DH LSG

VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 7 : NHÖÕNG TRIEÀU -ÑAÏI ÑAÀU -TIEÂN
VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN SÖÛ - ÑÒA VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM
Phuï traùch : Giaùo-sö Traàn Gia-Phuïng
TIEÁT 7 NHÖÕNG TRIEÀU-ÑAÏI ÑAÀU TIEÂN

I.- NHAØ NGOÂ (939-965)
1.- Treân ñöôøng ñoäc laäp
Söï kieän doïn ñöôøng cho vieäc Ngoâ Quyeàn giaønh ñoäc laäp laø cuoäc cöôùp chính quyeàn cuûa Khuùc Thöøa
Duï. Nguyeân vaøo naêm 892 (nhaâm tyù), Chu Toaøn Duïc sang laøm tieát ñoä söù thay Taêng Coån. Naêm 905 (aát
söûu), Toaøn Duïc bò chính em cuûa mình laø Chu Toaøn Trung, luùc ñoù laø quan ñaàu trieàu nhaø Ñöôøng, caát chöùc vaø
ñöa Ñoäc Coâ Toån qua thay, nhöng oâng naày cuõng choáng vôùi Toaøn Trung neân laïi bò haï chöùc ñeán noãi phaûi töï
vaän.
Trong luùc tình theá chöa ngaõ nguû thì Khuùc Thöøa Duï xuaát hieän. Khuùc laø moät hoï lôùn laâu ñôøi ôû Hoàng
Chaâu (Haûi Döông).(1) Thöøa Duï tính tình khoan hoøa, hay thöông ngöôøi, ñöôïc daân chuùng tin caån. Nhaân cô
hoäi Trung Hoa chöa cöû ñöôïc tieát ñoä söù môùi, oâng ñaõ taùo baïo nhaân danh laø haøo tröôûng moät xöù taïi ñòa phöông
coå Vieät, khoâng caàn chôø ñôïi yù kieán cuûa trieàu ñình Trung Hoa, töï xöng laøm tieát ñoä söù vaø naém laáy chính
quyeàn Giao Chaâu naêm 905 (aát söûu), roài môùi xin nhaø Ñöôøng chuaån y. Luùc ñoù trieàu ñình Trung Hoa ñang
laâm vaøo caûnh roái loaïn. Vua Ñöôøng Chieâu Tuyeân (trò vì 904-907) ñaønh thöøa nhaän chính quyeàn môùi ôû coå
Vieät vaø phong Khuùc Thöøa Duï laøm Ñoàng bình chöông söï Tónh Haûi Quaân tieát ñoä söù vaøo ñaàu naêm 906
(bính daàn). Giöõ chöùc chöa ñöôïc hai naêm, Khuùc Thöøa Duï töø traàn naêm 907 (ñinh maõo), giao quyeàn laïi cho
con laø Khuùc Haïo.
Vieäc Khuùc Thöøa Duï lôïi duïng thôøi cô thuaän tieän, töï ñoäng giaønh chính quyeàn khoâng phaûi baèng moät
cuoäc noåi daäy quaân söï, vaø ñaët nhaø Ñuôøng tröôùc tình traïng khoâng theå laøm gì khaùc hôn ñöôïc, coù theå xem laø
moät cuoäc ñaûo chaùnh ngoaïn muïc ñaàu tieân trong lòch söû coå Vieät, vì ñaây laø laàn ñaàu moät ngöôøi ñòa phöông ôû
Giao Chaâu, töï mình duøng theá löïc cuûa chính mình, ñöùng ra giaønh laáy chính quyeàn, vaø vaän ñoäng beân ngoaøi
thöøa nhaän. Tuy nhieân, Khuùc Thöøa Duï môùi chæ döøng laïi ôû giai ñoaïn baùn ñoäc laäp vì sau khi naém ñöôïc quyeàn
haønh, oâng khoâng töï xöng vöông maø vaãn coøn xin chính quyeàn trung öông cuûa Trung Hoa thöøa nhaän. Vieäc
laøm cuûa oâng ñaõ môû ñöôøng cho Ngoâ Quyeàn taùch ra töï xöng ñoäc laäp veà sau naày.
Beân Trung Hoa, Chu Toaøn Trung laät ñoå nhaø Ñöôøng naêm 907, laäp ra nhaø Haäu Löông (907-923).
Naêm 908 (maäu thìn), nhaø Haäu Löông ñaët Löu AÅn laø tieát ñoä söù Thanh Haûi (Quaûng Chaâu), kieâm tieát ñoä söù
Tónh Haûi (Giao Chaâu) nhaém ñeå laáy laïi nöôùc coå Vieät. Löu AÅn qua ñôøi naêm 911(taân muøi), em laø Löu Cung
(hay Nham, Yeâm) leân thay. Löu Cung töï xöng ñeá, ñaët quoác hieäu laø Nam Haùn naêm 917 (ñinh söûu).
Luùc ñoù Khuùc Haïo töø traàn,(2) con laø Khuùc Thöøa Myõ leân thay. Nhaø Nam Haùn nhieàu laàn gôûi ngöôøi
thuyeát phuïc Khuùc Thöøa Myõ thaàn phuïc mình, nhöng hoï Khuùc töø choái vì cho raèng Löu Cung laø keû phaûn traéc,
neân vaãn moät möïc trung thaønh vôùi nhaø Haäu Löông. Chaúng may, naêm 923 (quyù muøi) nhaø Haäu Löông bò nhaø
Haäu Ñöôøng thay theá. Khuùc Thöøa Myõ maát ngöôøi haäu thuaãn; ñieàu naày raát coù lôïi cho Löu Cung, voán chöïc
chôø thoân tính Giao Chaâu. Naêm 930 (canh daàn), Löu Cung sai hai töôùng Lyù Thuû Dung vaø Löông Khaéc
Trinh sang ñaùnh Khuùc Thöøa Myõ. Khuùc Thöøa Myõ thaát baïi, bò baét gôûi veà Quaûng Chaâu. Löu Cung cöû Lyù
Tieán sang laøm thöù söû Giao Chaâu. Trong khi ñoù, cuõng nhö Löu Phöông tröôùc kia, Löông Khaéc Trinh, sau
khi thaéng traän ôû Giao Chaâu, tieáp tuïc xuoáng ñaùnh Chieâm Thaønh, cöôùp nhieàu cuûa caûi vaøng baïc ñem veà.(3)
Khi cöû Lyù Tieán qua laøm thöù söû Giao Chaâu, Löu Cung ñaõ daën Lyù Tieán: "... Daân Giao Chaâu thích
1
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
laøm loaïn, ta chæ coù theå lung laïc hoï maø thoâi..."(4) Lyù Tieán chöa thi thoá ñöôïc gì thì moät boä töôùng cuûa nhaø hoï
Khuùc laø Döông Dieân Ngheä laïi tieáp tuïc noåi leân choáng ngöôøi Trung Hoa.
Döông Dieân Ngheä, ngöôøi AÙi Chaâu (Thanh Hoùa), cöïu töôùng cuûa Khuùc Haïo, taäp hoïp quaân só, ñaùnh
Lyù Tieán naêm 931 (taân maõo). Tieán boû chaïy veà Quaûng Chaâu. Löu Cung cöû Trình Baùu sang ñaùnh Döông
Dieân Ngheä. Trình Baùu cuõng thaát baïi vaø bò töû traän. Löu Cung raát töùc giaän, nhöng chöa theå laøm gì ñöôïc.
Döông Dieân Ngheä töï xöng laøm tieát ñoä söù, cai trò Giao Chaâu.
Döông Dieân Ngheä caàm quyeàn ñöôïc saùu naêm thì bò moät cuoäc ñaûo chaùnh khaùc laät ñoå. Laàn naày,
ngöôøi ñaûo chaùnh laø Kieåu Coâng Tieän, moät thuoäc töôùng cuûa Ngheä. Naêm 937 (ñinh daäu), Kieåu Coâng Tieän,
ngöôøi Phong Chaâu (Sôn Taây), gieát Döông Dieân Ngheä roài töï mình leân caàm quyeàn.
2.- Ngoâ Quyeàn giaønh ñoäc laäp
Ñöôïc tin naày, moät thuoäc töôùn g khaùc cuûa Döông Dieân Ngheä, teân laø Ngoâ Quyeàn, ñem quaân baûn boä
ra ñaùnh gieát Kieåu Coâng Tieän, traû thuø cho chuû vaøo muøa thu naêm 938 (maäu tuaát). Ngoâ Quyeàn thuoäc doøng
quyù toäc laâu ñôøi, cha laø Ngoâ Maân ñaõ töøng laøm quan chaâu muïc.(5) Töông truyeàn raèng khi môùi sinh ra, töôùng
maïo Ngoâ Quyeàn ñaëc bieät khaùc thöôøng, treân löng coù ba noát ruoài ñen. Ngöôøi xem töôùng laáy laøm laï, baûo
raèng sau naày coù theå laøm chuùa moät phöông, vì theá cha meï môùi ñaët teân laø Quyeàn. Lôùn leân, Ngoâ Quyeàn maët
muõi khoâi ngoâ tuaán tuù, maét saùng nhö chôùp, chaân böôùc khoan thai nhö daùng coïp ñi, coù söùc khoûe hôn ngöôøi,
laïi taøi trí song toaøn. Khi Ngoâ Quyeàn ñaàu quaân döôùi tröôùng Döông Dieân Ngheä, Ngheä raát tin duøng, gaû con
gaùi, vaø cho traán giöõ AÙi Chaâu (Thanh Hoùa).
Theo caùc boä söû Trung Hoa, ñöôïc caùc boä chính söû Vieät Nam trích daãn, khi Ngoâ Quyeàn ñem quaân AÙi
Chaâu ra taán coâng Kieåu Coâng Tieän, Tieän gôûi ngöôøi sang caàu cöùu nhaø Nam Haùn. Vua Nam Haùn laø Löu
Cung lieàn gôûi quaân vaøo coå Vieät giuùp Tieän. Giaû thieát nhö Kieåu Coâng Tieän khoâng caàu cöùu nhaø Nam Haùn,
Löu Cung vaãn chuïp laáy cô hoäi Giao Chaâu ñang coù tranh chaáp noäi boä, xua quaân qua xaâm laêng, vì Löu Cung
luoân luoân doøm ngoù coå Vieät, vaø nhaát laø chöa queân vuï Döông Dieân Ngheä ñaùnh ñuoåi Lyù Tieán, Trình Baùu, neân
khoâng bao giôø boû qua thôøi cô hieám coù naày.
Tröôùc khi ra quaân, moät caän thaàn cuûa Löu Cung laø Tieâu Ích ñaõ can ngaên. Tieâu Ích noùi: "...Hieän nay
möa daàm ñaõ suoát maáy tuaàn, ñöôøng bieån hieåm trôû xa khôi; Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi gioûi laém chôù coi thöôøng. Ñaïi
quaân phaûi neân giöõ gìn thaän troïng, duøng nhieàu ngöôøi ñöa ñöôøng roài haõy tieán..."(6) Löu Cung khoâng nghe,
sai con laø Vaïn Vöông Hoaèng Thaùo ñem chieán thuyeàn daãn quaân ñi tröôùc, coøn töï mình seõ ñöa quaân tieáp öùng
theo sau.
Khi Hoaèng Thaùo tieán qua coå Vieät vaøo muøa thu naêm maäu tuaát (938) thì Ngoâ Quyeàn ñaõ gieát ñöôïc
Kieåu Coâng Tieän . Hoaèng Thaùo ñi theo ñöôøng soâng Baïch Ñaèng vaøo ñaát lieàn.(7) Ngoâ Quyeàn hieåu roõ ñòa theá
vuøng naày, ñaõ sai quaân duøng coïc nhoïn, ñaàu coù bòt saét, caém ngaàm döôùi loøng soâng chôø Hoaèng Thaùo. Ñôïi luùc
thuûy trieàu leân phuû caùc coïc nhoïn, Ngoâ Quyeàn cho binh só duøng thuyeàn nheï khieâu chieán roài boû troán. Hoaèng
Thaùo ñuoåi theo, tieán loït vaøo choã mai phuïc. Khi thuûy trieàu ruùt xuoáng, Ngoâ Quyeàn ra leänh phaûn coâng, ñoå
quaân taán coâng aøo aït. Ngöôøi Nam Haùn thua chaïy, chieán thuyeàn va vaøo caùc coïc goã ñaàu coù bòt saét bò thuûng
naùt, vaø chìm xuoáng soâng. Hoaèng Thaùo töû traän.(8) Ñang chuaån bò löïc löôïng tieáp vieän ôû Haûi Moân, ñöôïc tin
con cheát, Löu Cung khoùc loùc thaûm thieát, khoâng coøn muoán tieáp tuïc chieán tranh, ra leänh thu quaân trôû veà.(9)
Sau khi chieán thaéng quaân Nam Haùn moät caùch veû vang taïi Baïch Ñaèng giang naêm 938 (maäu tuaát),
Ngoâ Quyeàn xöng vöông naêm 939 (kyû hôïi), ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (ngaøy nay thuoäc huyeän Ñoân g Anh, nay
thuoäc Haø Noäi),(10) laäp trieàu ñình, chænh ñoán vieäc chính trò trong nöôùc, xaây döïng moät quoác gia ñoäc laäp.
Ngoâ Quyeàn chöa ñaët quoác hieäu rieâng cho nöôùc coå Vieät. Ñaëc bieät Ngoâ Quyeàn khoâng xin Trung Hoa
phong chöùc nhö Khuùc Thöøa Duï ñaõ laøm tröôùc ñaây. Haønh ñoäng naày bieåu loä yù chí döùt khoaùt muoán thoaùt
haún ra khoûi söï thoáng trò cuûa Trung Hoa. Ngoâ Quyeàn laøm vua ñeán naêm 944 (giaùp thìn) thì maát, ñeå ngoâi laïi
cho ngöôøi con trai tröôûng laø Ngoâ Xöông Ngaäp.
2
Nhaän xeùt veà Ngoâ Quyeàn, vua Töï Ñöùc ñaõ pheâ: " Ngoâ Quyeàn gaëp ñöôïc nguïy quyeàn Nam Haùn laø moät
nöôùc nhoû, Hoaèng Thaùo laø teân heøn keùm, neân môùi coù ñöôïc traän thaéng treân soâng Baïch Ñaèng. Ñoù laø moät vieäc
may, coù gì ñaùng khen..."(11) Lôøi pheâ naày cuûa vua Töï Ñöùc gaàn nhö phuû nhaän coâng lao cuûa Ngoâ Quyeàn vì
duø Hoaèng Thaùo chæ laø vieân töôùng cuûa Nam Haùn, moät nöôùc nhoû, nhöng caùc vò tieàn boái cuûa Ngoâ Quyeàn ñaõ
phaûi quy haøng nhaø Nam Haùn, vaø neáu khoâng coù Ngoâ Quyeàn laø ngöôøi bieát lôïi duïng thôøi cô Trung Hoa ñang
bò chia reõ ñeå ñöùng leân giaønh ñoäc laäp, thì bieát khi naøo ñaát nöôùc chuùng ta môùi thoaùt ra khoûi vónh vieãn neàn ñoâ
hoä cuûa Trung Hoa. Phaûi chaêng Töï Ñöùc muoán ñöùng treân quan ñieåm thöøa keá chính thoáng ñeå ñaû kích nhaø
Nam Haùn luùc ñoù bò coi laø nguïy quyeàn, neân töø ñoù haï thaáp giaù trò cuûa ngöôøi ñaõ laäp chieán coâng Baïch Ñaèng
giang?
Ngöôïc laïi, taùc giaû boä Vieät söû tieâu aùn, Ngoâ Thôøi Syõ ñaõ ñöa ra moät nhaän xeùt raát chính xaùc veà Ngoâ
Quyeàn: " Tieàn Ngoâ Vöông, hoï Ngoâ teân Quyeàn, ngöôøi Ñöôøng Laâm, gieát giaëc trong nöôùc ñeå phuïc thuø cho
chuùa, gieát ñòch beân ngoaøi ñeå cöùu naïn cho nöôùc, döïng quoác ñoâ, noái laïi chính thoáng, coâng nghieäp thaät to
lôùn".(12)
3.- Döông Tam Kha
Khi Ngoâ Quyeàn leân laøm vua naêm 939, Ngoâ Quyeàn laäp Döông thò laøm hoaøng haäu. Döông thò laø
con cuûa Döông Dieân Ngheä, nguyeân laø chuû soaùi cuûa Ngoâ Quyeàn. Tröôùc khi qua ñôøi naêm 944 (giaùp thìn),
Ngoâ Quyeàn phoù thaùc con mình laø Ngoâ Xöông Ngaäp nhôø Döông Tam Kha giuùp ñôõ. Döông Tam Kha laø
anh ruoät cuûa Döông haäu, nghóa laø caäu ruoät cuûa taân vöông Ngoâ Xöông Ngaäp.
Ngoâ Xöông Ngaäp coøn treû, Döông Tam Kha lôïi duïng cô hoäi ñang naém binh quyeàn, toå chöùc ñaûo
chaùnh, laät ñoå Ngoâ Xöông Ngaäp, töï mình leân laøm vua, xöng laø Bình Vöông naêm 945 (aát tî).
Ngoâ Xöông Ngaäp boû chaïy ñeán vuøng Nam Saùch, troán trong nhaø Phaïm Leänh Coâng ôû Traø Höông. Ñeå
mua chuoäc loøng ngöôøi, Bình Vöông Döông Tam Kha nhaän em cuûa Ngoâ Xöông Ngaäp laø Ngoâ Xöông Vaên
laøm con nuoâi. Khoâng thaáy söû saùch noùi ñeán thaùi ñoä cuûa Döông haäu. Coù leõ Döông haäu coù phaàn khoù xöû giöõa
moät beân laø con mình, moät beân laø anh ruoät. Chæ bieát laø Ngoâ Quyeàn coù vôùi moät baø vôï khaùc hai ngöôøi con trai
coøn nhoû tuoåi laø Ngoâ Nam Höng vaø Ngoâ Kieàn Höng ñeàu ñöôïc baø Döông haäu nhaän nuoâi.(13)
Bình Vöông Döông Tam Kha sai töôùng ñem quaân ñeán vuøng Traø Höông luøng baét Ngoâ Xöông Ngaäp.
Luùc ñaàu, Phaïm Leänh Coâng giaáu Xöông Ngaäp trong nhaø, quaân cuûa Bình Vöông luøng ñeán ba laàn; Phaïm
Leänh Coâng lo ngaïi, phaûi ñöa Xöông Ngaäp vaøo trong nuùi laùnh naïn. Bình Vöông bieát ñöôïc tin naày, lieàn cho
quaân ñi luïc laïo maõi maø vaãn khoâng tìm ra ñöôïc.
Naêm 950 (canh tuaát), Döông Tam Kha sai chaùu vaø laø con nuoâi mình laø Ngoâ Xöông Vaên cuøng hai
töôùng laø Döông Caùt Lôïi vaø Ñoã Caûnh Thaïc ñem quaân ñi deïp loaïn ôû hai thoân Ñöôøng vaø Nguyeãn, thuoäc haït
Thaùi Bình. Khi ñi ñeán huyeän Töø Lieâm, Xöông Vaên baøn vôùi hai töôùng raèng: "Ñöùc traïch cuûa Tieân Vöông ta
[chæ Ngoâ Quyeàn] thaám khaép loøng daân, taát caû caùc chính leänh thi haønh khoâng ai khoâng vui loøng caû. Chaúng
may Tieân Vöông ta maát ñi. Baây giôø Bình Vöông laø keû baát nghóa, töï cöôùp laáy ngoâi, coøn toäi gì hôn nöõa! Nay
laïi sai chuùng ta ñi ñaùnh caû caáp voâ toäi kia, may maø ñöôïc ñaõ vaäy, neáu hoï khoâng phuïc thì laøm theá naøo? ". Hai
tieát ñoä söù lieàn hoûi yù kieán cuûa Xöông Vaên ñònh lieäu theá naøo, thì Xöông Vaên traû lôøi: " YÙ toâi muoán ñem quaân
quay veà ñaùnh uùp Bình Vöông ñeå phuïc laïi cô nghieäp cuûa tieàn nhaân, coù neân khoâng? " Döông Caùt Lôïi vaø Ñoã
Caûnh Thaïc ñoàng yù giuùp Xöông Vaên, vaø caû ba ñem quaân veà ñaùnh Bình Vöông. Bình Vöông Döông Tam
Kha khoâng phoøng bò, lieàn bò thaát baïi. Luùc ñoù, trieàu ñình muoán gieát Döông Tam Kha tröø haäu hoaïn, nhöng
Ngoâ Xöông Vaên khoâng ñoàng yù, vaø baûo raèng: " Bình Vöông ñoái vôùi ta cuõng coù ôn, nôõ naøo ñem gieát? " Sau
ñoù, Vaên giaùng Döông Tam Kha laøm Tröông Döông coâng, cho laáy ñaát aáy laøm thöïc aáp.(14)
Ngoâ Xöông Vaên leân laøm vua naêm 951 (taân hôïi), töï xöng laø Nam Taán Vöông. Nam Taán Vöông
cho ngöôøi ñi tìm röôùc anh mình laø Ngoâ Xöông Ngaäp veà cuøng troâng coi vieäc nöôùc. Ngoâ Xöông Ngaäp töï
xöng laø Thieân Saùch Vöông. Ñaây laø hieän töôïng "löôõng vöông" nghóa laø hai ngöôøi cuøng laøm vua ñaàu tieân
trong lòch söû Vieät Nam.
3
Sau moät thôøi gian cuøng nhau cai trò ñaát nöôùc, trong noäi boä anh em hoï Ngoâ xaûy ra tranh chaáp.
Thieân Saùch Vöông Ngoâ Xöông Ngaäp muoán laán quyeàn em laø ngöôøi ñaõ coù coâng laät ñoå Döông Tam Kha, vaø
chia xeû quyeàn haønh cho mình. Nam Taán Vöông Ngoâ Xöông Vaên coù luùc ñaõ ñònh ruùt lui khoûi chính söï,
nhöng baát ngôø Ngoâ Xöông Ngaäp töø traàn naêm 954 (giaùp daàn), Ngoâ Xöông Vaên moät mình ñieàu khieån vieäc
nöôùc.(15)
Theo caùc saùch söû Trung Hoa, khi töï moät mình caàm quyeàn, Nam Taán Vöông Ngoâ Xöông Vaên sai söù
sang nhaø Nam Haùn xin thaàn phuïc. Vua Nam Haùn laø Löu Thaønh sai vieân quan Caáp söï trung laø Lyù Döï sang
phong Ngoâ Xöông Vaên laøm tieát ñoä söù Tónh Haûi. Tuy nhieân, khi Lyù Döï ñeán Baïch Ñaèng, Xöông Vaên sai
ngöôøi ñeán baùo cho Lyù Döï bieát raèng haûi taëc ñang hoaønh haønh, ñöôøng ñi nguy hieåm, neân Lyù Döï quay trôû veà
Quaûng Chaâu.(16) Caâu chuyeän naày khoâng ñöôïc söû saùch ngöôøi Vieät ghi laïi, neân khoâng bieát thaät hö theá naøo?
Vaø cuõng khoâng hieåu vì sao Ngoâ Xöông Vaên muoán xin thaàn phuïc, laïi ñuoåi kheùo söù Taøu veà nöôùc. Phaûi
chaêng Xöông Vaên muoán ñöôïc phong laøm quaän vöông maø nhaø Nam Haùn chæ phong laøm tieát ñoä söù neân oâng
ñaõ töø choái moät caùch ngoaïi giao phaùi ñoaøn Lyù Döï?
Naêm 965 (aát söûu), taïi Thaùi Bình, coù ngöôøi noåi loaïn. Nam Taán Vöông Ngoâ Xöông Vaên ñem quaân
tieåu tröø. Khoâng ngôø, nhaø vua loït vaøo vuøng mai phuïc vaø bò truùng teân töû traän.
4.- Loaïn söù quaân
Khi Ngoâ Quyeàn ñaùnh ñuoåi ngöôøi Nam Haùn, töï xöng ñoäc laäp naêm 939, Ngoâ Quyeàn môùi chæ baét ñaàu
ñaët neàn moùng caên baûn cho taân quoác gia. Döôùi thôøi Baéc thuoäc tröôùc naêm 938, caùc thoå haøo laõnh tuï ñòa
phöông, voán quen tuøng phuïc chính quyeàn Trung Hoa, neân Ngoâ Quyeàn phaûi khoù khaên laém môùi thuyeát duï
ñöôïc hoï, daàn daàn thu phuïc nhaân taâm veà vôùi mình. Coâng vieäc naày ñöôïc thöïc hieän töø töø, ñoøi hoûi thôøi gian
laâu daøi, nhöng chaúng may Ngoâ Quyeàn ôû ngoâi khoâng ñöôïc laâu, vaø qua ñôøi naêm 944. Döông Tam Kha ñaûo
chaùnh, giaønh ngoâi vua cuûa Ngoâ Xöông Ngaäp. Ñieàu naày gaây aûnh höôûng taâm lyù raát tai haïi cho nöôùc coå Vieät
coøn non treû, vì caùc thuû laõnh ñòa phöông chaúng nhöõng khoâng tuøng phuïc Döông Tam Kha, maø coøn nghó raèng
Ngoâ Quyeàn, roài Döông Tam Kha noåi leân ñöôïc, thì hoï cuõng coù theå tuyeân boá ñoäc laäp ñöôïc. Do ñoù hoï ngaám
ngaàm töï taùch ra huøng cöù moãi ngöôøi moät nôi; moãi ngöôøi töï lo phaàn laõnh thoå rieâng cuûa mình trong khi chính
quyeàn trung öông bò xaùo troän. Chính cuoäc ñaûo chaùnh cuûa Döông Tam Kha ñaõ phaù hoûng neàn moùng thoáng
nhaát coøn loûng leûo maø Ngoâ Quyeàn chæ môùi baét ñaàu xaây döïng, vaø gaây neân tình traïng chia reõ trong giôùi caàm
quyeàn luùc baáy giôø. Naêm 951, Ngoâ Xöông Vaên laät ñoå Döông Tam Kha, ñem ngoâi baùu trôû veà cho hoï Ngoâ,
nhöng tình traïng chia reõ raát khoù haøn gaén.
Tình hình coå Vieät voán baát oån töø thôøi Döông Tam Kha ñaûo chaùnh (945), nay buøng leân roái loaïn sau
caùi cheát cuûa Nam Taán Vöông naêm 965. Nam Taán Vöông khoâng con keá nghieäp. Toaøn thö vaø Cöông muïc
cho bieát Nam Taán Vöông coù ngöôøi chaùu goïi baèng chuù teân laø Ngoâ Xöông Xí, con cuûa Thieân Saùch Vöông
Ngoâ Xöông Ngaäp vôùi ngöôøi ñaøn baø vuøng Nam Saùch, laø nôi oâng troán traùnh Döông Tam Kha. Ngoâ Xöông Xí
chæ giöõ ñöôïc moät vuøng nhoû ôû Bình Kieàu. Cuõng theo Toaøn thö vaø Cöông muïc, caùc thuû laõnh thoå haøo caùc nôi
maïnh ai naáy noåi leân chieám cöù moät vuøng taïo ra tình traïng goïi laø Thaäp nhò söù quaân nhö sau:
• Ngoâ Xöông Xí, giöõ Bình Kieàu (Höng Yeân).
• Ñoã Caûnh Thaïc, giöõ Ñoã Ñoäng (Haø Ñoâng).
• Traàn Laõm, töï xöng laø Traàn Minh Coâng, giöõ Boá Haûi Khaåu (Thaùi Bình).
• Kieåu Coâng Haõn, töï xöng laø Kieåu Tam Cheá, giöõ Phong Chaâu (huyeän Baïch Haïc).
• Nguyeãn Khoan, töï xöng laø Nguyeãn Thaùi Bình, giöõ Tam Ñaùi (Sôn Taây).
• Ngoâ Nhaät Khaùnh, töï xöng laø Ngoâ Laõm Coâng, giöõ Ñöôøng Laâm ( Sôn Taây).
• Lyù Khueâ, töï xöng Lyù Laõng Coâng, giöõ Sieâu Loaïi (Thuaän Thaønh).
• Nguyeãn Thuû Tieäp, töï xöng laø Nguyeãn Lònh Coâng, giöõ Tieân Du (Baéc Ninh).
• Löõ Ñöôøng, töï xöng Löõ Taù Coâng, giöõ Teá Giang (Baéc Ninh).
• Nguyeãn Sieâu, töï xöng laø Nguyeãn Höõu Coâng, giöõ Taây Phuø Lieät (Haø Ñoâng).
4
• Kieåu Thuaän, töï xöng laø Kieåu Lònh Coâng, giöõ Hoài Hoà (Sôn Taây).
• Phaïm Baïch Hoå, töï xöng Phaïm Phoøng AÙt, giöõ Ñaèng Chaâu (Höng-Yeân).(17)
Giai ñoaïn naày laø thôøi gian heát söùc roái loaïn trong lòch söû coå Vieät. Nhöõng söû lieäu veà cuoäc roái loaïn
naày coù phaàn khaùc nhau giöõa caùc boä söû Vieät Nam vaø Toáng söû. Caùc boä söû Vieät Nam, vieát vaøo theá kyû thöù 13
trôû veà sau, cho raèng ñaõ coù taát caû möôøi hai söù quaân noåi leân, neâu roõ danh taùnh vaø ñòa danh khu vöïc huøng cöù
cuûa hoï. Toáng söû, moät boä söû Trung Hoa cheùp döôùi ñôøi nhaø Toáng, gaàn nhö ñoàng thôøi vôùi nhöõng söï kieän dieãn
ra ôû coå Vieät, laïi ghi khaùc hôn: " Naêm ñaàu hieäu Caøn Ñöùc [963], Xöông Vaên cheát; vieân tham möu cuûa oâng laø
Ngoâ Xöù Bình; vieân thöù söû Phong chaâu laø Kieåu Tri Hoä; nha töôùng cuûa Döông Huy, vieân thöù söû Voõ Ninh, laø
Ñoã Caûnh Thaïc; caû boïn ñoù tranh nhau leân ngoâi, khaép möôøi hai chaâu trong quaûn ñaïi loaïn. Daân chuùng tuï hoïp
nhau laïi khôûi söï ñaùnh nhau, cöôùp phaù Giao Chaâu..."(18)
Nhö vaäy, Toáng söû moâ taû tình traïng cöïc kyø roái loaïn ôû coå Vieät baét ñaàu töø naêm 963 (quyù hôïi) chöù
khoâng phaûi naêm 965 (aát söûu), vaø cuõng noùi ñeán möôøi hai chaâu ñaõ xaûy ra loaïn laïc, nhöng khaùc hôn ôû choã cho
raèng cuoäc tranh chaáp chæ xaûy ra giöõa moät soá thuû laõnh maø thoâi, chöù soá ngöôøi tranh chaáp naày khoâng leân ñeán
möôøi hai ngöôøi, vaø ñaëc bieät khoâng ñeà caäp ñeán Ngoâ Xöông Xí nhö caùc boä söû nöôùc ta. Khoâng bieát caùc boä söû
Vieät, baét ñaàu vieát töø theá kyû 13, ñaõ döïa vaøo nhöõng nguoàn taøi lieäu naøo khaùc ñeå ñöa ra nhöõng chi tieát khaùc
hôn so vôùi Toáng söû, hay cuõng chæ döïa vaøo truyeàn thuyeát nhö chuyeän Huøng Vöông, Phuø Ñoång?
Ngoaøi ra, daàu theo chính söû nöôùc ta hay Toáng söû Trung Hoa, vuøng giao tranh vaø loaïn laïc trong giai
ñoaïn naày dieãn ra ôû khu vöïc chaâu thoå soâng Hoàng, chöù khoâng lan ñeán mieàn cao nguyeân vaø röøng nuùi phía baéc
hoaëc vuøng caùc chaâu AÙi, chaâu Hoan vaø chaâu Dieãn (Thanh Hoùa, Ngheä An) ôû phía nam. Ñieàu naày cho thaáy
cuoäc tranh chaáp coù phaàn giôùi haïn chöù khoâng phaûi treân quy moâ toaøn quoác.
Daàu theá naøo ñi nöõa, cuoäc ñaûo chaùnh cuûa Döông Tam Kha ñaõ ñöa nöôùc coå Vieät môùi khai sinh vaøo
voøng noäi loaïn. Ñieàu naày khieán nöôùc ta deã laøm moài cho caùc cuoäc ngoaïi xaâm töø phöông baéc. Raát may maén
laø trong khi nöôùc coå Vieät bò loaïn laïc, thì tình hình chính trò cuûa Trung Hoa cuõng chaúng khaù hôn. Sau thôøi
Nguõ Quyù hay Nguõ Ñaïi, Trieäu Khuoâng Daãn chaám döùt nhaø Haäu Chu naêm 960 (canh thaân), leân ngoâi vua töùc
Toáng Thaùi Toå (trò vì 960-975), laäp ra nhaø Toáng (960-1278). Luùc ñaàu, Toáng Thaùi Toå chæ cai trò ôû vuøng trung
öông, roài môùi laàn löôït thoân tính nöôùc Thuïc ôû Töù Xuyeân (964-965), Nam Haùn (971), vaø cuoái cuøng Nam
Ñöôøng (975). Baän roän vôùi coâng vieäc bình ñònh ôû trong nöôùc, trieàu ñình nhaø Toáng chöa doøm ngoù gì ñeán coå
Vieät. Khi Trung Hoa ñöôïc oån ñònh trôû laïi thì ñoàng thôøi Ñinh Tieân Hoaøng taùi thoáng nhaát nöôùc ta.
II. NHAØ ÑINH (968-980)

1.- Thoáng nhaát ñaát nöôùc
Ñinh Boä Lónh (trò vì 968-979) ngöôøi ñoäng Hoa Lö, chaâu Ñaïi Hoaøng (nay thuoäc huyeän Gia Vieãn,
Ninh Bình), sinh naêm 924 (giaùp thaân), cha laø Ñinh Coâng Tröù, meï laø Ñaøm thò.(19) Ñinh Coâng Tröù laø boä
töôùng cuûa Döông Dieân Ngheä, giöõ chöùc thöù söû Hoan Chaâu (Ngheä An). Khi Ngoâ Quyeàn leân laøm vua, Tröù
tieáp tuïc ñöôïc tín nhieäm vaø giöõ chöùc vuï cuõ.
Chaúng may Tröù maát sôùm, Ñinh Boä Lónh theo meï veà queâ ôû ñoäng Hoa Lö. Lónh coù söùc khoûe hôn
ngöôøi, tính tình ñoä löôïng, laïi raát chòu khoù, laøm luïng giuùp meï lo vieäc sinh soáng. Ñaùm treû con chaên traâu raát
phuïc Lónh, toân Lónh laøm thuû laõnh. Moãi laàn ñaùnh nhau vôùi treû con caùc thoân vuøng khaùc, chuùng thöôøng laøm
kieäu röôùc Lónh ñi ñaàu, laáy boâng lau laøm côø keøm hai beân. Caøng lôùn, Ñinh Boä Lónh caøng ñöôïc daân chuùng
trong vuøng meán phuïc. Hoï toân Lónh laøm truøm saùch Ñaøo UÙc. Theo truyeàn thuyeát, truøm saùch Boâng luùc baáy
giôø laø Thuùc Döï ñem quaân ñeán ñaùnh Lónh.(20) Lónh thua chaïy, qua caàu Ñaøm Gia. Caàu gaõy, Lónh bò sa laày.
Döï ñuoåi kòp, ñònh laáy giaùo ñaâm, baát ngôø roàng vaøng xuaát hieän che chôû cho Lónh. Thuùc Döï sôï ruùt lui, bò
Lónh phaûn coâng, Döï phaûi ñaàu haøng.
Khi coå Vieät ñaïi loaïn, Ñinh Boä Lónh theo Traàn Laõm (töùc Traàn Minh Coâng), huøng cöù ôû Boá Haûi Khaåu
(Thaùi Bình). Traàn Laõm meán taøi ñöùc cuûa Lónh, cho giöõ binh quyeàn. Traàn Laõm maát, Ñinh Boä Lónh leân thay,
5
chieâu moä haøo kieät, cuûng coá vuøng Hoa Lö.

Theá löïc cuûa Ñinh Boä Lónh caøng ngaøy caøng môû roäng. Hai anh em Ngoâ Xöông Ngaäp vaø Ngoâ Xöông
Vaên ñaùnh maõi khoâng ñöôïc.(21) Khi hai anh em naày laàn löôït qua ñôøi, Ñinh Boä Lónh ñem quaân ñaùnh deïp
Phaïm Phoøng AÙt, thanh theá löøng laãy, ñaùnh ñaâu thaéng ñoù, ñöôïc toân laøm Vaïn Thaéng Vöông, khoâng ai laø
khoâng quy thuaän. Sau khi deïp tan möôøi hai söù quaân, Ñinh Boä Lónh töï laäp laøm hoaøng ñeá.(22)
Treân ñaây laø caâu chuyeän veà Ñinh Boä Lónh theo Toaøn thö vaø Cöông muïc. Caâu chuyeän khaù röôøm raø
vôùi nhieàu chi tieát khoâng thöïc teá ví duï con cuûa moät vò thöù söû, khoâng bò ai ñaùnh ñuoåi laïi veà queâ chaên traâu,
hoaëc chuyeän roàng vaøng che chôû... Caùc boä söû naày ñöa ra chi tieát veà möôøi hai söù quaân, keå roõ töôùc hieäu vaø
teân hoï cuûa töøng thuû lónh noåi daäy, sau ñoù laïi keå quaù sô löôïc, neáu khoâng noùi laø hình nhö boû qua vieäc hoï Ñinh
bình ñònh möôøi hai söù quaân, ngoaïi tröø vieäc oâng ñem quaân ñaùnh Phaïm Phoøng AÙt.
Trong khi ñoù Toáng söû, moät boä söû vieát gaàn nhö ñoàn g thôøi vôùi giai ñoaïn Ñinh Boä Lónh, vieát ngaén goïn
vaø cuï theå hôn: " ... Nguyeân tröôùc Döông Dieân Ngheä coù ñaët Ñinh Coâng Tröù laøm thöù söû Hoan Chaâu ñoâ ñoác ñeå
giöõ gìn bôø coõi. Boä Lónh chính laø con cuûa oâng. Khi Coâng Tröù maát, Boä Lónh leân thay. Baáy giôø Boä Lónh cuøng
vôùi con laø Lieãn ñem quaân ra ñaùnh baïi boïn Xöù Bình, ñaûng giaëc lieàn tan..."(23)
Nhö vaäy boä Toáng söû khaúng ñònh Ñinh Boä Lónh tröïc tieáp leân keá nghieäp phuï thaân mình laø Ñinh Coâng
Tröù, roài ñem quaân ñaùnh boä töôùng cuûa Ngoâ Xöông Vaên laø Ngoâ Xöù Bình maø thoâi, chöù khoâng noùi ñeán vieäc coù
möôøi hai söù quaân noåi leân.
2.- Noäi trò
Naêm 968 (maäu thìn), Ñinh Boä Lónh leân ngoâi hoaøng ñeá (sau naày söû saùch thöôøng goïi laø Ñinh Tieân
Hoaøng vì laø vò hoaøng ñeá ñaàu cuûa nhaø Ñinh). OÂng ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät,(24) ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö
(vuøng Ninh Bình ngaøy nay). Nhaø vua cho ñaép thaønh, ñaøo haøo, xaây cung ñieän, ñaët nghi leã trong trieàu.
Trieàu ñình daâng toân hieäu nhaø vua laø Ñaïi Thaéng Minh Hoaøng Ñeá. Nhaø vua phong cho con trai ñaàu laø Ñinh
Lieãn laøm Nam Vieät Vöông. Naêm 970 (canh ngoï), Ñinh Tieân Hoaøng laáy nieân hieäu laø Thaùi Bình.
Naêm 971 (taân muøi), Ñinh Tieân Hoaøng saép ñaët laïi trieàu ñình, ban phaåm caáp cho caùc quan vaên voõ,
Nguyeãn Baëc laøm Ñònh Quoác Coâng,(25) Löu Cô laøm Ñoâ hoä phuû só sö, Leâ Hoaøn laøm Thaäp ñaïo töôùng quaân,
thoáng laõnh quaân ñoäi.
Nhaø vua laø ngöôøi raát toân suøng ñaïo Phaät, ñaõ ban hieäu Khuoâng Vieät thaùi sö cho taêng thoáng Ngoâ
Chaân Löu. Vieäc moä ñaïo naày coù theå baét nguoàn töø vieäc caùc nhaø sö giuùp vua trong vaán ñeà haønh chaùnh, noäi trò
vaø ngoaïi giao vôùi Trung Hoa vì luùc ñoù chæ coù caùc thieàn sö laø coù trình ñoä hoïc vaán cao, gioûi chöõ Nho. AÙo muõ
caùc quan vaên voõ ñöôïc quy ñònh cuï theå tuøy theo caáp baäc. Nhaø vua chia nöôùc laøm möôøi ñaïo, moãi ñaïo möôøi
quaân, moãi quaân möôøi löõ, moãi löõ möôøi toát, moãi toát möôøi nguõ, moãi nguõ möôøi ngöôøi.(26) Nhö theá, Ñinh Tieân
Hoaøng laø ngöôøi ñaàu tieân aùp duïng heä thoáng thaäp phaân vaøo toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân ñoäi nöôùc ta.
Ñinh Lieãn laø con ñaàu cuûa Ñinh Tieân Hoaøng. OÂng coù coâng giuùp Tieân Hoaøng ñaùnh deïp khaép nôi,
ñoàng thôøi coù coâng vaän ñoäng ngoaïi giao ñeå Toáng Thaùi Toå phong vöông cho Ñinh Tieân Hoaøng, vaø töï Ñinh
Lieãn cuõng ñöôïc Toáng Thaùi Toå phong laøm tieát ñoä söù. Nhöng moät ñieàu trôù treâu, khoâng hieåu vì lyù do gì, Ñinh
Lieãn khoâng ñöôïc Ñinh Tieân Hoaøng choïn laøm thaùi töû.
Naêm 978 (maäu daàn), Ñinh Tieân Hoaøng phong cho ngöôøi con thöù coøn nhoû laø Haïng Lang laøm thaùi
töû, phong cho moät ngöôøi con khaùc nöõa laø Ñinh Toaøn (coù saùch cheùp laø Tueä) laøm Veä Vöông. Maàm moáng
baát hoøa trong gia ñình baét ñaàu töø ñaây. Ñinh Lieãn raát töùc giaän, nhöng voán laø ngöôøi khoân ngoan, Ñinh Lieãn
khoâng phaûn öùng ngay, maø ñôïi cô hoäi thuaän tieän môùi sai ngöôøi ngaàm gieát Haïng Lang vaøo muøa xuaân naêm
sau (kyû maõo, 979).(27)
Söû saùch khoâng ghi cheùp Haïng Lang laø con cuûa hoaøng haäu naøo maø ñuû söùc thuyeát phuïc nhaø vua chæ
ñònh Haïng Lang laøm thaùi töû thay Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn. Söû saùch chæ cho bieát Ñinh Toaøn laø con cuûa
hoaøng haäu Döông Vaân Nga, moät ngöôøi phuï nöõ sau naày seõ noåi tieáng vì baø laø ngöôøi quyeát ñònh nhöôøng ngoâi
baùu cuûa con mình cho tình nhaân, vaø laøm hoaøng haäu hai ñôøi vua.
6
3.- Vaän ñoäng ngoaïi giao

Naêm 970 (canh ngoï), Toáng Thaùi Toå gôûi quaân ñaùnh nhaø Nam Haùn (nam Trung Hoa), Ñinh Tieân
Hoaøng bieát ñöôïc, lo ngaïi nhaø Toáng seõ doøm ngoù nöôùc Vieät, neân sai söù sang xin giao haûo. Toáng trieàu theo
caùch thöùc cuõ, phong cho Ñinh Tieân Hoaøng laøm tieát ñoä söù Tónh Haûi. (28)
Coù leõ khoâng vöøa loøng vôùi töôùc hieäu tieát ñoä söù Tónh Haûi, Ñinh Tieân Hoaøng gôûi theâm moät phaùi ñoaøn
ngoaïi giao khaùc sang Trung Hoa naêm 972 (nhaâm thaân) do chính con ñaàu cuûa nhaø vua laø Nam Vieät Vöông
Ñinh Lieãn daãn ñaàu. Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn laø moät nhaø ngoaïi giao khoân ngoan, khoâng bieát oâng ñaõ
noùi gì ñeå thuyeát phuïc ñöôïc Toáng trieàu nhaän thöùc raèng hoaøn caûnh môùi ôû Ñaïi Coà Vieät khoâng coøn nhö Tónh
Haûi tröôùc ñaây cuûa thôøi ñoâ hoä phuû, neân Toáng Thaùi Toå thay ñoåi thaùi ñoä, phong cho Ñinh Tieân Hoaøng laøm
Giao Chæ Quaän Vöông, coøn Ñinh Lieãn laøm Kieåm hieäu thaùi sö Tónh Haûi quaân Tieát ñoä söù An Nam ñoâ hoä.
Baøi cheá phong vöông Toáng Thaùi Toå gôûi cho Ñinh Tieân Hoaøng khaù daøi, ñöôïc Leâ Taéc, taùc giaû boä An Nam
chí löôïc toùm taét nhö sau:
"...Boä Lónh sinh taïi ñaát Dieân Chæ, giöõ tieát laøm toâi, höôùng theo phöông baéc, theá heä cao quyù, giöõ gìn
moät caûnh thoå phöông xa, coù chí meán vaên hoùa cuûa Trung Quoác, thöôøng nghó ñeán vieäc noäi phuï. Nay Cöûu chaâu
thoáng nhaát, Nguõ lónh cuõng thanh bình, beøn do ñöôøng thuûy luïc, qua laïi coáng hieán leã vaät. Nay ta coù lôøi khen
ngôïi ñaõ sai con xin laøm phieân thuoäc, vaäy phong cho cha laøm quaän vöông, caáp töôùc loäc ñeå bieåu döông loøng
nhaân ñöùc khaùc thöôøng, neân ghi saâu ñaëc aân cuûa ta vaø chuùc cho tröôøng thoï..."(29)
Lôøi leõ baøi cheá coù nhieàu ñieåm vaãn coøn toû ra tròch thöôïng nhö "...thöôøng nghó ñeán vieäc noäi phuï...",
hoaëc "...sai con xin laøm phieân thuoäc...", hoaëc coi nöôùc ta nhö laø moät quaän cuûa Trung Hoa, ñeå chöùng toû tö
theá beà treân cuûa Trung Hoa, nhöng baøi cheá ñaõ xaùc nhaän coå Vieät khoâng coøn naèm trong heä thoáng tröïc trò nhö
thôøi coøn ñoâ hoä phuû qua caâu vieát "... giöõ gìn moät caûnh thoå phöông xa...", vaø quan troïng nhaát laø cuoái cuøng vua
Toáng ñaõ ñoàng yù "...phong cho laøm quaän vöông..." Vieäc Trung Hoa phong vöông laø moät nghi thöùc ngoaïi
giao thôøi xöa, xem nhö Trung Hoa thöøa nhaän nöôùc nhoû coù vua cai trò rieâng, chöù khoâng phaûi nöôùc ñoù tröïc
thuoäc Trung Hoa baèng caùch ñaët quan cai trò. Caùc vua nöôùc Vieät ñeàu coù leä xin vua Trung Hoa phong vöông
moãi khi leân ngoâi.(30)
Döôùi thôøi Ngoâ Quyeàn, nöôùc coå Vieät chính thöùc thoaùt ra vónh vieãn khoûi neàn ñoâ hoä cuûa Trung Hoa
nhöng Trung Hoa vaãn chöa thöøa nhaän vieäc naày. Nay laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû, vua Trung Hoa phong
vöông cho vua nöôùc Vieät, töùc thöøa nhaän coå Vieät laø moät nöôùc rieâng bieät chöù khoâng phaûi laø moät khu vöïc
haønh chaùnh cuûa Trung Hoa nhö tröôùc ñaây. Ñaùng chuù yù laø vieäc laøm naày hoaøn toaøn do söï töï yù thoûa thuaän
qua caùc cuoäc thöông thuyeát baèng ñöôøng loái ngoaïi giao giöõa hai beân, chöù khoâng laø heä quaû cuûa nhöõng
traän ñaùnh ngoaøi chieán tröôøng. Chuùng ta caàn löu yù luùc ñoù nhaø Toáng môùi ñöôïc thaønh laäp, ñang treân ñaø chieán
thaéng vaø thoân tính caùc nöôùc nhoû khaùc, trong khi nöôùc coå Vieät môùi taùi thoáng nhaát sau nhöõng giao tranh keùo
daøi.
Baøi cheá cuûa Toáng Thaùi Toå phong vöông cho Ñinh Tieân Hoaøng coù theå ñöôïc xem laø vaên baûn phaùp lyù
ngoaïi giao ñaàu tieân Trung Hoa coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc Vieät, ñoàng thôøi laøm neàn taûng cuûa coâng
cuoäc bang giao giöõa hai nöôùc cho ñeán maõi sau naày.
4.- Nhaø Ñinh maát ngoâi
Vaøo muøa ñoâng naêm 979 (kyû maõo), khoâng bieát baàu trôøi Ñaïi Coà Vieät coù lung linh ñaày sao hay
khoâng, nhöng laïi coù moät vieân chi haäu noäi nhaân (hoaïn quan) teân laø Ñoã Thích naèm mô thaáy moät vì sao saùng
sa vaøo mieäng mình. Tin töôûng raèng ñaây laø ñìeàm Trôøi baùo hieäu cho bieát laø y coù chaân maïng ñeá vöông môùi
nuoát ñöôïc sao vaøo mieäng, neân y raép taâm tính chuyeän phi thöôøng. Nhaân moät buoåi yeán tieäc, Ñinh Tieân
Hoaøng vaø Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn ñeàu say röôïu nguû meâ, Ñoã Thích ra tay gieát caû hai. Trieàu ñình hay
ñöôïc, ra leänh luøng baét gaét gao thuû phaïm. Ñoã Thích troán treân maùi nhaø trong cung vua hôn ba ngaøy, vöøa ñoùi
vöøa khaùt. Boãng nhieân moät traän möa lôùn ñoå xuoáng, Ñoã Thích höùng nöôùc möa ñeå uoáng, bò moät cung nöõ phaùt
hieän. Coâ cung nöõ naày lieàn baùo cho Ñònh Quoác Coâng Nguyeãn Baëc bieát. Nguyeãn Baëc lieàn ñem quaân vaây
7
baét vaø cheùm cheát Ñoã Thích.(31) Ñinh Tieân Hoaøng ôû ngoâi ñöôïc 11 naêm (trò vì 968-979), thoï 55 tuoåi. Nhaø
vua ñöôïc an taùng ôû sôn laêng Hoa Lö (ngaøy nay laø Ninh Bình).(32)
Sau khi hai cha con Ñinh Tieân Hoaøng vaø Ñinh Lieãn bò aùm saùt cheát, Nguyeãn Baëc cuøng Ñinh Ñieàn,
Leâ Hoaøn röôùc Veä Vöông Ñinh Toaøn (Tueä) môùi saùu tuoåi leân ngoâi vua (979, kyû maõo). Vò vua naày sau bò
truaát pheá neân söû saùch thöôøng goïi laø Ñinh Pheá Ñeá (trò vì 979-980). Veä Vöông Ñinh Toaøn toân meï mình laø
Döông Vaân Nga leân laøm thaùi haäu.
Trong trieàu, Nguyeãn Baëc vaø Ñinh Ñieàn laøm phuï chính ñaïi thaàn, Leâ Hoaøn laøm nhieáp chính, naém
giöõ binh quyeàn. Trong boä tam ñaàu cheá naày, Leâ Hoaøn maïnh hôn caû vì vöøa naém ñöôïc quaân ñoäi trong tay,
vöøa naém ñöôïc traùi tim cuûa Döông thaùi haäu. Caäy coù thaùi haäu tö thoâng, Leâ Hoaøn töï xöng laø Phoù Vöông,
caøng ngaøy caøng loäng quyeàn. Ñònh Quoác Coâng Nguyeãn Baëc beøn baøn vôùi Ñinh Ñieàn: "...Leâ Hoaøn seõ baát lôïi
cho vua treû; chuùng ta chòu ôn daøy cuûa nöôùc, neáu khoâng tính tröôùc ñi, giöõ cho xaõ taéc ñöôïc yeân thì coøn maët
muõi naøo troâng thaáy tieân ñeá [chæ Ñinh Tieân Hoaøng] ôû suoái vaøng nöõa?..." Caùc oâng lieàn lieân keát vôùi moät töôùng
khaùc laø Phaïm Haïp cuøng khôûi binh ñaùnh Leâ Hoaøn. Löïc löôïng hai beân ñuïng ñoä nhau taïi AÙi Chaâu (Thanh
Hoùa). Ñinh Ñieàn töû traän, Nguyeãn Baëc bò baét, ñöôïc ñöa veà thuû ñoâ Hoa Lö roài bò gieát. Leâ Hoaøn cho quaân
tieáp tuïc truy ñuoåi Phaïm Haïp vaø baét gieát luoân.(33)
Tröôùc kia, Ngoâ Nhaät Khaùnh töùc Ngoâ Laõm Coâng, giöõ Ñöôøng Laâm (Sôn Taây) thôøi loaïn söù quaân, boû
chaïy sang Chieâm Thaønh khi Ñinh Boä Lónh thoáng nhaát ñaát nöôùc (968). Nay ñöôïc tin Ñinh Tieân Hoaøng töø
traàn (naêm 979), Ngoâ Nhaät Khaùnh cuøng vua Chieâm Thaønh laø Paramecvaravarman (trò vì 972-982) ñem
quaân taán coâng Ñaïi Coà Vieät. Thuyeàn Chieâm Thaønh vaøo cöûa Ñaïi Nha (töùc Ñaïi AÙc, töùc Ñaïi An, Nam Ñònh)
gaëp baõo lôùn, Nhaät Khaùnh cheát, vua Chieâm boû chaïy veà nöôùc.(34)
Tình hình xaùo troän ôû Ñaïi Coà Vieät khoâng thoaùt ñöôïc söï quan saùt, theo doõi cuûa caùc vieân quan ngöôøi
Trung Hoa. Vieân Tri chaâu Ung Chaâu (35) laø Haàu Nhaân Baûo bieát vieäc naày, lieàn daâng thö baùo leân Toáng
trieàu, noùi raèng Giao Chaâu ñang coù noäi loaïn, chæ caàn ñem moät ít quaân sang cuõng ñuû laáy ñöôïc, vaø xin töï mình
ra tröôùc trieàu ñình ñeå trình baøy tình hình Ñaïi Coà Vieät. Vua Toáng luùc ñoù laø Toáng Thaùi Toâng (trò vì 976-
1003) ñònh goïi Haàu Nhaân Baûo veà trieàu ñeå baøn luaän, thì moät caän thaàn laø Lö Ña Toán goùp yù: "...Nöôùc kia beân
trong roái loaïn, ñoù laø cô trôøi laøm maát. Ta neân xuaát kyø baát yù maø ñaùnh uùp. Theá goïi laø "tieáng seùt ñaùnh mau, che
tai khoâng kòp". Neáu vôøi Nhaân Baûo veà tröôùc, möu seõ taát loä; keû kia bieát tröôùc, chuaån bò ñeà phoøng, thì ta chöa
deã ñaõ laáy ñöôïc. Chi baèng maät sai Nhaân Baûo lo vieäc aáy, roài seõ xuaát quaân ñaùnh traøn sang, theá taát aên chaéc
möôøi möôi..."(36) Toáng Thaùi Toâng ñoàng yù. Naêm 980 (canh thìn) vua Toáng phong cho Haàu Nhaân Baûo laøm
Giao Chaâu thuûy luïc chuyeån vaän söù, coøn caùc töôùng Toân Toaøn Höng, Traàn Khaâm Toä, Löu Tröøng, Giaû Thöïc
laøm binh maõ ñoâ boä thöï; taát caû söûa soaïn quaân löông leân ñöôøng sang xaâm laán Ñaïi Coà Vieät.(36)
Ñöôïc tin caáp baùo cuûa vieân quan giöõ aûi Laïng Chaâu (Laïng Sôn ngaøy nay), Döông thaùi haäu yeâu caàu
Leâ Hoaøn chuaån bò khaùng cöï. Leâ Hoaøn nhaän thaáy ñaây laø thôøi cô thuaän tieän ñeå cöôùp chính quyeàn. OÂng baøn
baïc vôùi vieân töôùng thaân caän laø Phaïm Cöï Löôïng. Phaïm Cöï Löôïng laø em ruoät cuûa Phaïm Haïp. Haïp ñaõ töøng
lieân keát vôùi Nguyeãn Baëc vaø Ñinh Ñieàn choáng Leâ Hoaøn vaø bò Leâ Hoaøn baét gieát; nay Löôïng laïi uûng hoä Leâ
Hoaøn. Tröôùc khi ra traän, Löôïng trieäu taäp caùc töôùng laõnh ñang caàm quaân, vaø noùi raèng: "...Thöôûng ngöôøi coù
coâng vaø phaït keû khoâng vaâng maïng, ñoù laø pheùp haønh binh. Baây giôø chuùa thöôïng [chæ Ñinh Toaøn] haõy coøn thô
aáu, boïn ta daãu heát söùc lieàu cheát, may maø coù chuùt coâng lao, thì ai bieát cho? Chi baèng tröôùc haõy toân Thaäp
Ñaïo Töôùng Quaân [chæ Leâ Hoaøn] leân laøm thieân töû, sau seõ ra quaân?"(36) Caùc töôùng laõnh ñeàu taùn thaønh,
ñoàng thanh suy toân Leâ Hoaøn leân laøm vua. Thaùi haäu Döông Vaân Nga, voán laø tình nhaân cuûa Leâ Hoaøn, voäi
vaøng ñem aùo long coån, y phuïc cuûa nhaø vua, khoaùc leân mình Leâ Hoaøn, roài chính Döông thaùi haäu môøi Leâ
Hoaøn leân ngoâi cöûu nguõ. Nhö theá laø trieàu ñaïi nhaø Ñinh, do Ñinh Boä Lónh daøy coâng xaây döïng, nay phaûi
chaám döùt sau moät cuoäc ñaûo chaùnh ngaén nguûi khoâng ñoå maùu naêm 980 (canh thìn).(37) Nhaø Ñinh caàm
quyeàn trong 12 naêm (968-980), truyeàn ñöôïc hai ñôøi vua.
8
III.- NHAØ TIEÀN LEÂ (980-1010)

Leâ Hoaøn, ngöôøi laøng Baûo Thaùi, huyeän Töø Lieâm (tænh Haø Nam ngaøy nay), sinh naêm 941 (taân söûu),
cha meï cheát sôùm. Moät vieân quan hoï Leâ thaáy Hoaøn töôùng maïo khaùc thöôøng neân nhaän laøm con nuoâi. Lôùn
leân, Leâ Hoaøn toøng quaân theo Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn, laïi ñöôïc vua Ñinh Tieân Hoaøng chuù yù giao cho
binh quyeàn, laàn laàn thaêng ñeán chöùc Thaäp ñaïo töôùng quaân, troâng coi quaân ñoäi treân toaøn quoác.
Leâ Hoaøn leân laøm vua naêm 980 (canh thìn), thöôøng ñöôïc söû saùch goïi laø Leâ Ñaïi Haønh (trò vì 980-
1005),(38) coù ba nieân hieäu: Thieân Phuùc (980-988), Höng Thoáng (989-993) vaø ÖÙng Thieân (994-1005). Leâ
Hoaøn giaùng Ñinh Toaøn xuoáng laøm Veä Vöông nhö cuõ.(39)
1.- Chieán tranh
a) Khaùng Toáng:
Khi Leâ Hoaøn vöøa leân ngoâi vua naêm 980 (canh thìn), nhaø Toáng sai söù ñem thö qua khuyeán duï vôùi
lôøi leõ ñaày ñe doïa: "...Hieän nay ta ñaõ söûa sang binh xa vaø boä toát, hieäu leänh chieâng troáng raát nghieâm minh;
neáu vaâng theo giaùo hoùa thì ñöôïc tha; neáu choáng laïi meänh leänh thì seõ bò trò toäi..."(40)
Nhaän ñöôïc söù ñieäp cuûa vua Toáng, Leâ Hoaøn laáy danh nghóa Veä Vöông Ñinh Toaøn, xin nhaø Toáng
cho noái ngoâi vua cha. Nhöng vua Toáng naém roõ tình theá nöôùc Nam, bieát Leâ Hoaøn ñaõ giaønh ngoâi cuûa Ñinh
Toaøn neân sai ngöôøi ñem moät thö khaùc qua noùi raèng: "...Hoï Ñinh truyeàn noái ñöôïc ba ñôøi, traãm muoán cho
Ñinh Toaøn laøm thoáng suùy, khanh [chæ Leâ Hoaøn] thì laøm phoù. Neáu Ñinh Toaøn khoâng ñaùng töôùng taøi, haõy coøn
tính khí treû con thì neân cho ngay meï con vaø thaân thuoäc y sang ñaây. Ñôïi khi vaøo chaàu, taát seõ ñöôïc ban ñieån leã
öu haäu. Khanh [chæ Leâ Hoaøn] seõ ñöôïc trao côø tieát vaø caây vieät. Coù hai ñöôøng ñaáy, khanh neân xeùt kyõ maø choïn
laáy moät...(40)
Leâ Hoaøn bieát khoâng theå tieáp tuïc thöông löôïng, neân chæ coøn con ñöôøng duy nhaát laø chuaån bò löïc
löôïng ñeå khaùng Toán g. Trong khi ñoù, quaân Toáng chia laøm hai ñöôøng thuûy boä tieán vaøo nöôùc ta naêm 981 (taân
tî). Ñöôøng boä do Haàu Nhaân Baûo cuøng Toân Toaøn Höng tieán theo ngaû Laïng Sôn, coøn ñöôøng thuûy do Traàn
Khaâm Toä vaø Löu Tröøng töø maët bieån tieán vaøo baèng ñöôøng soâng Baïch Ñaèng.
Leâ Hoaøn töï laøm ñaïi töôùng caàm quaân choáng giaëc, cuõng chia quaân laøm hai höôùng ñeå ngaên caûn ñöôøng
tieán quaân cuûa nhaø Toáng. Luùc ñoù, chieán thuyeàn ñòch quaù ñoâng ñuùc, quaân nhaø Leâ khoâng ñuû söùc chaän ñöôïc
neân ban ñaàu phaûi taïm luøi. Treân ñöôøng boä, Haàu Nhaân Baûo tieán ñeán Chi Laêng (ñaàu ñòa giôùi Laïng Sôn),
truùng phaûi keá traù haøng, loït vaøo vuøng phuïc kích cuûa quaân Vieät, vaø bò baét gieát. Quaân Vieät phaûn coâng maïnh
meõ, quaân Toáng thieät haïi naëng, hai boä töôùng cuûa Haàu Nhaân Baûo laø Quaùch Quaân Bieän vaø Trieäu Phuïng Huaân
bò baét. Sau traän Chi Laêng, caùc löïc löôïng thuûy boä cuûa nhaø Toáng ñeàu ruùt lui. Khoâng keå traän Baïch Ñaèng cuûa
Ngoâ Quyeàn laø chieán coâng môû nöôùc, ñaây laø chieán coâng baûo veä ñoäc laäp ñaàu tieân trong lòch söû nöôùc ta.
Tuy chieán thaéng veû vang, naêm 982 (nhaâm ngoï) Leâ Hoaøn vaãn phaûi sai söù, döôùi danh nghóa cuûa vua
Ñinh Toaøn, sang nhaø Toáng xin traû laïi hai boä töôùng ñaõ baét ñöôïc, vaø xin trieàu coáng. Söù giaû hai beân qua laïi
nhieàu laàn. Nhaø Toáng chæ phong cho Leâ Hoaøn laøm tieát ñoä söù. Maõi ñeán hôn möôøi naêm sau, vaøo naêm 993
(quyù tî), Leâ Hoaøn môùi sai söù giaû trình baøy vôùi vua Toáng raèng Ñinh Toaøn quyeát ñònh nhöôøng ngoâi cho
mình. Toáng Thaùi Toâng bieát vieäc Leâ Hoaøn tieám quyeàn ñaõ laâu, nhöng khoâng coù caùch gì khaùc hôn, neân sai
Vöông Theá Taéc vaø Lyù Cö Giaûn ñem baøi cheá sang phong Leâ Hoaøn laøm Tónh Haûi Quaân tieát ñoä söù Giao
Chæ Quaän Vöông. Cuoäc bang giao Hoa Vieät tieán trieån khaû quan. Naêm 997 (ñinh daäu), Toáng Chaân Toâng
(1004-1028) sai söù sang phong Leâ Hoaøn laøm Nam Bình Vöông.(41)
b) Ñaùnh Chieâm Thaønh:
Khi vöøa môùi yeân veà maët baéc sau traän Chi Laêng, Leâ Hoaøn nghó ngay ñeán phöông nam. Nguyeân do
laø sau khi leân ngoâi naêm 980, Leâ Hoaøn gôûi hai söù giaû laø Töø Muïc vaø Ngoâ Töû Canh sang Chieâm Thaønh giao
haûo. Vua Chieâm laø Paramecvaravarman laïi baét giam söù giaû. Raát töùc giaän, nhöng vì baän ñoái phoù vôùi nhaø
Toáng, Leâ Hoaøn phaûi taïm gaùc chuyeän naày. Sau khi ñaåy lui quaân Toáng, Leâ Hoaøn töï mình caàm quaân sang
ñaùnh Chieâm Thaønh naêm 982 (nhaâm ngoï) vöøa ñeå traû moái quoác nhuïc baét söù, vöøa ñeå giaûi thoaùt caùc söù giaû do
9
mình gôûi ñi. Leâ Hoaøn ñaùnh haï kinh ñoâ Ñoàng Döông (Indrapura, ngaøy nay thuoäc vuøng Quaûng Nam), gieát
vua Chieâm, laáy nhieàu vaøng baïc, baûo vaät ñem veà.(42) Vì söï coá tình gaây haán cuûa Chieâm Thaønh khi baét söù
giaû, Leâ Hoaøn ñem quaân traû ñuõa, vaø oâng trôû thaønh vò vua nöôùc ta ñaàu tieân ñi chinh phaït Chieâm Thaønh. (Sau
traän ñaùnh naày, moät doøng hoï khaùc leân laøm vua ôû Chieâm Thaønh, vaø dôøi ñoâ töø Indrapura (Ñoàng Döông, vuøng
Quaûng Nam ngaøy nay) xuoáng Vijaya (Ñoà Baøn, vuøng Bình Ñònh ngaøy nay) naêm 1000, ñeå traùnh xa aûnh
höôûng cuûa nöôùc Vieät ñang lôùn maïnh.)
Nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa Leâ Hoaøn chaúng nhöõng laøm cho vò theá ngoaïi giao cuûa Ñaïi Coà Vieät
vöõng maïnh trong khu vöïc, maø coøn giuùp nhaø vua cuûng coá vò theá cuûa mình ñaõ ít nhieàu bò tai tieáng trong noäi
boä nöôùc Vieät sau vuï ñaûo chaùnh laät ñoå nhaø Ñinh.
2.- Noäi trò
Leâ Hoaøn söûa sang vieäc nöôùc, cho xaây döïng cung ñieän, toå chöùc quaân ñoäi, giao cho Töø Muïc
laøm Toång quaûn troâng coi moïi vieäc quaân vaø daân, Phaïm Cöï Löôïng laøm thaùi uùy, ñaùnh deïp caùc cuoäc noäi loaïn.
Ngoaøi nhöõng söï nghieäp lôùn lao treân ñaây, coù leõ cuõng neân bieát theâm Leâ Hoaøn coù theå laø vò thuûy toå cuûa ngaønh
thuûy lôïi nöôùc ta. Naêm 982 (nhaâm ngoï), khi ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, nhaän thaáy vieäc ñi laïi töø nuùi Ñoàng Coå
ñeán soâng Baø Hoøa (nay thuoäc huyeän Ngoïc Sôn, Thanh Hoùa) khoù khaên vì nuùi non hieåm trôû, nhaø vua lieàn ra
leänh ñaøo con soâng môùi. Soâng ñaøo naày ñöôïc hoaøn thaønh naêm 983 maø theo saùch Cöông muïc, ngaøy nay laø
soâng xaõ Ñoàng Hoøa, Thanh Hoùa. Ñeå khuyeán khích noâng nghieäp, naêm 987 (ñinh hôïi), nhaø vua caøy ruoäng
tòch ñieàn ôû vuøng Ñoäi Sôn.(43) Naêm 1001 (taân söûu), Leâ Hoaøn ñi deïp loaïn vuøng Cöû Long (nay thuoäc huyeän
Quaûng Hoaù, tænh Thanh Hoùa). Trong traän naày, cöïu vöông Ñinh Toaøn, luùc ñoù 28 tuoåi, thaùp tuøng vaø bò truùng
teân töû traän.(44) Ngoaøi ra, naêm 1003 (quyù maõo), Leâ Hoaøn cho ñaøo soâng Ña Caùi ôû Hoan Chaâu (nay ôû phía
taây nam huyeän Höng Nguyeân tænh Ngheä An).(44)
Leâ Hoaøn laøm vua ñöôïc 25 naêm thì maát vaøo thaùng ba naêm aát tî (1005), thoï 64 tuoåi. Daàu luoân luoân
ñöùng treân quan ñieåm chính thoáng ñeå pheâ bình lòch söû, vua Töï Ñöùc cuõng ñaõ khen Leâ Hoaøn: "...Ñaïi Haønh
nhaø Tieàn Leâ laáy ñöôïc nöôùc, daàu raèng khoâng do chính nghóa, nhöng luùc aáy ngoaøi thì choáng ñöôïc giaëc maïnh,
trong thì giöõ vöõng ñöôïc bieân cöông, thaønh tích thoáng nhaát nöôùc ta cuûa Leâ Ñaïi Haønh khoâng khaùc gì nhaø Taàn,
nhaø Tuøy ôû Trung Quoác..."(45) Thôøi Leâ Ñaïi Haønh, ñoäng ñaát xaûy ra vaøo naêm 998 (maäu tuaát), thieät haïi khoâng
ñöôïc ghi nhaän.
3.- Leâ Long Ñónh (1005-1009)
Nieân hieäu töø 1008: Caûnh Thuïy
a) Leâ Long Ñónh qua caùc boä söû cuõ: Leâ Hoaøn coù khaù nhieàu con trai: Kình Thieân Ñaïi Vöông Long
Thaâu, Ñoâng Thaønh Vöông Ngaân Tích, Nam Phong Vöông Long Vieät, Ngöï Man Vöông Long Ñinh, Khai
Minh Vöông Long Ñónh, Ngöï Baéc Vöông Long Ngaän, Ñònh Phieân Vöông Long Tung, Tö Doanh Thaønh
Phoù Vöông Long Töông, Trung Quoác Vöông Long Kính, Nam Quoác Vöông Long Mang, Haønh Quaân
Vöông Long Ñeà, vaø moät ngöôøi con nuoâi laø Phuø Ñôùi Vöông (khoâng roõ teân).
Trong soá caùc con cuûa Leâ Hoaøn, ngöôøi lôùn tuoåi nhaát laø Kình Thieân Ñaïi Vöông Long Thaâu cheát treû,
ñaùng leõ ngöôøi con trai thöù nhì laø Ñoâng Thaønh Vöông Ngaân Tích ñöôïc laäp laøm thaùi töû ñeå keá nghieäp, nhöng
theo chính söû ghi laïi, ngöôøi con thöù naêm laø Khai Minh Vöông Long Ñónh xin laøm thaùi töû, nhaø vua toû yù öng
thuaän.(46) Trieàu ñình cho raèng boû lôùn choïn nhoû laø ñieàu baát thöôøng. Coù leõ ñeå dung hoøa, vaøo ñaàu naêm 1004
(giaùp thìn), Leâ Hoaøn laäp ngöôøi con trai thöù ba laø Nam Phong Vöông Long Vieät laøm thaùi töû. Ñaây cuõng laø
vieäc baát thöôøng neân khoâng ñöôïc caùc hoaøng töû khaùc khaâm phuïc, nhöng khoâng ai daùm phaûn ñoái khi Leâ Hoaøn
coøn soáng.
Thaùng ba naêm aát tî (1005), Leâ Hoaøn töø traàn, taùng ôû Hoa Lö. Ñoâng Thaønh Vöông Ngaân Tích (con
trai thöù nhì, nay leân ñöùng ñaàu) vaø Khai Minh Vöông Long Ñónh (con trai thöù naêm) noåi leân tranh giaønh ngoâi
baùu. Cuoäc tranh chaáp keùo daøi trong taùm thaùng. Ñoâng Thaønh Vöông Ngaân Tích thua chaïy vaøo Thaïch Haø
(Haø Tónh), bò ngöôøi ñòa phöông baét gieát.
10
Thaùng 10 naêm aát tî (1005), thaùi töû Long Vieät chính thöùc leân ngoâi keá vò Leâ Hoaøn. Long Vieät ôû
ngoâi ñöôïc ba ngaøy, bò em laø Leâ Long Ñónh sai ngöôøi aùm saùt, roài Long Ñónh töï mình leân laøm vua, toân ñaët
teân thuïy cho Long Vieät laø Trung Toâng hoaøng ñeá.
Sau khi ghi cheùp theo phöông phaùp bieân nieân nhöõng hoaït ñoäng cuûa Leâ Long Ñónh Toaøn thö cuõng
nhö Cöông muïc keå theâm moät soá caâu chuyeän veà tính hieáu saùt, ñoäc aùc cuûa Leâ Long Ñónh nhö quaán coû vaøo
thaân ngöôøi roài laáy löûa ñoát, sai lính caàm dao cuøn loùc thòt ngöôøi ñeå keû bò haønh hình phaûi ñau ñôùn keâu gaøo, baét
tuø binh boû vaøo "thuûy lao" ngaâm xuoáng nöôùc ñeå tuø binh saëc nöôùc haù mieäng maø cheát, hoaëc ñaùnh tuø binh baèng
gaäy... Cuoái cuøng Cöông muïc keát luaän: "...Nhaø vua hoang daâm töûu saéc, daàn maéc beänh tró, naèm maø coi chaàu,
neân ngöôøi ta goïi laø "Ngoïa trieàu". ÔÛ ngoâi 4 naêm, thoï 24 tuoåi."(47)
Trong Vieät Nam söû löôïc, ngoaøi caùc vieäc treân, taùc giaû Traàn Troïng Kim coøn theâm: "...Moät hoâm [Leâ
Long Ñónh] laáy mía ñeå leân ñaàu nhaø sö maø roùc voû, roài thænh thoaûng giaû taûng nhôõ tay boå dao vaøo ñaàu nhaø sö
chaûy maùu ra, troâng thaáy laáy laøm vui cöôøi..." Vieät Nam söû löôïc cuõng cho raèng vì quaù daâm duïc, Leâ Long
Ñónh khoâng ngoài ñöôïc ñeå döï trieàu neân tuïc goïi laø "Ngoïa trieàu".(48)
Trong saùch Lòch söû Vieät Nam, caùc taùc giaû trong Uyû ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi vieát: "...Sau taùm
thaùng xung ñoät vaø tranh giaønh nhau, Leâ Long Ñónh ñaùnh baïi caùc vöông vaø leân ngoâi vua (töùc Leâ Ngoïa
trieàu)..." Trong moät ñoaïn sau, saùch naày tieáp: "...Nhöng vaøo cuoái ñôøi Tieàn Leâ, vua Leâ luùc ñoù laø Leâ Long
Ñónh toû ra laø moät ngöôøi hung taøn, baïo ngöôïc, soáng sa ñoïa, khoâng ñuû tö caùch vaø naêng löïc caàm ñaàu chính
quyeàn. Nhöõng haønh ñoäng daõ man cuûa nhaø vua trong vieäc ñaøn aùp nhaân daân vaø ngöôïc ñaõi caùc nhaø sö cuøng vôùi
ñôøi soáng hoang daâm truïy laïc cuûa y, laøm cho loøng ngöôøi voâ cuøng oaùn giaän..." (49)
Nhö theá, caùc saùch söû xöa nhö Toaøn thö hay Cöông muïc cuõng nhö nay nhö Vieät Nam söû löôïc hay
Lòch söû Vieät Nam ñeàu keát aùn Leâ Long Ñónh laø baát taøi, hoang daâm, baïo ngöôïc... Trong thöïc teá, Leâ Long
Ñónh laø nhaân vaät nhö theá naøo? Xin ñeå cho Toaøn thö vaø Cöông muïc, hai boä söû ñaõ naëng lôøi pheâ phaùn Leâ
Long Ñónh keå laïi.
b) Con ngöôøi thaät cuûa Leâ Long Ñónh: Theo phaàn bieân nieân veà cuoäc ñôøi cuûa Leâ Long Ñónh trong
Toaøn thö vaø Cöông muïc, sau khi caàm quyeàn, veà noäi trò Leâ Long Ñónh cuûng coá trieàu ñình, ñaët laïi quan cheá
vaø trieàu phuïc theo kieåu maãu cuûa nhaø Toáng beân Trung Hoa (Toaøn thö baûn dòch taäp 1 tr. 234, Cöông muïc baûn
dòch tr. 250). Caùc hoaøng thaân vaãn coøn tieáp tuïc choáng ñoái ñeàu bò Leâ Long Ñónh ñem quaân deïp yeân. Naêm
1005, Long Ñónh töï caàm quaân ñaùnh Long Ngaän vaø Long Kính ôû Phuø Lan (Haûi Döông). Long Ngaän thua,
baét Long Kính daâng naïp vaø xin ñaàu haøng. Nhaø vua tieáp tuïc tieán quaân ñaùnh Long Ñinh ôû Phong Chaâu
(vuøng Sôn Taây ngaøy nay). Töø ñoù, caùc anh em con Leâ Ñaïi Haønh ñeàu phuïc Leâ Long Ñónh, khoâng coøn gaây
roái loaïn nöõa (Toaøn thö, sñd. tr. 233, Cöông muïc , sñd. tr. 249).
Khi ñaõ yeân phía baéc, Leâ Long Ñónh ñem quaân vaøo AÙi chaâu (Thanh Hoùa), deïp nhöõng thoå daân ñòa
phöông noåi daäy ôû Cöû Long (Toaøn thö, sñd. tr. 233, Cöông muïc, sñd. tr. 249). Thaùng baûy naêm kyû daäu
(1009), Leâ Long Ñónh cuõng töï thaân ñem quaân ñi bình ñònh caùc cuoäc noåi daäy ôû chaâu Hoan Ñöôøng (chaâu
Hoan, Ngheä An), vaø chaâu Thaïch Haø (nay laø Haø Tónh) (Toaøn thö, sñd. tr. 236, Cöông muïc, sñd. tr. 254).
Tröôùc khi ñi Hoan Chaâu deïp loaïn, Leâ Long Ñónh theo lôøi ñeà nghò cuûa ñoâ ñoác Kieåu Haønh Hieán, ra
leänh ñaøo soâng töø vuøng Chi Long ñeán Vuõ Luõng (nay thuoäc Thanh Hoùa). Treân ñöôøng ñi deïp loaïn, ñeán AÙi
Chaâu, Long Ñónh nghe loan truyeàn raèng ai bôi qua soâng Vuõ Luõng seõ bò quyû thaàn haïi. Nhaø vua lieàn ra leänh
cho ngöôøi cuûa mình bôi qua bôi laïi nhieàu laàn khuùc soâng naày, maø chaúng heà gì ñeå ñaùnh tan nhöõng dö luaän
meâ tín dò ñoan cuûa daân chuùng ñòa phöông. Nhaø vua coøn ra leänh ñoùng thuyeàn ñaët saün caùc beán soâng ñeå chôû
ngöôøi qua laïi (Toaøn thö, sñd. tr. 235, Cöông muïc, sñd. tr. 253).
Veà ngoaïi giao, quan heä Vieät Hoa vaãn toát ñeïp. Naêm 1007 (ñinh muøi), Leâ Long Ñónh cöû söù giaû sang
Trung Hoa xin thænh Cöûu kinh cuûa Nho giaùo vaø Ñaïi taïng kinh cuûa Phaät giaùo,(50) ñeàu ñöôïc vua Toáng chaáp
thuaän (Toaøn thö, sñd. tr. 235, Cöông muïc, sñd. tr. 251). Long Ñónh coøn ñeà nghò vôùi trieàu ñình Trung Hoa
cho ngöôøi Vieät qua "hoã thò" ôû Ung Chaâu (Quaûng Taây), trao ñoåi buoân baùn vôùi ngöôøi Trung Hoa, nhöng vua
11
Toáng khoâng chaáp thuaän, chæ chòu ñeå ngöôøi Vieät qua buoân baùn ôû Lieâm Chaâu (Quaûng Ñoâng) vaø traán Nhö
Hoàng naèm ôû phía taây Khaâm Chaâu (Quaûng Ñoâng) (Toaøn thö, sñd. tr 235, Cöông muïc, sñd. tr. 252).(51)
Cuoái cuøng, Leâ Long Ñónh ñaït ñöôïc moät thaéng lôïi ngoaïi giao lôùn vaøo naêm 1007 (ñinh muøi) khi vua
Trung Hoa laø Toáng Chaân Toâng (trò vì 1004-1022) ñaëc caùch sai ñuùc aán Giao Chæ Quaän Vöông sang giao
cho Long Ñónh, ñoàng thôøi truy phong Leâ Hoaøn laøm Nam Vieät Vöông (Toaøn thö, sñd. tr. 235, Cöông muïc,
sñd. tr. 252).
Sau khi caàm quaân ñi ñaùnh ôû Hoan Ñöôøng vaø Thaïch Haø vaøo thaùng 7 naêm kyû daäu (1009) trôû veà
trieàu, Leâ Long Ñónh töø traàn vaøo thaùng 10 naêm aáy (Toaøn thö 1 baûn dòch tr. 236, Cöông muïc baûn dòch tr.
254). Nhö vaäy, tuy chæ caàm quyeàn trong thôøi gian khoaûn g boán naêm ngaén nguûi, nhöng Leâ Long Ñónh ñaõ oån
ñònh noäi trò, thaønh coâng veà ngoaïi giao, phaùt trieån veà vaên hoùa vaø toân giaùo, vaø nhaát laø coù saùng kieán veà kinh teá
khi gôûi ngöôøi qua giao thöông buoân baùn beân Trung Hoa. OÂng chöùng toû laø moät nhaø cai trò coù bieät taøi.
Khoâng bieát nhöõng caâu chuyeän veà nhöõng haønh vi maø caùc söû saùch treân ñaây goïi laø hieáu saéc (hay hieáu
daâm) vaø hieáu saùt taøn aùc cuûa Leâ Long Ñónh coù ñuùng söï thaät hay khoâng? Giaû thieát nhöõng söû saùch noùi treân
vieát ñuùng söï thaät thì chaéc chaén Leâ Long Ñónh vaãn coøn chöa ñaït ñeán trình ñoä daâm ñaõng hay taøn baïo baèng
moät soá nhaân vaät khaùc trong lòch söû Vieät Nam. Ngöôïc laïi, tuy coù trình baøy nhöõng hoaït ñoäng cuûa Leâ Long
Ñónh, nhöng caùc boä söû ngaøy tröôùc khoâng ñaû ñoäng gì ñeán nhöõng thaønh coâng veà noäi trò hay ngoaïi giao
cuûa oâng.
Coù moät caâu chuyeän sai laàm ñöôïc laäp ñi laäp laïi khi vieát veà Leâ Long Ñónh laø vò vua naày hoang daâm
quaù ñoä ñeán noãi phaûi naèm khi thieát trieàu neân oâng thöôøng ñöôïc goïi laø Ngoïa trieàu. Ngöôïc laïi, thöïc chaát Leâ
Long Ñónh laø moät ngöôøi raát hoaït ñoäng. OÂng luoân luoân caàm quaân thaân chinh ñi ñaùnh deïp khaép nôi. Thaùng
7 (kyû daäu, 1009) nhaø vua coøn caàm quaân ra traän, thaùng 10 (kyû daäu, 1009) chaúng may töø traàn thì laøm
sao goïi laø "ngoïa trieàu"?
Phaûi chaêng ñaõ coù moät chieán dòch tuyeân truyeàn boùp meùo söï thaät lòch söû, phæ baùng thaäm teä vaø nhaän
chìm Leâ Long Ñónh treân quy moâ roän g lôùn nhaém muïc ñích bieän minh cho moät haønh ñoäng naøo ñoù cuõng vó ñaïi
khoâng keùm? Haønh ñoäng vó ñaïi kinh thieân ñoäng ñòa döôùi thôøi quaân chuû khoâng coù gì khaùc hôn laø laät ñoå moät
trieàu ñaïi, maø thôøi aáy cho laø ñaïi thí nghòch, coøn ngaøy nay chuùng ta chæ ñôn giaûn goïi laø ñaûo chaùnh cung ñình.
Nhu caàu cuûa ñaûo chaùnh ñoøi hoûi phaûi boâi ñen nhaø caàm quyeàn cuõ, ñeå naâng cao giaù trò cuûa cuoäc ñaûo chaùnh vaø
cuûa taân chính quyeàn. Vì vaäy maø minh quaân Leâ Long Ñónh bieán thaønh "ngoïa trieàu" Leâ Long Ñónh, vaø ñaùng
tieác laø hình aûnh thöïc söï cuûa vò vua naày ñaõ bò meùo moù suoát caû ngaøn naêm nay.
4.- Nhaø Tieàn Leâ bò laät ñoå
Naêm 1009, Leâ Long Ñónh töø traàn, con teân laø Saï coøn nhoû. Chính söû cheùp khoâng roõ raøng veà lyù do
cuõng nhö caùi cheát cuûa Leâ Long Ñónh, ñoàng thôøi hoaøn toaøn khoâng noùi gì veà chuyeän an taùng nhaø vua, chuyeän
ai laø ngöôøi nhieáp chính trong thôøi gian naày, vaø caùc hoaøng thaân anh em Leâ Long Ñónh phaûn öùng nhö theá
naøo?
Chính söû chæ ghi laïi raèng khi Leâ Long Ñónh maát, töôùng Ñaøo Cam Moäc noùi rieâng vôùi Ñieän tieàn chæ
huy söù Lyù Coâng Uaån: "...Môùi ñaây, chuùa thöôïng laø ngöôøi môø toái, taøn baïo, loøng trôøi gheùt boû. Con keá töï haõy
coøn treû thô, khoâng caùng ñaùng noåi luùc nöôùc nhaø laém noãi hoaïn naïn. Daân tình ñaâu ñaáy nhao nhao, cuõng muoán
kieám ñöôïc moät vò chaân chuùa. Quan Thaân veä [chæ Lyù Coâng Uaån] sao khoâng nhaân luùc naày, nghó ra möu cao,
quyeát ñoaùn saùng suoát, troâng göông Thang, Vuõ ngaøy xöa, theo loái Ñinh, Leâ gaàn ñoù, treân thuaän loøng trôøi, döôùi
theo nguyeän voïng cuûa daân, coøn cöù khö khö giöõ tieåu tieát laøm chi nöõa? ..."(52) Nghe noùi vaäy, Lyù Coâng Uaån
beà ngoaøi traùch moùc Ñaøo Cam Moäc, vaø laõng traùnh ñeà nghò cuûa hoï Ñaøo.
Hoâm sau, Ñaøo Cam Moäc noùi tieáp: "...Ngöôøi trong nöôùc baây giôø ñeàu bieát chaéc hoï Lyù khôûi nghieäp, lôøi
saám ñaõ roõ reät, khoâng coøn che giaáu ñöôïc nöõa. Ñoåi vaï ra phuùc chæ ôû choác laùt baây giôø. Quan Thaân veä laïi coøn
ngôø gì nöõa? " Lyù Coâng Uaån traû lôøi: "...Toâi bieát yù oâng khoâng khaùc yù thaày Vaïn Haïnh. Neáu quaû nhö lôøi thì
möu tính ra sao? " Ñaøo Cam Moäc tieáp lôøi: "...Quan Thaân veä laø ngöôøi coâng baèng, roäng löôïng vaø nhaân ñöùc,
12
ñöôïc loøng moïi ngöôøi. Hieän nay traêm hoï kieät queä, meät moûi khoâng chòu ñöïng noåi chính leänh cuûa trieàu ñình.
Quan thaân veä nhaân dòp naày ñem aân ñöùc voã veà hoï, chaéc hoï seõ ñoå xoâ theo veà nhö nöôùc chaûy choã truõng, coøn ai
ngaên caûn ñöôïc? "(52)
Sau khi baøn luaän, Ñaøo Cam Moäc hoïp caùc quan trong trieàu, thuyeát phuïc moïi ngöôøi haõy toân laäp Lyù
Coâng Uaån leân laøm vua. Khoâng ai "daùm coù yù gì khaùc",(53) ñoàng thanh toân Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vaøo ñaàu
naêm 1010 töùc Lyù Thaùi Toå (trò vì 1010-1028), saùng laäp ra nhaø Lyù (1010-1225).
Theo söû saùch, vieäc Lyù Coâng Uaån laät ñoå nhaø Tieàn Leâ dieãn ra hoaøn toaøn eâm thaém, khoâng coù moät
phaûn öùng naøo ñöôïc ghi nhaän töø baát cöù phía naøo. Ñieàu naày chöùng toû cuoäc ñaûo chaùnh ñaõ ñöôïc toå chöùc raát
chu ñaùo. Khoâng khí chu ñaùo troøn tròa quaù ñoä cuûa cuoäc ñaûo chaùnh khoâng khoûi ñaët ra moät loaït nhöõng caâu
hoûi lôùn, ví duï nhö soá phaän con caùi cuûa Leâ Long Ñónh ra sao? Anh em cuûa Leâ Long Ñónh tröôùc ñoù vuøng
vaãy choáng ñoái nhau döõ doäi, khoâng leõ deã daøng chòu khuaát phuïc moät ngöôøi ngoaøi toäc hoï laø Lyù Coâng Uaån?
Phaûi chaêng toaøn boä anh em nhaø naày bò gieát saïch neân khoâng coøn ai leân tieáng choáng cöï? Leâ Long Ñónh thöïc
söï bò cheát vì bònh hay bò aùm saùt, roài ñoå thöøa laø aên chôi quaù ñoä neân bò ngoaï trieàu roài cheát? Phaûi chaêng
nhöõng chuyeän xaáu xa taøn aùc cuûa Leâ Long Ñónh, nhö vieäc cheû mía treân ñaàu nhaø sö ñöôïc bòa ra ñeå kích ñoäng
giôùi tu só Phaät giaùo laø giôùi luùc baáy giôø ñang coù raát nhieàu theá löïc trong trieàu ñình? Khi caùc vua töø traàn, söû
saùch thöôøng ghi laïi nôi an taùng, nhöng rieâng tröôøng hôïp Leâ Long Ñónh, taïi sao söû saùch tuyeät nhieân khoâng
ñeà caäp gì ñeán? (54)
CHUÙ THÍCH :
1. Hoàng Chaâu ngaøy tröôùc goàm hai phuû Thöôïng Hoàng vaø Haï Hoàng, tænh Haûi Döông.
2. Toaøn thö vaø Cöông muïc ñeàu cheùp Khuùc Haïo töø traàn naêm 917 (ñinh söûu) (Toaøn thö, baûn dòch taäp 1, tt. 293-294; Cöông muïc
baûn dòch tr. 164). Söû gia Tö Maõ Quang (1019-1086) trong boä Tö Trò thoâng giaùm (vieát xong naêm 1084) cho bieát naêm 911,
Khuùc Thöøa Myõ, con cuûa Khuùc Haïo ñaõ ñöôïc phong Tónh Haûi tieát ñoä söù, nghóa laø luùc ñoù Khuùc Haïo ñaõ töø traàn, Khuùc Thöøa Myõ
leân thay. (Nguyeãn Phöông sñd. tr. 317)
3. Nguyeãn Phöông, sñd., tt. 317-318, trích daãn taøi lieäu trong Taân Nguõ Ñaïi söû cuûa AÂu Döông Tu (1007-1072). Theo Leâ Taéc trong
boä An Nam chí löôïc, ngöôøi caàm quaân ñaùnh Khuùc Thöøa Myõ laø Löông Khaéc Chính, coøn theo Toaøn thö 1 vaø Cöông muïc laø Lyù
Khaéc Chính. Söû gia Nguyeãn Phöông cho raèng phaûi chaêng töø Lyù Thuû Dung vaø Löông Khaéc Trinh ñaõ ñöôïc söûa ñoåi daàn thaønh
Löông Khaéc Chính roài Lyù Khaéc Chính? Vieät-Nam söû löôïc theo taøi lieäu cuûa Toaøn thö, sñd.
4. Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 325. Lyù Tieán naày khaùc vôùi Lyù Tieán laøm thöù söû Giao Chæ naêm 187 (ñinh maõo).
5. Theo Toaøn thö vaø Cöông muïc, Ngoâ Quyeàn ngöôøi Ñöôøng Laâm. Ñöôøng Laâm laø teân moät laøng thôøi xöa, nay thuoäc tænh Sôn Taây.
Theo Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 326, Ngoâ Quyeàn ngöôøi AÙi Chaâu (Thanh Hoùa)
6. Cöông muïc, sñd tr. 166.
7. Lôøi "chua" cuûa Cöông muïc, sñd tt. 166-167: " Baét ñaàu töø soâng Luïc Ñaàu thuoäc ñòa haït tænh Baéc Ninh phaân löu chaûy vaøo ñòa haït
tænh Haûi Döông: moät chi theo Myõ Giang, moät chi theo Chaâu Coác Sôn, hai chi hôïp laïi ôû xaõ Ñoan Leã. Khuùc soâng hôïp laïi naày goïi
laø soâng Baïch Ñaèng. Soâng Baïch Ñaèng phía nam giaùp giôùi huyeän Thuûy Ñöôøng, tænh Haûi Döông; phía baéc giaùp giôùi huyeän Yeân
Höng tænh Quaûng Yeân; chuyeån veà phía nam 29 daëm, ñoå ra cöûa bieån Nam Trieäu. Theo saùch Ñòa lyù chí [Dö ñòa chí] cuûa Nguyeãn
Traõi, soâng Baïch Ñaèng coøn coù teân goïi nöõa laø soâng Vaân Cöø, roäng hôn 2 daëm, ôû ñoù coù nhieàu nuùi cao ngaát, nhieàu ngaønh soâng ñoå
laïi, soùng coàn man maùc giaùp taän chaân trôøi, caây coái um tuøm che laáp bôø beán, thöïc laø moät nôi hieåm yeáu veà ñöôøng bieån. "
Theo Nguyeãn Khaéc Ngöõ trong Vieät Nam, ñaát nöôùc meán yeâu, Vaên Hoaù, Montreùal, 1984, tr. 128, soâng Baïch Ñaèng nay goïi
laø soâng Ñaø Baïch, moät thoaùt löu cuûa soâng Thaùi Bình.
Caàn löu yù ôû ñieåm soâng Baïch Ñaèng laø nhaùnh soâng naèm veà phía baéc cuûa caùc cöûa soâng vuøng bôø bieån Baéc phaàn ñeå tieán vaøo
soâng Hoàng. Khi quaân Trung Hoa töø phöông baéc xuoáng, muoán vaøo soâng Hoàng thì thoâng thöôøng choïn Baïch Ñaèng laø con ñöôøng
ngaén nhaát. Coù theå Ngoâ Quyeàn ñaõ tieân lieäu vieäc naày neân baøy thuûy traän coïc nhoïn ñeå ñoùn ñaùnh Hoaèng Thaùo. Veà sau, naêm 981
(taân tî), töôùng nhaø Toáng laø Löu Tröøng cuõng daãn quaân vaøo ñöôøng Baïch Ñaèng Giang; naêm 1288 (maäu tyù) quaân Nguyeân thua,
moät caùnh quaân do OÂ Maõ Nhi daãn ñaàu, ruùt lui ra bieån ñeå veà Trung Hoa baèng ñöôøng soâng Baïch Ñaèng, bò Nguyeãn Khoaùi chaän
ñaùnh vaø baét ñöôïc caùc töôùng Nguyeân laø OÂ Maõ Nhi, Phaøn Tieáp.
8. Cöông muïc, sñd tr. 166. Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 326. Theo Toaøn thö, Ngoâ Quyeàn baét ñöôïc Hoaèng Thaùo roài môùi gieát. Vieät
Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim theo thuyeát naày.
9. Toaøn thö, sñd tr. 297. Cöông muïc, sñd tr. 166.
10. Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb. Thuaän Hoùa, Hueá, in laàn thöù 2, 1997, tr. 31.
13

12. Ngoâ Thôøi Syõ, Vieät söû tieâu aùn, Vaên Söû taùi baûn, San Jose 1991, tr. 81.
13. Toaøn thö, sñd tr. 205. Cöông muïc, sñd tr.168. Nam Saùch vaø Traø Höông nay ñeàu thuoäc vuøng Haûi Döông.
14. Toaøn thö, sñd tr. 206. Cöông muïc, sñd tr. 169. Theo lôøi "chua" cuûa Cöông muïc, Tröông Döông laø Chöông Döông, huyeän
Thöôïng Phuùc, Haø Ñoâng.
15. Toaøn thö, sñd tr. 207. Cöông muïc, sñd tt. 170-171. Söû saùch khoâng ghi nhaän baát cöù moät hieän töôïng gì khaû nghi veà caùi cheát cuûa
Ngoâ Xöông Ngaäp trong tình traïng anh em nhaø naày ñang tranh chaáp. Duø sao, Ngoâ Xöông Vaên cuõng laø ngöôøi coù coâng trong
vieäc döïng laïi trieàu ñaïi nhaø Ngoâ, vaø caùch öùng xöû cuûa Xöông Vaên ñoái vôùi Döông Tam Kha raát ñöôïc nhieàu ngöôøi taùn tuïng.
16. Cöông muïc, sñd tr. 171, trích daãn Nguõ Ñaïi söû. Nguyeãn Phöông sñd. tr. 328.
17. Toaøn thö, sñd tt. 208-209. Cöông muïc, sñd tr. 172.
18. Toáng söû, do Nguyeãn Phöông trích dòch, sñd. tr. 332. Caøn Ñöùc laø nieân hieäu cuûa Toáng Thaùi Toå.
19. Theo Cöông muïc, sñd tr. 170, Hoa Lö thuoäc vuøng Ninh Bình ngaøy nay. Töø ngöõ ñoäng trong caùc saùch söû Vieät Nam duøng ñeå chæ
moät vuøng bao boïc chung quanh bôûi nuùi röøng, chæ coù vaøi loái ñi vaøo khaù hieåm trôû, neân deã baûo veä, vaø thöôøng do caùc boä toäc ít
ngöôøi sinh soáng.
Cöông muïc, sñd tr. 227 cho bieát khi töø traàn (979), Ñinh Tieân Hoaøng ôû ngoâi 12 naêm, thoï 56 tuoåi (aâm lòch). Theo caùch tính aâm
lòch, nhö theá Ñinh Tieân Hoaøng sinh naêm 924 (giaùp thaân).
20. Saùch laø moät ñôn vò haønh chaùnh ngaøy xöa ôû vuøng röøng nuùi nhö buoân, baûn...Truøm saùch laø ngöôøi ñöùng ñaàu moät saùch.
21. Theo saùch xöa, khi anh em Ngoâ Xöông Ngaäp vaø Ngoâ Xöông Vaên ñem quaân ñeán ñaùnh, Lónh sôï phaûi gôûi con trai lôùn laø Ñinh
Lieãn sang phía quaân Ngoâ laøm con tin ñeå xin hoaõn binh. Nhöng khi Ñinh Lieãn ñeán, Ngaäp vaø Vaên baét troùi Lieãn, treo treân caây,
sai ngöôøi ñeán noùi vôùi Ñinh Boä Lónh: "Neáu Lónh khoâng ñaàu haøng thì seõ gieát Lieãn". Ñinh Boä Lónh töùc giaän, traû lôøi: " Taøi trai ñaõ
quyeát chí coâng danh, khi naøo laïi baét chöôùc nhö ñaøn baø treû con! " Chaúng nhöõng noùi theá, Lónh coøn sai möôøi tay cung noû chuaån
bò baén Ñinh Lieãn. Ngoâ Xöông Ngaäp vaø Ngoâ Xöông Vaên thaáy theá, raát kinh haõi cuøng baûo nhau: "Chuùng ta treo con haén laø coát
muoán cho haén ñaàu haøng ngay, nay haén taøn nhaãn nhö vaäy, thì daãu gieát con haén ñi cuõng chaúng ích lôïi gì." Hai anh em beøn thaû
Ñinh Lieãn, roài ruùt quaân veà. (Cöông muïc, sñd tr. 170)
22. Toaøn thö, sñd. tr. 210. Cöông muïc sñd tt. 221-222.
23. Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 332.
24. Xem laïi baøi "Quoác hieäu nöôùc ta".
25. Theo Hoäi ñoàng trò söï Nguyeãn Phuùc toäc trong Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, Nxb. Thuaän Hoùa, Hueá, 1995 thì Ñònh Quoác Coâng
Nguyeãn Baëc (924-979) ñöôïc xem laø thuûy toå cuûa doøng hoï Nguyeãn Phuùc töùc doøng hoï cuûa caùc chuùa Nguyeãn vaø vua Nguyeãn sau
naày.
26. Cöông muïc, sñd tt. 224-225.
28. Nguyeãn Phöông, sñd. tr. 333.
29. Nguyeãn Phöông trích dòch, sñd. tt. 333-334.
Moät ñieåm caàn chuù yù laø tröôùc khi ñoäc laäp, trieàu ñình Trung Hoa xem coå Vieät laø moät quaän cuûa hoï, neân Toáng Thaùi Toå môùi phong
Ñinh Boä Lónh laøm Giao Chæ Quaän Vöông. Maõi cho ñeán naêm 1164 (giaùp thaân), vua Trung Hoa laø Toáng Hieáu Toâng (trò vì
1163-1186) ñoåi Giao Chæ quaän thaønh An-Nam quoác, vaø phong cho Lyù Anh Toâng (trò vì 1138-1175) laøm An Nam Quoác Vöông.
Theo Ngoâ Thôøi Syõ, töø khi nhaø Toáng ruùt xuoáng phía nam töø naêm 1127 vì söï ñe doïa cuûa ngöôøi Kim, (söû thöôøng goïi laø Nam
Toáng), phaùi ñoaøn söù giaû nöôùc ta chæ ñeán tænh Quaûng Taây chöù chöa ñeán kinh ñoâ Nam Toáng laø Haøng Chaâu (Hangchow). Naêm
1164, nhaân vieäc Toáng Hieáu Toâng (trò vì 1162-1189) môùi leân ngoâi, vua Lyù Anh Toâng gôûi thö ñeà nghò trieàu ñình Trung-Hoa ñeå
cho ñoaøn söù giaû nöôùc ta ñeán kinh ñoâ chaøo möøng. Theo leä xöa, coáng söù chæ coù hai ngöôøi, nay ñoaøn söù giaû Ñaïi Vieät goàm ba
ngöôøi laø Doaõn Töû Tö, Lyù Bang Chính, Nguyeãn Vaên Hieán ñaõ toû phong ñoä ngoaïi giao chöõng chaïc, töø saéc phuïc, caùch öùng xöû, aên
noùi... neân Toáng Hieáu Toâng raát khaâm phuïc, tieáp ñaõi khaùc hôn, laïi ñoàng yù ñoåi teân nöôùc ta thaønh An-Nam quoác, phong vua ta laø
An-Nam quoác vöông, cho aán baèng vaøng. (Ngoâ Thôøi Syõ, sñd. tr. 153) Ngoaøi lyù giaûi cuûa Ngoâ Thôøi Syõ, coù leõ neân chuù yù theâm laø
luùc baáy giôø, nhaø Toáng raát khoán ñoán vì söï taán coâng cuûa ngöôøi Kim, nay laïi ñöôïc söù Ñaïi Vieät troïng neã, vua Toáng vöøa öng yù,
vöøa muoán voã veà ngöôøi Vieät ñeå moái giao haûo ñöôïc toát ñeïp, traùnh tình traïng noåi daäy ôû phöông nam vì neáu phöông nam cuõng
noåi daäy nhö phöông baéc thì nhaø Toáng seõ bò taán coâng caû hai maët baéc vaø nam.
30. Vua Quang Trung (trò vì 1788-1892) chieán thaéng oanh lieät quaân vieãn chinh nhaø Thanh naêm 1789, roài cuõng phaûi cöû ngöôøi sang
Thanh trieàu xin caàu phong. Tuïc leä phong vöông keùo daøi maõi ñeán thôøi Töï Ñöùc (trò vì 1847-1883) môùi chaám döùt vì sau ñoù nöôùc
Vieät Nam bò Phaùp thuoäc.
31. Töông truyeàn raèng töø vieäc naày môùi coù caâu ca dao:" Con coùc naèm ôû bôø ao, / Laêm le laïi muoán nuoát sao treân trôøi."
32. Toaøn thö, sñd tr. 210. Cöông muïc, sñd tt. 227-228.
34. * Cöông muïc, sñd tr. 229.
* Dohamide, Dorohiem, Daân toäc Chaøm löôïc söû, Saøi Goøn 1965, tr. 48. Veà sau, vua Paramecvaravarman bò töû traän khi Leâ Ñaïi
Haønh taán coâng Chieâm Thaønh naêm 982.
14
35. Ung Chaâu naèm ôû vuøng Quaûng Taây (Trung Hoa) ngaøy nay.
37. Toaøn thö, sñd tr. 217. Cöông muïc, sñd tr. 230. Phaïm Haïp vaø Phaïm Cöï Löôïng, ngöôøi Haûi Döông. OÂng noäi cuûa hai anh em
naày laø ngöôøi Chieâm Thaønh, laøm töôùng ñôøi Ngoâ Quyeàn, cha laø Phaïm Man laøm ñoâ ñoác ñôøi Nam Taán Vöông Ngoâ Xöông Vaên.
38. Haùn thö vieát raèng: Toâ Duïc nhaø Nguïy noùi: "Pheùp ñaët teân thuïy, luùc sinh thôøi laøm ñöôïc söï nghieäp to taùt hay laø nhoû moïn thì luùc
maát teân thuïy cuõng theo nhö vaäy. Khi tieân quaân chöa coù teân thuïy, maø töï quaân (vua noái ngoâi) ñaõ leân ngoâi, keû haï thaàn xöng hoâ neân
coù phaân bieät; vì vaäy goïi laø Ñaïi haønh". (Cöông muïc, sñd. tr. 248.) Trong Nho vaên, chöõ "haønh" cuøng moät caùch vieát, coù hai aâm
(haønh vaø haïnh) vaø hai nghóa (ñi vaø ñöùc haïnh): "Ñaïi haønh" coù nghóa laø ñi xa, hoaëc coøn coù nghóa laø coù ñöùc haïnh to, coù danh lôùn.
Leâ Hoaøn khoâng coù teân thuïy. Khi oâng töø traàn naêm aát tî (1005), con laø Long Vieät leân noái ngoâi. Trieàu ñình luùc ñoù theo caùch
treân, goïi Leâ Hoaøn laø "Ñaïi haønh hoaøng ñeá". Nhö theá, danh xöng "Ñaïi haønh" ñaùng leõ chæ goïi taïm moät thôøi gian, nhöng vì söû
saùch vieát luoân thaønh thoùi quen goïi Leâ Hoaøn laø Leâ Ñaïi Haønh.
40. Cöông muïc, sñd tr. 233. Côø tieát vaø caây vieät laø nhöõng vaät duïng töôïng tröng cho quyeàn löïc.
41. Cöông muïc, sñd tt. 242, 244. Toaøn thö, sñd tr. 229.
42. Phan Du, Quaûng-Nam qua caùc thôøi ñaïi, Coå Hoïc tuøng thö Ñaø Naüng, 1974, tt. 16-24.
43. Ñoäi Sôn: Theo saùch Caùc traán toång xaõ danh bò laõm, voâ danh, baèng chöõ Nho, Döông Thò Theá vaø Phaïm Thò Thoa dòch vaø bieân
soaïn, Nxb. Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1981, tr. 56, Ñoäi Sôn thuoäc huyeän Duy Tieân, traán Sôn Nam thöôïng (ñôøi nhaø Nguyeãn,
nay laø tænh Nam Ñònh). Tòch ñieàn laø thöûa ruoäng do chính nhaø vua caøy ñeå laáy thoùc cuùng teá.
44. Toaøn thö, sñd tr. 230. Cöông muïc, sñd tt. 235, 246.
45. Duï cuûa Töï Ñöùc ngaøy 12-7-bính thìn (12-8-1856) veà vieäc bieân soaïn boä Cöông muïc. (Cöông muïc, sñd tr. 20)
46. Ñieàu naày neân caån aùn laïi. Trong möôøi hoaøng töû, chaéc chaén ña soá ñeàu muoán xin laøm vua chöù khoâng phaûi rieâng oâng hoaøng thöù
naêm Long Ñónh, vì sau naày caùc oâng ñem quaân ñaùnh laãn nhau tranh giaønh ngoâi baùu. Vaäy taïi sao chính söû chæ cheùp oâng hoaøng
thöù naêm vaø chæ oâng hoaøng thöù naêm ñöôïc vua cha chaáp thuaän. Phaûi chaêng, Leâ Long Ñónh bò gaùn theâm vieäc naày ñeå cho thaáy
oâng ñaõ quaù tham voïng ngay töø khi Leâ Hoaøn coøn soáng? Hoaëc vua Leâ Hoaøn ñaõ chaám Leâ Long Ñónh, nhöng sau ñoåi yù choïn
ngöôøi khaùc khieán anh em xaøo xaùo?
48. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, Taân Vieät [taùi baûn], Saøi Goøn 1964, tt. 94-95.
49. Uyû ban Khoa hoïc Xaõ hoäi, Lòch söû Vieät Nam I , Haø-Noäi 1971, tt. 149-151.
50. Cöûu kinh cuûa Nho giaùo laø goàm coù töù thö (Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh tö )û vaø nguõ kinh (Thi, Thö, Dòch, Leã, Xuaân
thu). Ñaïi taïng kinh cuûa Phaät giaùo goàm coù Kinh taïng, Luaät taïng vaø Luaän taïng.
51. Naêm 1978, ôû Trieát Giang, Trung Hoa, ngöôøi ta tìm thaáy moät ñoàng tieàn Thieân Phuùc Traán Baûo, maët sau coù chöõ Leâ. (Thôøi Baùo
Toronto, soá 611, ngaøy 24-2-2000). Thieân Phuùc laø nieân hieäu ñaàu tieân cuûa Leâ Hoaøn. Ñieàu naày laø lyù chöùng cuï theå cho vieäc nhaø
Tieàn Leâ trao ñoåi buoân baùn vôùi Trung Hoa.
53. Nguyeân vaên trong Cöông muïc, sñd tr. 256. Khoâng ai daùm coù yù gì khaùc, nghóa laø coù moät aùp löïc naøo ñoù laøm cho caùc quan trong
trieàu lo sôï khoâng daùm choáng laïi.
54. Veà vaán ñeà Leâ Long Ñónh, xin xem theâm Traàn Gia Phuïng, Nhöõng cuoäc ñaûo chính cung ñình Vieät Nam, Nxb. Non Nöôùc,
Toronto, 1998, chuông 4, “Chaân dung Leâ Long Ñónh”, tt. 61-78.
15
16

DH LSG

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DH LSG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 7 : NHÖÕNG TRIEÀU -ÑAÏI ÑAÀU -TIEÂN

TIEÁT 7 NHÖÕNG TRIEÀU-ÑAÏI ÑAÀU TIEÂN

II. NHAØ ÑINH (968-980)

chieâu moä haøo kieät, cuûng coá vuøng Hoa Lö.

3.- Vaän ñoäng ngoaïi giao

III.- NHAØ TIEÀN LEÂ (980-1010)

11. Cöông muïc, sñd tr. 166.

You might also like