VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN SÖÛ - ÑÒA VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM
Phuï traùch : Giaùo-sö Traàn Gia-Phuïng

TIEÁT 10 NHAØ TRAÀN (1225-1400)

(Thôøi kyø thöù nhaát: caùc vua ñaàu ñôøi nhaø Traàn)
I .- Traàn Thaùi Toâng (trò vì 1225-1258)
Nieân hieäu: Kieán Trung (1225-1237), Thieân ÖÙng Chính Bình (1238-1250), Nguyeân Phong (1251-1258)

1.- OÅn ñònh tình hình

Traàn Thaùi Toâng leân ngoâi, saùch phong Lyù Chieâu Hoaøng laøm Chieâu Thaùnh hoaøng haäu, phong Traàn Thuû Ñoä laø
Quoác thöôïng phuï, roài gia phong laøm Thaùi sö Thoáng quoác haønh quaân chinh thaûo söï.
Ñeå cuûng coá quyeàn löïc, Traàn Thuû Ñoä tieáp tuïc tieâu dieät nhaø Lyù vaø oån ñònh tình hình. OÂng thuùc eùp cöïu hoaøng
Lyù Hueä Toâng töï töû vaøo ñaàu naêm 1226 (bính ngoï),(1) gaû cung nhaân vaø con gaùi toâng thaát nhaø Lyù cho caùc thuû laõnh caùc
boä toäc mieàn nuùi. Thanh toaùn xong Lyù Hueä Toâng, Thuû Ñoä ñeå cho Thaùi Toâng giaùng ngoâi thaùi haäu cuûa Traàn thò, vôï cuûa
Hueä Toâng, meï cuûa Lyù Chieâu Hoaøng, xuoáng laøm Thieân Cöïc coâng chuùa, roài gaû cho Traàn Thuû Ñoä.
Sau khi nhaø Lyù maát ngoâi, hoaøng töû Lyù Long Töôøng, moät ngöôøi con thöù cuûa Lyù Anh Toâng, ñaõ boû nöôùc ra ñi
vaøo naêm 1226 (bính tuaát), cuø n g ñoaø n tuø y tuø n g khoaû n g boá n möôi ngöôø i duø n g thuyeà n vöôï t bieå n sang laä p nghieä p ôû
Trieàu Tieân (hay Cao Ly töùc Korea).(3)
Naêm 1232 (nhaâm thìn), trieàu ñình nhaø Traàn ban chöõ huùy veà tieân toå cuûa vua. OÂng noäi cuûa Traàn Thaùi Toâng
teâ n laø Traàn Lyù (cha cuûa Traàn Thöøa vaø Traàn Töï Khaùnh), neân trieàu ñình buoäc hoï Lyù ñoåi thaønh hoï Nguyeãn.(2) Cuõng
trong naêm naày, trong leã teá tieân toå nhaø Lyù taïi huyeän Ñoâng Ngaïn (Baéc Ninh), Traàn Thuû Ñoä ra leänh gieát taát caû con
chaùu nhaø Lyù veà döï kî gioå.(4)
Traàn Thuû Ñoä doàn heát taâm trí ñeå cuûng coá nhaø Traàn, neân oâng ñaõ khoâng töø nan baát cöù moät thuû ñoaïn naøo. Thaùi
Toâng vaø Chieâu Thaùnh soáng khaù laâu vôùi nhau maø khoâng coù con noái doøng. Thuû Ñoä cuøng baø Thieân Cöïc baét eùp vua
Traàn Thaùi Toâng phaûi pheá boû baø Chieâu Thaùnh naêm 1237 (ñinh daäu), vaø cöôùi baø Thuaän Thieân, roài ñöa leân laøm hoaøng
haäu, vì baø naày ñaõ mang thai ñöôïc ba thaùng. Baø Thuaän Thieân laø chò ruoät cuûa baø Chieâu Thaùnh vaø laø vôï cuûa Traàn Lieãu,
anh ruoät cuûa Thaùi Toâng.(5) Söï vieäc naày bò luaân lyù Nho giaùo goïi laø loaïn luaân. Trong lòch söû caùc trieàu ñaïi nöôùc Vieät,
baø con gaàn vaø cuøng hoï keát hoân vôùi nhau laø moät hieän töôïng xaõ hoäi ñaëc bieät chæ xaûy ra trong hoaøng gia nhaø Traàn.(6)
Traàn Lieãu töùc giaän phaûn khaùng, nhöng theá yeáu neân ñaønh yeân phaän. Thaùi Toâng voã veà Traàn Lieãu, laáy ñaát An
Phuï, An Döôõng, An Sinh, An Bang (Haûi Döông) cho Traàn Lieãu laøm thöïc aáp, aên boång loäc, vaø phong cho Traàn Lieãu
laøm An Sinh Vöông.
Trong giai ñoaïn nhaø Lyù suy vi vaø nhaø Traàn môùi leân caàm quyeàn, loaïn laïc xaûy ra khaép nôi, trong ñoù quan
troïng nhaát laø Ñoaøn Thöôïng ôû huyeän Ñöôøng Haøo,thuoäc Hoàng Chaâu (vuøng Haûi Döông ngaøy nay) vaø Nguyeãn Noän ôû
laøng Phuø Ñoång (Baéc Giang). Naêm 1226, trieàu ñình ñöa quaân ñeán tieåu tröø hai nôi naày, nhöng ñeàu thaát baïi. Trieàu
ñình lieàn caét ñaát vaø phong töôùc cho hai ngöôøi ñeå giaûng hoøa. Naêm 1228 (maäu tyù), Nguyeãn Noän ñem quaân ñaùnh Ñoaøn
Thöôïng, chieám luoân ñaát ñai cuûa oâng naày. Thaáy theá löïc cuûa mình ñaõ lôùn maïnh, Noän töï xöng laø Ñaïi Thaéng Vöông.
Trieàu ñình lieàn ban thöôûng vaø gaû coâng chuùa Ngoaïn Thieàm cho Nguyeãn Noän. Vaøo cuoái naêm sau (kyû söûu, 1229),
Nguyeãn Noän bò beänh cheát. Töø ñoù, trong nöôùc môùi hoaøn toaøn oån ñònh vaø thoáng nhaát.
2.- Vieäc noäi trò
a) Söûa ñoåi haønh chaùnh: Khi naém ñöôïc chính quyeàn, nhaø Traàn söûa ñoåi daàn daàn toå chöùc haønh chaùnh döôùi
ñôøi nhaø Lyù, töø trieàu ñình ñeán xaõ thoân. Naêm 1230 (canh daàn), trieàu ñình ñaët chöùc an phuû söù (chaùnh vaø phoù) naém toaøn
quyeàn ôû caùc loä. Ñeán naêm 1242 (nhaâm daàn), trieàu ñình chia nöôùc laøm 12 loä.(7) Ñaëc bieät, vaøo naêm 1227 (ñinh hôïi),
trieàu ñình xuoáng chieáu buoäc taát caû caùc ñôn töø vaên kheá ñeàu duøng pheùp in ngoùn tay vaøo nöûa tôø giaáy ñeå laøm baèng.(8)

1
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

b) Quan cheá: Quan cheá trieàu Traàn tuy coù söûa ñoåi so vôùi trieàu Lyù, nhöng vaãn phöùc taïp, chöa roõ raøng theo
töøng chöùc vieäc. Theo saùch Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù, ñaïi khaùi quan cheá nhaø Traàn ôû trung
öông goàm tam coâng (thaùi sö, thaùi phoù, thaùi baûo), tam thieáu (thieáu sö, thieáu phoù, thieáu baûo), thaùi uyù, tö maõ, tö ñoà, tö
khoâng, taû töôùng quoác, höõu töôùng quoác ... Döôùi caùc ñaïi quan naày laø caùc vieân chöùc trung öông ôû kinh sö vaø caùc vieân
chöùc ñòa phöông. Taïi trung öông, veà vaên thì coù thöôïng thö, thò lang, lang trung, vieân ngoaïi, ngöï sö û...; veà voõ thì coù
phieâu kî töôùng quaân, caám veä thöôïng töôùng quaân, kim ngoâ veä ñaïi töôùng quaân, vuõ veä ñaïi töôùng quaân...
Taïi caùc ñòa phöông, veà vaên quan thì bình baïc ty phuï traùch haønh chaùnh kinh ñoâ Thaêng Long,(9) coøn caùc loä
thì coù an phuû söù, tri phuû, thoâng phaùn...,ôû xaõ thì coù ñaïi tö xaõ, tieåu tö xa vaø caùc xaõ quan...; veà voõ thì coù kinh löôïc söù,
phoøng ngöï söù, thuû ngöï söù... Tieàn thueá seõ ñöôïc duøng ñeå caáp phaùt löông boång caùc quan vaên voõ ôû trung öông cuõng nhö
ñòa phöông, theo ngaïch löông cao thaáp khaùc nhau.(10) Vieäc thaêng thöôûng quan laïi döôùi trieàu Traàn khaù chaäm chaïp,
möôøi naêm môùi ñöôïc thaêng moät caáp, möôøi laêm naêm môùi ñöôïc thaêng moät baäc.
c) Quaân ñoä i : Döôùi thôøi Thaùi Toâng, quaân ñoäi ñöôïc toå chöùc laïi khaù maïnh. Naêm 1241 (taân söûu), trieàu ñình ra
leänh toå chöùc kyø thi voõ ngheä, tuyeån nhöõng ngöôøi coù söùc khoûe, am hieåu voõ ngheä ñeå boå sung vaøo quaân tuùc veä. Naêm
1246 (bính n goï), trieàu ñình ñònh laïi danh hieäu quaân ñoäi, chia thaønh 3 hieäu laø Thieân thuoäc, Thaùnh döïc, vaø Thaàn saùch.
Moãi hieäu chia laøm 4 veä neân goïi laø Töù thieân, Töù thaùnh, Töù thaàn.(11) Quaân ñoäi caøng ngaøy caøng maïnh nhôø nhaø Traàn
khuyeán khích caùc hoaøng thaân tuyeån löïa vaø huaán luyeän thaân binh.
d) Luaät phaùp: Naêm 1230 (canh daàn), trieàu ñình cho khaûo cöùu luaät leä caùc ñôøi tröôùc, söûa ñoåi quy ñònh caùc
saùch hình luaät, leã nghi, taát caû goàm 20 quyeån, goïi laø saùch Quoác trieàu thoâ n g cheá . Saùch naày nay thaát truyeàn. Tuy
nhieân, theo lôøi cuûa moät taùc giaû Trung Hoa (nhaø Nguyeân), hình luaät nhaø Traàn luùc ñoù raát nghieâm khaéc, nhöõng ngöôøi
phaïm toäi troäm caép phaûi bò chaët ngoùn chaân hay cho voi giaøy.(12)
e) Thueá maù: Theo caùc taøi lieäu Trung Hoa (nhaø Nguyeân vaø nhaø Minh), thueá maù döôùi ñôøi nhaø Traàn khaù
naëng. Phaûi chaêng nhôø theá maø nhaø Traàn môùi coù khaû naêng taøi chaùnh ñeå taøi trôï cho ñaïo quaân ñoâng ñaûo khaùng Nguyeân?
* Thueá thaân: Luùc ñoù chöa coù thueá thaân chung cho moïi ngöôøi,(13) vaø chæ ñaùnh thueá thaân nhöõng ngöôøi coù taøi
saûn ruoäng ñaát. Naêm 1243 (quyù maõo), nhaø Traàn cho keâ khai laïi soá daân ñinh trong nöôùc. Nhöõng ngöôøi döôùi 18 tuoåi
goï i laø tieåu hoaøng nam, baét ñaàu töø 18 tuoåi goïi laø hoaøng nam, 20 tuoåi trôû leân laø ñaïi hoaøng nam,(14) treân 60 tuoåi laø laõo
haïng. Nhöõng ñaïi hoaøng nam coù döôùi 2 maãu ruoäng thì ñoùng moät quan tieàn moät naêm, döôùi 4 maãu thì ñoùng 2 quan moät
naêm, 5 maãu trôû leân thì ñoùng 3 quan.
* Thueá ruoäng: trung bình, moãi maãu ruoäng naïp 100 thaêng luùa. Coâng ñieàn coù hai haïng:
- Ruoäng quoác khoá: nhaát ñaúng (haïng nhaát) moãi maãu naïp 6 thaïch vaø 80 thaêng luùa, haïng nhì moãi maãu 4 thaïch
luùa, haïng ba moãi maãu 3 thaïch luùa.(15)
- Ruoäng thaùc ñao:(16) ruoäng haïng nhaát moãi maãu naïp moät thaïch luùa, haïng nhì: ba maãu naïp 1 thaïch, haïng
ba: boán maãu naïp 1 thaïch.
Naêm giaùp daàn (1254), trieàu ñình cho pheùp baùn ruoäng coâng cho daân chuùng, moãi "dieän" töùc moãi maãu giaù 5
quan tieàn.
- Ruoäng ao cuûa daân: moãi maãu naïp 3 thaêng thoùc.
- Ruoä n g muoá i : thu baè n g tieà n .
- Caùc thöù thueá khaùc: thueá traàu cau, goã traàm höông, rau quaû, toâm caù...
Vaøng baïc tieâu duøng trong nöôùc theo quy ñònh phaân, löôïng do trieàu ñình quy ñònh. Daân chuùng söû duïng tieàn
tænh baùch, moãi tieàn laø 69 ñoàng, nhöng khi naïp cho trieàu ñình thì phaûi tính tieàn thöôïng cung, moãi tieàn laø 70 ñoàng.(17)
f) Ñeâ ñieàu vaø soâng ñaøo: Thaùng 7 naêm aát tî (1245), ñeâ Long Ñaøm (Thanh Trì, Haø Ñoâng) bò vôõ. Vaøo naêm
1248 (maäu thaân), trieàu ñình ñaët chöùc haø ñeâ chaùnh söù vaø haø ñeâ phoù söù ñeå troâng coi, ñoác thuùc vieäc ñaép ñeâ ñænh nhó (tai
vaïc hay quai vaïc). Neáu coù choã naøo ñeâ phaïm vaøo ruoäng tö nhaân thì boài hoaøn baèng tieàn. Vieäc ñaép ñeâ ñænh nhó baét
ñaàu töø ñaây.(18)
Luùc ñoù, taïi phía nam nöôùc ta, vieäc giao thoâng khoù khaên. Trieàu ñình ra leänh ñaøo theâm caùc soâng ôû Ngoïc Sôn
(Thanh Hoùa) vaøo Dieãn Chaâu (Ngheä An). Taïi kinh ñoâ, trieàu ñình ra leänh ñaøo laïi soâng Toâ Lòch naêm 1256 (bính thìn)
ñeå tieän ñi laïi.(19)
g) Vieä c hoïc haønh: Tröôùc ñaây, Lyù Nhaân Toâng (trò vì 1072-1127) môû khoa thi Tam tröôøng (1075) chöa phaân
ra caáp baäc. Vua Traàn Thaùi Toâng môû khoa thi Thaùi hoïc sinh laàn ñaàu naêm 1232 (nhaâm thìn), ñònh ngöôøi ñoã cao thaáp
theo caáp baäc goïi laø tam giaùp.(20) Naêm 1246 (bính ngoï), trieàu ñình quy ñònh 7 naêm moät laàn môû khoa thi ñaïi tî (töùc
thi Thaùi hoïc sinh hay tieán só).(21) Ñaây laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû ñònh nieân haïn veà caùc kyø thi thi tuyeån trong nöôùc.

2
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

Töø khoa thi Thaùi hoïc sinh naêm 1247 (ñinh muøi), trieàu ñình ñaët ra tam khoâi laø traïng nguyeân, baõng nhaõn, thaùm hoa;
nhöõng ngöôøi thi ñoã coøn laïi goïi laø thaùi hoïc sinh xuaát thaân.(22) Trong khoa thi naày, Nguyeãn Hieàn ñoã traïng nguyeân, Leâ
Vaên Höu ñoã baûng nhaõn. Naêm 1253 (quyù söûu), trieàu ñình laäp Quoác hoïc vieän ôû kinh ñoâ, ñaép töôïng Chu Coâng, Khoång
Töû, Maïnh Töû vaø 72 ngöôøi hieàn ñeå thôø,(23) ñoàng thôøi laäp nhaø Giaûng voõ ñeå thanh nieân ñeán ñoù hoïc taäp voõ ngheä vaø
quaân söï. Töø khoa thi naêm 1256 (bính thìn), trieàu ñình laáy 2 traïng nguyeân (kinh traïng nguyeân vaø traïi traïng nguyeân), l
baûng nhaõn, 1 thaùm hoa vaø thaùi hoïc sinh xuaát thaân. Töø Thanh Hoùa trôû ra goïi laø kinh, töø Thanh Hoùa trôû vaøo goïi laø traïi
neân coù kinh traïng nguyeân vaø traïi traïng nguyeân.
Veà vaên hoïc, vua Thaùi Toâng laø moät nhaø thô, ñaõ ñeå laïi nhieàu thi phaåm,(24) nhöng trong thôøi naày chöa xuaát
hieän nhieàu vaên thi gia cuõng nhö taùc phaåm naøo ñaùng keå.
h) Toân giaùo: Naêm 1231 (taân maõo), trieàu ñình ra leänh ñaép töôïng Phaät ñeå thôø nôi dòch ñình.(25) Naêm 1247
(ñinh muøi), môû khoa thi Tam giaùo cho taát caû nhöõng ai thoâng hieåu ba toân giaùo, ñònh ra hai baäc "giaùp" vaø "aát". Ai ñoã
cao thì ñöôïc giaùp khoa, ñoã thaáp thì saép haïng aát khoa. Naêm 1256 (bính thìn), trieàu ñình cho ñuùc cuøng moät luùc 330
quaû chuoâng baèng ñoàng ñuû côõ lôùn nhoû. Trong khi chuù troïng phaùt trieån Phaät giaùo vaø Nho giaùo, trieàu ñình nhaø Traàn
cuõng toû ra meâ tín dò ñoan, sai nhöõng ngöôøi gioûi veà phong thuûy, ñòa lyù xem xeùt hình theá nuùi soâng khaép nöôùc naêm 1248
(maäu thaân), heã thaáy choã naøo coù vöôïng khí (26) thì yeåm ngay. Ñieàu naày coát ñeå cuûng coá vaø baûo veä ngai vaøng cho nhaø
Traàn.
3.- Vieäc ngoaïi giao
a.- Vôùi Trung Hoa:
Leân ngoâi naêm 1225 (aát daäu), nhöng maõi ñeán naêm 1229 (kyû söûu), trieàu ñình nhaø Traàn môùi cöû söù giaû sang
Trung Hoa baùo caùo vôùi nhaø Toáng vaø xin phong vöông. Luù ñoù nhaø Toáng ñang yeáu theá, laïi baän lo ñoái phoù vôùi ngöôøi
Kim ôû phöông baéc, neân chaúng haïch hoûi gì veà cuoäc ñaûo chaùnh cuûa nhaø Traàn, khoâng gaây raéc roái gì vôùi nöôùc ta, vaø
phong cho Traàn Thaùi Toâng laøm An Nam Quoác Vöông.(27)
b.- Vôùi Chieâm Thaønh:
Nöôùc Chieâm Thaønh ôû phía nam nöôùc ta ñaõ cöû söù giaû ñeán trieàu ñình nhaø Traàn thoâng hieáu naêm 1228 (maäu tyù),
nhöng nhöõng ngöôøi Chieâm Thaønh ôû vuøng bieân giôùi thöôøng hay quaáy nhieãu, cöôùp phaù. Döïa vaøo lyù do naày, naêm 1252
(nhaêm tyù), vua Thaùi Toâng töï caàm quaân thaân chính ñaùnh Chieâm Thaønh, baét ñöôïc vöông phi Chieâm Thaønh laø Boá-Gia-
La cuøng moät soá ngöôøi Chieâm Thaønh ñöa veà nöôùc.(28) Nguyeân côù chính cuûa cuoäc vieãn chinh naày (naêm 1252) coù leõ
töø sau cuoäc ñaûo chaùnh naên 1225, nhaø Traàn ñaõ oån ñònh tình hình trong nöôùc, toå chöùc chính quyeàn ñaõ vöõng maïnh,
muoán taïo moät thaønh tích ngoaïi giao ñeå laøm taêng uy theá cho trieàu ñình môùi thaønh laäp.
c.- Vôùi Moâng Coå:
Ngöôøi Moâng Coå sinh soáng phía taây baéc Trung Hoa, raát thieän chieán, cöôõi ngöïa baén cung ñeàu gioûi, laïi toå chöùc
quaân ñoäi coù quy cuû. Vaøo Naêm 1206, Thieát Moäc Chaân (Temuchin hay Temujin, 1167?-1227) hoïp caùc boä toäc Moâng
Coå, leân ngoâi ñaïi haõn (hoaøng ñeá), xöng laø Thaønh Caùt Tö Haõn (Genghis Khan), töùc Nguyeân Thaùi Toå (trò vì 1206-1227).
Töø ñoù, Thaønh Caùt Tö Haõn tung quaân Moâng Coå ñaùnh chieám khaép nôi, laäp thaønh moät ñeá quoác roäng lôùn. Naêm 1227,
ñang taán coâng Taây Haï (Taây Taïng), oâng töø traàn. Ngöôøi con trai thöù nhì cuûa oâng laø A Hoaït Ñaøi (Ogadai) ñöôïc ñaïi hoäi
quyù toäc (quriltai) Moâng Coå baàu choïn laøm ñaïi haõn, töùc Nguyeân Thaùi Toâng (trò vì 1229-1241).(29) Nguyeân Thaùi Toâng
töø traàn naêm 1241. Sau khoaûng 10 naêm tranh chaáp quyeàn haønh quyeát lieät giöõa caùc hoaøng thaân, naêm 1251, Moâng Kha
(Mangu), chaùu noäi cuûa Thaønh Caùt Tö Haõn ñöôïc ñaïi hoäi quyù toäc Moâng Coå baàu leân ngoâi ñaïi haõn töùc Nguyeân Hieán
Toâng (trò vì 1251-1259).
Vò ñaïi haõn naày cöû em laø Hoát Taát Lieät (Qubilai) caàm quaân taán coâng Trung Hoa. Hoát Taát Lieät sai töôùng Ngoät
Löông Hôïp Thai (Uriyangqadai), ñaùnh chieám nöôùc Ñaïi Lyù ôû Vaân Nam naêm 1257. Ngoät Löông Hôïp Thai sai söù sang
yeâu caàu nhaø Traàn thaàn phuïc Moâng Coå, nhöng vua Traàn Thaùi Toâng khoâng chòu. Ngoät Löông Hôïp Thai lieà n theo
ñöôøng soâng Thao (Hoàng Haø, khuùc phía treân ngaõ ba soâng Ñaø) tieán quaân ñaùnh nöôùc ta laàn thöù nhaát thaùng 12 naêm ñinh
tî (qua naêm 1258). Traàn Thaùi Toâng sai chaùu laø Traàn Quoác Tuaán (con cuûa Traàn Lieãu) laõnh ñaïo nhoùm tieàn quaân
khaùng cöï. Quoác Tuaán quaân ít, phaûi lui veà Sôn Taây. Vua Thaùi Toâng töï caàm quaân ra traän, nhöng cuõng thua phaûi boû
kinh ñoâ ruùt veà Höng Yeân. Quaân Moâng Coå chieám Thaêng Long, tieán xuoáng Ñoâng Boä Ñaàu, phiaù ñoâng kinh ñoâ, cöôùp
phaù gieát haïi ngöôøi Vieät khoân g keå giaø treû lôù n nhoû .
Tröôùc theá nguy, Traàn Thaùi Toâng hoûi yù kieán cuûa Traàn Thuû Ñoä neân hoøa hay chieán. Traàn Thuû Ñoä cöông
quyeát traû lôøi: "Ñaàu thaàn chöa rôi, xin beä haï ñöøng lo." Chaúng bao laâu, quaân Moâng Coå khoâng quen thuûy thoå nöôùc ta,

3
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

bò beänh taät moûi meät. Traàn Thaùi Toâng ra leänh phaûn coâng, ñaùnh thaén quaân Moâng Coå ôû Ñoâng Boä Ñaàu. Quaân Moâng Coå
ruùt veà laïi Vaân Nam.
Sau traän ñaùnh naày, vua Moâng Coå sai söù sang buoäc vua nhaø Traàn phaûi coáng naïp haèng naêm. Trieàu ñình cöû Leâ
Phuï Traàn laøm söù giaû sang traû lôøi 3 naêm seõ sang coáng moät laàn. Trong khi ñoù, trieàu ñình cuõng gôûi ngöôøi sang nhaø
Toáng trình baøy söï vieäc ñaõ qua.

II.- TRAÀN THAÙNH TOÂNG (trò vì 1258-1278)

Nieân hieä u: Thieäu Long (1258-1272), Baûo Phuø (1273-1278)

1.- Vieäc noäi trò

Khi Thaùi Toâng leân ngoâi naêm 1225 (aát daäu), vua coøn treû, neân cha laø Traàn Thöøa xöng laø thöôïng hoaøng (1226,
bính tuaát), thay vua giöõ chính quyeàn trong nöôùc. Naêm 1234 (giaùp ngoï), thöôïng hoaøng töø traàn. Luùc ñoù, Thaùi Toâng
chöa coù con trai noái doøng. Naêm 1240 (canh tyù), thaùi töû Hoaûng ra ñôøi. Sau khi ñaùnh ñuoåi quaân Moâng Coå naêm 1258,
Thaùi Toâng theo pheùp cuõ cuûa Traàn Thöøa, quyeát ñònh nhöôøng ngoâi cho con vaø leân laøm thöôïng hoaøng, ñeå höôùng daãn
vua môùi lo vieäc cai trò.(30)
Thaùi töû Hoaûng leân ngoâi naêm 1258 (maäu ngoï) töùc vua Traàn Thaùnh Toâng. Nhaø vua giöõ nguyeân vaø hoaøn thieän
toå chöùc cai trò cuûa vua cha. Naêm 1265 (aát söûu), trieàu ñình ñoåi bình baïc ty thaønh ñaïi an phuû söù, troâng coi kinh thaønh
Thaêng Long. Vì kinh sö laø choã troïng nhieäm neân vieäc choïn ñaïi an phuû söù raát khoù khaên, phaûi laø nhöõng ngöôøi ñaõ töøng
laøm an phuû söù ôû caùc loä, qua nhieàu cuoäc khaûo coâng, môùi ñöôïc laøm ñaïi an phuû söù.
Thaùng 10 naêm bính daàn (1266), vua Traàn Thaùnh Toâng haï chieáu cho caùc vöông haàu ñöôïc pheùp chieâu moä
nhöõng ngöôøi phieâu taùn ngheøo ñoùi laøm noâ tyø ñeå khai khaån ruoäng boû hoang l aäp thaønh ñieàn trang.
Veà vaên hoïc, moät ngöôøi em thöù cuûa vua laø Traàn Ích Taéc ñaõ môû tröôøng daïy hoïc. Nhöõng só töû ñeán hoïc ñöôïc
caáp cho aên maëc, trong soá naày coù danh nho Maïc Ñænh Chi. Trong cuoäc thi Thaùi hoïc sinh naêm 1275 (aát hôïi), chæ laáy
moät traïng nguyeân, boû kinh traïng nguyeân vaø traïi traïng nguyeân.
Thôøi naày baét ñaàu phaùt trieån vaên hoïc, ña soá taùc giaû laø nhöõng ngöôøi trong hoaøng gia nhö Traàn Thaùnh Toâng,
Traàn Quang Khaûi, Traàn Ích Taéc... Ñaëc bieät, Leâ Vaên Höu vaâng leänh Traàn Thaùi Toâng soaïn boä Ñaïi Vieät söû kyù, ñeán naêm
1272 (nhaâm thaân) môùi xong, goàm 30 quyeån cheùp töø Trieäu Ñaø ñeán Lyù Chieâu Hoaøng (1225).(31) Boä saùch naày nay thaát
truyeàn.
Veà quaân söï, vì phaûi chuaån bò ñeà phoøng ngöôøi Moâng Coå taán coâng, vua Traàn Thaùnh Toâng cho cuûng coá vaø taêng
cöôøng quaân ñoäi. Naêm 1261 (taân daäu), trieàu ñình ra leänh tuyeån daân ñinh khoûe maïnh sung vaøo laøm lính ôû kinh sö cuõng
nhö ôû caùc loä, phuû, huyeän; roài laïi haï chieáu cho thuûy quaân cuõng nhö boä binh phaûi söûa soaïn chieán khí, chieán thuyeàn,
dieãn taäp chieán traän (1262). Naêm 1267 (ñinh maõo), trieàu ñình ñònh laïi ñoäi nguõ quaân söï: moãi quaân chia ra 30 ñoâ, moãi
ñoâ 80 ngöôø i , vaø choï n nhöõ ng ngöôøi trong toâng thaát gioûi voõ ngheä vaø binh phaùp ñöùng ra cai quaûn.
Tuy Traàn Thaùnh Toâng chuaån bò ñeà phoøng quaân Moâng Coå xaâm laêng, nhöng traän chieán duy nhaát xaûy ra döôùi
trieàu ñaïi vua naày laø vaøo naêm 1277 (ñinh söûu), nhaø vua cuøng em laø teå töôùng laø Traàn Quang Khaûi (1241-1294) (32)
ñem quaân ñi ñaùnh deïp cuoäc quaáy phaù cuûa boä toäc Nhaãm Baø La ôû phuû Boá Chaùnh (Quaûng Bình ngaøy nay), vaø baét ñöôïc
nhieà u tuø binh ñem veà .
2.- Vieäc ngoaïi giao
a.- Vôùi Chieâm Thaønh:
Töø khi Traàn Thaùi Toâng ñaùnh Chieâm Thaønh naêm 1252, nöôùc naày thöôøng cöû söù giaû ñem leã vaät sang thaêm
vieáng, toû loøng hoøa hieáu, neân tình hình bang giao giöõa hai nöôùc toát ñeïp.
b.- Vôùi nhaø Toáng:
Naêm 1262, söù thaàn nhaø Toáng sang phong cho Traàn Thaùnh Toâng laøm An Nam Quoác Vöông vaø phong thöôïng
hoaøng Nhaân Toâng laøm Ñaïi Vöông. Ñaây laø laàn phong vöông cuoái cuøng cuûa nhaø Toáng, vì sau ñoù, nhaø Toáng bò nhaø
Nguyeân laät ñoå.
c.- Vôùi nhaø Nguyeân:
Naêm 1260, Hoát Taát Lieät leân ngoâi ñaïi haõn töùc Nguyeân Theá Toå (trò vì 1260-1294), ñoåi quoác hieäu laø Nguyeân.
Naêm 1261 (taân daäu), Nguyeân Theá Toå cöû Leã boä lang trung laø Maïnh Giaùp sang trieàu ñình nhaø Traàn hieåu duï voã veà.
Traàn Thaùnh Toâng cöû söù giaû sang trieàu ñình nhaø Nguyeân ñaùp leã ñeå giöõ hoøa khí. Nhaø Nguyeân ñònh leä baét ñaàu töø 1263,
nöôùc ta phaûi sang trieàu coáng ba naêm moät laàn, vôùi nhöõng leã vaät raát phöùc taïp, keå caû hoïc troø, thaày thuoác, thaày boùi, thaày

4
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

soá, thôï gioûi... Nhaø Nguyeân cöû ñaïi dieän laø Naïp Thích Ñinh sang giaùm saùt vieäc cai trò ôû nöôùc ta. Tuy theá, luùc ñoù
Nguyeân Theá Toå coøn ñang baän roän vôùi vaán ñeà Trung Hoa neân chöa chuù taâm nhieàu ñeán nöôùc ta. Sau khi chieám ñöôïc
phía baéc Trung Hoa, nhaø Nguyeân dôøi ñoâ veà Yeân Kinh (Baéc Kinh), naêm 1264. (Nhaø Nguyeân chæ thöïc söï laøm chuû
toaøn boä nöôùc Trung Hoa vaøo naêm 1279) (33)
Naêm 1266, nhaân söù thaàn nhaø Nguyeân sang nöôùc ta thoâng baùo vieäc nieân hieäu cuûa nhaø Nguyeân, Traàn Thaùnh
Toâng cöû ngöôøi sang nhaø Nguyeân yeâu caàu ñònh laïi nhöõng phaåm vaät ñòa phöông phaûi coáng naïp, xin mieãn vieäc phaûi naïp
hoïc troø, thaày thuoác, thôï thuyeàn...vaø xin giöõ Naïp Thích Ñinh laøm ñaïi dieän daøi haïn taïi nöôùc ta. Vua nhaø Nguyeân nhaän
lôøi, nhöng sau ñoù laïi ñoøi nöôùc ta phaûi nhaän 6 vieäc: vua phaûi thaân sang chaàu, cho con em sang laøm con tin, phaûi keâ
naïp soá daân trong nöôùc, phaûi naïp moät soá quaân, phaûi naïp toâ thueá, vaø nhaø Nguyeân ñaët quan ñeå giaùm saùt vieäc cai trò (töùc
quan Giaùm trò).
Cuoái naêm maäu thìn (qua naêm 1269), söù thaàn nhaø Nguyeân sang, nhöng Traàn Thaùnh Toâng nhaän chieáu maø
khoâng chòu laïy. Vieäc naày gaây caêng thaúng ngoaïi giao moät thôøi gian, söù giaû hai beân qua laïi lieân tuïc, nhöng khoâng giaûi
quyeát ñöôïc gì, vì nhaø Nguyeân thì yeâu saùch quaù ñaùng, coøn vua Traàn thì nhaát quyeát khoâng chòu nhöõng ñieàu kieän do
nhaø Nguyeân ñaët ra.
Naêm 1271 (taân muøi), Nguyeân Theá Toå ñoåi quoác hieäu laàn nöõa thaønh Ñaïi Nguyeân, cöû söù giaû sang Ñaïi Vieät
yeâu caàu vua Traàn sang chaàu, nhöng Traàn Thaùnh Toâng caùo beänh khoâng ñi. Naêm sau (1272, nhaâm thaân), söù Nguyeân
laïi sang ñoøi tìm kieám coät ñoàng Maõ Vieän.(34) Ñaïi dieän nhaø Traàn traû lôøi vieäc ñoù xaûy ra ñaõ quaù laâu, khoâng bieát coät
ñoàng hieän naèm choã naøo. Cuõng trong naêm naày, trong luùc nhaø Toáng bò doàn xuoáng phía nam Trung Hoa, ngöôøi nhaø
Toáng ñaõ duøng 30 chieác thuyeàn cuøng gia quyeán sang nöôùc ta xin dung thaân. Trieàu ñình lieàn cho hoï ñònh cö ôû ngoaïi oâ
Thaêng Long.
Nhaø Nguyeân cho quaân ñi xem xeùt ñòa theá vuøng bieân giôùi Ñaïi Vieät. Ñöôïc maät baùo tin naày, Traàn Thaùnh Toâng
cöû söù giaû sang trieàu ñình Nguyeân naêm 1275 (aát hôïi), vöøa ñeå doø la tình hình, vöøa ñeà nghò ñoåi danh xöng quan Giaùm trò
thaønh Daãn tieán söù, laáy leõ raèng nöôùc ta khoâng phaûi laø nöôùc man di maø caàn giaùm trò. Chaúng nhöõng khoâng chòu, maø
nhaân ñem quaân ñi ñaùnh Giang Nam naêm 1276 (bính tyù), baét vua Cung Ñeá (trò vì 1275-1276) vaø baø Thaùi haäu nhaø
Toáng, Nguyeân Theá Toå sai ngöôøi sang ñoøi Ñaïi Vieät thi haønh 6 ñieàu nhaø Nguyeân ñaõ ñöa ra naêm 1266. Traàn Thaùnh
Toâng cöông quyeát khoâng chaáp nhaän ñoøi hoûi naày.
Trong luùc tình hình bang giao giöõa nhaø Traàn vaø nhaø Nguyeân ñang caêng thaúng thì thaùi thöôïng hoaøng (töùc cöïu
hoaøng Traàn Thaùi Toâng) qua ñôøi naêm 1277 (ñinh söûu). Naêm sau, Thaùnh Toâng nhöôøng ngoâi cho thaùi töû, leân laøm thaùi
thöôïng hoaøng vaøo thaùng 10 (maäu daàn, 1278).

III.- TRAÀN NHAÂN TOÂNG (trò vì 1279-1293)

Nieân hieäu: Thieäu Baûo (1279-1284), Truøng Höng (1285-1293)

1.- Vieäc noäi trò

Thaùi töû Hoaûng sinh naêm 1258 (maäu ngoï), leân keá nghieäp cha naêm 1278, töùc Traàn Nhaân Toâng. Döôùi trieàu vua
naày, noäi trò ít coù vieäc gì quan troïng. Naêm 1280 (canh thìn), trieàu ñình ban haønh thöôùc coâng, ño goã cuõng nhö vaûi theo
moät kích thöôùc thoáng nhaát treân toaøn quoác. Cuõng trong naêm naày, trieàu ñình ra leänh kieåm tra soå ñinh, coù leõ ñeå chuaån
bò chieán tranh vôùi quaân Nguyeân.
Vieäc vaên hoïc ñôøi naày khaù phaùt trieån, nhöõng taùc phaåm vaên chöông chöõ Nho raát huøng traùng nhö hòch töôùng só
cuûa Traàn Höng Ñaïo, thô cuûa Traàn Quang Khaûi, Phaïm Nguõ Laõo. Moät hieän töôïng ñaëc bieät döôùi ñôøi vua Traàn Nhaân
Toâng laø Nguyeãn Thuyeân (sau ñöôïc goïi laø Haøn Thuyeân), baét ñaàu duøng chöõ Noâm laøm thô, môû ñaàu phong traøo thô
Noâm cuûa nöôùc ta.(35)
Veà quaân söï, naêm 1280 (canh thìn), taïi maïn Ñaø Giang (Höng Hoùa), thoå haøo Trònh Gioác Maät noåi leân cöôùp
boùc. Traàn Nhaân Toâng cöû chuù ruoät laø Chieâu Minh Vöông Traàn Nhaät Duaät (1254-1330) caàm quaân ñi ñaùnh. Traàn Nhaät
Duaät laø ngöôøi coù taøi veà ngöõ hoïc, raát gioûi caùc thöù tieáng cuûa caùc saéc toäc mieàn nuùi. OÂng moät mình ñi vaøo doanh traïi
cuûa Trònh Gioác Maät, thuyeát phuïc baèng thoå ngöõ ñòa phöông, khieán caû boä toäc naày khaâm phuïc, vaø xin quy haøng.
Coù leõ do aûnh höôûng cuûa chieán tranh khaùng Nguyeân keùo daøi trong 4 naêm, laïi theâm bò haïn haùn töø thaùng 6 ñeán
thaùng 10 naêm kyû söûu (1289) ,neân vaøo gaàn cuoái naêm 1290 (canh daàn), naïn ñoùi xaûy ra, giaù gaïo taêng, nhieàu ngöôøi baùn
ruoäng ñaát, vaø nhöõng ngöôøi quaù ñoùi xin ñi laøm noâ tyø taêng leân. Naïn ñoùi keùo daøi ñeán naêm sau. Trieàu ñình phaûi xuoáng
chieáu laáy luùa coâng phaùt chaån cho daân ngheøo vaø cho mieãn thueá ñinh.

5
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

2.- Vieäc ngoaïi giao

Ngay khi vua Traàn Nhaân Toâng môùi leân ngoâi, Chieâm Thaønh cöû söù giaû sang thaêm vieáng vaø thoâng hieáu vaøo
ñaàu naêm 1279 (kyû maõo). Chieâm Thaønh coøn ñöa sang taëng nhieàu leã vaät trong ñoù coù moät con voi traéng naêm 1282
(nhaâm ngoï). Sau ñoù, Chieâm Thaønh lieân minh vôùi Ñaïi Vieät choáng quaân Nguyeân. Ñaây laø laàn duy nhaát trong lòch söû
Chieâm Thaønh lieân minh vôùi nöôùc ta.
Coâng cuoäc ngoaïi giao quan troïng nhaát döôùi ñôøi Traàn Nhaân Toâng laø vieäc bang giao vôùi nhaø Nguyeân beân
Trung Hoa. Nhaø Nguyeân laøm chuû hoaøn toaøn nöôùc Trung Hoa khi Quaûng Vöông (trò vì 1278-1279), vò vua cuoái cuøng
cuûa nhaø Toáng töï töû naêm 1279. Cuoäc bang giao giöõa hai beân Vieät Nguyeân ñoå vôõ naêm 1285 khi nhaø Nguyeân cöông
quyeát tieán quaân qua Ñaïi Vieät ñeå môû ñöôøng xuoáng Ñoâng Nam AÙ. Chieán tranh xaûy ra hai laàn trong khoaûng 4 naêm
(1285-1288). (Seõ trình baøy trong moät baøi rieâng tieáp ngay sau baøi naày).
Sau khi ñaåy lui ñöôïc quaân Nguyeân, Traàn Nhaân Toâng nhaân ñaø thaéng lôïi, ñaõ töï caàm quaân ñi ñaùnh Ai Lao naêm
canh daàn (1290). Quaân Ai Lao thua chaïy, ruùt vaøo röøng saâu, nhöng khi quaân Vieät lui veà, thì tieáp tuïc quaáy phaù. Tuy
môû cuoäc vieãn chinh veà phía taây, nhöng ngöôøi Vieät haàu nhö khoâng ôû laïi sinh soáng ôû Ai Lao vì khoâng chòu ñöïng noãi
beänh soát reùt (malaria).
Uy tín cuûa Ñaïi Vieät vôùi caùc nöôùc laùng gieàng luùc ñoù leân raát cao. Thaùng 5 naêm canh daàn (1290), thöôïng
hoaøng Thaùnh Toâng qua ñôøi. Nhaân Toâng sai söù sang baùo tang vôùi trieàu ñình nhaø Nguyeân. Nhaø Nguyeân sai Leã boä
thöôï n g thö ñeá n Thaêng Long yeâu caàu vua Traàn sang chaàu. Naêm sau (1291), vua Nhaân Toâng cöû ngöôøi sang töø choái.
Thaùng 2 naêm nhaâm thìn (1292) Nhaân Toâng nhöôøng ngoâi cho con laø thaùi töû Thuyeân, roài leân laøm thaùi thöôïng hoaøng.
Thaùi töû Thuyeân leân ngoâi töùc Traàn Anh Toâng.

CHUÙ THÍCH:

1. Sau khi truyeàn ngoâi cho Lyù Chieâu Hoaøng, thöôïng hoaøng Lyù Hueä Toâng ra ôû chuøa Chaân Giaùo trong kinh thaønh. Thaùng gieâng
naêm bính ngoï (1226), oâng bò giaùng truaát khoûi ngoâi thöôïng hoaøng, chæ coøn ñöôïc goïi laø Hueä Quang ñaïi sö. Vaøo thaùng 8 cuøng
naêm, moät hoâm Traàn Thuû Ñoä ngang qua chuøa, gaëp luùc thaày Hueä Quang ñang ngoài nhoå coû, Traàn Thuû Ñoä noùi: "Nhoå coû phaûi
nhoå heát reã caùi." Nghe theá, thaày Hueä Quang ñöùng daäy traû lôøi: "Lôøi nhaø ngöôi noùi, ta hieåu roài." Sau thaày Hueä Quang ñi chôi
ngoaøi chôï ôû cöûa Ñoâng, daân chuùng chaïy theo xem, coù ngöôøi chaïnh loøng thöông xoùt. Nghe vaäy, Traàn Thuû Ñoä lo sôï nhaân taâm
xao xuyeán, sinh ra bieán loaïn, cho ngöôøi ñeán chuøa môøi Hueä Quang vaøo trieàu traàn thænh. Hueä Quang bieát yù, vaøo sau chuøa thaét
coå töï vaän. Ñöôïc tin naày, Traàn Thuû Ñoä daãn baù quan ñeán teá khoùc, roài cho laøm leã an taùng khaù long troïng. Moät söï trôù treâu cuûa
lòch söû laø Lyù Thaùi Toå, ngöôøi saùng laäp nhaø Lyù, ñaõ xaây döïng chuøa Chaân Giaùo naêm 1024 (giaùp tyù) taïi kinh thaønh Thaêng Long,
vaø vò vua choùt cuûa nhaø Lyù (neáu khoâng keå Lyù Chieâu Hoaøng) laø Lyù Hueä Toâng ñaõ töï vaän taïi chuøa naày naêm 1226 (bính ngoï).
[Theo taùc giaû Nguyeãn Baù Laêng, trong saùch Kieán truùc Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb. Hoa Cau, California, 1989, tr. 61, chuøa Chaân
Giaùo ñöôïc döïng ôû nôi maø ngaøy nay goïi laø ngoïn Phuïc Töôïng, nuùi Vaïn Baûo taïi bôø phía nam Hoà Taây (Haø Noäi).]
2. Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 456.
3. Nguyeät san Laøng Vaên, soá 125, thaùng 1-1995, tr. 17. Khi quaân Moâng Coå xaâm laêng Trieàu Tieân naêm 1256, Lyù Long Töôøng ñaõ
goùp söùc choáng quaân Moâng Coå, laäp chieán coâng neân ñöôïc vua Trieàu Tieân troïng thöôûng. Chaùu chaét doøng doõi cuûa Lyù Long
Töôøng ñaõ tìm veà Vieät Nam ñeå thaêm queâ höông cuûa toå tieân hoï.
4. Vaøo muøa ñoâng naêm 1232 (nhaâm thìn), Traàn Thaùi Toâng xuoáng chieáu goïi con chaùu nhaø hoï Lyù taäp trung veà laøm leã ñaïi teá toå tieân
taïi haønh cung nhaø Lyù ngaøy tröôùc ôû thoân Thaùi Ñöôøng, xaõ Hoa Laâm (nay thuoäc huyeän Ñoâng Ngaïn, Baéc Ninh). Chính söû ghi laïi
raèng Traàn Thuû Ñoä sai ngöôøi ngaàm ñaøo moät hoá saâu, döïng nhaø leân treân, ñôïi khi caùc toâng thaát hoï Lyù vaøo laøm leã, cho ngöôøi giaät
suïp, choân soáng taát caû nhöõng ngöôøi tham döï. Söï kieän naày trong thöïc teá raát khoù xaûy ra vì vieäc ñaøo haàm laøm nhaø khoâng deã gì
qua maét con chaùu nhaø Lyù, hoï seõ boû troán vaø khoâng tham döï leã teá. Coù theå Traàn Thuû Ñoä ñôïi con chaùu nhaø Lyù taäp trung veà döï
ñaïi leã ñoâng ñuû, roài ra leänh baét taát caû boû xuoáng haàm choân soáng thaønh moät naám moà taäp theå. Tuy vieäc naày khoâng theå tieâu dieät
heát con chaùu nhaø Lyù, nhöng chaéc chaén con chaùu nhaø Lyù coøn soáng soùt sau cuoäc thanh tröøng naày khoâng daùm tieáp tuïc taäp hoïp
laøm leã teá, töôûng nhôù trieàu Lyù, vaø ñaønh yeân phaän ñoåi ra hoï Nguyeãn, aâm thaàm sinh soáng, khoâng coøn gì nguy hieåm ñoái vôùi trieàu
ñình nhaø Traàn. Ñaây laø thuû ñoaïn chính trò heát söùc taøn baïo cuûa Traàn Thuû Ñoä bò lòch söû leân aùn naëng neà.
5. Nguyeân Traàn Thaùi Toâng vaø Lyù Chieâu Hoaøng aên ôû vôùi nhau ñöôïc 8 naêm thì sinh moät trai naêm 1233, ñaët teân laø Trònh. Chaúng
may Trònh bò yeåu töû, coù theå töø traàn ngay khi môùi sinh. Soáng vôùi nhau theâm moät thôøi gian nöõa, Thaùi Toâng vaãn chöa coù con
noái doøng. Ñieàu naày laøm cho Traàn Thuû Ñoä cuøng vôï laø cöïu thaùi haäu Traàn thò, nay laø Thieân Cöïc coâng chuùa, meï cuûa Lyù Chieâu
Hoaøng vaø laø coâ ruoät cuûa Thaùi Toâng, lo ngaïi cho töông lai cuûa nhaø Traàn môùi thaønh laäp. Caû hai lieàn yeâu caàu vua Thaùi Toâng
truaát pheá Chieâu Hoaøng xuoáng laøm coâng chuùa vaøo ñaàu naêm 1237 (ñinh daäu), vaø ñöa Lyù Thuaän Thieân, vôï cuûa Traàn Lieãu,
ñang mang thai 3 thaùng, vaøo cung laøm vôï Thaùi Toâng. Noùi caùch khaùc, hai ngöôøi thuùc ñaåy Thaùi Toâng laáy chò vôï vaø cuõng laø chò
daâu cuûa mình laøm vôï, vaø luùc ñoù ngöôøi chò daâu laïi ñang coù mang vôùi ngöôøi anh ruoät cuûa nhaø vua. Neáu Traàn Thaùi Toâng chöa

6
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

coù con, trong khi chôø ñôïi coù con, taïi sao Thaùi Toâng khoâng nhaän moät ngöôøi con cuûa Traàn Lieãu hay cuûa caùc anh em ruoät khaùc
laøm con nuoâi, ñeå sau naày noái doøng, maø Traàn Thuû Ñoä vaø Traàn thò laïi phaûi ra tay moät caùch baïo ngöôïc nhö vaäy? Khi baø
Thuaän Thieân sinh con (con cuûa Traàn Lieãu), teân laø Traàn Quoác Khang, vua Thaùi Toâng phong cho töôùc vöông. Thaùng 9 naêm kyû
hôïi (1239), baø Thuaän Thieân sinh moät ngöôøi con khaùc, con cuûa Traàn Thaùi Toâng, teân laø Hoaûng, ñöôïc Thaùi Toâng laäp laøm thaùi
töû, veà sau noái ngoâi vua. Trong cuoäc hoân nhaân traùi leõ naày, tuy luùc ñaàu Traàn Thaùi Toâng coù phaàn baát maõn, nhöng sau ñoù, oâng
laïi soáng vôùi baø Thuaän Thieân, roài coù con, chöùng toû oâng khoâng cöông quyeát hoaëc oâng cuõng coù phaàn ñoàng tình chaêng?
6. * Döôùi trieàu nhaø Traàn, anh em chuù baùc keát hoân vôùi nhau: (*) con cuûa Thaùi Toâng töùc Thaùnh Toâng laäp con cuûa Traàn Lieãu laøm
hoaøng haäu (Thieân Caûm hoaøng haäu); (**) con cuûa Thaùnh Toâng laø Nhaân Toâng laäp con cuûa Traàn Quoác Tuaán (Höng Ñaïo
Vöông) laøm hoaøng haäu (Khaâm Töø hoaøng haäu), töùc baø naày laø chaùu noäi cuûa Traàn Lieãu; (***) con cuûa Nhaân Toâng laø Anh Toâng
laäp con cuûa Höng Nhöôïng Vöông Traàn Quoác Taûng laøm hoaøng haäu (Thuaän Thaùnh hoaøng haäu), töùc baø naày laø chaùu noäi cuûa
Traàn Quoác Tuaán.(****) Con cuûa Anh Toâng laø Minh Toâng saùch phong baø Leä Thaùnh laøm hoaøng haäu. Leä Thaùnh hoaøng haäu laø
con cuûa Hueä Vuõ Vöông Traàn Quoác Chaán (coøn ñoïc laø Traán). Chaán laø con thöù cuûa Nhaân Toâng, em cuûa Anh Toâng, nghóa laø
Minh Toâng vaø Leä Thaùnh laø anh em chuù baùc ruoät. Rieâng Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán keát hoân vôùi coâ ruoät cuûa mình laø
Thieân Thaønh coâng chuùa naêm 1251 (taân hôïi). Thieân Thaønh coâng chuùa laø con cuûa Traàn Thöøa, em cuûa Traàn Lieãu (cha cuûa Traàn
Quoác Tuaán)
* Coù thuyeát giaûi thích raèng sôû dó nhöõng ngöôøi laäp ra nhaø Traàn quyeát ñònh hoaøng toäc chæ keát hoân vôùi nhöõng ngöôøi trong hoaøng
gia laø ñeå duy trì ngoâi vua, khoûi bò ngoaïi thích (hoï ngoaïi hay ñuùng hôn hoï vôï) cöôùp quyeàn, nhö tröôøng hôïp hoaøng haäu Traàn
thò, vôï cuûa Lyù Hueä Toâng ñaõ aâm möu cuøng Traàn Thuû Ñoä ñaûo chaùnh nhaø Lyù, toân laäp nhaø Traàn. EÙo le thay, veà sau, chính
"ngoaïi thích" ñaõ ñaûo chaùnh nhaø Traàn, laäp ra nhaø Hoà naêm 1400.
7. Boä Toaøn thö khoâng ghi roõ danh saùch 12 loä. Theo lôøi chua cuûa caùc taùc giaû boä Cöông muïc, thì 12 loä ñoù laø: Thieân Tröôøng,
Long Höng, Quoác Oai, Baéc Giang, Haûi Döông, Tröôøng Yeân, Kieán Xöông, Hoàng, Khoaùi, Thanh Hoùa, Hoaøng Giang, Dieãn
Chaâu.(Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 464.)
8. Toaøn thö, baûn dòch, taäp 2, tr. 10.
9. Sau ñoåi thaønh Ñaïi an phuû söù, roài Kinh ñoâ ñaïi doaõn.
10. Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 466.
11. Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tt. 466-467.
12. Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 465, phaàn "Lôøi caån aùn". Saùch Cöông muïc coù ghi laïi raèng vaøo naêm 1296 (bính thaân), döôùi trieàu
vua Traàn Anh Toâng, vieân quan vaên thöôïng phaåm laø Nguyeãn Höng, coá yù phaïm phaùp (ñaùnh baïc), bò ra leänh ñaùnh tröôïng ñeán
cheát.(Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 537.)
13. Thueá thaân chung cho moïi ngöôøi chæ baét ñaàu vaøo naêm 1378, döôùi ñôøi vua Traàn Pheá Ñeá (trò vì 1377-1388)
14. Theo Ngoâ Thôøi Syõ, Vieät söû tieâu aùn, baûn dòch cuûa Hoäi Vieät Nam Nghieân Cöùu Lieân Laïc Vaên Hoùa AÙ Chaâu, Nxb Vaên Söû, San
Jose, California, taùi baûn, 1991, tr. 122, sôû dó coù teân laø hoaøng nam, tieåu hoaøng nam, ñaïi hoaøng nam vì soå hoä tòch goïi laø Hoaøng
saùch [Soå bìa vaøng].
15. Theo Dictionnaire Vietnamien-Franais (Töï ñieån Vieät-Phaùp) cuûa J.F.M. Genibrel, Imprimerie de la
Mission aø Taân Ñònh, Saøi Goøn 1898, Nxb. Khai Trí, Saøi Goøn, taùi baûn naêm 1974, tt. 205, 803, 814, thì: 1 thaïch = 10 ñaáu = 100
thaêng hay thöng vaø 1 thöng hôn 1 lít. Ñaây laø nhöõng ñôn vò ño löôøng baèng theå tích chöù khoâng phaûi baèng troïng löôïng. Kích côõ
lôùn nhoû thay ñoåi tuøy theo töøng thôøi kyø. Khoaûng thôøi gian 1954, 1 thaêng hay thöng (mieàn Baéc) töông ñöông vôùi 1 oâ (mieàn
Trung), töông ñöông 1 lít.
16. Naêm 1044 (giaùp thaân), Leâ Phuïng Hieåu theo vua Lyù Thaùi Toâng ñaùnh Chieâm Thaønh. Töông truyeàn raèng khi thaéng traän trôû veà,
nhaø vua xeùt coâng ban thöôûng, Leâ Phuïng Hieåu xin vôùi vua: "...Thaàn khoâng muoán thöôûng töôùc, xin cho ñöùng treân nuùi Baêng Sôn
neùm ñao lôùn ñi xa, ñao rôi xuoáng choã naøo trong ñaát coâng [quan ñòa] thì xin ban cho laøm saûn nghieäp..." Vua ñoàng yù; Phuïng
Hieåu leân nuùi, neùm ñao xa hôn möôøi daëm, ñao rôi xuoáng laøng Ña My. Thaùi Toâng laáy soá ruoäng naày ban cho Phuïng Hieåu, tha
thueá luùa cho ruoäng neùm ñao aáy. Vì vaäy, ngöôøi AÙi Chaâu (Thanh Hoùa) goïi ruoäng thöôûng coâng cho caùc quan laø ruoäng thaùc ñao
(neùm ñao).
17. Tænh baùch: 100 thieáu hay 100 bôùt. Hoïc theo loái tính thôøi Nguõ Ñaïi (907-959) beân Trung Hoa, laáy 77 goïi laø 100.
18. Ñeâ ñænh nhó: Ñeâ tai ñænh, hay ñeâ tai vaïc, hay ñeâ quai vaïc. Ñeâ khoâng thaúng maø coù hình cong nhö tai ñænh hay tai vaïc. Choã
nöôùc soâng maïnh, söùc coâng phaù lôùn thì ñaép ñeâ cong ra cho kieân coá, ñuû söùc chòu ñöïng söùc nöôùc, vì vaäy goïi laø ñeâ ñænh nhó.
19. Soâng Toâ Lòch laø moät nhaùnh nhoû cuûa soâng Hoàng, ôû phía ñoâng kinh ñoâ. Töông truyeàn ngaøy xöa coù moät ngöôøi teân Toâ Lòch sinh
soáng ôû ñaây neân goïi laø soâng Toâ Lòch. Soâng naày ñaõ bò laáp. Ngaøy nay coù con ñöôøng ôû ñaây goïi laø "Phoá soâng Toâ Lòch", haèng
naêm thöôøng laø chôï baùn hoa ñaøo nhaân dòp Teát.
20. Thaùi hoïc sinh laø tieàn thaân cuûa khoa thi tieán só. Ñeán naêm 1374 (giaùp daàn), döôùi ñôøi vua Traàn Dueä Toâng (trò vì 1372-1377) môùi
goïi laø tieán só. Tam giaùp: ñeä nhaát, deä nhò vaø ñeä tam giaùp.
21. Toaøn thö, baûn dòch taäp 2, tr. 21. Theo chuù thích cuûa caùc dòch giaû boä Cöông muïc, (baûn dòch, tr. 469) thì ñaây laø kyø thi höông (cöû
nhaân). Sau ñoù, khi vieát veà khoa thi Thaùi hoïc sinh naêm 1374, töùc khoa thi tieán só ñaàu tieân, thì Cöông muïc laïi xaùc nhaän khoa
thi Thaùi hoïc sinh caùch nhau 7 naêm. (Cöông muïc, baûn dòch tr. 625).
22. Traïng nguyeân = chuøm ñaàu; baûng nhaõn = maét baûng; thaùm hoa = thaêm hoa. Xuaát thaân laø con ñöôøng ñeå ra laøm quan.

7
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

23. Chu Coâng (Duke of Chou) teân laø Ñaùn, con cuûa Vaên Vöông (King Wen, trò vì 1186-1134 TCN), em cuûa Vuõ Vöông (King Wu,
trò vì 1134-1116 TCN), nhaø Chu (1134-221 TCN) beân Trung Hoa. Khi Vuõ Vöông maát, con laø Tuïng môùi 13 tuoåi, Chu Coâng
phoø leân ngoâi töùc Thaønh Vöông (King Ch'eng, trò vì 1115-1078). Chu Coâng troâng coi moïi vieäc, giuùp Thaønh Vöông ñeán luùc
tröôûng thaønh. Hai ngöôøi em khaùc cuûa Vuõ Vöông laø Quaûn Thuùc Tieân, Thaùi Thuùc Ñoä noåi leân laøm phaûn. Chu Coâng ñaùnh deïp
yeân.
Khoång Töû (Confucius, 551-478 TCN): ngöôøi nuôùc Loã (Sôn Ñoâng, Trung Hoa), thôøi nhaø Chu, teân laø Khaâu (coøn ñoïc laø Khöu),
con cuûa Thuùc Löông Ngoät vaø Nhan thò. Khoaûng gaàn 30 tuoåi, Khoång Khaâu ñeán kinh ñoâ Laïc AÁp cuûa nhaø Chu, vaøo nhaø Minh
Ñöôøng do Chu Coâng laäp ra, hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Khi veà laïi nöôùc Loã, Khoång Khaâu laøm quan moät thôøi gian, nhöng khoâng
ñöôïc troïng duïng, neân boû ñi chu du khaép nôi, truyeàn baù sôû hoïc cuûa mình, ñeán naêm 68 tuoåi trôû veà nöôùc Loã, daïy hoïc troø, san
ñònh laïi kinh Thi, Thô, Leã Nhaïc, pheâ bình kinh Dòch, vaø vieát kinh Xuaân Thu.
Maïnh Töû (372-289 TCN): ngöôøi ñaát Chaâu (nay thuoäc Sôn Ñoâng), teân laø Maïnh Kha, cha maát luùc oâng 3 tuoåi, nhôø coù meï hieàn
daïy doã (thöôøng ñöôïc goïi laø Maïnh maãu). OÂng coù taøi huøng bieän, ñi chu du caùc nöôùc ñeå ñem ñaïo thaùnh nhaân ra cöùu ñôøi, nhöng
thuôû ñoù, caùc vua chö haàu chuoäng chieán tranh hôn laø ñaïo lyù. Khi gaàn giaø, oâng veà queâ cuøng caùc moân ñeä ghi cheùp nhöõng ñieàu
oâng ñaõ ñoái ñaùp vôùi vua caùc nöôùc chö haàu vaø nhöõng lôøi oâng pheâ bình caùc hoïc thuyeát, thaønh baûy thieân saùch Maïnh Töû.
72 ngöôøi hieàn : thaát thaäp nhò hieàn, töùc 72 hieàn trieát Nho giaùo.
24. Sau khi thoaùi vò, Traàn Thaùi Toâng ñi tu vaø nghieân cöùu Phaät hoïc. Ngaøi ñaõ soaïn ra saùch Khoùa hö luïc (daïy veà ñaïo hö khoâng).
Saùch naày ñaõ ñöôïc thieàn sö Tueä Tónh dòch ra quoác aâm vaøo theá kyû 17, vaø ñöôïc khaéc in naêm 1830 döôùi trieàu vua Minh Maïng.
(Theo Döông Quaûng Haøm, Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, Nxb Boä Quoác Gia Giaùo Duïc, Saøi Goøn, 1960, in laàn thöù 7, tr. 223.)
25. Taïi caùc laøng, ngöôøi ta thöôøng laøm traïm cho nhöõng ngöôøi ñi ñöôøng nghæ chaân goïi laø dòch ñình. Phuï thaân cuûa vua Traàn Thaùi
Toâng laø Traàn Thöøa, luùc coøn haøn vi, moät hoâm ngoài nghæ ôû ñình, gaëp moät nhaø sö ñeán baûo vôùi oâng:"Ngöôøi treû tuoåi naày mai sau
seõ ñaïi quyù". Sau ñoù, nhaø sö bieán maát. Vì vaäy, khi Thaùi Toâng leân laøm vua, thöôïng hoaøng (cha vua) ra leänh nôi naøo coù dòch
ñình thì phaûi ñaép töôïng Phaät ñeå thôø.
26. Nôi coù vöôïng khí laø choã ñaát ñeïp, coù khí theá höng vöôïng, coù theå khôûi nghieäp ñeá vöông.
27. Toaøn thö cheùp raèng nhaø Toáng phong vöông cho Traàn Thaùi Toâng ngay trong naêm 1229 [nieân hieäu Kieán Trung thöù 5], nhöng
saùch Cöông muïc döïa vaøo taøi lieäu Trung Hoa caån aùn laïi, vaø ghi raèng nhaø Toáng phong vöông naêm 1236 (bính thaân) [nieân hieäu
Thieân ÖÙng Chính Bình thöù 5].
28. Coù thuyeát noùi raèng trong cuoäc vieãn chinh naày, quaân Ñaïi Vieät baét ñöôïc vua Chieâm, nhöng caùc taùc giaû boä Toaøn thö baùc vieäc
naày. (Toaøn thö, baûn dòch, sñd. tr. 24). Theo hai taùc giaû Dohamide vaø Dorohiem trong Daân toäc Chaøm löôïc söû, Saøi Goøn 1965,
tr. 69, thì coù leõ trong traän naày, vua Chieâm Thaønh laø Jaya Paramecvaravarman II (trò vì töø 1226) bò cheát, neân sau ñoù ngöôøi em
cuûa oâng ta leân ngoâi töùc Jaya Indravarman VI .
29. Ngoâi ñaïi haõn cuûa Moâng Coå khoâng phaûi cha truyeàn con noái nhö ngoâi vua ôû Trung Hoa vaø Vieät Nam, maø do hoäi ñoàng quyù toäc
(quriltai) goàm thaân vöông, töôùng laõnh, tuø tröôûng caùc boä toäc Moâng Coå baàu leân khi ñaïi haõn cuõ qua ñôøi. Taùc giaû Phan Khoang
phieân aâm chöõ quriltai laø hoäi ñoàng "khoá lyù nhó thaùi" (Phan Khoang, Trung quoác söû cöông, Ñaïi Nam, Hoa Kyø taùi baûn khoâng ñeà
naêm, tr. 227.)
30. Ñoïc ñeán caùch nhöôøng ngoâi cuûa Traàn Thaùi Toâng, vua Töï Ñöùc (trò vì 1847-1883) ñaõ pheâ bình:"Pheùp truyeàn ngoâi naày cuûa nhaø
Traàn cuõng hay, coù theå baét chöôùc ñöôïc." (Cöông muïc, baûn dòch sñd. tr. 482).
31. Leâ Vaên Höu ngöôøi Phuû Lyù, huyeän Ñoâng Sôn, Thanh Hoùa, ñoã baûng nhaõn luùc 18 tuoåi, naêm 1247 (ñinh muøi). OÂng laøm Haøn laâm
hoïc só, Bieân tu quoác söû, töôùc Nhaân Uyeân haàu. Boä Ñaïi Vieät söû kyù cuûa Leâ Vaên Höu môû ñaàu phaàn "ngoaïi kyû" töø thôøi Trieäu Vuõ
Ñeá (trò vì 207-137 TCN), nöôùc Nam Vieät, töùc chöa khoâng ñeà caäp gì ñeán hoï Hoàng Baøng (Huøng Vöông).
32. Traàn Quang Khaûi (1241-1294) laø em ruoät vaø keá saùt Traàn Thaùnh Toâng, anh cuûa Traàn Ích Taéc, Traàn Nhaät Duaät, taøi kieâm vaên
voõ, ñöôïc Thaùnh Toâng phong töôùc Chieâu Minh Vöông (1258), laøm Thaùi uyù (1261), vaø cuoái cuøng laøm Töôùng quoác Thaùi uyù
thoáng lónh moïi vieäc trong nöôùc, töùc teå töôùng (1271).
33. Phan Khoang, sñd. tr. 225, phaàn chuù thích.
34. Naêm 43 (quyù maõo), Maõ Vieän ñaùnh thaéng Hai Baø Tröng, ñuoåi taøn quaân cuûa Hai Baø ñeán huyeän Cö Phong, thuoäc quaän Cöûu
Chaân (theo lôøi Chua cuûa caùc taùc giaû boä Cöông Muïc, sau huyeän Cö Phong thuoäc AÙi Chaâu). [AÙi Chaâu töùc vuøng Thanh Hoùa
ngaøy nay]. Maõ Vieän laäp coät ñoàng ñeå ghi ñòa giôùi taän cuøng cuûa nhaø Haùn. Töông truyeàn Maõ Vieän theà raèng: "Ñoàng truï chieát,
Giao Chæ dieät" [Coät ñoàng gaõy thì Giao Chæ bò dieät]. Vì sôï coät ñoàng gaõy, neân ngöôøi Giao Chæ ñi ngang qua coät ñoàng, laáy ñaù
boài ñaép leân maõi thaønh goø ñoáng cao, neân coät ñoàng bò laáp maát. Theo saùch Thuûy kinh chuù cuûa taùc giaû Trung Hoa teân laø Lòch
Ñaïo Nguyeân, vieát vaøo theá kyû thöù 6, thì :"Nuùi soâng bieán ñoåi, coät ñoàng lôû maát vaøo trong bieån."(Cöông muïc, baûn dòch tr. 85).
Ñieàu naày khoâng bieát ñuùng hay sai, nhöng nhö theá chaéc chaén, khi Lòch Ñaïo Nguyeân du lòch sang coå Vieät vaøo theá kyû thöù 6,
coät ñoàng Maõ Vieän ñaõ maát tích.
35. * Nguyeãn Thuyeân , ngöôøi huyeän Thanh Laâm (Haûi Döông), ñoã thaùi hoïc sinh ñôøi Traàn Thaùi Toâng. Töông truyeàn raèng vaøo
thaùng 8 naêm nhaâm ngoï (1282), coù con caù saáu ñeán soâng Phuù Löông (khuùc soâng Hoàng ôû Haø Noäi). Vua Traàn Nhaân Toâng giao
cho Nguyeãn Thuyeân, luùc ñoù ñang laøm hình boä thöôïng thö, laøm baøi vaên vöùt xuoáng soâng. Caùc saáu töï ñi. Vua cho vieäc naày
gioáng Haøn Duõ beân Trung Hoa neân cho oâng ñoåi hoï Haøn; töø ñoù ngöôøi ta goïi oâng laø Haøn Thuyeân. Haøn Thuyeân coøn laøm nhieàu
thô baèng quoác aâm, ngöôøi ñôøi sau theo loái naày laøm thô goïi laø thô Haøn luaät. Thaät ra thô Haøn luaät chæ laø thô Ñöôøng luaät maø
8
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 10 : NHAØ TRAÀN (1225-1400) – THÔØI-KYØ I

thoâi. Taùc phaåm cuûa Haøn Thuyeân laø Phi sa taäp, nay thaát truyeàn.
* Veà chuyeän caù saáu, vua Töï Ñöùc (trò vì 1847-1883) pheâ bình raèng: "Vieäc naày hieån nhieân khoâng coù, chaúng qua vì tính hieáu kyø
maø phuï hoäi xaèng xieân."(Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 502.)
* Theo hoïc giaû Döông Quaûng Haøm (1898-1946): "Söû khoâng cheùp roõ laø vieát theo theå vaên naøo vaø laøm baèng Haùn vaên hay Vieät
vaên; vaäy ta cuõng khoâng neân voäi cho - nhö yù kieán thoâng thöôøng - raèng baøi aáy laø moät baøi vaên teá, vaø vieát baèng tieáng noâm. Chæ
khi naøo tìm thaáy nguyeân vaên baøi aáy môùi giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà aáy, maø hieän nay thì baøi aáy khoâng thaáy cheùp ôû saùch naøo
caû."(Döông Quaûng Haøm, sñd. tr. 105.)
* Haøn Duõ (768-823): ngöôøi chaâu Ñaêng (tænh Hoà Baéc, Trung Hoa ngaøy nay), ñoã tieán só naêm 792 ñôøi Ñöôøng Ñöùc Toâng (trò vì
780-805). Vì choáng laïi vieäc vua Ñöôøng Hieán Toâng (trò vì 806-820) cöû ngöôøi ñi laáy xöông Phaät naêm 819, neân ñang laøm quan
giaùm saùt ngöï söû, söû quaùn tu soaïn, hình boä thò lang, bò ñoåi ñi laøm thöù söû Trieàu Chaâu (nay thuoäc Quaûng Ñoâng). Nhaân coù con caù
saáu xuaát hieän laøm haïi daân, oâng soaïn baøi vaên teá caù saáu ñeå ñuoåi caù ñi. Sau Haøn Duõ ñöôïc trieäu veà kinh ñoâ laøm Laïi boä thò lang.

ªª
9
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.