51

6
_____________________________________________________________________________________

AKAN SIVILARDAN OLUAN KUVVETLER

Sv aknn sonucu kuvvetin olutuu ok bilinen bir gzlemdir. rnek olarak, bizler bir yoldaki molozun su etkisiyle temizlerken bu etkiden yararlanmaktayz. Bu etki endstride yksek hzl svlar kullanlarak temizleme ve kabuk giderme amacyla kullanlmaktadr. Gerekte, sv basnc yeterince yksek olursa, oluumlar kuvvet kurmaz, kereste ve kayalar kesebilecek kadar byk olabilir. Btn bunlar svnn serbest pskrtlmesi (jet) ile g retilen rneklerdir. Bu svnn atmosfer basncnda yksek hzda gnderilmesi olarak sylenebilir. Burada g oluturulmaktadr. nk sv hz gn deiimine, bu yn deiimi de gcn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu blm, eitli durumlardaki bu kuvvetin hesaplanmasna tahsis edilmitir. Dier taraftan, kapal bir ortamdaki (rnek bir boru iindeki) svnn ak tamamen farkl kuvvetler oluturur. Bu ilave kuvvet borunun kontrol hacmi hz deiimine neden olmaz ancak basn deiimi oluturur. F = p.A olduundan herhangi bir basn deiimi ilave bir kuvvet olarak sonulanacaktr. Bylece, dzgn borudaki sv ak, boru boyunca basn deiimi varsa kuvvet oluturacaktr, sv hznda, ynnde ve iddetinde deime olmasa bile. Bu ekilde kapal bir sv ak durumunda kuvvet hesaplar basnta deime olduu gibi hzn ynne ve iddetine bal olarak olduka karmaktr. Sv olmas durumunda, svnn arlnn da hesaba katlmas dahi gereklidir. Bu blmde ilk olarak serbest sv akndaki hz deiimlerinin oluturduu kuvvetler dikkate alnacak, kapal svlarn daha karmak durumlardan sadece birka rnek verilecektir.

6.1 IMPULS-MOMENTUM ETL

Atmosferik basnta serbest sv seti, onun hznn iddetinde ve ynnde deimelere neden olmakta bir kuvvet oluturulmaktadr. Bu kuvvete neden olan etki ilk olarak Newton tarafndan tespit edildiinden onun ismiyle anlm ki o kuvvet bir cisim hzn deimesiyle deiir. Matematiksel olarak Newton eitlii; F = m.a

a=

u2 u1 olduundan; t

F=

m(u2 u1) m m = (u2 u1) ktlesel debi olduundan bylece ; t t t

F = m(u2 u1)

(6.1)

52

Burada;

F = kuvvet (N)

m = svnn ktlesel debisi (kg/s)

u2 = son hz (m/s) u1 = balang hz (m/s) Notlar: 1. 2. 6.1.deki denklemin sadece verilen ynde uygulanmas ok nemlidir. Bu eitlii kullanrken buna dikkat edilmelidir. 6.1.de verilen kuvvet, svdaki kuvvettir. Sv nesnesi zerindeki kuvvet eit iddette kar ynde bir tepki oluturur.

6.2 DZ DKEY BR LEVHADA SET DARBES

Bu durum ekil 6.1de gsterilmektedir.

ekil 6.1 Dikey dz bir levhada set darbesi

Pozitif x ve y ynleri geleneksel olarak gsterilmektedir.

F = m(u2 u1)

(6.1)

x ynnde: u1 = u, u2=0 sv darbeden sonra y ynnde hareket ettiinden x ynnde kuvvet yoktur. Y ynnde u1=0 ve ayrca u2=0 olur. nk sv darbesinden sonra sv pozitif ve negatif y ynnde ikiye ayrlarak sadeleir. Bylece y ynndeki kuvveti sfr olarak kabul edebiliriz.

53

rnek 6.1 Su bir memeden (lle) 5 kg/sde pskrtlmektedir. 25 mm apnda su seti dikey bir dubaya arpmaktadr. Levhaya gelen kuvvetin ynn ve iddetini hesaplaynz. zm: ekil 6.1den
m = 5kg / s u= 5x103 0,0252 x 4 =10,19m/ s
.

a) x ynnde u1 = 10,19 m/s ; u2 = 0 F = 5(0 10,19) = -50,9 N Negatif iareti akkan kuvvetin ynnn negatif olduunu gsterir. Bylece levhaya gelen kuvvet saa doru olduundan pozitiftir. Bylelikle levhaya gelen kuvvet = +50,9 N b) y ynnde; kuvvet sfrdr(6.2.ksmna baknz).

6.3 EK DZ PLAKADA SET DARBES

Bu durum ekil 6.2de gsterilmitir:

ekil 6.2 Eik bir dz levhada set darbesi

Buradaki durum olduka karmaktr. nk levha zerindeki sv darbesi eit olarak ayrlmamaktadr. Levhann eiminden svnn byk bir blmnn yukarya az bir blmnn aaya

54

gidecei aktr. Buna ramen, ortaya kan kuvvet levhaya paralel ynde olmadndan, sadece kuvvet levhann dikey normali ynnde oluur. ayet levhann eksenleri set huzmesiyle belli bir a yapyorsa, darbeden nceki ve sonraki hz normalleri ekil 6.3de gsterilmitir. Aka u1 = u.cos ; u2 levhaya paralel (hem levhann yukarsna, hem de aasna); bylece u 2 komponenti levha normaline gre sfrdr.

ekil 6.3 Levha normali zerinde set huzmesinin hz

rnek 6.2 rnek 6.1deki levhann normali set darbesine gre 300 al olsayd; a) Levhann normali ynndeki kuvvet

b) Levhann x ve y ynndeki kuvvetleri hesaplaynz. zm: rnek 6.1den;

m = 5 kg/s ; u = 10,19 m/s

a) Normal ynnde; u1 = u.cos = 10,19xcos30 = 8,825 m/s u2 = 0 Bylece; F=

m (u2 u1)

55

= 5 (0 8,825) = - 44,1 N Negatif iareti sv zerindeki kuvveti gsterdiinden levha zerine gelen kuvvet = +44,1 N olur (ekil 6.4e bakn). b) x ve y ynlerinde; levhann x ve y ynndeki kuvveti bulmak iin F kuvvetini bu ynlerdeki bileenlerine ayrmak gerekir. Fx = F.cos = 44,1.cos30 = 38,2 N Fy = -F.sin = -44,1.sin30 = -22,1 N

ekil 6.4

6.4 EK YZEYLERDE SET DARBES

Bir eik yzey durumunda, 6.1 eitlii kullanlarak kuvvet ayn yntem takip edilerek hesaplanr. Bununla birlikte, darbeden nce ve sonra hz iaretlerini dikkatle semek gerekir. Yntem ekil 6.3te gsterilmitir. rnek 6.3 Bir buhar seti 35 mm apndaki memeden 80 m/s hzda ve 2,3 m3/kg zgl hacimde pskrtlmektedir. Sabit trbin kanatlarna set darbesi ekil 6.5te gsterilmitir. Kanatlara gelen kuvvetin ynn ve iddetini kayplar ihmal ederek hesaplaynz. zm: lk olarak ktlesel debi

m hesaplanr.

56

ekil 6.5

m =A .u . m= =
.

(5.3.) v v( g l h c ) = e z a im

1 (1.2.)

1 .A .u v

1 0 0 52 , 3 . . .8 0 2.3 4

=0 0 3 k / s , 35 g

x ynnde; u1 = 80m/s Srtnmeyi ihmal ettiimizden u2nin iddeti ayndr. Buna ramen, x ynndeki hz eleman negatif iaret alr, bylece onu geriye doru etkiler(sol tarafa). Bylece; u2 = -80.cos300 = -69,3 m/s 6.1. formlnden; F=

m (u2 u1)

= 0,035(-69,3 80) = -5 N y ynnde; u1 = 0 (dikey ynde) u2 = -80.sin300 (yine negatiftir. nk bu eleman geriye doru etkilidir) = -40 m/s F = 0,0335 (-40-0) = -1,34 N Bileke kuvvet;

57

Bu kuvvet sv zerindeki x ve y ynndeki kuvvetlerden ekil 6.6daki gibi hesaplanr.

ekil 6.6 as yle bulunur; tan = 1,34/15 = 150 ve

Fx = cos Fr

Fr =

Fx 5 = = 5,18N cos cos15

Bylece kanatlara gelen kuvvet 5,18 N iddetindedir ve sa yukar doru yatayla 150 a ile etki eder.

6.5 HAREKETL KANAT

Kanatlar set ynnde hareket ettiinde, bu yntem biraz deierek aynen uygulanr. u2 ve u1 bal kanat hzlar hesaplanr ve bal ak debisini kullanmak gerekir. ayet kanatlar sete doru ise ktlesel debiler ve hzlar ilave edilerek bulunabilir, ayet kanatlar setten uzaklayorsa kartma yapmak gerekir. Bu yntem rnek 6.4te gsterilmitir. rnek 6.4 rnek 6.1de verilen levha iin levhaya gelen kuvveti u durumlar iin hesaplaynz: a) Levha setten 4 m/s uzaklamakta

b) Levha sete doru 4 m/s yaklamaktadr. zm: rnek 6.1den yararlanarak u = 10,19 m/s hesaplanr. ekil 6.7den levhann hzn u3 olarak yerine konur.

58

ekil 6.7

Bize sadece x ynndeki kuvvet gerekli olduundan y ynndeki kuvvetler her iki durumda sfr alnr. a) u1(bal) = u u3 = 10,19 4 = 6,19 m/s

m bal) = A.u1 =103. ( . .

u2(bal) = 0 F (x ynnde) =

0,0252 .6,19 = 3 04kg / s , 4

m (u2 u1)

= 3,04 (0 6,19) = -18,8 N (sv zerinde) Levha zerindeki kuvvet 18,8 N sa yne dorudur. b) u1(bal) = u + u3 = 10,19 + 4 = 14,19 m/s

m bal) = A.u1 =103. ( . .

u2(bal) = 0 F (x ynnde) =

0,0252 .1419 = 6,97kg / s , 4

m (u2 u1)

= 6,97 (0 14,19) = -98,8 N (sv zerinde) Levha zerindeki kuvvet 98,8 N sa yne dorudur.

59

6.6 SER HALDEK HAREKETL KANATLAR

Bu durum ekil 6.8de gsterilmitir. Bu sistem impuls=etkili trbin olarak bilinir. Bir tekerlek zerine ok sayda eik kanatlar yerletirilerek su kullanlrsa, trbin pelton ark olarak bilinir.

ekil 6.8 Etkili trbin

Trbin kuvvet ve g hesaplamalar bal ktlesel debi yerine memeden kan akkann mutlak ktlesel debi kullanlmas dnda tamamen ayndr. Buna ramen bal hz yine kullanlr. Bu yntem rnek 6.5te gsterilmitir. rnek 6.5 Bir Pelton ark memesi 35 mm apnda ve 50m/s hznda su seti oluturmaktadr. Kanat biimleri ekil 6.9daki gibi 25 m/s hzla hareket etmektedir. Srtnmenin kanatlar zerindeki ak hzn %5 azalttn kabul edelim.

60

ekil 6.9

zm: lk olarak ktlesel debiyi (mutlak) hesaplayalm.

m = A.u =103. . .

0,0352 .50 = 481kg / s , 4

Kanatlar sadece x ynndeki kuvvetleri hesaplamamz iin tasarlanmtr. y ynndeki kanatlar sfrdr. x ynndeki bal hz; u1 = u u3 = 50 25 = 25 m/s u2 = -0,95u1.cos300 (burada 0,95 ile arpyoruz. nk kanatlar zerinde %5 hz kayb vardr ve kanatlar geriye doru eik olduundan iareti negatiftir.) u2 = -0,95.25.cos300 = -20,57 m/s x ynndeki kuvvet (sv zerindeki); F=

m (u2 u1) = 48,1(-20,57 25)N

= -2,192 kN Bylelikle kanatlar zerindeki kuvvet 2,192 kNdur. G = kuvvet . hz olduundan; P = F.u3 = 2,192.25 = 54,8 kwtr.

61

6.7 KAPALI SIVILAR

Svnn giri ve knn her ikisi de kapal olduundan, sv eleman zerindeki basnc kapsayan kuvvet kanlmazdr. Kapal svnn arl nemli ise, bu hesap iine dahil edilmelidir. Svnn arl sadece y ynndeki kuvveti etkiler. Sv arlnn hesaba alnmad durumlarda, sonra hesaplanan y kuvveti arla benzer veya kar ynde olmasna gre sv arl eklenir veya kartlr. rnek 6.6 ekil 6.10da gsterilen meme, 30 L/s suyu boaltmaktadr. Meme giriindeki basn 800 kPa ise, meme kndaki basn 50 kPa olmas durumunda memedeki kuvveti hesaplaynz.

ekil 6.10

zm: Bize sadece x ynndeki kuvvet gereklidir. nk y ynndeki sv arln ihmal ediyoruz. x ynnde sv zerinde aktif olan kuvvetler; p1.A1 p2.A2+F (6.1) bantsndan; p1.A1 p2.A2+F =

m (u2 u1)
; ; A2 = . u2 = 0,032 = 0,707 103 m2 . 4 = 42 4m/ s ,

A1 = . u1 =

0,0452 =159.103 m2 , 4 =18 9m/ s ,

30.103 159.103 ,

30.103 0,707 103 .

Yerine konulursa;

62

800.103 x 1,59.10-3 50.103 x 0,707.10-3 + F = 30(42,4 18,9) F = -532 N (ak zerinde) veya F = +532 N (meme zerinde) bylece etki bizim beklediimiz gibi saa dorudur.

rnek 6.7 rnek 6.6daki problemi boru yukarya doru 300 eilmi durumda x ve y ynndeki kuvvetleri hesaplaynz.

ekil 6.11 zm: x ynndeki (6.1.) u ekle gelir; p1.A1 p2.A2.cos300 + F = yerine konulursa; 800 x 1,59 50 x 0,707 x cos300 + F = 30(42,4.cos300 18,9) F = -707 N (sv zerinde) F = +707 N (meme zerinde) saa doru. 6.1. denklemi y ynnde; 0 p2.A2.sin300 + F = yerine konulursa; -50 x 0,707 x sin300 + F = 30(42,4.sin300) F = +654 N (sv zerinde)
0 m (u2.sin30 0)

. 0 m (u2.cos30 u1)

63

F = -654 N (meme zerinde) aa doru.

BLM LE LGL PROBLEMLER

Btn bu problemlerde setin yatay olarak ve aksi bir durum olmadka x ynnde saa doru hareket ettii kabul edilecektir. 6.1 Su bir memeden 8 kg/s debide akmaktadr. Su seti 30 mm apnda ve darbe dikey duvara dorudur. Duvar zerine yatay ynde gelen kuvvetleri hesaplaynz. 90,5 N 6.2 20 mm apnda bir su seti dikey olarak 25 m/s hzla yukarya doru pskrtlrken yarm kre eklinde kaba darbe yapmaktadr. (Su 1800 olarak yansmaktadr.) Srtnme ihmal edilerek, kaba gelen kuvveti hesaplaynz. 393 N 6.3 Problem 6.2de kaptan ayrlan sudaki hz kayb %10 kabul edilirse kaba gelen kuvvet ne olurdu? 373 N 6.4 Kesiti 50mmx10mm olan bir su setini dikey olarak 900 al bir sabit eimli kanat ynlendiriyor. Su hz 20m/s olarak sabit kabul ediliyor. Kanata gelen yatay kuvveti ve kanata gelen bileke kuvvetin iddetini ve ynnn hesaplaynz. 200 N ; 283 N ; 450 alt tarafa 6.5 50 mm apndaki bir ya seti 30 m/s hzla dzeye gre 30 0 saat ibresi ynnde dz eik levhaya darbe yapmaktadr. ayet yan bal younluu 0,92 ise; a) Levhaya gelen normal kuvveti

b) Levha zerindeki paralel ve sete dik ynden gelen kuvvetleri hesaplaynz. a) 1,41 kN ; b) 1,22 kN ; 704 N 6.6 80 mm apndaki bir su seti 20m/s darbe ile aa doru 1200 a saptran eimli bir kanata arpmaktadr. Srtnme ihmal edilirse; a) Kanata gelen yatay kuvveti

b) Kanata gelen dikey kuvveti c) Kanata gelen bileke kuvveti (iddet ve yn) hesaplaynz. a) 3,02 kN ; b) 1,74 kN ; 300 aa doru 6.7 50 mm apndaki su seti 18 m/s hzla ona dikey ynde yerletirilmi daire eklindeki levhaya arpmaktadr. Levhaya gelen kuvveti aadaki durumlar iin hesaplaynz. a) Levha sabit

b) Levha setten 6 m/s hzla uzaklayor

64

c)

Levha sete 6 m/s hzla yaklayor a) 636 N ; b) 283 N ; c) 1,13 kN

6.8 Problem 6,5teki levha 10 m/s hzla setten uzaklamas durumunda; a) Levhaya gelen normal kuvveti

b) Levhaya gelen gc hesaplaynz. a) 626 N ; b) 5,42 kW 6.9 50 mm apndaki su seti 18 m/s hzla dikeyle saat ibresi ynnde 250 a yapan bir eik levhaya arpmaktadr. Levhaya gelen normal kuvveti hesaplaynz. ayet levha su setinden 4,5 m/s hzla uzaklasayd, levhaya gelen normal kuvveti ve gc hesaplaynz. 577 N ; 324 N ; 1,32 kW 6.10 Problem 6.6y seri haldeki kanatlardan oluan ve 10 m/s kresel hzla dnen bir ark iin; arka gelen gc hesaplaynz. 15,1 kw 6.11 Bir Pelton Trbinin kepeleri 10 kg/s debide ve 60m/s hzdaki suyu 1600 bir a ile saptrmaktadr. Srtnmeyi ihmal ederek tekerlee gelen gc, hzlar 0dan 60m/sye 10m/s admlarla (aralklarla) hesaplaynz. Bu noktalar bir grafik zerinde izen ve en byk gcn teker hznn, set hznn yars olduunda olutuunu gsteriniz (Not: Bu daima geerlidir). 0 ; 9,7kw ; 15,5kw ; 17,5kw ; 15,5kw ; 9,7kw ; 0 6.12 Bal younluu 0,92 olan bir ya ap 200 mm hz 6m/s olan yatay bir boru boyunca akmaktadr. Boru giriindeki basn 200 kPa ve ktaki basn 150 kPadr. Borudaki kuvveti hesaplaynz ve bunun akkandan boruya nasl iletildiini bulunuz. 1,57 kN 6.13 ap 250 mm olan yatay bir boru dikey olarak bir bkme sahiptir. Su 10 m/s hzla boru iinden akmaktadr. Bkmn giriindeki basn 50 kPa ve ktaki 45 kPadr. Bkme gelen kuvveti hesaplaynz. a) Yatay ynde

b) Dikey ynde c) Bileke kuvveti (iddet ve yn) a) 7,36 kN ; b) 7,12 kN ; c) 10,2 kN ve 440 ada 6.14 Yatay bir memenin giri ap 50 mm, k ap 40 mmdir. Meme giriteki basn 550 kPa ve ktaki basn 50 kPadr. ktaki su hz 40 m/s hzla akmakta iken memeye gelen itme kuvvetini hesaplaynz. 293 N 6.15 6.14te verilen problemde meme dikey olarak 450 aaya bklseydi, memeye gelen yatay, dikey ve bileke kuvveti hesaplaynz.

65

901 N ; 1,47 kN ; 1,72 kN ve 58,40 yukar doru