. Do c nhn Mg trong vng pyron mang tnh tan trong nc v kt hp vi protein mng, trong khi ui di cacbon ca gc ru phytol li mang tnh k nc v hng ti cu trc lipit ca mng tilacoit, nn phn t clorophin ch yu ho tan trong dung mi hu c. Tuy nhin tch tt clorophin ra khi l, ngi ta khng dng te petrol hay benzen, m dng cn hay axeton pha vi mt t nc tch c ht phn t clorophin t l. Cc sc t ca nhm carotenoit cng c tch chit theo phng php ny. 2. Clorophin tch ri khi phc h sc t vn c kh nng hot ng quang ho, tc l vn c kh nng b kch thch bi nh sng v khi c th lm c vai tr chuyn H+ v e trung gian. Hin tng ny gi l tnh cht cm quang ca clorophin. Trong bi thc hnh ny, dch sc t rt t l c dng lm cht truyn in t trung gian trong phn ng oxi ho kh. Di tc dng ca nh sng cc phn t clorophin s chuyn proton v in t t cht kh mnh (axit ascorbic) n cht oxi ho mnh ( methyl) lm methyl mt mu ( methyl trng thi oxi ho c mu , khi trng thi b kh th mt mu). Phn ng oxi ha kh xy ra.

84

Trong khi , v cch xa nhau v th oxi ha kh, axit ascorbic khng th chuyn e- trc tip cho methyl v phn ng oxi ha kh khng xy ra. III. THIT B HA CHT- MU VT -

L (l khoai lang hoc l du, l sn dy, ...) ti a thu tinh Cn etilic hoc axeton 80% Gi ng nghim v cc ng nghim Phu lc Pipet loi thng thng, c 10ml Ko Giy lc Ci chy s Dch chit sc t Cc ng nghim Axit ascorbic dng tinh th (nu khng mua c th thay bng vitamin Dung dch methyl 0,04 % trong cn n chiu sng Giy en bc ng nghim (giy nhm) IV. TIN HNH TH NGHIM A. Bc 1. Chit rt sc t t l L ti (khong 2-3 gam) ct nh cho vo ci s (vt b phn gn l). Nghin cc mu l cng vi mt t dung mi (cn hoc axeton 80% chun b) n nhuyn (thnh mt th ng nht). Thm dung mi, ra chy s, dng a thu tinh dung dch vo ng nghim qua phu lc. Dung dch sc t thu c s c dng xc nh tnh cm quang ca clorophin. B. Bc 2. Xc nh tnh cm quang ca clorophin Cho vo ng nghim 1 v 2 mt lng dch sc t nh nhau (2 ml). Thm vo mi ng nghim mt t tinh th axit ascorbic cho ti bo ho (khi thy cn mt t tinh th khng tan c na, lng xung y ng
85

C nghin nh) -

nghim). Tip tc thm vo mi ng nghim 1 ml dung dch methyl. Lc mnh hn hp v t mt ng nghim ra nh sng, mt ng nghim trong ti ( hoc bc ng nghim bng giy en ). Cn ng nghim th 3, 4 (ng i chng) ta cho 2 ml cn thay cho dch sc t, sau cng cho axit ascorbic v methyl nh 2 ng nghim 1 v 2, t ng nghim 3 ngoi sng, ng nghim 4 trong ti. Sau mt thi gian khong 30 pht, quan st s thay i mu 4 ng nghim, ghi li kt qu theo th t sau: ng nghim 1 2 3 4 Thnh phn hn hp 2ml clorophin + axit ascorbic + 1 ml methyl 2ml clorophin + axit ascorbic + 1 ml methyl 2 ml cn + axit ascorbic + 1 ml methyl 2 ml cn + axit ascorbic + 1 ml methyl V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO GV gip HS phn tch kt qu th nghim theo cc hng sau : - Khi chit rt sc t t l cy bng dung mi hu c, ta ch thu c 2 nhm sc t : Clorophin c mu lc v Carotenoit c mu vng. Nhng ta ch nhn thy dch chit c mu lc, v Clorophin c hm lng ln hn Carotenoit hng chc ln, nn mu ca n ln t mu ca Carotenoit. Sau khi quan st mu sc cc ng nghim, s thy: - Bt u th nghim c 4 ng nghim u c mu ca Methyl trng thi oxi ha. Nhng sau th nghim, khong 30 pht, thy ng nghim 1 mu chuyn sang mu lc, cn cc ng nghim 2,3,4 vn gi mu . - HS phi gii thch c s chuyn mu ca ng nghim 1 l do Clorophin khi c chiu sng b kch thch, in t bt ra kh Methyl . Methyl b kh mt mu v mu lc ca Clorophin xut hin. L trng in t ca Clorophin c lp y bi in t ca axit Ascorbic. Gi t chc thc hin
86

iu kin sng ti sng ti

* Ni dung: Hc sinh cn nm vng phng php chit rt sc t trn c s hiu bit v kh nng ho tan trong dung mi hu c khc nhau ca cc sc t khc nhau. * Phng php v hnh thc t chc dy hc: Sau khi ging xong phn l thuyt, tu theo trang thit b ca trng m chia hc sinh thnh cc nhm nh tin hnh th nghim. Gio vin theo di cc nhm. Hc sinh lm th nghim v ghi chp kt qu vo v thc tp ring. VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. V sao phi tch chit hn hp sc t bng dung mi hu c? 2. Da vo c s khoa hc no chng minh tnh cm quang ca Clorophin ? Mc ch v ngha ca th nghim ? 3. V h sc t quang hp ca thc vt : a. Gii thch ti sao l cy mu xanh lc ?
b.

Trong cc cht sau y, cht no mu sc khng lin quan trc

tip n chc nng ca n : clorophin, hng cu, cytocrom, phytocrom? c. Rt sc t ra khi l bng mt dung mi hu c. Sau a dch sc t ln giy sc k v ct sc k . Cc sc t thnh phn s c tch ra thnh 4 vch. Cho bit tn cc sc t thnh phn v gii thch? 4. Mt hc sinh thc hin mt th nghim nh sau : Chun b 3 bnh thu tinh c nt kn A, B, C . Bnh B v C treo hai cnh cy c din tch l l 50 cm2. Bnh B chiu sng, cn bnh C che ti trong 20 pht. Sau ly cnh l ra ri cho vo cc bnh A, B, C, mi bnh mt lng Ba(OH)2 nh nhau, lc u, sao cho CO2 trong bnh c hp th ht. Tip theo, trung ho Ba(OH)2 cn tha bng HCl. Cc s liu thu c l : 21, 16, 15,5 ml HCl cho mi bnh. A. Hy chn phng n ng khi sp xp cc bnh tng ng vi cc s liu thu c: a. A > B > C b. B > A > C c. C > A > B
87

d. B > C > A e. A > C > B B. Khi bit 1ml HCl tng ng vi 0,6 mg CO2, mt hc sinh tnh cng quang hp (mg CO2 hp th/dm2 l. gi) v cng h hp (mg CO2 thi ra/dm2 l. gi). Hy chn kt qu ng trong cc kt qu sau: 1. Quang hp : a. 12 b. 15 c. 18 d. 25 e. 30 2. H hp : a. 1,2 b. 1,5 c. 2,0 d. 1,8 e. 3,0 C. Cn c vo kt qu thu c, hy cho bit hc sinh s dng cy g lm th nghim trn: a. cy C3 b. cy C4 c. cy thuc nhm thc vt CAM d. cy C4 a sng e. khng xc nh c D. cng t cao nht cy ny, phi nng cng nh sng ln bao nhiu : a. nh sng mt tri ton phn b. 1/3 nh sng mt tri ton phn c. 1/5 nh sng mt tri ton phn d. 1/2 nh sng mt tri ton phn e. khng xc nh c
88

E. cy trong bnh c cng quang hp bng cng h hp, phi thay i nng CO2 th no : a. 0 ppm b. 10 ppm c. 30-70 ppm d. 0-10 ppm e. > 70 ppm

89

Bi 8. Chng minh qu trnh h hp to nhit mnh I. MC TIU 1. Minh ho bi ging v h hp : H hp l qu trnh oxi ho cc hp cht hu c gii phng ra nng lng sinh hc (ATP , cha khong > 40 % nng lng ca nguyn liu h hp) v nng lng di dng nhit. Nh vy r rng h hp l mt qu trnh to nhit. 2. Rn luyn k nng thc hin chnh xc cc thao tc trong phng th nghim. 3. Rn luyn kh nng phn on, t duy logic trong qu trnh tin hnh th nghim. II. C S KHOA HC Trong ht ang ny mm, qu trnh h hp din ra rt mnh. Bi v qu trnh h hp s cung cp nng lng v cc cht trung gian cho qu trnh hnh thnh mm r, mm thn v mt c th mi trong tng lai. Tt nhin qu trnh h hp ch tch ly c khong > 40 % nng lng trong ATP . Trn mt na s nng lng cn li ca nguyn liu h hp c thi ra di dng nhit nng. Chnh v vy, khi h hp, i tng h hp s to nhit mnh. Phi nm c nguyn tc ca phng php th nghim: - Khi ht ny mm, h hp tng rt mnh, v cn phi huy ng n mc ti a nng lng ATP v cc cht trung gian cho qu trnh tng hp cc cht mi, cc yu t mi ca mm v ca cy con sau ny. - Nhng h hp ch thu c khong > 40% nng lng trong nguyn liu h hp di dng ATP. S nng lng cn li gii phng di dng nhit. C th tnh ton l thuyt chng minh vn ny bng h s hiu qu nng lng h hp:
s nng lng tch lu trong ATP H s hiu qu nng lng h hp : --------------------------------------- . 100% s nng lng cha trong nguyn liu h hp (7,3 kcal . 38 ATP ) C th l : HSHQNLHH = -------------------- 100 % = 41 % 674 kcal
90

- Nh vy phi b tr th nghim nh th no xc nh chnh xc c nhit tng ln trong qu trnh h hp, li phi chng minh c bng l thuyt. Gio vin cn lu hc sinh khi lm bi ny phi ch hai iu : * Nn ly mt lng ht ln, c kh nng ny mm tt, lng nhit to ra mnh, d xc nh. * Hp xp gi nhit tt v nhit k chnh xc. III. THIT B HA CHT- MU VT - i tng : Khong 1 kg ht thc hay u, ng. - Dng c : Mt bnh thu tinh ming rng c th tch khong 2-3 lt c nt, mt nhit k, mt hp xp to cch nhit tt ng bnh. IV. TIN HNH TH NGHIM Cho ht vo bnh thu tinh, nc ngp ht, ngm ht trong nc khong 2-3gi. Sau gn ht nc khi bnh. Nt kn bnh v cm mt nhit k trc tip vo khi ht. t bnh thu tinh c cha ht m cng vi nhit k vo hp xp cch nhit. Bc chun b ny cn phi lm trc 1-2 ngy. Theo di nhit lc bt u cm nhit k v sau 30, 60, 90 pht. Ghi kt qu nhit theo thi gian v tho lun, gii thch kt qu th nghim. Lu : *Tng nhm hc sinh c th chun b mt phn cng vic nh, 3 gi lp ch ginh cho vic theo di kt qu th nghim, tho lun v vit bo co * Nu c iu kin, s dng nc ngm ht l nc m (nhit nc khong 35 - 40 o C) th kt qu th nghim s chc chn hn. V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO HS bo co kt qu th nghim : Nhit ht trong bnh thu tinh sau 30 pht, 60 pht, 90 pht. Cho HS tho lun gii thch kt qu th nghim v vit bo co. C th hng dn HS tnh h s hiu qu nng lng h hp nh sau :

91

H s hiu qu nng lng h hp l t s (%) gia s nng lng tch lu trong ATP thu c khi h hp v s nng lng cha trong nguyn liu h hp. Kim tra v thc hnh ca hc sinh nh gi kh nng quan st, tnh ton, nhn xt v suy lun. Gi nhn xt Sau khi c kt qu th nghim, gio vin cho cc nhm so snh, nhn xt kt qu, cng vi s liu tnh ton, hc sinh rt ra kt lun ca bi thc hnh. Kt lun : Sau khi quan st v theo di nhit k, hc sinh s i n kt lun : Trong qu trnh h hp ca ht, c s to nhit. Vit thu hoch GV hng dn hc sinh vit bo co kt qu th nghim da vo kt qu c th do quan st v da vo tnh ton l thuyt. Gi t chc thc hin C hai ni dung trng tm cn t c ca bi thc hnh ny : -

B tr thnh cng th nghim chng minh bng thc nghim Chng minh bng l thuyt, trn c s bit cch tnh H s hiu

rng: H hp l mt qu trnh to nhit qu nng lng h hp (HSHQNLHH). VI. CU HI NH GI V M RNG VN Cho mt s ht u ly t kho ging : a. b. c. d. Chn cc iu kin ny mm theo th t u tin ? Chn cht HST kch thch v km hm ny mm ? Hy s dng cc mm ht u tin hnh cc th nghim v u Tm mt phng php xc nh mt ht u sp ny mm v

th nh sinh trng v hng quang. cha ny mm, hai phng php xc nh nhiu ht u sp ny mm v cha ny mm? e. M t th nghim xc nh nhanh kh nng ny mm ca ht?

92

Bi 9. QUAN ST TIU BN C NH HOC TIU BN TM THI V B NHIM SC TH BNH THNG HAY T BIN I - MC TIU 1. 2.
3.

Rn luyn kh nng quan st, nhn xt v hnh thi NST v m Phn bit c cc dng t bin, loi t bin qua vic quan st

s lng NST dng bnh thng v t bin NST. tiu bn bng knh hin vi. Lm c tiu bn tm thi quan st b NST loi cy c cc dng t bin s lng NST. C hai loi tng i thun tin cho thc hnh bi ny l cc cy ry (Alocasia odora) v cy du nui tm (Morus alba).
4.

Lm c tiu bn tm thi quan st NST chu chu c.

5.

Rn luyn tnh cn thn, t m, chnh xc trong th nghim. Rn

k nng thao tc thc hnh, c tnh kin nhn, t c mc ch ca mnh: - K nng quan st tiu bn di knh hin vi.
-

K nng v thao tc ln knh. K nng o c, tnh ton.

- K nng bo co kt qu thc hnh.

6.

V c hnh thi v s lng NST ca cc b NST quan st vo II. C S KHOA HC

v thc hnh.

1.

Quan st cu trc NST, b NST, sp xp phn loi cc nhm, k Nguyn tc: - B NST c tnh c trng loi, b NST ngi thuc loi Homo safien, ging nhau mi gng ngi trn th gii. D nhim sc gii tnh nam (d giao t). - T bo lympho c nhn lng bi gm 46 NST ghp thnh 22 cp soma v 1 cp gii tnh.

thut lp kiu nhn (karyotype)

93

- Kiu nhn (karyotype) chia b nhim sc ngi lm 6 nhm, sp xp theo chiu NST nh dn t 1-7-X-8-20-Y-22-21. * Nhm A: Cc NST thuc cp 1, 2, 3. * Nhm B: Cc NST thuc cc cp 4, 5. *Nhm C: Cc NST thuc cc cp 6, 7, X, 8, 9, 10, 11, 12. * Nhm D: Cc NST thuc cc cp 16, 17, 18. * Nhm E: Cc NST thuc cc cp 19, 20. * Nhm G: Cc NST thuc cc cp 21, 22 v NST Y. - Kiu nhn (karyotype), tc c im phn loi cc cp NST trong b NST: * Kch thc tng i ca cc cp NST tng ng: di tng i ca NST th i = % (li/ li), trong i l tn NST no trong b, li l di NST i o c, li l tng di ca ton b cc NST trong b. * Ch s tm ng ca cc cp NST tng ng: Ch s tm ng NST th i = % (pi/li), trong pi l kch thc vai ngn ca NST i, l i l kch thc ton b NST i. * Bng sp xp trt t cc cp NST trong b theo th t t cp s 1 n NST Y.
94

2. Quan st NST, xc nh gii tnh ngi - Ngi thuc nhm d nhim sc gii tnh nam (d giao t). - NST X l NST tm lch, c v tr phn loi nm sau NST s 7 (nhm C).

Nhm C gm 13-14 NST, tng i ging nhau, nn khng th xc nh nhanh NST X, phi lm kiu nhn mi xc nh NST X c. * Trng hp c 5 NST tm mt nh l t bo nam (2 NST 21 + 2 NST 22 + 1 NST Y). * Trng hp c 4 NST tm mt nh l t bo n (2 NST 21 + 2 NST 22). - NST Y l NST tm mt, c v tr phn loi nm trong nhm NST tm mt nh (21, 22, Y). NST Y phn bit NST 21 v NST 22 bi hai c im, th nht l NST ln nht trong nhm ny, th hai l NST c phn mt t hn NST 21 v NST 22. 3. Quan st t bin s lng NST: lch bi, a bi 3.1. t bin lch bi - Tiu bn t bin lch bi c sn xut t t bo ca ngi dng th ba nhim (trisomy) c th cp NST thng hay cp NST gii tnh. t bin lch bi ngi c th gy nn cc hi chng: Klinefelter, Turner, Tam nhim-X, Jacob, v hi chng Down. - S khng phn ly ca cp NST tng ng trong gim phn to giao t (n + 1) NST v giao t (n 1) NST. Trong th tinh cc loi giao t ny kt hp ngu nhin vi cc giao t bnh thng c (n) NST to nn hp t c (2n + 1) NST hoc (2n 1) NST. 3.2. t bin a bi
95

- Tiu bn t bin a bi c sn xut t t bo lympho ngi bnh thng c x l Colchicin. Colchicin c c ch c ch hnh thnh thoi v sc nn c trng ca t bin ny l to nn cc t bo c b NST vi bi tng chn (4n; 8n ...).

- Do tc ng in vitro nn cc t bo trong tiu bn khng c s ng u v bi. 4. Nhn dng t bin cu trc NST: a tm, khng tm - NST l mt cu trc ton vn, khng t lin kt vi nhau v c cc telomere i a s cc loi sinh vt nhn chun l trnh t 6 nucleotide TTA GGG lp li lin tip nhiu ln. Khi phn t ADN b tn thng t gy i (double strand break) th s xut hin cc u dnh, cc u ny gp nhau s xy ra ti lin kt to nn cc cu trc khc thng c gi l t bin cu trc NST hay sai hnh NST. - Khi 2 mnh c tm lin kt vi nhau s to nn sai hnh 2 tm, khi 2 mnh khng tm lin kt vi nhau s to nn sai hnh mnh khng tm, khi 1 mnh khng tm lin kt vi 1 mnh c tm s to nn sai hnh chuyn on. - Tiu bn c c nh ln phn bo u tin nn c hin tng bo ha n v nhim sc v gii thch c theo c ch di truyn hnh thnh sai hnh.

96

Kim tra li tnh chnh xc bng cch m s lng n v nhim sc trong t bo: * Trng hp ch c 45 th y khng phi l t bin a tm m ch l lin kt gi do chng cho. * Trng hp 46 nhng khng c mnh khng tm th cng khng phi l t bin a tm m do ui NST bt cho (v tng tm ng trong b NST lun lun l 46). * Trng hp 46 v c 1 mnh khng tm th chc chn l t bin a tm. * Cng c trng hp 47 hoc 48 m c 1 t bin 2 tm th phi c 2 hoc 3 mnh khng tm. * Ngoi cc trng hp nu trn c th cn c nhng trng hp khc na. 5. Xc nh b NST trisomy 21, nhn dng b NST Down nam, Down n. - Tiu bn ngi bnh Down thuc dng trisomy 21 (t bin s lng NST 21) do trong t bo lun c s lng NST l 47. - Bnh Down c bit l hi chng di truyn do t bin s lng th ba nhim (trisomy) hoc cu trc ca cp NST 21.
97

- Ngi b bnh Down c ton b cc t bo lng bi trong c th u th ba nhim 21 hoc t bin cu trc ca 1 NST 21. * Trng hp s lng tm mt nh c 6 chic l Down nam. * Trng hp s lng NST tm mt nh c 5 chic l Down n.

6. Lm tiu bn tm thi Bi thc hnh ny l kh i vi HS, nhng rn k nng thc hnh th phi yu cu HS t lm tiu bn tm thi. Kh khn ch yu l c mu cy ca mt loi c cc dng t bin s lng NST. Dng t bin c th tin hnh ch yu l dng a bi th. Cy a bi th thng gp trong t nhin hoc c th gy to. Nhiu loi mang b NST 2n c s lng ln khng thun tin cho thc hnh. C hai loi tng i thun tin cho thc hnh bi ny l cc cy ry (Alocasia odora) v cy du nui tm (Morus alba). Trong t nhin ta c th gp nhng cy ry lng bi 2n = 28 NST hoc cc dng a bi 3n = 42 hoc 4n = 56 NST. Cc ging du lng bi 2n = 28 (du H Bc, Ging Quang Biu), du tam bi 3n = 42 (ging tam bi s 7, s 11, s 12), du t bi 4n = 56 (ging du C71A). GV cho HS thu thp cc loi hom du cn thit hoc cc c ry. Cn ghi v nh du nhng ging du hoc a im thu thp c ry trng ring vo tng chu v thu r hoc l non trc bui thc hnh lm tiu bn. c th s dng r ca cy khoai s hoc cy khc c dng a bi. C th chia nhm thu thp tng loi mu cy. GV c th chun b mu trc, gi trong dung dch c nh ri cung cp cho HS.

98

III. THIT B HA CHT - MU VT 1.Vt liu - Chi non hoc chp r ca cy ry ly cc vng khc nhau hoc cc cy du lng bi (2n), tam bi (3n) hoc t bi (4n). C th thay th bng cc loi cy khc c cc dng a bi. C th s dng r ca khoai s hoc cy khc c dng a bi. - Nc ct - Cn 900 - Cn 700 - Chun b dung dch ocxin 1% trong axit axtic 45%: + Pha axit axtic 45%: ly 45 ml axit axtic c cho vo 55ml nc ct, lc u. + Cn 1gram ocxin cho vo 100 ml axtic 45% va chun b ri un cch thu t 2 gi n 3 gi, trong qu trnh un cn lu c sau 5 n 10 pht li lc mt ln. (Nu mun NST bt mu m hn c th tng lng ocxin ln 4 hay 5 gram). 2.Thit b v dng c
-

Knh hin vi quang hc c vt knh 10x, 40x, th knh 10x. Lam Lamen Ko, dao lam Kp nh ng nghim chu nhit n cn Tiu bn c nh v cc dng t bin NST (B tiu bn c B tranh, nh v cc dng t bin NST. a CD v k thut lm tiu bn tm thi b NST chu chu

B GDT cung cp). -

( c B GDT cung cp t thng 7/2008). IV - CC BC TIN HNH

99

1.Quan st cu trc NST, b NST, sp xp phn loi cc nhm, k thut lp kiu nhn (karyotype) - Quan st tiu bn b NST ngi, tm k gia (metapha) c NST r rng, hai nhim sc t cn dng song song, t chng cho nhau. - m s lng NST, chn cc k gia (metapha) c 46 n v nhim sc. - M t cu trc in hnh ca mt s NST v cc ch s quan st: nhim sc t, v tr tm ng, eo s cp, vai di, vai ngn. - Mt s b NST mi bc vo k gia s c cc NST tm mt c th km: xc nh th km, eo th cp. - Quan st, m s lng NST tng nhm. - V hnh quan st c vo v thc hnh. 2. Quan st NST, xc nh gii tnh ngi - Quan st tiu bn, tm k gia (metapha) c NST r rng, hai nhim sc t cn dng song song, t chng cho nhau. - m s lng NST, chn cc k gia (metapha) c 46 n v nhim sc. - Quan st, m 6 NST cc cp 13, 14, 15, cc NST tm mt ln. - Quan st, m cc NST nhm tm mt nh, xc nh gii tnh. - Quan st, xc nh NST Y. 3. Quan st t bin s lng NST: lch bi, a bi 3.1. t bin lch bi - Quan st tiu bn, tm cc metapha c NST r rng, hai nhim sc t cn dng song song, t chng cho nhau. - m s lng NST ca 4 5 k gia (metapha) c chn, tiu bn ca b thit b l trng hp nam hoc n th ba nhim (trisomi) 21. - Quan st s lng NST nhm tm mt nh. Pht hin lch bi. 3.2. t bin a bi - Quan st tiu bn, tm cc k gia (metapha) c NST r, t chng cho nhau.

100

- Tm 3 k gia (metapha) c cm nhn s lng NST khc nhau. K gia (metapha) c NST r, 2 nhim sc t r rng thng l t bo lng bi, k gia (metapha) c NST khng phn bit nhim sc t v c s lng nhiu thng l t bo a bi. - Quan st, m s lng NST trong k gia (metapha) xc nh bi ca t bo c chn. 4. Nhn dng t bin cu trc NST: a tm, khng tm - Quan st tiu bn, tm cc metapha c NST r, t chng cho nhau. - Tm cc t bin cu trc a tm (thng l 2 tm). Kim tra li tnh chnh xc bng cch m s lng n v nhim sc trong t bo. - Tm cc t bin mnh khng tm: t bin mnh khng tm do 1 NST no b t ra nn tng s n v nhim sc trong t bo lun bng 46 + s lng mnh c pht hin (trnh nhm vi NST tch nhau k sau). 5. Xc nh b NST trisomi 21, nhn dng b NST Down nam, Down n. - Quan st tiu bn, tm cc k gia (metapha) c NST r rng, hai nhim sc t cn dng song song, t chng cho nhau. - Quan st s lng NST nhm tm mt nh. 6. Quan st tiu bn tm thi 6.1. Chun b mu - Ly c cc cy ry ct ht r hoc cc on thn cy du (hom du) ngt b l, em trng trong chu ct hoc t m. Ch cho ry mc r hoc du c chi non v r di 2-3 cm. Ct ly chp r hoc chi non, ra sch ri cho vo dung dch c nh pha theo t l 3 phn cn 90o : 1 phn axit axtic. Sau khi c nh 12 gi, em mu ra bng cn 70o. - un cch thu mu trong dung dch ocxin axtic 1% khong 15 pht n khi mm mu. 6.2. Lm tiu bn
101

- Ly 1 hay 2 mu chp r hoc chi non di khong 2mm a ln lam. Nh vi git ocxin axtic 4-5% ln mu. - y lamen. - n nh ln mt lamen cho t bo dn u v v cc NST tung ra. Trc khi n c th t ming giy lc ln trn trnh v lamen v thm bt thuc nhum. - Lm tiu bn tm thi b NST chu chu: Trong t tp hun bi dng gio vin vo thng 7/2008 chng ti gi a CD hng dn chi tit cho gio vin ct cn c 63 tnh, thnh ph. Gio vin v hc sinh c th vo trang WEB: http://sites.google.com/site/diendanchuyensinh ly t liu v. 6.3. Quan st - a tiu bn ln knh hin vi quan st. Lc u s dng bi gic b xc nh vng c nhng t bo tch ri nhau v c NST tung ra tt. Cn iu chnh vng t bo c NST tung ra tt vo gia hin vi trng ri chuyn sang quan st di vt knh ln hn. - Tm cc t bo c NST tung ra r v c th m c. - m s lng v quan st k hnh thi tng NST. B NST ca loi ry (Alocasia odora) v loi du (Morus alba) u c 2n = 28. V. PHN TCH KT QU V LP BO CO 1. Quan st cu trc NST, b NST, sp xp phn loi cc nhm, k thut lp kiu nhn (karyotype) V b NST quan st r v p trong mt t bo vo v. Nn dng bt ch 2B v. m v ghi s lng NST vo v. Ch : C th dng tiu bn c nh lm sn v b NST cc i tng khc nhau, dng a CD hoc tranh, nh v b NST cc i tng khc nhau thay th. Nn cho hc sinh lm bi tp 1 mc VI (thao tc ct ri tng NST trong hnh ri sp xp theo nhm). 2. Quan st NST, xc nh gii tnh ngi

102

C th chn tiu bn b NST k gia ca ngi nam bnh thng v tiu bn b NST k gia ca ngi n bnh thng ri yu cu hc sinh xc nh tn cho mi tiu bn. Cng c th dng tranh, nh thay cho tiu bn. 3. Quan st t bin s lng NST: lch bi, a bi C th s dng bng sau y vit bo co thu hoch: Stt 1 2 3 4 i tng quan st Khoai mn, khoai s, ry 2n Khoai mn, khoai s 3n Bnh nhn ao S NST 28 ? ? Gii thch Bnh thng ? ?

Cng c th cho hc sinh phn bit cc tiu bn quan st xem ci no l tiu bn 2n NST; ci no l tiu bn (2n + 1) NST hay (2n - 1) NST; ci no l tiu bn 3n NST; ci no l tiu bn 4n NST. (Gi : Hng dn hc sinh ch cn m s lng NST c kch thc ln nht l c th suy ra bi th l 3n hay 4n m khng cn m ht s lng NST trong tiu bn; tng t nh vy m s lng NST c kch thc b nht l c th suy ra trisomi 21 ngi l nam hay n). 4. Nhn dng t bin cu trc NST: a tm, khng tm Ni dung ny rt kh, nn nh gi kt qu bng phn tch tranh v hoc nh chp tiu bn hin vi. V d: chn hnh nh NST ang tch nhau k sau v hnh nh c t bin cu trc NST to cc mnh khng tm ri yu cu hc sinh phn bit. Hoc c th cho hc sinh quan st tiu bn (hay nh chp) c t bin cu trc NST to cc mnh khng tm ri yu cu hc sinh xc nh s lng mnh khng tm. 5. Xc nh b NST trisomi 21, nhn dng b NST Down nam, Down n

103

C th chn tiu bn b NST k gia ca ngi (nam v n) tam nhim (trisomi) 21 ri yu cu hc sinh xc nh tn cho mi tiu bn. Nn cho so snh vi dng bnh thng khc su kin thc. 6. Quan st tiu bn tm thi nh gi da vo kt qu thu thp mu, lm tiu bn, quan st, nh gi tiu bn v v b NST trong v thc hnh. C th cho hc sinh s dng trc vi vt knh v trc vi th knh xc nh kch thc thc ca nhim sc th theo hng dn nh sau:
V tr trc vi th knh A Trc vi th knh (5mm Quan st thy c chia thnh 50 phn trn knh hin vi bng nhau) V tr trc vi vt knh

Lp trc
vi th knh vo vt knh

Trc vi vt knh (1mm c chia u thnh 100 phn bng nhau)

Phng i phn gia 1 vch tng ng vi 001mm = 10micromet

t trc vi vt knh ln chnh gia bn knh. Quan st vch chia trn trc vi vt knh bng vt knh 40 hoc 100. Khi cc vch thy rt r, dng tay xoay trc vi th knh cc vch chia song song dc theo vch chia trn trc vi vt knh. Tm vch trng nhau v ghi li s vch trn mi trc vi

Cch tnh:
1 vch ca trc vi th knh bng Vch th 21 ca trc vi th knh trng vi vch th 5 ca trc vi vt Xc nh kch thc vi khun A S vch o c trn trc vi th knh l
5 1 28 24 0 , =3 , = 2 2 1

B Mi vch trc vi vt knh tng ng vi 10 Ly trc vi vt knh ra khi knh v thay vo v tr l tiu bn cn xc nh kch thc hin vi. iu chnh knh xem r mu, c s vch tng ng vi ln mu cn o

Trc vi th knh ng knh ca vi khun = 2,4 1,2 = 2,88 2,9 ( 100

VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Gii thch c ch pht sinh b nhim sc th XO (Turner), XXX (Tam nhim X), XXY (Klinefelter), v hi chng ao (Down). 2. Gii thch c ch pht sinh b nhim sc th 3n, 4n. Mt nh nghin cu tin hnh th phn gia ht phn ca 1 loi thc vt A (2n=14) vi
104

non ca 1 loi thc vt B (2n=18) nhng khng thu c con lai hu th. Nhng trong 1 th nghim tin hnh ghp 1 cnh ghp ca loi A ln gc ca loi B th nh nghin cu bt ng pht hin thy ti vng tip gip gia cnh ghp v gc ghp pht sinh ra 1 chi mi c kch thc ln bt thng. Chi ny sau c cho ra r v em trng th pht trin thnh 1 cy hu th c 32 NST trong t bo soma. Hy gii thch kt qu ca nhng th nghim trn?
1.

Gii thch c ch pht sinh cc t bin cu trc nhim sc th:

chuyn on, lp on, o on, mt on. 4.a. Hy ct tng NST trong hnh di y v xp vo tng nhm A, B, C, D, E, G.
1 12 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

13

15 16 17 18 19 20 Y X Negative or pale-staining G bands ^^^1 Positive G bands I Variable bands

14

21

22

105

4.b. Hy ct tng NST trong hnh di y, bn hy sp xp cc nhim sc th theo cp tng ng ri dn mi cp vo v tr thch hp trong nhm A, B, C, D, E, G.

5. Hon thnh bng sau y:

Trng XX XX O O Tinh trng X Y X Y Hp t ? ? ? ? Gii tnh ? ? ? ? S lng th Barr ? ? ? ? Tn Hi chng ? ? ? ?

6. Hon thnh bng di y

106

Trng

Tinh trng

Hp t

Gii tnh

S lng th Barr

Tn Hi chng

X X X X

XX XY O YY

? ? ? ?

? ? ? ?

? ? ? ?

? ? ? ?

7. Mt ngha trang bn cnh mt dng sng b ngp lt sau mt ma xun ma lin tc. Nhiu quan ti b v v xng nm ri rc. Thnh vin ca ba gia nh c chn ct ti cc ngha trang. Cc gia nh mun i li xng ca t tin ca h v t chng mt ni chn ct ph hp. L mt nh khoa hc php y, bn c yu cu tr gip. C th tin hnh lm th no xc nh cc xng thuc v ng gia nh h? 8. Ngi ta to c 3 dng t bo lai ngi - chut l X, Y v Z. Bng di y tng hp cc tnh cht ca chng. Mi dng t bo c vi NST ngi mang s gen gii m cho mt s enzym. NST hoc enzym ng X ng Y ng Z NST 3 + NST 7 + + NST9 + NST 11 + + NST 15 + NST 18 + + + NST 20 + + enzim kh glutathione + + enzim loi hidro ca malat + enzim gn gc p vo galactoza + + NST ngi mang gen ca mi enzym l NST no? Ghi cu tr li vo bng sau: Gen ca Glutathione reductase Malate dehydrogenase Galactokinase NST

9. Khi nghin cu rt nhiu cp v chng khng c h hng g vi nhau, trong mi cp u c v hoc chng b bnh "X" (mt bnh rt
107

him gp), ngi ta thy gia nh no cng c t nht mt ngi con b bnh "X" (hoc trai hoc gi). T kt qu ny ta c th rt ra c nhn xt g v gen qui nh bnh X l gen tri hay gen ln, nm trn nhim sc th thng hay nm trn nhim sc th gii tnh (X hoc Y)? C th b tr th nghim khoa hc no chng minh cho nhn xt ?

108

Bi 10. Tnh phong ph ca loi trong qun x v kch thc qun th

I. MC TIU Sau khi lm bi th nghim hc sinh c th: 1. 2. 3. 4. So snh c mc phong ph (mc giu c) ca mt loi Cng c kin thc v tnh a dng sinh hc, qua nng thc So snh c mc a dng loi ca qun x sinh vt ny vi T thit k c cc th nghim nghin cu v tnh a dng loi so vi cc loi khc trong cng mt qun x. bo v mi trng. qun x sinh vt khc. ca qun x sinh vt, t c nhn thc ng v tm quan trng ca a dng sinh hc v bo v mi trng. 5. 6. Bit cch la chn phng php ph hp v tnh kch thc ca Cng c c kin thc hc trong bi l thuyt v kch thc mt qun th sinh vt. qun th, qua hiu c ngha sinh thi hc ca bo v cc loi sinh vt, nng cao thc v bo v mi trng. 7. 8. Bit cch la chn phng php ph hp v tnh kch thc ca Cng c c kin thc hc trong bi l thuyt v kch thc mt qun th sinh vt. qun th, qua hiu c ngha sinh thi hc ca bo v cc loi sinh vt, nng cao thc v bo v mi trng. II. C S KHOA HC Tnh mc phong ph ca mt loi trong qun x Cc nh sinh thi hc s dng nhiu phng php tnh mc phong ph ca loi trong qun x, theo thi gian v cc a im khc nhau. phong ph (hay mc giu c) ca loi l t l (%) s c th ca mt loi so vi tng s c th ca tt c cc loi c trong qun x sinh vt. phong ph ca loi trong qun x sinh vt c tnh theo cng thc:
109

p=

ni 100% N

Trong , p l phong ph (%) ca loi trong qun x ; n l s c th ca loi i trong qun x ; N l s c th ca tt c cc loi trong qun x. phong ph ca loi l mt trong nhng ch s xc nh mc a dng sinh hc ca qun x, c nh gi theo cc mc khc nhau: t (k hiu +), trung bnh (+ +), nhiu (+ + +), rt nhiu (+ + + +). Tnh ton a dng ca qun x theo ch s Shannon a dng ca qun x c tnh ton da trn s phong ph tng i v s lng c th ca tt c cc loi trong qun x . a dng loi c th hin ph bin di dng ch s Shannon (H) (theo Shannon Wiener): H = - [(pA ln pA) + (pB ln pB) + (pC ln pC) +.... ] Trong , A, B, C... l cc loi trong qun x, p l phong ph ca mi loi (l t l % c tnh nh trong th nghim 1) v ln l lgarit t nhin. Qun x no c ch s Shannon (H) cao l c a dng loi cao hn. V d: minh ha cho phn l thuyt trn ta c th tham kho v d sau v so snh tnh a dng loi ca 2 qun x: Qun x 1 v Qun x 2 (xem hnh.1). Qun x no c a dng loi cao hn? Cch tnh :
-

Vi qun x 1: p = 0,25 cho mi qun x, Vi qun x 2:

vy H = - 4 (0,25 ln 0,25) = 1,39. 0,71. Tnh ton trn cho chng ta bit qun x 1 a dng hn qun x 2. H = - [(0,8 ln 0,8) + (0,05 ln 0,05) + (0,05 ln 0,05) + (0,1 ln 0,1)] =

110

Hnh 1. a dng loi trong qun x 1 v qun x 2. Tnh kch thc ca qun th thc vt v cc sinh vt t di chuyn Kch thc ca qun th l s lng c th, khi lng hay nng lng tch lu trong cc c th, phn b trong khong khng gian ca qun th. Vi nhng qun th ca c th khng c kh nng di chuyn (v d qun th cy), kch thc qun th c tnh bng cch m trc tip cc c th trn mt khng gian nht nh gi l cc tiu chun. Hnh 3 minh ha phng php chia tnh s lng cc c th trong mi , qua tnh kch thc ca qun th. Ty theo kch thc ca sinh vt m chia to hay nh. Vi nhng sinh vt c kch thc nh, nh cy c, kch thc thng nh : 1m x 1m (hoc 2m x 2m). Vi nhng sinh vt c kch thc ln nh cy g, kch thc ln : 100 m x 100 m, hoc ln hn.
111

Trong mi to, ngi ta li chia ra tng nh hn v m s lng c th trong mi nh. Kch thc qun th c tnh t gi tr trung bnh ca mi nhn vi s lng tt c cc trong khng gian ca qun th.

(a)

(b)

Hnh 3. S dng th nghim c kch thc 1m x 1m (a) v kch thc 2m x 2m (b) m s lng cc cy c. Tnh kch thc ca qun th sinh vt di chuyn nhanh Cc nh nghin cu sinh thi hc khng th m tt c cc c th ca qun th nu sinh vt di chuyn qu nhanh hoc ln trn. Trong nhng trng hp , cc nh nghin cu c th tnh kch thc qun th bng cc phng php gin tip, v d nh khi tnh mt tng i ca chut ngi ta bt tt c cc l hang chut li sau tnh s lng cc hang b ph l - l cc hang thc s c chut. Khi tnh mt cng (mt loi ging loi cua) sng trong cc bi ly ven bin ngi ta da vo s lng cc hang do cng o trn mt t. Tuy nhin phng php ph bit nht l phng php Bt, nh du, th v bt li hay gi tt l phng php nh du bt li. S dng cng thc (Theo Campbell, 2009):
N = M C R

(1)

112

(Trong , N l s th hin kch thc qun th - kch thc c lng ca qun th; M l s c th bt ln 1 c nh du, C l s lng c th bt c ln 2; R l s lng c th bt ln 2 c nh du). Trong mt s trng hp cng thc trn c th thay i bng cch nhn (hoc cng, tr..) vi h s biu hin s thay i ca mi trng hoc theo loi nghin cu (ch s Lincoln). V d cng thc tnh :

N=

( M + 1) ( C + 1) 1
R +1

(2)

V d 1: Tnh kch thc qun th chut. S lng chut by c ln 1 l 10 con (M = 10). Tt c cc chut by c u c nh du nh minh ha hnh sau :

S chut by c ln th 2 l 12 con (C = 12), trong c 2 con c nh du t ln 1 (R = 2), nh minh ha hnh sau :

Tnh kch thc qun th theo cng thc (1): N = (10 x 12) : 2 = 60 Vy kch thc c tnh ca qun th chut l 60 c th. V d 2: Cc nh khoa hc New Zealand p dng phng php nh du Bt li tnh kch thc qun th loi c heo Hector qu him (Cephalorhynchu hectori). u tin cc nh khoa hc bt ngu nhin mt s c th c heo, cn thn nh du tng c th sau th chng tr v bin. xc nh c ti 180 c th c heo. Sau vi tun nh du v th li, khi c heo ha nhp tr li qun th cc nh khoa hc dng by bt li cc c th ca qun th . ln th 2 ny, cc nh khoa hc m c 44 c th, 7 trong s c ghi nhn
113

l c nh du ln bt th nht. Kch thc ca qun th (N) tnh theo cng thc (1):
N = M C R

Da vo cc s liu thu c, chng ta tnh c kch thc qun th ca c heo Hector l : (180 x 44) : 7 = 1131 c th. iu kin cn thit phng php ny thu c kt qu chnh xc l cc c th c nh du v khng c nh du c cng kh nng b bt li hoc khng b bt li, cc c th b bt ln mt c kh nng ha nhp tr li qun th v dng nh khng c c th sinh ra, cht i, nhp c hoc xut c trong thi gian thc hin phng php . III. THIT B HA CHT- MU VT 1.Tnh mc phong ph ca mt loi trong qun x 01 chn nh 01 chn ln Cc vin bi mu xanh, mu en, mu vng v nhiu bi mu trng

(trong trng hp khng c vin bi th c th thay bng 4 loi ht u vi 4 mu khc nhau, bi mu trng thay bng ht go). 05 khay th nghim. My tnh cm tay tnh ton Gio vin cung cp cc bn v minh ha thnh phn v s lng 2. Tnh ton a dng ca qun x theo ch s Shannon

cc loi trong qun x (v d nh hnh 2 di y).

114

Hnh. 2: Thnh phn v s lng cc loi trong 4 qun x : qun x 1, 2, 3, 4 (Mi k hiu trong hnh tng trng cho mt loi). 3. Tnh kch thc ca qun th thc vt v cc sinh vt t di chuyn 40 cc nh (cc di 20 cm) v dy chia Chn mt cch ng tnh kch thc qun th cy trong .

(Ch khng nn chn khu vc qu ln s khng thi gian thc hnh hoc khu vc qu nh s liu thu c s khng i din cho s lng c th ca mt qun th)
115

4. Tnh kch thc ca qun th sinh vt di chuyn nhanh Tng t nh th nghim 1, phn I: 01 chn nh 01 chn ln Cc vin bi mu xanh, mu en, mu vng v nhiu bi mu trng

(trong trng hp khng c vin bi th c th thay bng 4 loi ht u vi 4 mu khc nhau, bi mu trng thay bng ht go) 05 khay th nghim

IV. TIN HNH TH NGHIM Th nghim 1: Tnh mc phong ph ca mt loi trong qun x Gi s bi thc hnh l tnh mc phong ph ca loi trong iu kin th nghim m phng : Bc 1: - Dng chn nh ong 2 chn bi mu xanh, 1 chn bi mu en v 1 chn bi mu vng. ong thm 1 chn ln bi mu trng, tt c cc bi mu xanh, en, vng v trng vo chung trong mt khay ln v trn u. Trong th nghim ny, bi mu trng tng trng cho cc sinh vt trong mi trng cn bi cc mu cn li tng trng cho cc loi ang cn tnh mc phong ph. Bc 2: - Dng chn ln ong mt chn cc hn hp bi trn, ra khay. Bc 3: - T khay mi ra , nht ring tng bi mu xanh, en v vng ra tng khay khc nhau. Ln lt m s lng bi ca mi mu. Bc 4: Gi s bi mu xanh tng trng cho loi c m sng trong ao, bi mu en tng trng cho c trm, bi mu vng tng trng cho c chp. S dng cng thc tnh phong ph ca loi, hy tnh mc phong ph ca mi loi c trn. Bi thc hnh c th thc hin li nhiu ln, s lng chn nh ong cho mi loi bi mi ln khc nhau (bc 1) s cho ra cc kt qu khc nhau. ( c th thc hin c nhiu ln vi cc s lng ong khc nhau nn chun b mt s lng ln cc bi, t nht mi loi c s lng cho 3 chn nh hoc nhiu hn).
116

Th nghim 2: Tnh ton a dng ca qun x theo ch s Shannon Gi s bi thc hnh l so snh mc a dng loi ca 4 qun x : qun x 1, 2, 3 v 4 (hnh 2). Ta tin hnh th nghim theo cc bc sau: Bc 1: n s lng tng loi (ni) trong mi qun x v tnh tng s c th ca tt c cc loi trong qun x (N). in cc s liu thu c vo trng trong bng. Loi Cc loi
Qun x 1 Qun x 2 Qun x 3 Qun x 4

Loi

Loi

Loi

Tng s c th ca qun x (N)

Bc 2: Tnh phong ph ca loi trong qun x (theo cng thc). Bc 3: Tnh ch s Shannon (H) ca qun x. Bc 4. So snh ch s Shannon ca cc qun x v ch ra mc a dng ca qun x. Th nghim 3. Tnh kch thc ca qun th thc vt v cc sinh vt t di chuyn Gi s bi thc hnh l tnh kch thc qun th cy c mn tru trong mt cnh ng trng ng rng 1000 m2. Bc 1. Chn a im thit lp cc trong cnh ng ng. S lng l 10 , mi rng 1m x 1m. (ch chn v tr xp ln lt theo mt ct, hoc phn b u trong khu vc nghin cu) Bc 2. Dng cc ng gc ca mi vung, ging dy theo chu vi ca . Bc 3. m ton b s cy c mn tru c trong mi . Bc 4. Lp bng ghi s liu thu c t mi th nghim vo trong bng. Tnh gi tr trung bnh s lng c th cy mn tru / 1 . Bc 5. c tnh kch thc qun th bng cch nhn gi tr trung bnh / 1 vi s lng tt c cc c trong khng gian ca qun th.

117

(Din tch nghin cu l 1000 m2 th s lng trong trng hp ny l 1000). Th nghim 4. Tnh kch thc ca qun th sinh vt di chuyn nhanh Gi s bi thc hnh l tnh kch thc ca qun th c trong iu kin m phng ca phng th nghim. Th nghim c tin hnh tip ni th nghim tnh phong ph ca c th phn I : Bc 1. S dng li cc s liu v tnh phong ph ca tng loi (tng trng bng cc mu bi khc nhau) v lm tip cc bc sau. Bc 2. Tnh s lng c th ca c m (tng trng bng bi mu xanh) bng cch : ong 01 chn ln hn hp ca cc vin bi (hn hp bi c cc mu), ri ra khay. Bc 3. m ht s lng vin bi c mu xanh v b ra mt khay mi. Sau dng bt d nh du vo vin bi mu xanh (hoc thay cc vin bi mu xanh ny bng cc vin bi c mu khc vi tt c cc mu s dng trc ). (Vic lm ny tng trng c vic nh du nhng c th bt c ngoi thc a). Bc 4. tr li cc vin bi nh du vo hn hp cc vin bi lc u. Bc 5. Dng chn ln ong li ln 2 (tng t nh lm ln 1). ra khay v m li s lng cc vin bi c mu xanh, v vin bi c mu xanh c nh du. Bc 6. Lp bng, ghi s liu thu c vo trong bng. Bc 7. S dng cng thc tnh kch thc qun th (1):
N = M C R

c tnh kch thc qun th trong iu kin th nghim. Bc 8. Bi thc hnh c th thc hin li nhiu ln, s lng chn nh ong cho mi loi bi mi ln khc nhau s cho ra cc kt qu khc nhau. Hc sinh c th ln lt tnh kch thc qun th ca cc loi c khc nhau trong qun x.
118

V. PHN TCH KT QU TH NGHIM V VIT BO CO 1. Tnh mc phong ph ca mt loi trong qun x - Hc sinh t lp bng v ghi kt qu th nghim v phong ph ca tng loi c (tng trng qua cc mu bi) qua cc ln thc hin vo bng. - Hc sinh vit bo co thu hoch gm cc phn: + Bng ghi kt qu qua cc ln thc nghim + Lin h t phng php tin hnh th nghim trong bi thc hnh, hc sinh t thit lp 01 bn k hoch cho mt bi thc hnh v tnh phong ph ca 3 loi ch yu c trong mt khu vn trng, hoc mt khu vn nh ca gia nh. 2. Tnh ton a dng ca qun x theo ch s Shannon - Hc sinh ghi kt qu thu c t th nghim ra giy, theo th t t qun x a dng nht ti cc qun x t a dng hn. - Lin h t phng php th nghim trong bi thc hnh, hc sinh t thit lp 01 bn k hoch cho ni dung th nghim v so snh a dng loi ca 2 qun x gn trng hc, hoc 2 khu vn nh ca gia nh. 3. Tnh kch thc ca qun th thc vt v cc sinh vt t di chuyn - Ghi kt qu th nghim ra giy - So snh kt qu th nghim vi cc nhm hc sinh khc, hoc vi s liu thc hnh cng a im trc (nu c). - Vit bo co v nhn xt kt qu th nghim 4. Tnh kch thc ca qun th sinh vt di chuyn nhanh Hc sinh t lp bng v ghi kt qu th nghim v kch thc qun th tnh c ca tng loi c (tng trng qua cc mu bi) qua cc ln thc hin vo bng. Hc sinh vit bo co thu hoch gm cc phn: + Bng ghi kt qu qua cc ln thc nghim + Lin h t phng php tin hnh th nghim trong bi thc hnh, hc sinh t thit lp 01 bn k hoch cho mt bi thc hnh v tnh kch

119

thc qun th ca 1 loi ng vt c trong mt khu vc ph hp gn trng hoc gia nh. VI. CU HI NH GI V M RNG VN 1. Tnh mc phong ph ca mt loi trong qun x - Hc sinh lin h bi hc vi vi bi l thuyt v vi thc tin v tnh phong ph ca cc loi trong t nhin. - Tho lun trong nhm v tr li cc cu hi : + Loi c phong ph cao nht trong mt qun x c phi lun lun l loi u th hay khng ? Ti sao ? + C th p dng phng php tnh phong ph ca loi d on s suy thoi ca mt loi c hay khng ? Nu c th cn thm iu kin g ? 2. Tnh ton a dng ca qun x theo ch s Shannon - Hc sinh lin h bi thc hnh vi vi bi l thuyt v vi thc tin v tnh a dng loi trong qun x. - Tho lun trong nhm v tr li cc cu hi : + Ti sao li c th cho rng mt qun x c mc a dng loi cao s c tnh n nh v cn bng sinh thi hn qun x c a dng loi thp? + Trong thc t, cn lm g bo v a dng loi ca cc qun x? 3. Tnh kch thc ca qun th thc vt v cc sinh vt t di chuyn qun th. + Tho lun trong nhm v tr li cc cu hi : Kch thc ca qun th ph thuc vo nhng yu t no ? Hc sinh lin h bi hc vi vi bi l thuyt v vi thc tin v Tho lun trong nhm v tr li cc cu hi : Hc sinh lin h bi thc hnh vi vi bi l thuyt v kch thc

4. Tnh kch thc ca qun th sinh vt di chuyn nhanh kch thc qun th ca cc loi trong t nhin.

120

+ +

iu kin cho th nghim tnh kch thc qun th sinh vt Ti sao qun th s b khng khong khi kch thc vt qu

theo phng php nh du Bt li l g ? kch thc ti a hoc thp hn kch thc ti thiu ?

121

Phn 3.

Ph lc S SINH SN CA T BO

I. MC CH Quan st s phn bo nguyn nhim t bo sinh dng v phn bo gim nhim t bo sinh dc. Hnh thi v hot ng ca NST qua cc k ca 2 qu trnh phn bo v s sai khc c ngha ca 2 qu trnh ny. II. CHUN B 1. Dng c: Knh hin vi, lam knh, lamen, kim mi mc, li dao co, n cn, cc thy tinh, bnh ung n nhit, a ng h, giy thm, panh, ko. 2. Ho cht: Dung dch c nh (3 cn : 1 axetic); thuc nhum Shiff, axtocarmin 2%, H2O ct, cn tuyt i, axit axtic, xylen. 3. Mu vt: C hnh ty, hnh ta, ht i mch ( ly r non); chu chu c. III. TIN HNH TH NGHIM Th nghim 1: Quan st phn bo nguyn nhim t bo r hnh Ngm cho hnh ra r trc th nghim 4 ngy (ngm c trong cc c nc khong 4 ngy hoc trng hnh trong ct m 23 ngy l c). Khi c r di khang 1cm, dng dao co ct 1 on 0,2cm (k t chp r). Sau khi ct r hnh, ch cn nhum trong orcein 45% trong axit acetic 45% khong 10 pht l c th quan st. Ch : Khi lm tiu bn ct phn chp r i th rt d mt phn nh sinh trng, khng th quan st c cc k phn bo. Lm tiu bn bng phng php nn v quan st trn knh hin vi. Ly r ra t ln lam knh, dng dao lam ct b chp r, sau ct mt lt mng phn nh sinh trng (phn nh r nhum mu m). Nh thm mt git 45% axetic hoc 1% axtocarmin. y bng lamen v t lam knh trong mt t giy thm gp i, dng u que dim hoc u panh g nh thng gc ln mu. a lam knh h nh trn ngn n cn (trnh qua nng lm kh mu v khng kh lt vo) khong 5 10 giy.
122

t lam knh tr li t giy thm v dng u ngn tay ci p thng gc ln lamen mu qua lp giy thm. Ch : Phi p u v thng gc trnh v lamen m mu c tri u. t ln knh hin vi, iu chnh cho r. Quan st, v hnh, phn bit cc pha phn chia, gi tn cc pha . (Trong th nghim ny, ta c th tm thy hnh thi ca t bo phn chia cc k phn bo. Nu l k gia th ton b th nhim sc tp trung trn mt phng xch o; nu l k sau th cc nhim sc th phn li v ang tch xa dn mt phng xch o v hai cc mi. Ngoi ra, chng ta c th thy hai t bo con mi xut hin, kch thc t bo cn b so vi t bo m, th nhim sc cm li trong nhn hai t bo con. Cng c th thy cc t bo m cha phn chia to hn so vi cc t bo con mi sinh ra). i vi cc tiu bn tt c th tin hnh chp nh trn knh hin vi c h thng chp nh sau c nh tiu bn. Th nghim 2: Quan st phn bo gim nhim tinh hon chu chu c Dng kim nhn m ly tuyn sinh dc ( gn phn bng) ca chu chu. em ngm tuyn ny trong dung dch nhc trng natri xitrat 1% gy nhc trng t bo. Chuyn tinh hon sang dung dch c nh carnoy, dng kim mi mc tch cc t bo ring ra, sau nh dch bo ln lam knh. Nhum tiu bn bng hematoxilin (C th quan st nhanh bng cch: ngay sau khi tch tinh hon, ly mt t t ln lam knh. Dng kim mi mc x rch bo c ca ng sinh tinh phn tn t bo. Nh ln mu dung dch axto orcin hoc axtocarmin 2% nhum trong 5 10 pht. y lamen ln v p nh bng u ngn tay ci, thm sch thuc nhum cn tha v quan st trn knh hin vi). Tinh hon bao gm hng ngn ng dn tinh, mi ng ny pht trin hng triu tinh trng. Nhng t bo sinh dc u tin gi l tinh nguyn bo. Trong qu trnh pht trin, tinh nguyn bo phn chia theo kiu nguyn phn lm cho s tinh nguyn bo nhiu ln. S pht sinh tinh trng bt u t lc tinh nguyn bo ln tr thnh nhng t bo ln hn gi l tinh bo cp 1. Cc tinh bo cp 1
123

bc vo thi k phn chia. K trc I ca gim phn ko di, bao gm nhiu giai on, nhiu qu trnh phc tp xy ra nhng trn tiu bn ch quan st thy giai on cui. Nhim sc th c nhiu hnh dng. k gia I, ta khng quan st thy mng nhn, thoi phn chia xut hin. Mi tm ng ca nhim sc th hng v mt cc ca t bo, cc nhim sc th chun b phn li. K sau I: Cc nhim th ca cp tng ng tch nhau v i v hai cc. K cui I: Cc nhim sc th tng ng nm gn trong t bo. Chng vn gi nguyn hnh thi. Ln phn chia th II:V c bn ln phn chia th II ging vi phn bo nguyn nhim thng thng nhng khng c s nhn i ca NST. ln phn chia th II ca qu trnh phn bo gim nhim, NST t k cui I s chuyn ngay sang k gia II trong khong thi gian rt nhanh. K sau II: Cc NST n trong NST kp tch nhau tm ng v di chuyn v hai cc ca t bo. K cui II: Mng nhn v nhn con c hnh thnh, mng t bo co tht li tch t bo m thnh hai t bo con ging ht nhau./. Xc nh p sut thm thu ca l hoc r cy bng phng php so snh t trng dung dch 1. Nguyn tc ca phng php Nh trn bit, cy chu hn v cy km chu hn c p sut thm thu rt khc nhau, do nhu cu nc v iu kin cung cp nc. Nhng cy sng trong iu kin cung cp nc tt th khng cn duy tr p sut thm thu cao ly nc. Ngc li nhng cy sng trong iu kin kh hn, ly c lng nc t i trong t, thng phi c p sut thm thu cao. xc nh p sut thm thu theo cng thc : P = RTC, ta ch cn xc nh nng C ca i tng nghin cu. (V ta bit R = 0,082, T = 273 + nhit ni lm thc hnh).
124

Vic xc nh nng C da trn c s so snh t trng dch t bo ca i tng nghin cu vi t trng dung dch bit nng . 2. i tng, ho cht v dng c th nghim nhau Dng c p dch Micropipet ng ong ng nghim Dung dch xacaroz vi cc nng khc nhau Rt dch t bo: l cy hoc r ti ct nh, a vo dng c p, L cy hoc r cy ti ly t cc cy cc mi trng khc

3. Cc bc tin hnh sau p vi mt lc mnh ly dch t bo, dch t bo p c vo ng nghim Chun b thang dung dch xacaroz c cc nng nh sau: Thao tc: Dng micropipet ly dch t bo nh cn thn, t t 0,06, 0,08, 0,10, 0,12, 0,16, 0,22, 0,28, 0,35, 0,40 mt git dch vo gia dung dch xacaroz theo th t nng dung dch t thp n cao. Quan st s chuyn ng ca git dch t bo : nu git dch i xung th c ngha l t trng ca n ln hn t trng dung dch v ngc li. Ta s tm c mt dung dch trong mt ng nghim, c git dch ng yn ri tan dn gia hai ng nghim: ng trc git dch i xung, ng sau git dch i ln. chnh l ng nghim cha dung dch xacaroz c t trng bng vi t trng ca dch t bo v cng c ngha l nng dung dch ny bng nng dch t bo. Kt lun: Tnh p sut thm thu v nhn xt kt qu thu c.

125

Xc nh cng thot hi nc bng phng php cn nhanh 1. Nguyn tc ca phng php

Thot hi nc l mt qu trnh sinh l quan trng. l ng lc trn- ng lc ht nc t r ln l. Thot hi nc cn lm gim nhit b mt l. V vy nhng cy a sng thng c cng thot hi nc cao hn nhng cy a bng. Cng thot hi nc c tnh bng lng nc thot ra trn mt n v din tch l trong mt n v thi gian: gam nc/dm2.gi 2. i tng v dng c th nghim - Cnh cy c nhiu l ly t cc cy ngoi sng v cy trong bng - ng thu tinh ch U - Cn k thut chnh xc n 0,01 gam - Bng khng thm nc - Ko hoc dao sc, Khoan l - ng h bm giy 3. Cc bc tin hnh Cch ct cnh l: Un cnh trong chu nc, ct on cnh ngp trong nc (theo hnh), sau a cnh vo ng thu tinh hnh ch U c sn nc, dng bng bc xung quanh cnh v nt kn h thng. Xc nh trng lng ca c cnh cy v ng ch U, gi trng lng ny l Po. Sau l thot hi nc di cng mt iu kin nhit , nh sng, tc gi. Xc nh trng lng ca cnh v ng ch U trong thi gian 30, 60, 90 pht, ta c P30, P60, P90. Ta tnh c lng nc thot ca cnh l trung bnh ca 1 pht nh sau: Po - P30 Po - P60 Po - P90 ------------ + ---------- + ---------30 60 90 --------------------------------------------3

P=

Tnh din tch l: Dng phng php cn: Ct ton b l th nghim, b cung, cn, gi trng lng ny l g. Dng khoan l khoan khong 10 30 bn l (tu thuc vo kch thc ca khoan). Cn cc bn khoan ny,
126

gi trng lng l g' . Tnh din tch cc bn khoan l da trn ng knh ca khoan, gi din tch ny l S' (dm2). Din tch l th nghim (S) s l : S' . g S = ---------- (dm2) g' Cui cng cng thot hi nc (T) s l : P . 60 T = ------------ (gam nc / dm2 . gi) S 4. Kt lun: So snh kt qu th nghim v nhn xt.

THC HNH PHN LOI, GII PHU V HNH THI NG VT (OLYMPIC SINH HC QUC T) I. PHN LOI NG VT Theo iu l ca IBO, th sinh cn phi bit c im chnh ca cc ngnh ng vt. Ring i vi lp cn trng th khng ch phi bit c im ca lp m cn phi bit c im ca cc b. Trong trng hp c cung cp kho phn loi th th sinh thm ch phi c kh nng nhn bit ti loi. Mu vt cung cp cho th sinh rt a dng. Mu vt c th l cc nh chp hay hnh v cc con vt hoc mu vt c c nh. Bi 1. Phn loi ng vt da trn cc hnh v (2003) Th sinh c cung cp hnh v ca 10 con vt c nh s bng cc ch s la m km theo bng c tn ngnh ( A K) ph ngnh hoc lp (ak) v ging (1- 10) nh nu di y.

127

A B C D E F G H J K

Ngnh Annelida Arthropoda Chordata Cnidaria Echinodermata Mollusca Nemathelminthes Plathelminthes Porifera Protozoa

a b c d e f g h j k

Ph ngnh/ lp Anthozoa Cephalopoda Chelicerata Crustacea Hydrozoa Insecta Polychaeta Scyphozoa Astezoidea Trematoda

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ging Araneus Asteras Corallium Cyclops Fasciola Hydra Locusta Musca Nereis Sepia

Nhim v ca th sinh l nh du v tr phn loi ca mi con vt, nh s dng thng tin t bng. Vit m tng ng ca ngnh, ph ngnh/lp hoc ging vo cnh cc hnh v trong t tr li. Bi 2. Phn loi cc loi nhuyn th chn bng nc ngt Nhiu loi chn bng sng nc ngt. Chng c vai tr quan trng trong h sinh thi nc. Nhiu loi l k ch trung gian cho giun sn k sinh ngi v gia sc. Do vy, xc nh phn loi chn bng nc ngt khng ch c ngha l thuyt m cn c gi tr thc t. 1. Nguyn liu, dng c v thit b 1. Khay c 10 v nhuyn th chn bng cn phn loi 2. Khay cho cc v dng 3. Thc 4. B dng c: kp , kim phu thut 5. Knh phng i 1 1 1 1 1

Th sinh c cung cp mt khay ng 10 v ca cc loi nhuyn th c nh s km theo bng kho nh loi cng nh nhng ch dn chi tit v cu to v kch thc ca v. Nhim v ca th sinh l dng kho nh loi xc nh cc loi sau dng m s ca loi in vo
128

bng phn loi trong t tr li. Di y l bng phn loi xc nh v tr phn loi v cc minh ho gii thch chi tit cu to v kch thc v. Tn loi Viviparus contectus Bithynia tentaculata Physa fontinalis Aplexa hypnorum Radix ovata Radix auricularia Lymnaea stagnalis Planorbarius corneus Planorbis planorbis Segmentina nitida 2. Kho nh loi 1( 4). V c np 2( 3). V cao t nht l 20 mm, xanh nu, i khi c 3 cnh m vng xon cui.......................Viviparus contectus 3( 2). V khng cao hn 15 mm, nu u, khng c cnh.....Bithynia tentaculata 4( 1). V khng c np 5 ( 14). V c dng hnh thp hay chp vi s vng xon khc nhau. 6(9). V xon tri 7(8). V c hnh trng. Chiu cao vng xon gp hai ln chiu cao ming. Vng nu hoc nu nht....... Physa fontinalis 8( 7). V c hnh thoi, chiu cao vng xon gp hai ln chiu cao ming. Nu hoc nu m..............Aplexa hypnorum 9(6). V xon phi. 10( 13). Chiu cao v ln hn nhiu so vi chiu cao vng xon. 11(12). Chiu cao ming gp hai ln chiu rng ming.V cao 15 mm, chiu rng l 15 mm................ Radix ovata 12(11). Cao ming v rng ming gn bng nhau. Cao v ti 40 mm, rng l 30 mm........... Radix auricularia
129

Tn s v

13(10). Chiu cao vng xon bng hoc hn cht t cao ming. V cao ti 60 mm................ Lymnaea stagnalis 14(5). V dp 15(16). Ming c hnh chi, chiu cao ln hn chiu rng. Planorbarius corneus 16(15). Ming c hnh dng khc chiu rng ln hn chiu cao. 17(18). ng knh v ln hn 8 mm, thnh v dy, 5 6 vng. nh cong, y thng. Thnh v m, nu m......... Planorbis planorbis 18(17). ng knh v t hn 8 mm, thnh mng, 4 5 vng xon. nh cong v y phng hay lm. Thnh v na trong sut, nu nht.......................... Segmentina nitida Cc s o v c: A B : Chiu cao v; C D : Rng v; A E : Cao ming D F : Rng ming; B E : Cao xon

130

BI 3. PHN LOI MT S LOI KIN Kin l mt b phn quan trng ca h sinh thi t. Chng c s lng rt ln trong t, trn b mt t v trn cy ci. Trong nh, c coi l c hi nhng chng li c vai tr ngy cng qua trng nh nhng ch th sinh hc. Vi l do ny, vic nhn bit phn loi cc loi kin l rt cn thit.

1. Mu vt v cc dng c
1. 2. 3. 4. 5. 6. Mt khay vi 10 loi kin trong ethanol nh s I-X Knh hin vi Kha phn loi lng phn Mt b dng c (2 cp panh, 2 kim m, thc) 3 a thu tinh nghin cu kin di knh hin vi Pipet nha

2. Kho nh loi Th sinh c cung cp 10 loi kin (nh s I-X) v kho nh loi lng phn cho mt s loi kin bao gm c cc loi cho. Hnh di gii thch cc thut ng dng trong kho.

Hnh 3.1: Cc thut ng m t cc b phn ca kin Nhim v ca th sinh l dng kho nh loi xc nh tn cc loi kin. Th sinh cn ly kin ra khi l v t di knh hin vi quan st.
131

Khi xc nh xong mi loi, cn ghi ngay tr li vo t tr li bng cc ch k hiu (m) ph hp vi loi xc nh. Kho nh loi cc loi kin 1u v bng vi nh kim lc hoc ta; b mt u, thn v eo c l v nhm....................Rhytidoponera metallica 2. u v bng khng c nh kim lc hoc ta r rt, b mt u, thn v eo khng c l v khng nhm.................................2. 3......Mu en hoc nu m................................................................3. 4......Mu vng nu hoc en v da cam r rt.....................................6. 5.....Kin khng di hn khong 3-4 mm...........................................4. 6......Kin di hn khong 5 mm.5. 7....Khng c mu eo bng, bn chn vng nht, nht r hn l phn i ..Technomyrmex albipes .Eo bng c mt mu; bn chn nu..Ochetellus glaber 5. .............................Propodeum trn v trn, khng c gai. Campo Propodeum c gai r. Poly. 6..........Eo bng mt t, funiculus khng c chu 3 t cui ko di 7 .. Eo bng hai t, funiculus c chu 3 t cui ko di 9 7 ..8. 8. Bng v u en; thn v eo mu da cam /nu ...............Camponotus consobrinus . Bng v eo mu en; u v thn can/nu.I. purpureus 9. Propodeum c gai r rt hoc mu li hnh rng..10. Propodeum khng c gai r rt hoc mu li hnh rng...11. 10............u v bng xm en.Pheidole sp. u v bng nu nhtPheidole megacephala 11....Funiculus vi chu cui 3 t r rt Monomorium pharaonis
132

...Bng vng lc nht ..

Oecophylla smaragdina ................Bng en.

Funiculus khng c chu cui 3 t r rt ...Monomorium destructor Bi 4. Xy dng kho nh loi v xc nh mi quan h h hng gia cc loi bng cy chng loi pht sinh Th sinh c cung cp mu vt kh ca 7 loi cn trng khc nhau. Nhim v ca th sinh l: - Nhn bit cc c im phn loi bng mt thng hoc knh hin lp - Nhm cc c im. - Xy dng kho phn loi da trn cc c im phn loi. - a ra cc kt lun v kiu sng da trn cc c im phn loi. 1. Mu vt v dng c: - Knh lp 2 mt, kim m, panh. - Cc mu vt thuc 7 loi cn trng. Lu : V mu vt kh nn hy cn thn ng lm gy cc b phn ca con vt. Hy quan st mu vt bng cch cm cc u kim cm vo con vt ch ng cm trc tip ln con vt. Hng dn: Tt c mi sinh u c mt t tin chung vo mt thi im no trong qa kh . Trong qu trnh tin ho cc loi u thch nghi vi cc sinh cnh ca mnh. Da vo c im ny ngi ta c th nhn bit c chng( bng cch lp kho phn loi), a ra cc gii thch v t tin ca chng cng nh kiu sng ca tng loi. 2. Xy dng kho nh loi Cc sinh vt u c mt c im chung, nhng c im ny i t chung nht nhm phn loi ln v tr thnh c th cho mc c th. Da trn cc c tnh ny, sinh vt c th c phn loi v ngi ta c th xy dng cc nhm phn loi c th nhn bit c mu vt hoc xy dng kho phn loi th chng ta phi bit c c im ca cc sinh vt v tp hp li thnh tng
133

nhm. Vic la chn cc c im phn loi ny s cho ta bit mc quan h h hng ca chng. Bi vy, phn nhm cc loi sinh vt phi c bt u t cc cu trc khc bit nht v dng nhng c im ny lm kho phn loi v xy dng cy chng loi pht sinh. Cc mu cho thuc 7 loi cn trng c nh s t 1 n 6, thuc hai h khc nhau. Mu th 7 thuc mt h khc v s c dng sau cho mt mc ch khc ca bi ny. Th sinh cn bt u bng cch phn nhm cc mu vt nh s t 1 n 6 nh s dng cc c im cho trn s ca mu gi nh nu hnh trn. Th sinh c th phn nhm bng cch i t c im chung ti c im ring, ni mt cch khc, phn nhm bng cch bt u t c im chung nht ri qua c im ny bn tm c im ch c mt mu vt. Hy phn nhm bng cch xy dng kho lng phn. Trong khi lm iu ny, hy xem xt cc c im chung cho cc mu vt v trc ht phn chng thnh cc h ri m cc loi. Mt kho phn loi mu (Cc m s s dng y c xp theo th t hng dn th sinh). 1. M s ca cc c im: A1, T2, K3 vv...... 4, 6 ( loi) ( h A)...2 --- A2, T1, K1 vv ................. 1, 2, 3, 5 ( loi) ( h B)...3 K2, S1.....................................................................---- loi -- K4, S2 vv.................................................................----- loi 3......................................................................................---loi 4..................................................................................----- loi 5.................................................................................----- loi Bng cch s dng cc c im ny hy xy dng kho phn loi da theo h v loi ca chng. Th sinh c th s dng m s ca cc c im nu trn hnh bn trn v in chng vo kho phn loi nu di hoc t xy dng kho phn loi ring ca mnh.
134

1. M s ca c im...........................-----,-----, ( loi) ( h - A)....2 --................................................-----,-----,-----,-----,( loi) ( h - B)...3 2. ...........................................................................----- ( loi) 3.............................................................................----- ( loi) 4...........................................................................----- ( loi) 5...........................................................................----- ( loi) 3. Xy dng cy chng loi pht sinh Trong qu trnh tin ho nhng qun th c tch bit sau cng (phn nhnh) ( y l cc loi) l nhng loi c t tin gn gi nht v do vy chng c nhiu c im ging nhau hn. Hy lu quan im ny khi phn loi mu vt. Sau khi xem xt mu vt v mt hnh thi hy v cy phn chng loi pht sinh nhau. 4. Nhn bit cc c im hnh thi v thit lp mi quan lin quan gia cc c im v kiu sng Thc t cho thy c mi lin quan cht ch gia cc c im hnh thi ca sinh vt v kiu cch sng ca chng. Bi vy c th bit c kiu sng hay sinh hc ca chng da trn cc c im sinh thi ca chng. Trong bng di y, cc c im sinh hc c cho ct bn tri c lin quan n cc mu t 1 n 7. Hy nh du X vo cc tng ng cho mi loi. Mt s loi c th c nhiu hn mt c im v nhiu loi c th c cng mt c im. Cc c im Sng trong ng hoang Sng trong t Sng trong cc bi cy C quan thnh gic nm i chn trc
135

S mu 4 5

C quan thnh gic nm thn Chn kiu loi n th nh Chn kiu nhy Chn kiu o bi BI 5. PHN LOI H CNH CNG Th sinh c cung cp ba con b cnh cng (coleoptera) nh s t 1 n 3 thuc 3 ging khc nhau. Nhim v ca th sinh l xc nh mi con b cnh cng thuc ging no? lm c iu ny th sinh cn s dng kho phn loi v hnh nh cho trong thi. Hnh 1 cho bit tn ca mt s b phn ca b cnh cng. Cc hnh 2- 14 c gii thch trong kho phn loi. c th nghin cu b cnh cng di knh lp 2 mt, phi dng tay gi hai u kim ri a vo knh lp xem. Hy vit s ca mi con b cnh cng(1,2,3) vo pha trc tn ging tng ng di y: .. Acanthocinus .. Cassida Dryophtorus .. Eledonoprius Mycetochara .. Oceoptoma .. Xylita .. Carabus .. Tenebrio ..Hylobius .. .. Agathidium .. Dascillus .. Calathus ..

Kho phn loi

1a. Cc t 3- 5 ngoi cng ca ru (anten) di hn so vi cc t khc ( hnh 2 v 3) 2 1b. Cc t 3- 5 ngoi cng ca ru (anten) di tng ng vi cc t khc ( hnh 4 v 5) 5. 2a. t th nht gn u ca ru ( anten) di gp vi ln cc t khc 3
136

2b. t th nht gn u ca ru ( anten) c chiu di tng ng so vi cc t khc 4 3a. Ru (anten) c 11 t : 1 t rt di, 7 t bnh thng v 3 t dy hylobius 3b. Ru (anten) c 8 t : 1 t rt di, 4 t bnh thng v 3 t dy Dryophtorus 4a. Tt c chn 5 t ( hnh 6 v 7) Oceoptoma 4b. Chn sau 4 t ( hnh 8 v 9) Agathidium 5a. Tt c chn 5 t ( hnh 6 v 7) 6 5b. Chn sau 4 t ( hnh 8 v 9) 8 6a. Mnh lng trc ( mnh lng ca t ngc trc) c b rng ln hn 2 ln chiu di Dascillus 6b. B rng ca mnh lng t ngc trc c b rng nh hn 2 ln chiu di 7 7a. Mng sc ( vut) c rng r rt mt pha trong ( hnh 10) Calathus. 7b. Mng ( vut) c mt trong trn nhn ( hnh 11) Carabus 8a. Tt c chn 4t 9 8b. Chn trc v chn gia c 5 t 10 9a. Ru (anten) di hn so vi chiu di ton c th Acanthocinus 9a. Ru (anten) ngn hn so vi chiu di ton c th Cassida 10a. Mng ( vut) c rng mt pha trong ( hnh 10) Mycetochara. 10b. Mng ( vut) c mt trong trn nhn ( hnh 11) 11 11a. u c g nh ra pha trc mt, ru (anten) cm vo di g ny ( hnh 12) 12
137

11b. u khng c g nh ra pha trc mt Xylita 12a. Cc cnh bn ca mnh lng t ngc trc c gai rng ca ( hnh 13) Eledonoprius. 12b. Cc cnh bn ca mnh lng t ngc trc nhn (khng c rng ca) ( hnh 14) Tenebrio. Bi 6. Phn loi cc loi ng vt v nhn bit cc c im ca chng (1997) Trong bi thi thc hnh ny th sinh c cung cp cc tiu bn v mu vt ca rt nhiu loi ng vt k t nguyn sinh ng vt tr i ti cc b phn ca ng vt c xng sng. Nhim v ca th sinh l nhn bit cc loi sinh vt ny cng cc c im ca chng. Di y l cc cu hi mu th sinh phi tr li sau khi quan st cc mu vt. 1.Mu s 1 Sinh vt ny thuc a) Amoebae Trng Amip b) Trng phng x c) Trng l d) Tho trng e) Bt bin 2.Mu s 1 Sinh vt ny chuyn ng nh a) Lng b) Roi c) Chn gi d) b e) Nh dng nc 3.Mu s 2 Sinh vt ny thuc a) To 7.Mu vt s 3 Sinh vt ny di chuyn bng a) Lng b) Roi c) Chn gi d) b e) Dng nc 8.Mu vt s 4 Sinh vt ny l.......... a) Trng roi mt b) Trng dy c) To tiu cu d) Trng st rt e) Trng hnh chung 9.Mu vt s 4 Sinh vt ny di chuyn bng a) Lng roi
138

b) To nu c) Trng roi mt d) To lc e) Polifera- San h (bt bin) 4. Mu s 2 Sinh vt ny croi a) 1 b) 2 c) 4 d) Khng c e) Nhiu 5. Mu s 3 Sinh vt ny l a) Trng roi mt b) Trng roi k sinh c) To lc n bo d) To tiu cu e) Trng hnh chung 6. Mu s 3 Sinh cnh ca sinh vt ny l a) Nc ngt b) Nc mn c) Rut d) Ming ca ng vt c v e) Mu ngi 13. Mu s 7 Kiu sinh sn ny l.... a) Tip hp b) ng giao c) Ny chi d) Non giao e) Phn i 15. Mu s 8 Loi sinh vt ny thuc..........

b) Roi c) Chn gi d) b e) Dng nc 10. Mu s 5 Kiu sinh sn ca sinh vt n bo ny l a) Tip hp b) Phn i c) ng giao t ( ng giao) d) Khng ng giao t (d giao) e) T giao 11. Mu s 6 Sinh vt ny l.......... a) Trng roi mt b) Trng roi k sinh c) To lc n bo d) To tiu cu e) Trng hnh vung 12. Mu s 7 Sinh vt ny thuc............ a) Thu tc b) Lp sa c) Lp san h d) Lp bt bin e) Lp giun t t ( giun t) 20. Mu s 10 Sinh vt ny c .... chn a) 4 b) 4 i c) 3 d) 3 i e) Khng c 21. Mu s 10 Cu trc ming ny l loi......
139

a) Lp thu tc b) Lp sa c) Lp san h d) Lp bt bin e) Giun t t 16. Mu s 9 Sinh vt ny thuc............ a) Lp giun nhiu t b) Lp giun t t c) Lp a d) Lp gip xc e) Lp chn km ( nhn, ve) 17. Mu s 9 Sinh vt ny c .... ng ten ( ru) a) Khng c b) Hai c) Hai i d) Kiu bn chi e) Bn i 18. Mu s 10 Sinh vt ny thuc a) Lp chn km b) B ui t c) B cnh u (mi ) d) Lp gip xc e) B cnh mng 19. Mu s 10 Sinh vt ny c .... ng ten ( ru) a) Khng c b) Hai c) Hai i d) Kiu bn chi e) Bn i

a) Nhai b) Lim c) Ht d) Khoan ( chch) e) Khoan v ht (ht v chch) 22. Mu s 11 Loi sinh vt no di y c kiu cu trc mt kiu ny....... a) Cnh cam b) a c) Sn l gan d) Mc e) Sao bin 23. Mu s 12 Kiu bin thi ny xy ra ....... a) Di t b) Trn cnh cy c) Trn da ng vt c v d) Trong nc ngt e) Trn c th ng vt cht 24. Mu s 12 Kiu bin thi ny... a) B b) Khng hon ton c) Hon ton d) Bin thi qu mc e) u th sinh sn 25. Mu s 12 Loi sinh vt trng thnh s dng loi thc n no di y....... a) u trng b) Rau c) Qu d) Mu ng vt c v e) t
140

26.Mu s 12 31. Mu s 14 Sinh vt ny c bao nhiu ru....... Kiu phn ct ny a) Nhiu a) B mt b) Khng c b) Hon ton, khng u c) Hai c) Mt phn d) Hai i d) Hon ton, u e) Su e) Hnh a 27. Mu s 13 32. Mu s 14 Kiu trng ang phn ct di y Giai on phi nang ny c hnh thuc loi....... thnh ........ a) ng non hong a) ch nhi b) Trung non hong b) Chim c) on non hong c) Ra d) Tm non hong d) Sao bin e) Giu non hong e) C cc 28.Mu s 13 33. Mu s 15 Kiu phn ct ny l........ Cu trc ny l loi m no di a) B mt ( mui, ong) y ca ng vt c v...... b) Khng u ( ch) a) Sn c) Mt phn b) Xng d) Hon ton (u) c) Tu e) Mt phn hnh a d) Tuyn gip e) C 29. Mu s 14 34. Mu s 15 Loi sinh no di y c kiu Khong trng lp ln gia l...... phn chia ny......... a) ng tit a) ch nhi b) o langerhans b) Chim c) Xoang tit c) Ra d) ng Haven xng d) Sao bin e) Lng mch mu e) C cc 30. Mu s 14 35. Mu s 16 Giai on phi nang ny do kiu M mu ny thuc trng .... to nn a) Co co, chu chu a) ng non hong b) Di
141

b) Trung non hong c) on non hong d) Tm non hong e) Giu non hong 36. Mu s 17 Cu trc hnh trn trn lt ct ngang qua da l....... a) M m b) Th th cm pascin c) Th th cm Crause d) Th th cm Ruffni e) Th th cm Meissner 37. Mu s 17 Cu trc ny c chc nng....... a) Tch m b) Cm nhn v p lc c) Mn cm vi nhit cao d) Mn cm vi nhit thp e) Tit m hi 38. Mu s 18 Mch mu ny thy mo l a) ng mch b) Tnh mch c) Tiu ng mch d) Mch bc huyt 41. Mu s 21 Nhng xng hm ny thuc v....... a) ng vt c v b) B vt c) B ra d) Lng th c ui e) C xng

c) Mt loi linh trng d) Giun t e) ch, cc 42. Mu s 22 Xng s ny thuc a) Lng th khng ui b) Di c) Thn ln d) C trch e) C bm 43. Mu s 23 Ci rng ny thuc a) C mo b) C c) C sn d) Hi tiu e) Vt 44. Mu s 24 Ci xng ngi ny l a) t sng c th nht b) Xng tht lng c) Xng ngc d) Xng cng e) t sng c th hai ( t trc)

142

Bi 7. Phn loi ng vt sng trong t Trong mt mnh t c mt cy to v bi cy tng i dy, t kh sm mu, giu cht hu c v c nhiu ng vt khc nhau sinh sng. Mu t c ly mt cch ngu nhin su khng qu 15 cm t cc vng khc nhau ca khonh t. Cc ng vt cng c thu lm nghin cu s a dng sinh hc trn tri t. Phn ln cc loi sinh vt hay gp c phn lp v bo qun trong cn 70%. Mi th sinh c pht 10 ng thu tinh ( nh s t #1- #10). Trong mi ng c hai mu c bo qun trong cn. Th sinh phi quan st, nh loi mu vt v tr li cc cu hi di y: 7.1. in vo trng cc m tr li v cc ngnh ca mi mu vt M tr li 01 Giun 02 Chn t 03 Rut khoang 04 Nhuyn th ( Thn mm) 05 Giun trn 06 Giun dt Tr li : ng nghim Ngnh
7.2.

10

in m tr li vo cc trng cho mi mu

M tr li 01 Lp chn km 02 Lp chn mi 03 Lp chn kp 04 Lp chn bng c

143

05 Lp cn trng 06 Lp a 07 Lp gip xc 08 Lp giun t t 09 Lp 2 cnh 10 Lp giun nhiu t 11 Thysanura 12 Lp sn chn mm Tr li: ng nghim Ngnh 7.3. in vo trng m tr li cho hai c tnh quan st c ca mu trong ng nghim ( 10 im) M tr li 01 03 05 06 07 08 10 12 14 15 16 18 20 ng ten ru Cephalthrax + abdomen ( bng) C th hnh tr C th dp theo chiu lng bng Bn i chn i u + Ngc + Bng C th dp theo chiu bn sn (laterally) Mi t c mt i chn Chn xc gic n tht C lng cng di chuyn C c quan nh t Mi t c hai i chn
144

10

ng nghim Ngnh

10

7.4. Xy dng kha nh loi: Da trn cp cc c im cho, hon thin s kho phn loi lng phn (ang v d dang) cho trong bng cch in m tr li ca cc c im vo v tr thch hp () v s mu (#1 n #10) vo cc (#) M tr li 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 C th ko di C th dng ovan C th chia thnh u, ngc v bng C th khng chia thnh cc phn k trn u phn bng tht li u phn bng rng ra kt hp vi ngc C phn ph Khng c phn ph Anten( ru) hnh cung vi t th nht di Anten khng phi hnh cung Mt i chn dng phn ph dng cng cua r rt Phn ph dng chn Mt hoc hai i chn trn mt t thn Khng c chn nh trn Mi t thn c mt i chn Mi t thn c hai i chn Bng c phn ph phn nhnh gn u cui bng Phn bng khng c phn ph nh nu trn Bi 8. Lm tiu bn c con

145

Th sinh c yu cu tin hnh lm tiu bn c con mt loi ng vt khng xng sng c nh (Daphnia, rotatoria ...) v sau nhn bit cc c im phn loi ri in vo t tr li. Th sinh cn lm tiu bn gn c con i vi mi mu. Tiu bn cn phi th hin r c ru, phn ph ca ming. Th sinh s dng cc nguyn vt liu c cp v dng mi trng Hoyer gn. Sau khi lm xong, hy nh du tiu bn bng s ca mu chn (#1 n #10) v ghi s bo danh ln tiu bn. V ton b t tiu bn lm v nh du anten v phn ph ming bng cch dng m tr li. M tr li : 01 anten 02 Phn ph ming Tr li: Bn v mu #.. Bi 9. Gii phu tm (Astacus) v xc nh chc nng ca cc phn ph 9.1. Mu vt, dng c v thit b. 1. Tm c 2. B dng c 2 cp, ko , dao, kim m 3. Chu m 4. Knh phng i 5. Bng 6. Gng tay 7. inh ghim 1 18 8. Mnh xp cm kim 9.2. Hng dn m Tm c chn dp ( Astacus leptodactylus) rt ph bin nc ngt vi kh hu n ho, c hm lng oxi ho tan v mui khong ho tan cao. Ch cn knh lp cm tay nghin cu cc phn ph. 1 1 1 1 1 1 18 1

146

Bn cn quan st chi tit s phn t phn bit cc phn ca thn, tch cc chn t mt bn thn. Xp theo ng trt t trn ming s bng cc ghim. Sau xc nh chc nng v vit vo t tr li. M t k thut 1. Cm con vt hng pha bng ln trn. Nn dng l bng v gng cao su. Ch cc gai nhn, sc. Dng lp nghin cu k cc phn ph ca tt c cc phn thn. 2. Dng kp theo trnh t, tch cc chn t mt bn thn con vt. lm vic , kp vo gc chn v ko ra. Bn c th dng ko hoc dao nu cn. 3. Xp theo trnh t cc chn bng cc ghim theo th t 1, 2, 3 bt u t phn u. Xp cc chn trn phin s theo ng trt t. Trong t tr li ca bi 1, mi chn c th c 3 chc nng. Hy xem k bng, xc nh chc nng ca mi chn. nh du chc nng ng cho mi chn bng cch t vng trn (t m cc vng trn). Cc phn ph Chc nng H hp Sinh sn Nghin thc n H hp H hp Sinh sn a thc n vo ming i a thc n vo ming Bi Bt v gi mi H hp i a thc n vo ming
147

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Xc gic Bi a thc n vo ming Sinh sn a thc n vo ming Bo v/ tn cng Sinh sn Bi Sinh sn Sinh sn Sinh sn

Cm xc Bo v/ tn cng Sinh sn H hp Sinh sn Bo v/ tn cng Cm xc i

12 13 14 15 16 17 18

i i i Bo v/ tn cng Bi Sinh sn Bi

Nghin thc n Sinh sn H hp Bi Nghin thc n Cm xc a thc n vo ming

Cm xc Bo v/ tn cng Sinh sn i H hp Bi H hp

Bi 10: Gii phu phn ph ming ca chu chu

10.1. Nhim v ca th sinh trong bi thi ny l:

i. Xc nh, tch ra v by xp cc thnh phn ca phn ph ming nh trong hnh 1 di y ii. nh du cc phn ph ming tch ra bng cc inh ghim c s nh trong bng 1 iii. Xc nh chc nng ca mt s phn ph ming

10.2. Vt liu v dng c

1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 9. Chu chu (Valanga irregularis) B dng c ( 2 i panh kp, 2 kim m, 1 i ko) a (bn) m inh ghim khng nh du c nh mu trong a m Gng tay Lp hai mt m Ming xp trng trng by cc phn ph ming Ming giy ghi s th sinh. M s ch tn cc phn ph ming ca tm M s I II III
148

5.Cc ghim c nh s I - VII

Tn phn ph ming Hm trn Xc bin mi Mi trn

IV V VI VII 10.3. Cch tin hnh gii phu 1. Tch u khi thn chu chu (mi th sinh ch c c 1 con)

Mnh di hu Hm di Xc bin hm Mi di

Ghim cht u chu chu vo a sp. Xc nh thnh phn sau cngt ca phn ph ming. Lun panh v nh tn gc phn ph ming. Tip tc nh tip cc phn khc Ch : Thao tc ca bn c chp nh v nh gi trn mt t c bit. S nh s v trnh by ng s c cho im. Bn s mt im khi mt hoc lm hng cc phn ph ming. Nu gio vin bn vic vi bn khc, bn lm tip bi v ch c nh gi sau. 2. Xp cc phn ph ming trn ming xp trng nh trong hnh 1 3. nh du cc phn ph ming tch ra bng cc ghim ph hp vi m s trong bng 1 4. Ghi r s th sinh trn mnh giy ghim vo ming xp. 5. nh du [] vo ming ba xanh cho gio vin bit l bn lm xong 6. t cng trnh ca bn vo mt bn bn ch nh gi.

149

Hnh 1. M s ch cc phn ph ming ca chu chu 10.4. Xc nh tn cc b phn ca phn ph ming: Sau khi gii phu xong phn ph ming th sinh cn xc nh tn ca cc phn ph ming bng cch in m s cho vo bng di y. Phn ph ming nh du A B C D E F G M s cho tn ca phn ph ming

10.5. Xc nh chc nng ca cc phn ph ming: Th sinh s dng bng m s ch tn gi ca cc b phn ca phn ph ming in vo bng di nhm nu bt chc nng ca tng b phn: Chc nng s khi Nghin thc n Hot ng nh li Tc dng nh nh mi M cho tn ca phn ph ming

150

hnh thnh xoang ming

Bi 11.

Thc hnh gii phu con gin

11.1. Mu vt v dng c - Gin : 1 con - Khay m - 6 kim ghim cn trng - 8 kim ghim c mu ui kim Kim s 1 ui kim c mu Kim s 2 ui kim c mu xanh Kim s 3 ui kim c mu da cam Kim s 4 ui kim c mu en Kim s 5 ui kim c mu vng Kim s 6 ui kim c mu xanh l cy Kim s 7 ui kim c mu trng Kim s 8 ui kim c mu hng - Dao m - Panh - Ko dao m - Lam knh v lamel - Knh lp v nh sng - Nc 11.2. Cch tin hnh m:
1- Cho

nc vo khay m (mc nc cao khong 1,5 cm).

2-Ghim con gin xung khay m theo ng cch. Vic m gin c th tin hnh di knh lp. Dng ko m gin, bt u m t hu mn, tip n m dc theo hai bn hng cho n t ngc trc.
3- Nng

tm bng va ct ra khi thn v lt n sang bn.

151

4- Tm

ng tiu ho (c quan tiu ho) v ko n ra khi c th nhng

khng c ct n. Sau xc nh cc b phn v dng kim theo hng dn di y:

Kim s 1, cm ng vo diu (crop). Kim s 2 cm vo m (gizzard / proventriculus). Kim s 3 cm ng vo manh trng (rut tt) tip theo m: Kim s 4 cm ng vo d dy (rut gia). Kim s 5 cm ng vo cc ng Malpighi. Kim s 6 cm ng vo ng hu mn (rut gi) ( proctodaeum). Kim s 7 cm ng vo m m (lipit) no thn.

5-Ct mt mu kh qun v lm tiu bn bng cch t mu kh qun mng ln lam knh nh nc v ph lamen ln v iu chnh knh lp quan st. 6-Th nghim m gin phi kt thc trong thi gian ti a 40 pht. Mt ngi tr l s kim tra vic m gin ca bn. Khi kt thc cng vic m gin bn hy gi tay gi ngi tr l n. Ngi tr l v bn phi k vo t phiu nh. Mt gio s s kim tra li vic nh gi.

Bi 12. Thc hnh xc nh c im hnh thi ca ng vt

12.1. Mc tiu bi thc hnh ny nhm: nh gi nng lc lm tiu bn sinh hc ca cc th sinh nh gi kh nng s dng knh hin vi ca th sinh nh gi kh nng o c di knh hin vi ca th sinh nh gi kh nng s dng cc kt qa thu c di dng cng thc ton hc. 12.2. Mu vt v dng c: Trn bn ca mi th sinh u c cc knh lam, knh lamen, glycerin, nc, panh, trc vi vt knh, trc vi th knh ( c gn ln knh hin vi),
152

knh hin vi quang hc, my tnh v cc mu vt ca cc loi thuc lp gip xc. 12.3. Quan st cc c im hnh thi ca cc con vt v tr li cc cu hi: Cu 1. Ly 3 mu vt ny v lm tiu bn. Hy quan st tiu bn ca mnh di knh hin vi. Sau khi quan st hnh thi con vt, hy tr li cc cu hi sau:
1.1

Con vt ny c bao nhiu mt phc v bao nhiu mt n.

S lng mt phc:......... S lng mt n............ 1.2 S no nu hnh bn l cu trc chnh gip con vt di chuyn c trong nc? Tr li: ......... 1.3 Cu trc anten (ru) ca con vt (con daphnia): C bao nhiu t trn nhnh lng v nhnh bng ca 1 ru (anten)? S t ca nhnh lng ca anten :......... S t ca nhnh bng anten: ............ Tng s lng cng trn nhnh lng ca ru.. Tng s lng cng trn nhnh bng ca ru.. 1.4 Hy xc nh ming v hu mn ca con vt? Ming :...... Hu mn: ....... 1.5 Da vo cu trc ca cc chn v nhng b phn khc ca c th con vt ny, hy cho bit kiu cch kim n ca con vt (nh du X) vo la chn m mnh cho l ng. A. B. C. D. n cht thi thi ra Vt n tht C b phn lc ly thc n K sinh
153

Cu 2. Hy o chiu di tng s ca mi con vt (mu vt) bng trc vi th knh v vt knh ri in s liu vo ch trng.
A. Chiu B. Chiu C. Chiu D. Chiu

di tng s ca mu s 1 (L1): ...........mm di tng s ca mu s 2 (L2): ...........mm di tng s ca mu s3 (L3): ...........mm di trung bnh L3: = .......................... mm

LM = (L1 + L2 + L3) : 3 Cu 3. Hy tnh lnW v sinh khi ( W) bng cch p dng chiu di trung bnh ca c th (LM) m bn o c, gi tr lna v b (lna = 1.6729 v b = 2.6880) vo cng thc di y. ln W = lna + bln LM a)
b)

( lna = 1.6729 v b = 2.6880)

ln W: ......... ( 1 im) W: .............. g ( 1 im)

154

Bi 13. Tng quan gia hnh thi, chc nng v sinh thi mt s nhm cn trng Trong bi ny th sinh phi nghin cu mi tng quan gia hnh thi, chc nng v mi trng sinh thi mt s nhm cn trng.

13.1. Xc nh chc nng ca cc chn cn trng

13.1.1. Mu vt v dng c 1. 2. 3. Mt tm bng c 8 cn trng khc nhau Lp hai mt m Phin knh c keo c nh mu

13.1.2. Cch tin hnh xem mi con cn trng, hy ghim vo keo sp trn phin knh v a di lp hai mt. Di lp, hy thay i v tr, lt nghing, nga thy r cc c im di cc gc khc nhau. Cn trng c nh du t I VIII. Cc cn trng ny thuc cc b khc nhau v c chn trc v chn sau bin i ph hp vi chc nng c bit. Bng 13a bn di lit k cc chc nng c bit (M s A E) v bng 13b lit k cc bin i cn cho thc hin cc chc nng (M s a e). Hnh 5 gii thch cc thut ng dng cho bng 5b. Bng 13a. Chc nng ca chn M A B C D Chc nng o bi tm mi nhy i

Hnh 13.1. Thut ng ch cc b phn ca chn cn trng Bng 13b. Cc bin i ca cu trc chn M a b Bin i Chn dp c lng Chn c coxae hp, i c gai
155

c d

cng mt bng Chn ngn, to, c gai Chn di vi i c kho

Quan st tht cn thn cc mu cn trng ri in cu tr li vo bng trong t tr li nh bng bn di. i vi mi chc nng chn cn trng (A E), chn mt mu cn trng (I VIII) m c chn v kiu bin i (ae) Chc nng chn A. o bi B. tm mi C. Nhy D. i E. Bi Cn trng Bin i chn

13.2. Tng quan gia hnh thi bn ngoi v sinh thi ca hai ngoi k sinh B cht v chy l 2 ngoi k sinh ca ng vt c xng sng. Con chy l loi k sinh c ton b vng i trn vt ch. Con b cht khng k sinh ton b vng i trn mt vt ch. Mi loi u c nhng bin i hnh thi ph hp vi kiu dinh dng v ni c lin quan n vt ch. Bi ny xt n mt s cc c im hnh thi v quan h ca chng vi sinh hc cc loi cn trng ny. 13.2.1. Vt liu v dng c 1. Hai mu gn vo phin knh i) ii) b mo b g

2. Knh hin vi 13.2.2. Xc nh cc c im hnh thi Bng knh hin vi, quan st b mo v b g v xc nh xem cc c im trong bng di y c (+) hay khng c (-) trong mi mu
156

c im/bin i Thn dp lng bng mng bn chn c g hoc gai ging lc trn u Thn c lng cng Cc phn ph ming ko di Mt r Tr li cc cu hi:

B mo

B g

Cu 1. Trn c s cc quan st ca bn, t hp no di y cc c tnh l quan trng nht cho con k sinh sng ton b vng i trn vt ch ca n. A. B. C. D. E. Trng phn tn trn khp b lng vt ch; chn bin i bm Trng dnh cht vo lng vt ch; chn bin i nhy thn Trng phn tn trn khp b lng vt ch; chn bin i bm Trng dnh cht vo lng vt ch; chn bin i bm gi, Trng dnh cht vo lng vt ch; chn bin i nhy thn gi; thn dp lng bng; mt kp thoi ho/tiu bin dp lng bng; mt kp pht trin tt gi; thn dp bn; mt kp thoi ho/tiu bin thn dp lng bng; mt kp thoi ho/tiu bin dp bn; mt kp pht trin tt. Cu 2. T hp no cc c im c th thy nhiu nht con k sinh trng thnh sng ch bng mu ? A. B. C. Phn ph ming chch ht; khng c hm nhai; ng tiu ho Phn ph ming khng chch ht; khng c hm nhai; ng Phn ph ming chch ht; khng c hm nhai; ng tiu c vng c bit nghin; c bm c ht mu tiu ho khng b bin i nghin; c bm c ht mu ho;ng tiu ho khng b bin i nghin; c bm c ht mu
157

D.

Phn ph ming khng chch ht; khng c hm nhai; ng

tiu ho khng b bin i nghin; khng c bm c ht mu E. Phn ph ming chch ht; khng c hm nhai; ng tiu ho khng b bin i nghin; c bm c ht mu.

158

MT S BI THC HNH THEO NHM NGHIN CU KHOA HC

Bi 1. Phn tch kh nng thot hi nc ca thm thc vt S thot hi nc ca thm thc vt l mt trong nhng kh nng lm sch mi trng nc ca thc vt, hi nc c thot ra trong hot ng sng ca thc vt ch yu l nc sch. Do , vic phn tch kh nng thot hi nc ca thc vt l mt trong nhng cch xc nh kh nng x l nc ca thc vt. Thc hnh: Ly 1 ti nilon trong, ph ln thm thc vt (c din tch nht Cn ti nilon trc v sau khi ph ln thm thc vt Tnh s chnh lch v khi lng, t tnh ra kh nng thot Tin hnh phn tch vi t nht 3 thm thc vt khc nhau. Mi nh), trong thi gian 30 pht

hi nc ca thm thc vt cn phn tch thm thc vt c o vo 3 thi gian khc nhau (8 gi sng, 12 gi tra v 4 gi chiu) Bi 2. Phn tch sinh khi thc vt Sinh khi thc vt l mt trong nhng ch tiu tnh ton v kh nng tng trng ca thc vt trong cc cng trnh x l nc thi c dng thm thc vt (thc vt trn cn, hoc thc vt thy sinh). Vic phn tch sinh khi thc vt cn cho bit kh nng hp thu cht thi (ch yu l nitrogen v phosphore ha tan trong nc thi). Thc hnh: -

Ly thc vt (c, cy). o trng lng ti ca thc vt o trng lng kh bng cch sy trong t sy nhit 110 0C

trong 2 gi v lp li 3 n 5 ln cho n khi sinh khi thc vt khng cn gim trng lng. T tnh ra trng lng kh ca thc vt
159

Theo di kh nng tng trng lng ca thm thc vt trong thi Tin hnh th nghim vi 3 loi thc vt khc nhau

gian 1 thng. Bi 3. Phn tch kh nng phn hy rc thi trong iu kin k kh Phn tch kh nng t phn hy ca rc thi trong iu kin k kh c vai tr trong quan trng vic x l cht thi rn hu c v lm phn vi sinh t cht thi hu c. Vic phn tch kh nng phn hy ca rc thi trong phng th nghim c th cho bit ng hc ca cc qu trnh phn hy k kh rc thi v thi gian phn hy rc thi. Thc hnh: -

cht thi rn hu c (xc b rau, c) trong iu kin k kh Phn tch hm lng cht x, trc v sau khi Phn tch lng kh CO2 v CH4 sinh ra trong qu trnh Tin hnh th nghim vi 3 loi vt liu khc nhau v thi gian

theo di l 30 ngy Bi 4. Phn tch cht lng nc u vo v u ra ca m hnh t ngp nc nhn to M hnh t ngp nc nhn to l mt trong nhng m hnh c s dng rng ri x l nc thi, c bit l nc thi sinh hot. Trong m hnh t ngp nc nhn to, cc qu trnh lng, lc, cc qu trnh sinh hc din ra mt cch t nhin v ng b lm cho hiu sut x l nc tng cao, ng thi bin cht thi thnh sinh khi ca thc vt. y l mt trong nhng m hnh ng kn c vng tun hon vt cht v nng lng mt cch ti u nht. T qu trnh phn tch cht lng nc c th bit c hiu qu x l nc ca m hnh t ngp nc nhn to Thc hnh:
-

Vn hnh m hnh t ngp nc nhn to bng nc thi ly t

khu dn c.
160

Phn tch cht lng nc u vo (nc thi sinh hot) v u

ra ( c x l). Cc ch tiu c phn tch bao gm: COD, NH4+, PO43-

Xc nh hiu qu x l nc thi ca m hnh.

161

Ti liu tham kho 1. B GDT Ti liu bi dng pht trin chuyn mn cho gio vin trng THPT chuyn nm 2011 mn Sinh hc, nm 2011. 2. Campbell Reece 2008 Sinh hc, bn dch ca Nxb Gio dc, H Ni. nm 2011
3. W.D.

Phillips I.I. Chilton (1999), Sinh hc, Tp I + II, Nxb Gio Robert J.P. Debra E.P. Jane (2005), Cc phng php

dc, H Ni.
4. J.M.

dy hc hiu qu, Nxb Gio dc, H Ni.

5.

V Vn V (Tng ch bin), V c Lu (Ch bin), Nguyn

Nh Hin, Ng Vn Hng, Nguyn nh Quyn, Trn Qu Thng (2006), Sinh hc 10 nng cao, Nxb Gio dc, H ni.
6.

V Vn V (Tng ch bin), V c Lu (Ch bin), Nguyn

Nh Hin, Ng Vn Hng, Nguyn nh Quyn, Trn Qu Thng (2006), Sinh hc 10 nng cao - Sch gio vin, Nxb Gio dc, H ni.
7.

V Vn V (Tng ch bin), V c Lu (Ch bin), Nguyn

Nh Hin (ng ch bin), Trn Vn Kin, Nguyn Duy Minh, Nguyn Quang Vinh (2007), Sinh hc 11 nng cao, Nxb Gio dc, H ni.
8. Nguyn

Quang Vinh. Th nghim thc hnh hc 8 Nh xut bn (1977), Sinh l hc gii tr, Nxb Khoa hc v K thut

Gio dc 2005.
9. B.Xergeev

H Ni.
10.

http://sites.google.com/site/diendanchuyensinh David.r. Shaffer (1992), Developmental Psychology Childhood Joseph D.Novak, Alberto J.Canas (2008), The theory

B. Ti liu ting Anh

11.

and Adolescence (Second Edition), N.Y

12.

underlying Concept Maps and how to construct and use them, Institude for Human and Machine Cognition, Pensacola FL, 32502.
162

13.

B.Alberts et all.Molecular Biology of the Cell. 3rd ed, Garland Lam Peng Kwan, Beverley A Martin, 1999, Comprehensive

Publishing, Inc. New York & London, 1994.

14.

Biology. For O level science, Federal Publishing house.

163

THNG TIN V CC TC GI 1.GS.TS. V Vn V (Tiu ban bin son ti liu mn Sinh hc) Bin son: bi 7, bi 8 phn 2. Email: vuvanvu41@gmail.com Di ng: 0912145162 2.PGS.TS. Mai S Tun (Tiu ban bin son ti liu mn Sinh hc) Bin son: Phn 1 v bi 10 phn 2. Email: tuanmaisy@yahoo.com Di ng: 0913017097 3.ThS. L nh Tun (Tiu ban bin son ti liu mn Sinh hc) Bin son: bi 5, bi 6 phn 2. Email: letuansp@gmail.com Di ng: 0904107972 4.TS. Ng Vn Hng (Trng Tiu ban bin son ti liu mn Sinh hc) Bin son: Phn 1 v bi 1, bi 2, bi 9 phn 2. Email: nvhungthpt@moet.edu.vn Di ng: 0913201271 5.ThS. Nguyn Th Linh (Tiu ban bin son ti liu mn Sinh hc) Bin son: bi 3, bi 4 phn 2. Email: linh_tp3@yahoo.com Di ng: 0904107972

164