104

10
_____________________________________________________________________________________

SIVI AKI CHAZLARI

10.1 BORULAR VE KANALLAR

Boru ve kanallar akkan tamak iin kullanlan ii bo olan uzun hatlardr. Onlar bir sistemden akkan ilettii iin iletkenler olarak da bilinirler. Kanallar, boyutlar ile karlatrldklarnda ince duvarldrlar ver bylelikle sadece dk basnc gazlarn (genellikle hava) naklinde kullanlrlar. Onlar normalde levha metalden kare, dikdrtgen veya yuvarlak kesitle retilirler. Borular svlarn ve yksek basnl gazlarn tanmasnda kullanlr. Onlar ok kesitlerde retilebilmelerine ramen aadaki sebeplerden dolay en yaygn olarak dairesel kesitte retilirler: 1. 2. 3. Dairesel kesit en byk kesit-ap orann verir ve bylece verilen akkan tahliyesinde kayplar en kktr. Verilen bir alan ve cidar kalnl iin dairesel kesit en byk dayanma sahiptir(keler olmadndan) Dairesel kesit, gerekten ktle retim tekniklerini sunar ve bylece en ekonomik retim imkann verir.

Orijinal olarak borular ergitilerek dvlr fakat bu yntem gnmzde yalnzca yer alt borular ve olduka byk metal borular iin kullanlr. Hassas bir dkm yntemi santrifj dkm olup i kalp (z) gerektirmemektedir ve bu yntem byk metal borular ve beton borularn retiminde kullanlmaktadr. Dikisiz metal borular, kzgn bir ula delinirler ve boru apn ve cidar kalnln drmek amacyla ekme ilemi ska kullanlr (Mannesman ilemi). Bu borular bal olarak pahaldr ve cidar kalnlnn son kontrol olduka zordur, bylece onlarn yerine daha sonraki yllarda dikili ve ekstrzyonla retilmi borular yaygnlatrlmtr. Dikili borular dnen bir dz levha metalin dnen bir elektrotla kaynatlmasyla retilir ve tarlama ska yaplr. stenen boyutlara getirilir. Balangta kaynak phe uyandrd ve yksek basn uygulamalarnda dikisiz borular tercih edildi. Gnmz kontrol yntemlerinin gelimesiyle, ultrasonik ve hidrostatik testler bu zorluu ortadan kaldrd ve dk maliyetli kesin cidar(tam) ll bu borular geni bir kullanm alanna sahip olmulardr. Demir olmayan borular ve kk borular genellikle scak ekstrzyonla retilir. Bu yntemle dikisiz boru, sonradan ekme ile istenen ap ve cidar kalnlna getirilir. Olduka byk apl borular sklkla souk ekillendirme ile elik levhalar kaynaklanarak retilirler. Borularn daha geni seimi retildii malzemelere gre yaplabilir.

105

Demir Metaller: Dkme demir, karbon elikleri, alaml elikler ve paslanmaz elikler. Demir D Metaller: Bakr, pirin, alimnyum, kurun vb. Metal D Malzemeler: Emaye, cam, beton, asbest-imento, plastik vb. Alternatif olarak, korozyon direnci, gerilme ve yzey parlakl gibi istenen bir dizi zellikler iin kompozit malzemeler kullanlmaktadr. rnek olarak, elik borular galvanizle kaplanarak veya elik borularn ii ve d plastikle kaplanarak kullanlr. Borularn tipi kullanld zel uygulamalara baldr: 1. 2. 3. 4. 5. Tanacak akkann tipi, akkan ile boru malzemesi arasndaki kimyasal reaksiyon eilimi. evresel ortamn zellii ve onun boru malzemesini andrma veya korozyona uratma eilimi. Proses veya endstrinin doas rnek olarak yiyecek ve iecek endstrisinde malzeme ve parlaklnda zel kstlklar vardr. nk kirlenme problemleri oluturur. Borunun kullanlabilecei basn ve scaklk etkili olmaktadr. Fiyata, borunun bakm masraflar ve muhtemel mr dahil edilmelidir.

Balangta borular i ap ve cidar kalnl ile tanmlanyorken, fakat sonra d ap ve cidar kalnl onun yerine geti, apn nominal ls oldu. Bu son l undan dolay nemlidir. nk btn boru balant elemanlar ve valfleri borularn d apna monte edilirler. Avustralyada standart nominal boru aplar 8mmden 150mm delik apna kadar deimektedir(13,5mm-165,1mm). Boru cidar kalnlklar verilen bir d ap iin olarak drt ana gruba ayrlr; ince, orta, kaln ve olduka kaln(soutucu akkan).

10.2 BORU BALANTILARI

ki boru arasnda kalc balant, boru fzyon yntemleri ile yaplabilir. Benzer apl metal borular, kaynak az (yivi) alarak kaynatlabilir veya lehimlenebilir. Benzer apl plastik borular plastik yaptrc kullanlarak yaptrlabilirler. Bununla birlikte, uzun plastik borularda yaptrma gerektiinde bunlarn bir ucu dierinin zerine geecek ekilde geni olarak retilir. Orta boyutlu plastik borularn balantsndan her iki borunun da takld (nyon)veya manon kullanmak gerekir. Metal borularn yerinde kaynakla birletirilmesi genelde, byk apl ve uzun borular dnda pratik deildir. nk eitli mhendislik uygulamalar iin dar ortamlarda kaynak dikilerinin testi zor olmaktadr. Ayrca kalc kaynakl balantlar, sklkla tamir amacyla sklmesi gerektiinden buna izin vermezler. Bylelikle birok mhendislik uygulamalarnda dili veya cvatal balantlar kullanlr. En yaygnlarndan biri dili birletirme veya manon kullanm olup borunun kesik ucuna d alr ve diler arasndaki szdrmazlk iin szdrmazlk macunu veya bant kullanlr. Dier bir alternatif yntem ekil 10.1de gsterilen dili veya kaynakl boru flan kullanmdr. Flanlarn birleimi birbirine cvatalarla yaplr ve ortasna szdrmazlk contas konulur. Uzun boru balantlarnda scaklk deimelerine dikkate alnr ve sklkla daralma ve genilemelere tedbir almak gerekir. Bu, boru hatt zerinde genleme paralar, esnek boru biimleri( eklinde) kullanlarak salanabilir.

106

ekil 10.1 Tipik kaynakl flan

10.3 BORU BALANTI ELEMANLARI

Birok boru balant eleman mevcut olmakla birlikte en yaygnlar birletirme (nyon), dirsek, te ve redksiyondur. Boru balant elemannn balama yntemi kullanlacak boruya gre deiir. elik boru balantlar genellikle vidal olarak; bakr borulara lehimli ve plastik borulara yaptrma yntemi ile balanrlar. Birletirme (nyon) Birletirme veya manon daha nce 10.2de tartld zere iki eit apl borunun birbirine balant iin kullanlr. Dirsek veya U Dirsek veya U borularn ynnn deitirmek iin kullanlr. Standart yn deitiriciler unlardr: 1800(U), 900(standart dirsek), 450(yarm dirsek). Bunlar ekil 10.2de gsterilmektedir.

ekil 10.2 Dirsek veya U a) U

b) 900 dirsek

c) Yarm dirsek

Standart yn deitiriciler kendi aralarnda erilik yarapna gre kapal, orta kavisli veya uzun kavisli, erilik yarap byk olanlarn kullanlmas basn kayplarn en aza indirir. Te Te bir boruya bir kol eklemek iin kullanlr. Standart Te ekil 10.3te gsterilmitir fakat birok deiik tipleri mevcuttur. Bunlar, 450 al kol hattn ve orijinal yne gre aralarnda 45 0 a bulunan Y

107

balantsn da kapsar. Genellikle bir ap deiim kademesi mevcuttur. Ayrlan kol ana hat ile ayn apta veya daha kk apta olabilirler.

ekil 10.3 Te

Redksiyon Redksiyon paras, birletirme parasndan farkl olarak farkl aplardaki borularn birletirilmesinde kullanlr. Redksiyon paras bylelikle akkann balantya gre ak ynne bal olarak geniletici veya daraltc grevi yapar. Bu bakmdan enteresan bir not, redksiyonda kesit deiimi ok ani olmadka basn kayplar kk olmaktadr, fakat kademeli a deiimi olmadka kayplar daha byk kesit deimesinde, (Tablo 11.1deki kademeli genileme ve daralmaya bakn) daha fazla olmaktadr.

10.4 VALFLER (VANALAR)

Valf (vana) terimi akkanlar mekaniinde u ilevleri yapan cihaz anlamndadr. 1. 2. Ama/kapama ilevi Ksma ilevi (ak debisini kstlar veya kontrol eder)

Genel tanmlamaya gre, ksma ilevi yapabilen bir vana tamamen kslarak kapal konumda amakapama ilevini de yapabilirler. Bununla birlikte tersi doru deildir ve ama-kapama yapmak zere tasarlanan vanalar asla ksma amal kullanlamazlar. Akkan mantk devreleri gibi baz durumlarda ama-kapama vanalar mandall alter gibi alrlar, nk onlar yalnzca tamamen ak veya tamamen kapal konumda alrlar(bir aydnlatma anahtarndaki gibi) valfler akkan sistemlerinde ok geni kullanma sahip olduklarndan, ok sayda vana reticisi vardr ve ok farkl tiplerde valfler bulunmaktadr. zel uygulamalar iin bir vanann seiminde aadaki faktrler gz nne alnmaldr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Gerekli iler (ama-kapama veya ksma) Ama kuvveti ve onun nasl uygulanaca (elle veya uzakta kontrol) Akkann zellikleri (sv veya gaz, viskozite, korozyon ve kum gibi andrc paracklar ihtiva edebilmesi) Akkann scakl ve basnc lem veya endstrinin zellikleri (doas) evrenin zellikleri Valfin fiyat, mmkn olacak tamir masraflar ve valfin mr de buna eklenmesi gerekir.

108

imdi ok yaygn olan valflerin ana tipleri tartlacaktr.

Srgl (Siber) Vana Srgl vana ekil 10.4te gsterildii gibi, bir klavuz iin de aa veya yukar doru hareket eden bir kapya (srg) sahiptir. Onun srg kenarlar tamamen kapal konumda szdrmazlk salanmas iin tasarlanmtr.

ekil 10.4 Srgl (iber) vana

Doru hat dzenlemesi olduundan, srgl vanalar tam ak konumda olduka dk basn kayplarna neden olmaktadr. Bu nedenden ve bal olarak ucuz olmalarndan dolay srgl vanalar akkan devrelerinin yaltmnda yaygn olarak kullanlr. Onlar geni bir boyut kademesinde temin edilebilir. rnek olarak bronz srgl vanalarn boyutlar 6mmden 80 mm (nominal ap) ve dkme demir vanalar 40 mmden 600 mmye kadardr. Srgl vanalar tamamen ak veya tamamen kapal konumda kullanlrlar ve pratikte srgl vanalarn ksma amal kullanlmasndan kanmak gerekir, nk kap atrdayacandan valfe zarar verir.

Stop Vana Stop vana ekil 10.5te gsterildii gibi elle ksma kontrol gereken ak devrelerinde srgl vana gibi yaygn bir vanadr.

109

ekil 10.5 Stop vana

Valfin tasarmnda akkan iki keskin yn deiimine maruz kalndndan ayn apl srgl vanaya gre ak konumda basn kayplar daha yksektir. Buna ramen stop vana tamamen ak ve tamamen kapal konumlar arasnda orta bir konumda kullanlabilir ve bylece ksma iin de yaygn olarak kullanlabilir. Standart boyutlar 8mmden 175mmye (nominal apa) kadar mevcuttur.

neli Vana Stop vana akkan aknda hassas bir kontrol salamaz(zellikle yksek basnlarda). nk diskteki kk bir ykselti ak alannda nemli bir arta neden olur. ayet ak debilerinde hassas kontrol gerekiyorsa (rnek olarak lme cihazlar, reglatrler, cihaz panelleri, gsterge hatlar) bir ineli valf kullanlabilir. Bu valf adeta stop vanann kademeli daralmasndan ziyade konik bir sete sahip olan gibidir. Bylelikle, valf aldnda ak kesiti yava yava artar ve bu sayede ak kontrolnn hassas kontrol baarlr. neli valf boyunca basma kayplar olduka yksektir ve boyutlar bal olmak kktr, 8mmden 15mmye (nominal ap) kadar olup standart boyut kademesi de mevcuttur.

110

Diyaframl Vana u ana kadar bahsedilen valflerden hibiri andrc paracklar ieren akkanlar iin uygun deildir. nk anma ve izilme kanlmazdr. ayet andrc paracklar mevcutsa, diyaframl vana 1750C scaklklara kadar kullanldr.

ekil 10.6 Diyaframl valf

ekil 10.6da diyaframl bir vana kullanlm olup valf setinde szdrmazl salamak zere sentetik kauuk diyafram kullanlr. Diyaframn esnek olmas, onun iinde kat paracklar olsa bile szdrmazl salamasna imkan verir. Tekrar aldnda, paracklar tekrar hatta geerler ve diyafram ve valf setine kalc zarar vermezler. Diyaframl vana ksma iin kullanlabilecei gibi ama-kapama kontrolnde kullanlr ve stop vanaya gre daha dk basn kayplarna sahiptir.

Kresel Vana Kresel vana kademeli daralan kesitin farkl bir eidi olarak ii tamamen delinmi bir kapak kullanr ki o 900 dnerek tamamen alr. Kademeli daralan kapak yerine kresel vana bir delik kresel vana kullanr. Kaaklara kar kre yuvasnda anmay dengeleyecek yay yklemeli bir szdrmazlk eleman kullanlr. Valf hzl alr, hem ksma hem de ama-kapama kontrol yapar. Tam ak konumda akkann yn deimediinden basn kayplar ok dk olmaktadr.

111

Kelebek Vana Kelebek vana alma ynnden kresel vanaya benzer ve sadece eyrek tur dndrerek tamamen amak mmkndr. Esnek bir szdrmazlk kullanlr ve bylelikle diyaframl valfte olduu gibi iinde andrc paracklar bulunan svlar iin uygundur. Valf bal olarak ucuzdur ve kontrol iin pnmatik, hidrolik veya elektrik g operatrleri kullanlr. Valfin ana dezavantaj sadece dk basn ve scaklklara uygun olmas ve tamamen kapal konumda tutmak iin srekli kuvvet gerektirmesidir. ek Valfler ek valfler akkan aknn tek ynde geiinin saland akkan devrelerinde kullanlr. Bu valfler akkan doru ynde aktnda otomatik olarak alr ve ters ynde ak eilimi olutuunda otomatik olarak kapanr. ayet bir akkan devresinde pompa giriine yerletirilirse ek valf pompa durduunda basn kayplarn da nler.

ekil 10.7 Salncak ek valf

ek valflerin birok tipi vardr. ekil 10.7de ok bilinen salncak ek valf grlmektedir. Bu vana herhangi bir konumda alrken en dk ak kaybn verir(tamamen ak konum). nk mafsall salncak disk yolu atnda sv yolu dz dorultuda devam eder. Dier tip ek valfler, bilyal ek valf ve kaldrmal disk tipidir. Her ikisi de salncakl ek valften daha yksek basn kayplarna neden olur. nk ak yolu daha karmaktr.

Beslemeli (Klapeli) Valfler Besleme valfi adndan da anlalaca gibi bir boru hattnn tank veya depo gibi giriine veya besleme hattna balanrlar. Onlar aslnda ek valf (klape) tasarmnda yaplacak akkann tanka geri akn nlerler ve ayrca pompann almaya hazr olmasn salarlar. Besleme valfleri, ek valflerde olduu gibi salncak tipi, bilyal ve kaldrmal disk tipinde retilirler. Giri ksmna normalde bir filtre konularak sv hattna parack madde girii engellenir.

112

10.5 FLTRELER VE PSLK TUTUCULAR

Filtreler ve pislik tutucular hem sv hem gaz akkan hatlarnda sklkla kullanlr. Onlarn ilevi parack maddeyi uzaklatrmaktr. Pislik tutucular daha kaba paracklar, filtreler ise daha ince paracklar uzaklatrmada kullanlr. Filtrelere en kk boyutlu paracklar tutmaya uygun ekilde kademelendirilmitir ve ok hassas filtreler hava skntsndan bakteri ve duman dahi tutarlar. Bununla birlikte gerekenden daha hassas filtre kullanlmamal nk filtre daha abuk tkanr ve yksek basn kayb oluturur. Filtrelerin baz tipleri ters ynde akkan temizlenebilir, bu ilem ters ykama olarak bilinir. Dier tip filtreler temizlenecek ekilde tasarlanmlardr ve basn dmesi fazla olduunda filtre eleman deitirilir. Pislik tutucular genellikle temizlenebilir olarak tasarlanrlar. Gerektiinde filtre eleman sklerek ykanr. Filtredeki basn dmesi izlenebilsin diye filtrelerin giri ve kna gsterge balanmas iyi bir uygulamadr.

10.6 DEPOLAMA TANKLARI VE BASINLI KAPLAR

Birok sv devreleri depolama tanklarn ve tanklar ierir. Birok tipleri ve tasarmlar olmasna ramen be ana balkta snflandrlabilir; depolama tanklar; basnl kaplar, dalga tanklar, balk tanklar ve akmlatrler.

Depolama Tanklar Bunlar birincil olarak su tanklar ve yakt tanklar gibi dk basnlardaki svlar depolamak iin kullanlr. Onlara genellikle bir tahliye delii taklarak tank basncnn atmosfer basncnn zerine kmas engellenir ve takn kolayca dolmas ve boalmas salanr. Basn dk olduundan, depolama tanklar bal olarak levha metal ve fiberglas gibi hafif malzemelerden imal edilir.

Basnl Kaplar Bir depolama tanknn sv basnc nemli olduunda basnl tank olarak bilinir ve hem svlar ve hem de gazlar iin kullanlr. Patlama tehlikesi nedeniyle basnl kaplar ynetmeliklere uygun olarak tasarlanr ve periyodik kontrolleri Makine Mhendisleri Odasnca yaplr. Ayrca emniyetli tasarm basnc aldnda akkan tahliye eden emniyet valfleri taklr.

Dalga Tanklar Dalga tanklar ounlukla sv hatlarna sv hattndaki basn dalgalanmalarn absorbe etmek iin yerletirilir. Dalga tank alkantl ak durumlarn bal olarak kararl hale getirebilir.

Balk Tanklar Bir balk tank bir dalga tankna benzer fakat tanktan sonraki ak dalgalanmas yerine tanktan nceki akn sabit basnta kalmas gereken ak devrelerinde kullanlrlar.

113

Akmlatrler Akmlatrler (alc) dalga tanklar ve balk tanklar ile ayn grevi yaparlar, ancak yksek basnlar altnda alan hidrolik devrelerde kullanlrlar.

10.7 GSTERGELER VE CHAZLAR

Sv devrelerinde ok yaygn olarak kullanlan gsterge ve cihazlar svnn basncn, scakln, seriye u debisi lmek iin bulunurlar. Basn Sv basnc bir anlamda piezometreler ve manometreler ile llebilir(3.blme baknz). Fakat endstride daha dorudan lme yapmak iin basn gstergeleri kullanlr. Basn gstergeleri eik bir borunun oval ksmna monte edilir (burdon tp). Ona basn uygulandnda gerilme eilimi gsterir. Borunun bir taraf sabit ve dier taraf hareketi byterek kalibre edilmi skala zerinde dner bir ibreye aktarrlar. Gsterge atmosfer artlarnda sfr okunacak ekilde ayarlanr ve bylece basn atmosfer st (gsterge basnc) olarak llr. Bir basn gstergesi bir akkan sistemine balanrken aadaki noktalara dikkat etmek gerekir: 1. Gsterge doru basn kademesine sahip olmal. rnek olarak svnn lme kademesi 0-100 kPa fakat basn dalgalanmalar 200 kPa olduundan 0-1 Mpa gsterge ok kaba bir lm verir. Buna ramen 0-100 kPa gsterge basn ykselmeleri karsnda kalc olarak zarar grecektir. Bylelikle 0-250 kPa gsterge bu uygulama iin en iyisi olacaktr. Akkann zellii ve scakl gz nne alnmaldr. Baz akkanlar gsterge malzemesiyle reaksiyona girerler ve derecede yksek veya dk scaklklar gstergede kalc arzalara yol aabilir. Gsterge hat iine dorudan dili balant ile balanmamaldr. Bunun yerine ana hat ile gsterge arasnda gsterge hatt bulunmaldr. Bu hatta bir yaltm valfi taklmak ana hat kapatlmadan gsterge test ve bakm iin sklebilir. Gsterge hatt, ana hatta dikey olarak yerletirilmeli, ayet al ekilde balanrsa akan akkann hz basncn hatal llmesine neden olur.

2.

3.

ekil 10.8 Bir Burdon tpl basn gstergesinin almas

114

Scaklk Akkan scakl, svl termometre ana hatta iyi balanarak llebilir. Bununla birlikte termometreler krlgandr ve gstergelerinin okunmalar kolay deildir. Bylelikle birok uygulamalarda scaklk gstergeleri tercih edilirler. En yaygn tip scaklk gstergelerinde akkan doldurulmu bir kuyruk basn gstergesine balanr ve basn-scaklk ilikisi ile kalibre edilir. Scaklkla akkann buhar basn artar ve bu etki gstergeyi harekete geirir. Alternatif olarak, voltmetre ile kalibre edilmi bir termokupl da taklabilir. Termokupl bir borunun dna balanabilir ve uzak bir konumdan okuma yaplabilir, fakat termokupl ve elektrik ler scaklk gstergesi kadar kuvvetli deildir ve ok eimli endstriye uygulamalarda zarar grrler.

Seviye Bir tanktaki sv seviyesi ayet tank aksa alt ve st deliklere balanan bir cam borudan dorudan gzlenebilir. Alternatif olarak saydam bir boru tanktan dar uzatlarak sv seviyesini gsterebilir veya seviye ubua balanarak periyodik olarak ubuk karlp kontrol edilerek seviye okunabilir. Yukardaki yntemler pratik olmadndan bir seviye gstergesi kullanlabilir. Tank atmosferik basnta ise en basit seviye gstergesi olarak tanktan altna basn gstergesi balanabilir. Gsterge basntan ziyade seviye veya derinlie gre kalibre edilir. ayet tank basnl ise bu yntem tank basncndaki deimelerden hatal olarak etkilenecektir. Bu durumda bir amandral valf kullanlr ve bu valf seviye deimelerini elektriksel olarak dntrsn diye bir reostaya balanr ve bu diren deiimi tanktaki seviye deiimine uygun olarak kalibre edilir ve denetlenir.

Ak Debisi Sv ak debisini lmek iin birok cihaz mevcuttur. Bunlardan biri deplasmanmetre olup (evsel su veya gaz gibi) akan akkann hacmini kaydeder. ayet okumalar bilinen bir zaman aralnda alnrsa ortalama ak debisi hesaplanabilir. Basit ve etkili bir cihaz, ekil 10.9da gsterildii gibi ak bir kanaldaki ak debisini lmemize yarayan Ve entii veya dikdrtgen entik tir.

ekil 10.9 Ve entii

115

entiin sv ykseklii ak debisine orantldr ve entik h sv ykseklii ak debisine orantldr ve entik bylece ak debisiyle dorudan kalibre edilebilir. Muhtemelen ok yaygn ak debisi ler cihaz rotametre dir ki o yukar doru konik olarak genileyen amandral bir cam tip olup ekil 10.10da gsterilmitir. amandrann ykseklii ak debisine baldr ve bylelikle amandrann konumu dorudan okunabilir. Rotametreler hem gazlar hem de svlar iin kullanlmasna ramen sadece verilen bir akkan durumu iin hassas olarak kalibre edildiinden farkl akkanlar ve basnc-scakl verilen snrlarn dna kan akkanlar iin kullanlamazlar. klimlendirme almalarnda bir kanaldaki veya bir menfezdeki hava ak debisi iin genellikle personeli anamometre ile llr. Bu cihaz basit bir pervanenin bir devir sayacna balanm eklidir. Verilen bir zaman periyodunda okunan devir says ortalama hz verir bylece debi hesaplanabilir. Kanal veya menfezdeki hz dalm merkezden dar doru deieceinden ortalama hz ve debiyi alabilmek iin apraz lm yaplr.

ekil 10.10 Rotametre

10.8 PTOT TP
Sv veya gazlarda hz lm iin en basit ve kullanl bir cihaz pitot tpdr. Pitot tp bir kanal veya borudaki ak halinde kullanlabildii gibi svnn sabit olduu zerindeki nesnenin hareketli olduu durumlarda da kullanlabilir(bir bot veya airkraft zerinde). Pitot tp lmleri borunun konumuna bal olarak greceli hz ler ve ayet bir kesitteki hz deiiyorsa (boru veya kanaldaki gibi) ortalama hz almak iin apraz lm gerekir. Pitot tpnn alma prensibi ekil 10.11 yardmyla anlalabilir.

116

teki boru akkannn yoluna dorudan bakar, dtaki boru ise ak ynne dik olan deliklere sahiptir. Dtaki boru bylelikle sadece statik basnc hisseder, iteki boru ise hem statik hem de hz basncn hisseder. Statik ve dinamik basn kollar arasndaki fark akkann hz basncna eittir.
hp = u2 veya u = 2g 2ghp

deal artlardaki bir delikten akan serbest aktaki olduu gibi Torielli eitliinin (8.2) ayn biimine sahiptir. Kesin olabilmesi iin, hz katsays (Cu) eklenmelidir:
u =C u 2g p h

(10.1)

Pratikte Cu aksi geerli olmadka 1e eit alnr. Fark basn yksekliinin hp metre biriminde olmas gerekir.

ekil 10.11 Pitot tp

hp =
Burada P1-P2 = ( i g)gh basn farkn verir.

P P2 1 .g

rnek 10.1 Bir pitot tp 36 km/h hzla denizde (BY=1,08) seyahat etmektedir. Hz katsays 0,96 olmas durumunda deniz yzeyindeki dinamik basnc hesaplaynz.

117

zm:

36 .10 3 =10 m / s 60 .60 10 .1 eitli i en 36 km / h = u = Cu ve h p = 2 gh p P1 P2 (bas as yksekli ) g fakat p 2 = 0 ( deniz yzeyinde statik kod ) 2 P1 g

u = Cu

10 = 0,96

2 P1 1080 p1 = 58 ,6 kPa

rnek 10.2 ekil 10.1deki gibi bir pitot tp bir ya (BY=0,8) borusunun merkezine yerletirilmitir. Kollar arasndaki seviye fark cval manometrede 76mm gsteriliyorsa hz katsays 0,97 olmas halinde boru merkezindeki hz hesaplaynz. zm: h = 76mm = 0,076m (ya)

hp =

P1 P2 ve 3.1' den P1 P2 = ( i ) gh g

h p = i 1h 13 ,6.10 3 hp = 0,8.10 3 1.0,076 h p =1,216 m u = Cu 2 gh p u = 0,97 2.9,81 .1,216 u = 4,74 m / s

10.9 VENTUR VE ORFSMETRELER

Akkan debisinin lmnde yaygn bir yntem venturi tp veya orifis gibi akkan kstlayarak ak hatt giriindeki ve boazdaki basn fark llr. Bu basn fark ak debisini hesaplamakta kullanlr. Venturi borusu Blm 8.4te incelenmiti ve ekil 8.2de gsterilmiti. Venturi giriindeki ve boazndaki basn farklarn ekil 10.12deki gibi basn gstergeleri veya diferansiyel manometre yardmyla okumak gerekir.

118

ekil 10.12 Venturimetre Orifismetre, venturimetre ile ayn prensiple alr ve venturi tp yerine sv akn kstlamak iin delikli bir levha kullanr. Bunun avantaj deliin apnn abuk ve kolayca deitirebilmelidir, fakat dezavantaj venturi tpne gre basn kayplarnn fazla olmasdr. Her iki cihazn teorisi benzerdir ve Bernoulli eitlii ve sreklilik denkleminin uygulanmasn gerektirir. Yataydaki ak durumunun ideal olduunu farz ederek;
P u2 P u2 1 + 1 = 2 + 2 (B rn lli e e ou itlii , h1 = h2) g 2g g 2g
2 u2 u1 P P2 2 = 1 = hp (B asn fa rk y kse kli ) i g g 2 u2 = 2g p + u1 h 2

Sreklilikten;

119

u1A1 = u2A 2 A u1 = u2 2 A 1 Yerine konursa; u2 2 A = 2ghp + u2 2 2 A1

2

A u21 2 2 A 1 u2 =

= 2gh p
2

2ghp A 1 2 A 1

D ; ebi V = u1A1 = u2A 2 olduundan unu yazabiliri z; V = A2

. .

2ghp A 1 2 A 1
2

Bu ideal debidir. Gerek debiyi bulmak iin bu deere debi katsays eklemek gereken, bylelikle debi u ekilde hesaplanabilir;

V = Cd.A 2

2ghp A 1 2 A 1
2

(10.2)

Yine pitot tpnde olduu gibi hp akkan akndaki metre cinsinden basn yksekliidir. Bu ekilde;

hp =

P P2 1 ve diferansiyel manometre kullanlyorsa; .g

P1-P2 = ( i g)gh 10.2. eitlii hem venturimetrelere ve hem de orifismetrelere uygulanr. Venturimetrede debi katsays ak debisine bal olarak artar ve 0,8 il 0,98 deiir. Orifismetrede ise onun en yksek art noktas dk debide 0,94 olur ve ak debisi arttka 0,6ya kadar der. Bu yksek hzlarda orifismetredeki basn kayplarnn daha yksek olduunu gsterir(zellikle yksek hzlarda). 10.2. eitliini pratik bir duruma uygulayabilmek iin bundan dolay bir iterasyon (yaklam) prosedr ile Cd hesaplanmal, 10.2.de debiyi bulmak iin kullanlmaldr. Sonra yeni Cd deeri iin kalibrasyon erisi kullanlmaldr. Bu prosedr V nn baarl sonularna ulancaya kadar istenen hassasiyet derecesi ok fazla deitirilmeden tekrarlanr.
.

120

Bu kitapta problem zmek amalandndan Cd deeri verilmitir.

rnek 10.3 Delik ap 75 mm olan orifismetre 150 mm apndaki bir boru hattna tesis edilmitir. Su aktnda orifismetreye balanan bir diferansiyel cval manometrede 160 mm ykseklik fark okunmaktadr. Debi katsays 0,8 alnmas halinde ak debisini hesaplaynz. zm:

hp =

P1 P2 ve P1 P2 = i 1gh g g

h p = i 1h g Bu durumda ;

i = 13,6.10 3 kg / m 3 (cv ) = 10 3 kg / m 3 ( su ) h p = (13,6 1).0,160 = 2,016 m

Ayr yr A2 1 1 = (2 = 1 oldu lduu ) A1 4 2 2 gh p A 1 2 A1 0,075 2 4
2

10 .2. eitli i kullanal u ; V = Cu . A2

.

yerine konulursa ;

V = 0,8 . .

2.9,81 .2,016 1 1 4
2

(m 3 / s)

V = 23 L / s

BLM LE LGL PROBLEMLER

10.1 Bir akkann iletiminde dairesel kesitin avantajlarn sralaynz. Ayrca dairesel kesit dndakilerden avantajlarna rnekler verin ve sizin nedenlerinizi aklaynz. 10.2 Herhangi bir akkan tesisatnda kullanlacak boru tipinin seiminde dikkat edilmesi gereken faktrleri sralaynz. 10.3 elik borularn balant yntemlerine rnek gsteriniz ve her bir yntemin bal avantaj ve dezavantajlarn aklaynz. 10.4 Aadaki vanalarn basit bir emasn iziniz ve avantaj ve dezavantajlarn gsteriniz. a) Srgl vana b) Stop vana c) neli vana

121

d) Diyaframl vana

e) Kresel vana f) Kelebek vana

10.5 zel bir akkan tesisatnda kullanlacak vana tipinin seilmesinde gz nnde bulundurulacak faktrleri gsteriniz. 10.6 Bir Burdon tp emasn iziniz ve alma yntemini aklaynz. 10.7 zel bir akkan tesisatnda kullanlacak gsterge tipinin seilmesinde gaz nne alnacak faktrler nelerdir? Ayrca bir basn gstergesinin bir boru hattna doru balantsn basit bir izimle gsteriniz. 10.8 Bir boruda akmakta olan akkann scakln lmek iin yntem tanmlaynz. Herbir yntemin bal olarak avantaj ve dezavantajlarn gsteriniz. 10.9 Bir diferansiyel manometre ile balanm bir pitot tpnn basit bir emasn iziniz. Cihazn almasn, hangi durumlarda kullanldn ve onun avantaj ve dezavantajlarn tanmlaynz. 10.10 Bir pitot tp bir gl suyu zerinde 42 km/h hzla ilerlemektedir. Hz katsays 0,95 olmas durumunda kollar arasndaki dinamik basnc hesaplaynz. 75,4 kPa 10.11 Bir pitot tp kullanlan su hz lmnde balanan diferansiyel manometre 46mm gstermektedir. Hz katsaysn 0,97 kabul ederek su hzn hesaplaynz. Cvann bal younluu (kullanlan gsterge svs) 13,6dr. 3,27 m/s 10.12 Bir kanalnn merkezine hava hzn lmek zere pitot tp balanmtr ve diferansiyel sulu manometreden 15 mm okunmaktadr. Hz katsaysn 0,95, hava younluunu 1,25 kg/m3 kabul ederek hava hzn hesaplaynz. ayet kamalk kesiti 400mmx400mm olsayd ve en byk hz ortalama hzn 1,25 kat olsayd kanaldan geen hacimsel ve ktlesel debiyi hesaplaynz. 1,46 m/s ; 1,86 m3/s ; 2,33 kg/s 10.13 Bir venturimetre ve orifismetrenin almasn izimlerle aklaynz. Ayrca birbirlerinin avantaj ve dezavantajlarn sralaynz. 10.14 Bir venturimetre 200 mm apnda bir boruya monte edilmitir ve boaz ap 150 mmdir. Giri basnc 250 kPa ve boaz basnc 160 kPa, borudan bal younluu 0,8 olan bir ya akmaktadr. Debi katsays 0,92 olmas durumunda hacimsel ve ktlesel debiyi hesaplaynz. 0,295 m3/s ; 236 kg/s 10.15 Boaz ap 200 mm olan bir venturimetre 350 mm apl su nakil hattna balanmtr. GML ile boaz ap arasna balanan cval bir diferansiyel manometre 145 mm gstermektedir. Debi katsays 0,85 olmas halinde unlar hesaplaynz; a) Ak debisi m3/s

b) Giri basnc 45 kPa olmas halinde boaz basnc c) Boazdaki ortalama hz

d) Borudaki ortalama hz a) 0,169 m3/s ; b) 20,1 kPa ; c) 5,38 m/s ; d) 1,76 m/s