93

9
_____________________________________________________________________________________

AKIKAN GC

9.1 ENERJ VE G (P)

Enerji ve g arasndaki iliki, enerjinin depolanabilmesi, gcn ise depolanmamasdr. G sadece enerji transfer edildiinde anlaml olur ve gerekte g transfer edilen enerjinin lmdr(zamana bal). Enerji N.m veya J birimine sahip olduundan g J/s veya W (watt) birimindedir.

rnek 9.1 Bir makineden 600J i retmesi istenmitir. Bu i iin gerekli gc aadaki durumlar iin bulunuz. a) Bir dakikada

b) Bir saniyede c) Bir milisaniyede

zm: G = /Zaman olduundan a) P = 600/60 = 10 W

b) P = 600/1 = 600 W c) P = 600/0,001 = 600 kW

9.2 AKIKAN GC VE BASMA YKSEKL ARASINDAK LK

Bernoulli eitliinden (8.1) alnan her bir basma ykseklii terimi ktle ve yer ekim ivmesine blnerek enerji terimi elde edilir. Basma ykseklii = enerji/m.g Bylelikle sv basncnn birim arlktaki aklarn enerjisini temsil ettiini grmekteyiz. Tersine olarak enerji, akkann basma ykseklii ile akkann arl arplarak bulunur. Enerji = H.m.g G birim zamanda transfer olan enerji olduundan; P = H.m.g/t

94

m/t =

m (ktlesel debi) olduundan

P=
. m .g.H (genel durum)

(9.1)

Bu, akkan gc (P) ile ak ykseklii (H) arasnda olduka nemli bir bantdr. Kelimelerle ifade etmek gerekirse akkan gc ktlesel debi, basma ykseklii ve yerekim ivmesi arpmna eittir. Burada;

m = ktlesel debi (kg/s)

g = yerekim ivmesi (m/s2) H = akkann basma ykseklii (m) Bunlar 9.1 formlnde yerine konulursa; P = kgs-1 x ms-2 x m = kgms-2 x ms-1 Fakat Newton N = kgms-2 P = Nms-1 = J/s = W Bylelikle (9.1) boyut olarak g birimiyle (P) ayndr. m, g ve H yukardaki birimlerde olduundan W birimine sahiptir.

9.3 AKIKAN GC LE BASIN YKSEKL DEM

Bir sv yatayda deimeyen bir apl borudan aktnda, hz ve potansiyel ykseklikler sfrdr. Bylece akkan gc, tamamen basn yksekliindeki deiime baldr. Bu durumda 9.1 eitlii deitirilerek aadaki gibi kullanlabilir. P=

m .g.H (9.1.)

Fakat basn ykseklii

h = p P= P =H g .

mg p . . g .
.

m.p P=

fakat

. m = . V ( V = hacimsel debi)

95

P = p. V (basn yksekliinin oluturduu g)

(9.2)

rnek 9.2 Bir pompa yatay bir borudan 20 L/s debide salamuray (BY=1,08) 5 kW gle transfer etmektedir. Akkan yksekliindeki art hesaplaynz ve akkan yksekliinin artacan tespit ediniz. zm: Hacimsel debi; V = 20 L/s = 20.10-3 m3/s Younluk; = 1,08.103 kg/m3 Ktlesel debi;
3 -3 m = . V = 1,08.10 x 20.10 = 21,6 kg/s

9.1 eitliinden; P = m.g.H H =

P mg
.

5.103 = 23 6m , 216.9,81 ,

Boru yatayda olduundan potansiyel ykseklik deiimi olmaz. Ayn zamanda boru ap deimediinden pompadan nce ve sonra hz sabit olduundan hz ykseklii deiimi de olmaz. Bylece basma artnn hepsi basn yksekliinde olmak zorundadr.

rnek 9.3 9.2de verilen rnekte pompa giriindeki basn 20 kPa olsayd, pompadan sonraki borudaki basnc hesaplaynz. zm: rnek 9.2de pompann neden olduu basn ykseklii art 23,6m olarak hesaplanmtr. imdi basn ykseklii hp = P/ .g P = .g.hp P = 1,08.103 x 9,81 x 23,6 P = 250 kPa Pompadan sonraki basn = 250 + 20 = 270 kPa B sonu 9.2 eitlii kullanlarak da elde edilebilir:
P = p V olduundan . p= P V
. .

5.103 20.103

= 250kPa

96

Daha nce bulunduu gibi pompa boyunca basn art 250 kPadr.

9.4 AKIKAN GC LE HIZ YKSEKL DEM

Baz durumlarda akkan gc, akkann hz yksekliinden kaynaklanabilir. ok yaygn bir durum atmosferik basnta serbest akkan setinin olumasdr: Burada potansiyel veya basn ykseklii deiimi yoktur, bylece setin gc tamamen hz ykseklii cinsindendir(kinetik enerji).

imdi hz ykseklii hv =
.

u2 =H 2g

Ktlesel debi P=
.

m =u.A.

m .g.H olduundan;

P = u.A. .g(u2/2g) P = .A.u3 (hz yksekliinin neden olduu g) (9.3)

Burada bir sv setinin gcnn, hzn kp ile deitiini grmekteyiz. Gcn akkan hznn artmasyla artmaktadr.

rnek 9.4 100mm apnda, 800m/s hzda ses st bir su setinin teorik gcn hesaplaynz (retim iin gereken). zm: 9.3 eitliinden; P = .A.u3 P = .103. .(0,12/4).8003 (W) P = 2010 MW Bu rnek g knn iki byk elektrik santraline bedel olduunu gstermektedir!

9.5 AKIKAN GC LE POTANSYEL YKSEKLK DEM

Baz davranlarda akkan gc, tamamen potansiyel ykseklie benzeyebilir; rnek olarak bir sv aralarnda ykseklik fark olan bir tanktan dierine pompalanabilir veya tersine olarak yksek tanktan aaya akan sv ile trbin iletilebilir. Bu durumlarda tankta atmosferik basnta ise basn ykseklii

97

deimez ve yine tanklardaki sv seviyesi deimiyorsa hz ykseklii de sfr kabul edilir. Bylece akkan gc tamamen potansiyel ykseklik deiimine benzetilebilir. ayet iki tank arasnda seviye fark h ise sonra H = h ve 9.1 forml P=

m .g.h (akkan basncnn potansiyel basn cinsinden ifadesi) (9.4)

rnek 9.5 Bir pompa 3m ykseklikteki suyu 11m ykseklikteki dier bir tanka 20 L/s debi ile basmaktadr. Pompadan akkana verilen teorik gc hesaplaynz. zm: h = 11 3 = 8m ; 9.4. eitliinden; P=

m = 20 kg/s

m .g.h

P = 20.9,81.8 (w) P = 1,57 kW

9.6 VERM ( )
Gerek bir sv transfer edilirken kayplar oluur. Bu kayplar; mekanik kayplardan ve salmastralardan ve akkann ideal olmamasndan kaynaklanan sv srtnmesinden oluurlar. Sonu olarak bu kayplar, pompa ile baslan sv gcnn (akkan gc) daima mile verilen giri gcnden dk olmasna neden olur. Bir trbin iin (akkan gc ile mil gc yer deitirir) mil gc daima akkan gcnden dktr. Biz verim tanmlarn ve dnm ilemlerini aadaki gibi yapabiliriz:
= akkan gc (pompa sistemi) giri gc k gc (trbin gc) akkan gc

(9.5)

(9.6)

rnek 9.6 rnek 9.5te verilen pompann toplam verimi %60 olduuna gre pompa giri gc hesaplaynz.

98

zm:
= a a g c k kn g iri g c a a g c k kn 15 , 7 = =2 6 k , 2 w 06 ,

g iri g c =

rnek 9.7 Bir Pelton trbinini arkna atmosferik basntaki gelen su setinin hz 36m/s ve debisi 2 kg/sdir. Kepelere gelen kuvvet 70 N, ark ap 1200mm ve dn hz 240 d/d olmas durumunda trbin verimini hesaplaynz. zm:
A a k kn
.

gc ;

P =m.g H . H= u2 (h y k e li z s k i 2 g
. .

P =m.g . T r in b

u2 m.u2 23 2 . 6 = = = ,2 6 k 1 9 w 2 g 2 2

g c =T.w 2 . .N 20 4 =7 .0 6 2 0 , . . = ,0 6 k 1 5 w 6 0 6 0

=F.r.w =F.r. t r in ) = ( b

g c k 10 6 , 5 = =%8 ,5 1 a a k kn gc 12 6 , 9

9.7 AKIKAN GC: GENEL DURUM

imdiye dek g hesaplamalarnda sadece basn ykseklii, hz veya potansiyel yksekliini kapsayan durumlar incelenmitir. Buna ramen pompa veya trbinleri kapsayan uygulamalarda bu basma yksekliinin ikisi veya birlikte kullanlarak Bernoulli eitliinde hafif bir kayma veya hata oluur. Bu durum ekil 9.1de gsterilmitir. Bu pompa 1 ve 2 referans noktalarn kapsamaktadr. Pompa olmakszn Bernoulli eitliini (ideal akkanlar iin) uygularsak;
2 p1 u1 p u2 + + h1 = 2 + 2 + h2 .g 2g .g 2g

Pompa bu denkleme eklenirse (2) noktasna pompann basma ykseklii nedeniyle artaca ok aktr. Bylelikle Bernoulli denklemi pompay da kapsadnda aadaki gibi olur;
2 p1 u1 p u2 + + h1 + H1 = 2 + 2 + h2 (ideal akkan) .g 2g .g 2g

(9.7)

99

ekil 9.1 Eimli bir pompada akkan devresi

Burada H = pompann ilave basma ykseklii = P/

. m .g (P = pompann ilave akkan gc)

Bir trbin durumunda, (2) taraf trbinde uzaklatrlan basma yksekliinden daha az olmak zorundadr. Bylelikle sol tarafa ekleneceine aradan karlr. Bir trbin durumunda (2)deki basma ykseklii, H basma yksekliinden daha kk olduunda, 9.2 eitliinde toplam basma kayplar (H2) kartlr. Bu basma kayplar teriminin etkisi, (1) ile (2) arasnda pompalanmas gereken akkan gc ihtiyacn arttrr. Alternatif olarak (2) noktasnda verilen bir akkan gcnn basnc idealden daha az olabilir. nk basma kayplar vardr. 9.2 eitlii, bylelikle yeniden dzenlenir ve basma kayplar denkleminin sa tarafna eklenir. Bu aada eitlik 9.8de gsterilmitir ve imdi gerek svlar iin Bernoulli eitliinin bu en genel biimi uygular.
2 p1 u1 p u2 + + h1 + H1 = 2 + 2 + h2 + H 2 (gerek svlar) .g 2g .g 2g

(9.8)

rnek 9.8 ekil 9.1de grlen bir pompa sistemi 30 L/s debide suyu pompalamak iin kullanlyor. Aadaki bilgiler verilmektedir:

100

1 Basn (kPa) Boru ap (mm) Ykseklik (m) 25 100 3

2 80 75 9

Verim %60 ise pompa basncn, aadaki durumlarda hesaplaynz. a) 1 ve 2 arasndaki kayplar ihmal ederek

b) 1 ve 2 arasndaki basma kayb 6m ise zm:

V 30 103 . u1 = = = 3,82 / s m A1 0,12 . 4 V 30 103 . u2 = = = 6,79 / s m 2 A2 0,075 . 4

a) Kayplar ihmal edilirse 9.7 eitlii kullanlabilir.
p1 u2 p u2 + 1 +h1 +H1 = 2 + 2 +h2 g . 2 g g . 2 g 2 .1 3 5 0 1 3.9 8 0 , 1 + 38 2 , 2 8 .1 3 0 0 67 2 , 9 +3+H1 = + +9 3 2.9 8 , 1 , 1 1 .9 8 0 , 1 2.9 8
.

2 5 +0 7 +3+H 1 =81 +2 3 +9 , 5 , 4 , 5 , 5 H1 =1 ,2m 3

H=P/ P=

. m .g olduundan; .

m .g.H = 30.9,81.13,2 = 3,88 kW bu pompann akkan gcdr.

Pompa verimi;
= a k n g c k a g iri g c a k n g c k a 38 , 8 = =6 4 k , 7 w 06 ,

g iri g c =

b) Kayplar ieren Bernoulli eitliini kullanacaz. Bununla birlikte btn terimler ayn olduundan sadece farkl olan basn kayplar terimi eklenmelidir ki pompa onu karlasn. H = 13,2 + 6 = 19,2m

101

P = 30.9,81.19,2 = 5,65 kW Giri gc = 5,65/0,6 = 9,42 kW

9.8 ZET
Daha nce grdmz 9.1 eitliini, akkan gcnn sz konusu olduu btn durumlarda kullanabiliriz. P=

m .g.H

Genel durumda, toplam basma ykseklii H, basn ykseklii, hz ykseklii, statik yksekliin ve basma kayplarnn deimesiyle deiecektir ve Bernoulli denkleminin genel formu 9.8 eitlii kullanlabilecektir. ayet basn kayplar dikkate alnmyorsa basma kayplar terimi grnmez ve 9.7 forml kullanlr. Dier birok durumlarda basitletirme yaplarak eitlikler ksaltlr. Sadece basn ykseklii, hz ykseklii veya potansiyel ykseklii sz konusu olduu durumlarda 9.2, 9.3 veya 9.4 eitlikleri kullanlabilir.

BLM LE LGL PROBLEMLER

9.1 Bir pompa yatay bir boru akarsu ile 8 kW akkan gc transfer etmektedir. ayet su debisi 40L/s ise akkan basmasndaki ykseltiyi hesaplaynz ve bu ykselmenin hangi biimde olduunu belirleyiniz. 20,4m (basn ykseklii) 9.2 9.1de verilen problemde pompa giriindeki basn 10 kPa olsayd pompa kndaki basnc hesaplaynz. Ayrca pompa giri gcnn 12,6kW olmas durumunda pompa verimini hesaplaynz. 190 kPa ; %63,5 9.3 Yatay borudan 5 L/s debide ya (BY=0,9) pompalanmaktadr. Pompa giriindeki basn 5kPa ve ktaki basn 120 kPa.s a) Akkan giri gcn b) Pompa verimi %70 olmas halinde pompa giri gcn c) Ya hz 5m/s iin boru apn c) Ya viskozitesi 0,08 Pa.s ise Reynolds saysn hesaplaynz. a) 625W ; b) 893W ; c) 35,7 ; d) 2000 9.4 Bir hidrolik motor yatay niform apl bir boruda 5,5 MPa ya giri basnc ile almaktadr. ayet k basnc 500 kPa ise, 5kW motor k gc iin gereken ya debisini kg/d cinsinden hesaplaynz. Verimi %70 ve yan bal younluunu 0,9 olarak kabul ediniz. 77,1 kg/d

102

9.5 300m/s hzda 1,5mm apnda bir su seti kereste kesimi iin kullanlmaktadr. Set akkan gcn belirleyiniz. ayet pompa verimi %40 ise pompa giri gcn hesaplaynz. 23,9 kW ; 59,6 kW 9.6 40mm apl ve 50m/s hzl bir su seti bir Pelton trbinini altrmaktadr. a) Trbinin teorik maksimum k gcn

b) Verim %82 kabul edildiinde gerek k gcn c) Kepelerin yrnge ap 1,4m se maksimum verim iin tekerlein dairesel hzn d/d olarak hesaplaynz. a) 78,5kW ; b) 64,4kW ; c)341d/d 9.7 Bir Pelton trbini bir tanktan 20 kg/s su boaltmaktadr. a) Meme set hz 40m/s iin teorik su seviyesini

b) Setin akkan gcn c) Kepelere 720 N kuvvet gelmesi durumunda trbin verimini hesaplaynz. Tekerlek yarap 1,3m ve dnme hz 280 d/d. a) 81,5m ; b) 16kW ; c) %85,8 9.8 Bir trbin aralarnda 5m ykseklik fark olan iki gl arasnda almaktadr. Su debisi 25 kg/s iin en byk gc (kaypsz) hesaplaynz. Ayrca sistemin toplam verimi %60 olmas durumunda gerek gc hesaplaynz. 1,23 kW ; 736 W 9.9 Bir pompa bal younluu 0,75 olan svy 8 kg/s debi ile ak tanktan kapal tanka basmaktadr. Ak tanktaki su seviyesi referans noktasndan 2,8m yksekte, kapal tank ise 5,3m yksekliktedir. a) Kapal tankn atmosfere ak olmas halinde gerekli teorik (kaypsz) gc

b) Kapal tank 120 kPa basn altnda olmas halinde gerekli (kaypsz) gc c) Kapal tank 120 kPa basnta ve basn kayplar 9m olmas halinde gerek gc hesaplaynz. a) 196 W ; b) 1,48 kW ; c) 2,18 kW 9.10 30 kPa buhar basnc altndaki bir tanktan 50 L/s debide ya (BY=0,9) pompalanmaktadr. Pompa basma hattna 100mm apl boru balanmtr ve pompa yaa 5 kW akkan gc uygulamaktadr. Basma hatt tanktan 8m yksekte olmas halinde, bu hattaki gstergedeki teorik basnc (kaypsz) hesaplaynz. Ayrca, tank ile gsterge arasndaki basn kayplar 3m olmas halinde gstergenin gerek basncn hesaplaynz. 41,2 kPa ; 14,7 kPa 9.11 Deniz suyu (BY=1,08) pompalayan bir sistemin emme hattnn ap 1200mm ve debisi 180 L/sdir. Pompadan 2m alttaki emme hattna yerletirilmi basn gstergesi 15 kPa basn

103

gstermektedir. Pompann basma hatt ap 150mm ve pompadan 3m yksekte yerletirilen bir gsterge 120 kPa gstermektedir. Pompa giri gcn verimi %60 olmas halinde belirleyin; a) Kayplar ihmal ederek

b) ki gsterge arasnda 5m kayp olmas halinde a) 67,9 kW ; b) 83,8 kW