VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

VIEÄN VIEÄT-HOÏC
BAN SÖÛ - ÑÒA VIEÄT-NAM
Giaûng-khoa : ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM
Phuï traùch : Giaùo-sö Traàn Gia-Phuïng

TIEÁT 13 NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN vaø MINH THUOÄC

I.- Nhaø Hoà (1400-1407)

1.- Hoà Quyù Ly (1400)

Nieân hieäu: Thaùnh Nguyeân
Leâ Quyù Ly leân laøm vua, ñaët nieân hieäu laø Thaùnh Nguyeân, ñoåi quoác hieäu töø Ñaïi Vieät thaønh Ñaïi Ngu, laáy laïi
hoï Hoà töùc Hoà Quyù Ly, truaát Traàn Thieáu Ñeá laøm Baûo Ninh Ñaïi Vöông maø khoâng gieát, vì Thieáu Ñeá laø chaùu ngoaïi cuûa
Quyù Ly. Quyù Ly trôû laïi hoï Hoà laø hoï toå tieân cuûa oâng. Theo Quyù Ly, toå tieân hoï Hoà laø ngöôøi nöôùc Ngu cuûa Ñeá Thuaán
(trò vì 2256-2208 tr. C.N.) neân oâng môùi ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Ngu. (1)
Vöøa leân ngoâi (canh thìn, 1400), Hoà Quyù Ly ñaët chöùc lieâm phoùng söù ôû caùc loä, bí maät kieåm tra caùc quan laïi,
keû hay ngöôøi dôû, vieäc lôïi vieäc haïi cuûa daân chuùng, ñeå ñieàu chænh quan laïi vaø chính saùch. Thaùng 8 cuøng naêm, nhaø Hoà
toå chöùc thi Thaùi hoïc sinh, laáy ñoã 20 ngöôøi trong ñoù coù moät nhaân vaät raát noåi tieáng sau naày laø Nguyeãn Traõi.
Khi coøn döôùi trieàu Traàn, Hoà Quyù Ly ñaõ coù saùng kieán phaùt haønh tieàn giaáy, nhöng vì khoâng ñöôïc daân chuùng
öa chuoäng, vaø coù leõ chính oâng cuõng thaáy nhieàu baát tieän trong vieäc phaùt haønh, baûo quaûn tieàn giaáy neân khi vöøa leân
ngoâi, Hoà Quyù Ly trôû laïi tieàn baèng ñoàng vaø cho ñuùc tieàn Thaùnh Nguyeân thoâng baûo.(2)
Trong naêm naày, vua Chieâm Thaønh laø La Ngai (Jaya Simhavarmadeva) töø traàn; con laø Ba Ñích Laïi (Vrasu
Indravarmadeva, trò vì 1400-1432) leân keá nghieäp. Nhaân cô hoäi vua Chieâm môùi caàm quyeàn, Hoà Quyù Ly cöû Ñoã Maõn
daãn thuûy quaân vaø Traàn Tuøng daãn boä binh ñaùnh Chieâm Thaønh. Boä binh ñi doïc theo trieàn nuùi bò luõ xoâ ñeán, gaây thieät
haïi, phaûi trôû lui neân vieäc ñaùnh Chieâm Thaønh laàn naày khoâng thaønh.
Luùc baáy giôø Minh Thaùi Toå (trò vì 1368-1398) töø traàn naêm 1398 (maäu daàn), giao ngoâi baùu laïi cho chaùu ñích
toân laø Minh Hueä Ñeá (trò vì 1399-1403), vì cha cuûa Hueä Ñeá laø hoaøng thaùi töû Tieâu ñaõ qua ñôøi.
Ñeå phoøng ngöøa vieäc nhaø Minh vieän daãn lyù do nhaø Hoà laät ñoå nhaø Traàn maø taán coâng nöôùc ta, Hoà Quyù Ly ñaõ
thaän troïng truyeàn ngoâi cho con thöù laø Hoà Haùn Thöông chöù khoâng cho con tröôûng laø Hoà Nguyeân Tröøng, vaøo thaùng
chaïp naêm canh thìn (ñaàu 1401), roài leân laøm thaùi thöôïng hoaøng. Quyù Ly choïn Hoà Haùn Thöông vì Thöông laø con cuûa
Quyù Ly vôùi Huy Ninh coâng chuùa, con gaùi cuûa Traàn Minh Toâng, nghóa laø Haùn Thöông laø chaùu ngoaïi cuûa hoï Traàn, goïi
Ngheä Toâng, Dueä Toâng baèng caäu, vaø laø anh em coâ caäu vôùi Pheá Ñeá vaø Thuaän Toâng.
2.- Hoà Haùn Thöông (1401-1407)
Nieân hieäu: Thieäu Thaønh (1401-1402), Khai Ñaïi (1403-1407)
a) Noä i trò: Ñeå taêng cöôøng ngaân saùch trieàu ñình, Hoà Haùn Thöông quy ñònh laïi caùc loaïi thueá. Thueá thuyeàn
buoân chia laøm ba haïng nhaát, nhì, ba.(3) Thueá ruoäng ñaát vaø thueá ñinh ñeàu söûa ñoåi laïi cho hôïp lyù hôn. Nhaém thuùc
ñaåy vieäc buoân baùn, nhaø Hoà ñònh giaù trò tieàn giaáy, ban phaùt caân, thöôùc, thöng, ñaáu.
Naêm 1401 (taân tî), trieàu ñình cho laäp soå hoä, moïi ngöôøi töø 2 tuoåi trôû leân ñeàu phaûi veà nguyeân quaùn ghi teân
vaøo soå. Nhôø naém vöõng daân soá, vieäc tuyeån lính ñöôïc deã daøng vaø ñoâng hôn. Ñeå giôùi haïn theá löïc cuûa con chaùu nhaø
Traàn, Hoà Haùn Thöông ñaët ra pheùp giôùi haïn gia noâ, tuøy theo caáp baäc cuûa moãi ngöôøi maø ñöôïc duøng nhieàu ít gia noâ
khaùc nhau, soá thöøa ñöôïc sung coâng.
Naêm 1404 (giaùp thaân), pheùp thi cöû ñöôïc taêng theâm moät kyø laø kyø thi vieát chöõ vaø toaùn. Cöù 3 naêm môû kyø thi
höông, naêm sau thi ôû boä Leã, ngöôøi naøo truùng tuyeån ñöôïc löïa choïn boå duïng, naêm tieáp theo thi hoäi, ai truùng tuyeån ñöôïc
sung vaøo thaùi hoïc sinh. Naêm naày coù 170 ngöôøi ñöôïc truùng tuyeån nhöng chöa kòp thi hoäi thì quaân nhaø Minh xaâm laêng
neân khoâng toå chöùc thi tieáp nöõa.

1
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

Nhaø Hoà cho ñoùng thuyeàn ñinh saét, ñaët hieäu thuyeàn laø "taûi löông coå laâu" [thuyeàn chôû löông thöïc], nhöng thöïc
chaát laø thuyeàn chieán ñeå phoøng bò quaân Minh (1404). Trieàu ñình tuyeån choïn nhöõng ngöôøi thôï kheùo, taøi ngheä gioûi,
sung vaøo laøm vieäc coâng, söûa chöõa cheá taïo khí giôùi, quaân duïng trang bò cho quaân ñoäi (1405). Cuõng trong naêm naày,
Hoà Haùn Thöông cho ñaép thaønh Ña Bang (Sôn Taây) ñeå phoøng thuû choáng laïi quaân Minh töø maët Tuyeân Quang tieán
xuoáng Thaêng Long.
b) Ngoaïi giao:
* Vôùi Chieâm Thaønh: Nhaø Hoà muoán tìm moät chieán thaéng ôû phöông nam ñeå cuûng coá ngai vaøng trong nöôùc.
Naêm 1402 (nhaâm ngoï), Hoà Haùn Thöông sai Ñoã Maõn caàm quaân ñaùnh Chieâm Thaønh laàn nöõa. Vua Chieâm laø Ba Ñích
Laïi cöû caäu laø Boá Ñieàn xin nhöôøng ñaát Chieâm Ñoäng (Thaêng Bình, Quaûng Nam ngaøy nay) ñeå caàu hoøa. Thöôïng hoaøng
Hoà Quyù Ly khoâng chòu, ñoøi theâm ñaát Coå Luõy (Tö Nghóa, Quaûng Ngaõi ngaøy nay). Vua Chieâm ñaønh chòu. Nhaø Hoà
laáy ñaát Chieâm Ñoäng vaø Coå Luõy chia thaønh 4 chaâu Thaêng, Hoa, Tö, vaø Nghóa, ñaët chöùc an phuû söù loä Thaêng Hoa ñeå
cai trò, cho dôøi daân vaøo khai khaån sinh soáng. Mieàn nuùi non thöôïng nguoàn cuûa vuøng naày ñöôïc goïi laø traán Taân Ninh.
Tröôùc ñaây, khi vua Chieâm Thaønh laø Cheá Boàng Nga töû traän naêm 1390, con laø Cheá Ma Noâ Ñaõ Nan bò cöôùp ngoâi. Cheá
Ma Noâ Ñaõ Nan phaûi chaïy sang Ñaïi Vieät tî naïn, nay ñöôïc Hoà Haùn Thöông cöû laøm Coå Luõy Thöôïng Haàu, vaø giao cai
quaûn hai chaâu Tö vaø Nghóa ñeå chieâu taäp khuyeán duï ngöôøi Chieâm.
Chieâm Thaønh caàu cöùu vôùi nhaø Minh. Nhaø Minh gôûi chín chieán thuyeàn sang giuùp Chieâm Thaønh. Naêm 1403
(quyù muøi), Hoà Haùn Thöông sai Ñoã Maõn vaø Phaïm Nguyeân Coâi sang ñaùnh Chieâm Thaønh laàn nöõa. Boä binh bao vaây
kinh ñoâ Chieâm Thaønh laø Ñoà Baøn (vuøng Bình Ñònh ngaøy nay) trong 9 thaùng maø khoâng haï ñöôïc thaønh, heát löông thöïc,
ñaønh phaûi keùo veà. Phaïm Nguyeân Coâi caàm thuûy quaân ñi ñöôøng bieån vaøo gaëp chieán thuyeàn quaân Minh. Töôùng Minh
buoäc Nguyeân Coâi phaûi ruùt quaân.
* Vôùi Trung Hoa:
Luùc Hoà Haùn Thöông leân ngoâi, Hueä Ñeá coøn taïi vò. Haùn Thöông sai söù sang nhaø Minh noùi raèng doøng hoï nhaø
Traàn tuyeät töï; Haùn Thöông laáy danh nghóa chaùu ngoaïi quaûn lyù coâng vieäc trong nöôùc. Hueä Ñeá baän lo giaûi quyeát
nhöõng chuyeän noäi boä neân chöa ñaû ñoäng ñeán vieäc nöôùc ta.
Nguyeân tröôùc kia, khi trò vì, Minh Thaùi Toå phong cho caùc con laøm vöông, traán nhieäm nhöõng khu vöïc chung
quanh Trung Hoa, coù binh quyeàn rieâng ñeå che chôû cho chính quyeàn trung öông. Minh Hueä Ñeá thi haønh chính saùch
ngöôïc laïi. OÂng muoán taäp trung quyeàn haønh veà trung öông, möu tröø vaø gieát haïi caùc phieân vöông. Vua nöôùc Yeân teân
laø Leä, ôû phía baéc Trung Hoa, con trai thöù cuûa Minh Thaùi Toå vaø laø chuù cuûa Minh Hueä Ñeá, töùc giaän noåi leân choáng Hueä
Ñeá. Yeân Vöông Leä laø moät ngöôøi coù taøi caàm quaân, ñaùnh thaúng vaøo kinh ñoâ Kim Laêng (Nam Kinh ngaøy nay), laät ñoå
Hueä Ñeá, roài töï mình leân laøm vua töùc Minh Thaønh Toå (trò vì 1403-1424).(4)
Minh Thaønh Toå laø moät ngöôøi raát tham voïng, luoân luoân muoán baønh tröôùng theá löïc ra caùc mieàn phuï caän Trung
Hoa. OÂng gôûi Döông Boät sang nöôùc ta, thaêm doø xem thöû coù coøn con chaùu nhaø Traàn, vaø lôøi thö cuûa Hoà Haùn Thöông
coù ñuùng söï thaät hay khoâng? Vieäc laøm naày cuûa nhaø Minh laø moät ñoøn taâm lyù chieán gaây chia reõ trong haøng nguõ trieàu
ñình luùc baáy giôø, taïo cô hoäi khuyeán khích con chaùu hoï Traàn cuøng caùc giôùi voán baát maõn vôùi chính saùch caûi toå cuûa Hoà
Quyù Ly tieáp tuïc choáng ñoái nhaø Hoà. Haùn Thöông phaûi sai söù sang nhaø Minh ñeä naïp tôø cam ñoan cuûa caùc quan vieân
vaø boâ laõo trong nöôùc, nhaän chuyeän Haùn Thöông trình baøy laø ñuùng söï thaät. Nhaø Minh lieàn phong cho Hoà Haùn Thöông
laøm An Nam Quoác Vöông cuoái naêm quyù muøi (1403).
Bang giao Vieät Hoa caøng ngaøy caøng caêng thaúng vì nhaø Minh tìm caùch xaâm laêng Ñaïi Vieät neân haïch saùch ñuû
ñieàu. Do Chieâm Thaønh khieáu naïi sau khi Ñoã Maõn ñem quaân ñaùnh Chieâm Thaønh, naêm 1404 (giaùp thaân) Minh trieàu
cöû söù giaû sang Ñaïi Vieät hoûi vieäc naày. Haùn Thöông phaûi cho ngöôøi ñem leã vaät sang nhaø Minh giaûi thích vaø caàu hoøa.
Cuõng trong naêm naày (1404), Traàn Khang, moät ngöôøi ñaõ töøng thoâng ñoàng vôùi Chieâm Thaønh, duøng ñöôøng boä
troán sang kinh ñoâ Trung Hoa, ñoåi teân laø Traàn Thieâm Bình, töï xöng laø con cuûa Traàn Ngheä Toâng,(5) toá caùo Hoà Quyù Ly
cöôùp ngoâi nhaø Traàn vaø nhöõng lôøi traàn tình cuûa Hoà Haùn Thöông laø doái traù, ñoàng thôøi xin nhaø Minh ñem quaân qua
ñaùnh nhaø Hoà.
Minh Thaønh Toå sai Lyù Kyø sang nöôùc Vieät thaêm doø. Lyù Kyø ñeán Thaêng Long, ñi hoûi khaép nôi, roài voäi vaõ veà
nöôùc. Lyù Kyø phuùc trình söï thaät nhöõng gì xaûy ra ôû trieàu ñình Ñaïi Vieät. Naêm 1405 (aát daäu), nhaø Minh sai ngöôøi sang
yeâu caàu trieàu ñình Ñaïi Vieät traû laïi ñaát Loäc Chaâu, voán laø ñaát cuûa chaâu Tö Minh (nay thuoäc Quaûng Taây), bò Ñaïi Vieät
saùp nhaäp tröôùc ñaây. Hoà Quyù Ly nhöôïng boä, traû laïi 59 thoân vuøng naày cho Trung Hoa.(6)
Lo ngaïi nhaø Minh seõ xaâm laêng Ñaïi Vieät, vaøo cuoái naêm 1405, nhaø Hoà ñaõ trieäu taäp taát caû caùc an phuû söù (ñöùng
ñaàu caùc loä) veà trieàu hoäi hoïp cuøng caùc quan ñeå baøn keá hoaïch neân hoøa hay neân ñaùnh. Hoäi nghò ñöa ñeân hai yù kieán traùi

2
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

ngöôïc nhau: moät nhoùm xin ñaùnh, moät nhoùm xin hoøa. Luùc ñoù, taû töôùng quoác, ñöùng ñaàu trieàu ñình, laø Hoà Nguyeân
Tröøng, con ñaàu cuûa Hoà Quyù Ly noùi: "Toâi khoâng sôï ñaùnh, chæ sôï loøng daân coù theo hay khoâng maø thoâi."(7) Hoà Quyù Ly
thieâ n veà yù kieá n naà y .
3.- Nhaø Hoà suïp ñoå (1407)
a) Nhaø Minh xaâm laêng:
Khi nhaø Minh chaát vaán veà nhöõng toá giaùc cuûa Thieâm Bình vaø nhöõng phaùt hieän cuûa Lyù Kyø, Hoà Haùn Thöông
gôûi bieåu qua nhaø Minh nhaän loãi, vaø xin ñoùn Thieâm Bình veà laøm vua. Naêm 1406 (bính tuaát) Minh Thaønh Toå sai töôùng
Haøn Quan ñem naêm ngaøn quaân hoä toáng Traàn Thieâm Bình veà nöôùc. Haøn Quan döøng quaân ôû bieân giôùi, chæ cho moät
vieân töôùng teân Hoaøng Trung tieán qua cöûa aûi. Hoaøng Trung bò quaân Vieät chaän laïi vaø bao vaây ôû Chi Laêng. Hoaøng
Trung ñaønh giao Traàn Thieâm Bình cho quaân Vieät, ñeå ñöôïc töï do trôû veà nöôùc. Thieâm Bình lieàn bò Hoà Haùn Thöông ra
leänh gieát cheát. Hoà Haùn Thöông cöû Traàn Cung Tuùc caàm ñaàu phaùi boä sang Trung Hoa bieän baïch veà söï giaû traù cuûa
Traàn Thieâm Bình. Phaùi boä bò nhaø Minh giöõ laïi khoâng cho veà.
Thaùng 9 naêm ñoù, Minh Thaønh Toå cöû con laø thaùi phoù Thaønh quoác coâng Chu Naêng laøm ñaïi töôùng, cuøng hai
phoù töôùng laø Tröông Phuï vaø Moäc Thaïnh ñem quaân sang xaâm laêng nöôùc ta baèng hai höôùng. Tröôùc khi qua bieân
giôùi, Chu Naêng bò beänh töø traàn, Tröông Phuï ñöôïc cöû leân thay. Tröông Phuï ñi töø Quaûng Taây, vaøo aûi Pha Luõy (hay Ba
Luïy, töùc aûi Nam Quan, thuoäc Laïng Sôn). Moäc Thaïnh ñi ngaõ Vaân Nam, vaøo aûi Phuù Lónh (thuoäc Tuyeân Quang).
b) Traän Ña Bang:
Sau khi vaøo Ñaïi Vieät, Tröông Phuï vaø Moäc Thaïnh hoäi quaân ôû Baïch Haïc (Sôn Taây, giöõa Phuù Thoï vaø Vónh
Phuùc), ñöa ra chieâu baøi "Phuø Traàn dieät Hoà", phaùt hòch keå toäi nhaø Hoà, phao tin seõ laäp con chaùu nhaø Traàn leân laøm
vua, vaø vieát leân nhöõng taám vaùn, thaû troâi soâng. Vieäc laøm naày ít nhieàu gaây hieäu quaû, vì luùc ñoù vaãn coøn nhieà u ngöôø i
töôûng nhôù nhaø Traàn, ñoàng thôøi cuõng coù nhöõng ngöôøi baát maõn vôùi chính saùch caûi caùch cuûa nhaø Hoà, neân loøng daân cuõng
nhö loøng quaân bò nao nuùng vaø chia reõ. Coù ngöôøi ñaõ boû haøng nguõ, ñaàu haøng quaân Minh.
Thaùng 12 naêm bính tuaát (qua naêm 1407), quaân Minh tieán xuoáng thaønh Ña Bang (Sôn Taây), moät ñoàn luõy
ñöôïc Hoà Haùn Thöông cho xaây naêm 1405 (aát daäu) ñeå baûo veä Ñoâng Ñoâ (Thaêng Long). Tröông Phuï vaø Moäc Thaïnh
chia nhau hai maët taán coâng Ña Bang. Khi quaân Vieät duøng voi phaûn coâng, quaân Minh duøng hoûa phaùo baén laïi. Voi sôï
löûa boû chaïy. Thaønh Ña Bang thaát thuû ñöa ñeán vieäc thaát thuû Ñoâng Ñoâ.
c) Traä n Moäc Phaøm:
Hoà Nguyeân Tröøng, ñem quaân chaän ngöôøi Minh ôû soâng Moäc Phaøm (Moäc Hoaøn, Haø Nam ngaøy nay), nhöng bò
thua phaûi lui veà cöûa Muoän Haûi (Giao Thuûy, Nam Ñònh). Quaân Minh traøn theo, Nguyeân Tröøng phaûi lui veà cöûa Ñaïi
An (Nam Ñònh). Quaân Minh khoâng haïp phong thoå vuøng naày, nhieàu ngöôøi ñau yeáu, neân quaân Minh lui giöõ cöûa Haøm
Töû (Ñoâng An, Höng Yeân).
d) Traän Haøm Töû:
Hoà Nguyeân Tröøng daãn quaân ra ñaùnh Haøm Töû, laïi thaát baïi. Hoà Quyù Ly vaø Hoà Haùn Thöông cuøng caùc quan
boû chaïy vaøo Thanh Hoùa. Trong traän Haøm Töû, an phuû söù Baéc Giang laø Nguyeãn Hy Chu bò quaân Minh baét, ñaõ maéng
nhieác Tröông Phuï laø giaëc taøn baïo, bò Phuï sai ngöôøi gieát ñi.
e) Nhaø Hoà bò baét:
Quaân Minh ñuoåi theo. Hai beân gaëp nhau ôû Loãi Giang, moät phaân löu cuûa soâng Maõ (Thanh Hoùa). Quaân nhaø
Hoà thua nöõa. Hoà Quyù Ly cuøng hai con chaïy vaøo Ngheä An. Quaân Minh baét ñöôïc Quyù Ly ôû cöûa bieån Kyø La (huyeän
Kyø Anh, Haø Tónh), vaø baét Haùn Thöông ôû nuùi Cao Voïng (huyeän Kyø Anh, Haø Tónh), cuøng toaøn boä gia ñình hoï Hoà vôùi
moät soá quan laïi. Quaân Minh khoâng gieát cha con Hoà Quyù Ly maø chæ giaûi veà Trung Hoa. Trong soá nhöõng quan laïi bò
giaûi theo gia ñình Hoà Quyù Ly, coù Nguyeãn ÖÙng Long, töùc Nguyeãn Phi Khanh, thaân phuï cuûa Nguyeãn Traõi.
Nhaø Hoà ñaûo chaùnh nhaø Traàn, caàm quyeàn töø 1400 ñeán 1407, truyeàn ñöôïc hai ñôøi vua. Tröôùc ñaây, vì theo
quan nieäm chính thoáng trong cheá ñoä quaân chuû, nhieàu söû lieäu ñaõ ñaû kích Hoà Quyù Ly. Daàu sao Hoà Quyù Ly laø moät
trong nhöõng nhaø cai trò caáp tieán cuûa lòch söû nöôùc ta. OÂng ñaõ coù nhöõng caûi caùch ñaùng keå, maø ngaøy nay, daàu ñaõ böôùc
qua thôøi ñaïi daân chuû, vaãn coøn laø baøi hoïc quyù giaù cho nhöõng nhaø cai trò, ví duï vaán ñeà caûi caùch ruoäng ñaát. Vaán ñeà naày
vaãn coøn laø moät baän taâm nan giaûi, chöa coù chính quyeàn naøo giaûi quyeát thoûa ñaùng cho giôùi noâng nghieäp, moät thaønh
phaàn daân soá lôùn lao trong xaõ hoäi Vieät Nam töø tröôùc cho ñeán nay.

II.- NHAØ HAÄU TRAÀN (1407-1413)

3
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

1.- Giaûn Ñònh Ñeá (1407-1409)

Nieân hieäu: Höng Khaùnh
a) Giaûn Ñònh Ñeá khôû i nghóa:
Sau khi ñaùnh thaéng nhaø Hoà, Tröông Phuï vaø Moäc Thaïnh oån ñònh tình hình, toå chöùc cai trò, roài trôû veà Trung
Hoa, giao quyeàn laïi cho Löõ Nghò vaø Hoaøng Phuùc. Luùc baáy giôø, con cuûa Traàn Ngheä Toâng teân Quyõ noåi leân ôû Yeân
Moâ, Ninh Bình.(8) Döôùi thôøi nhaø Traàn, Quyõ ñöôïc phong Giaûn Ñònh Vöông. Qua ñôøi nhaø Hoà, Giaûn Ñònh Vöông ñöôïc
caûi phong laø Nhaät Nam Quaän Vöông. Khi quaân Minh ñaùnh baét gia ñình Hoà Quyù Ly, Nhaät Nam Quaän Vöông chaïy
ñeán Yeân Moâ (Ninh Bình), ñöôïc Traàn Trieäu Cô ñem quaân theo giuùp. Nhaät Nam Quaän Vöông töï xöng laø Giaûn Ñònh
hoaøng ñeá thaùng 10 naêm ñinh hôïi (1407), noái nghieäp nhaø Traàn, môû cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh.
Trong khi ñoù moät thoå haøo ôû Ñoâng Trieàu laø Phaïm Chaán khôûi binh ôû Bình Than (Chí Linh, Haûi Döông), laäp
Traàn Nguyeät Hoà leân laøm chuùa,(9) töï goïi laø quaân Trung Nghóa. Caû hai ñeàu bò quaân Minh ñaùnh baét ngay. Taøn quaân
cuûa hoï vaøo Ngheä An theo Giaûn Ñònh Ñeá.
Quaân Minh cuõng ñeán taán coâng Yeân Moâ. Giaûn Ñònh Ñeá thua, chaïy vaøo Ngheä An. Taïi ñaây oâng ñöôïc moät
cöïu quan laø Ñaëng Taát giuùp söùc. Taát nguyeân laø thoå quan loä Thaêng Hoa. Khi nhaø Hoà maát, ngöôøi Chieâm Thaønh taùi
chieám Thaêng Hoa, cöôùp phaù Hoùa Chaâu. Quaân Minh khoâng giaûi quyeát ñöôïc tình hình bieân giôùi Vieät Chieâm, lieàn giao
cho Ñaëng Taát laøm ñaïi tri chaâu Hoùa Chaâu, choáng nhau vôùi Chieâm Thaønh. Quaân Chieâm Thaønh thua phaûi ruùt veà .
Ñöôïc tin Giaûn Ñònh Ñeá vaøo Ngheä An, Ñaëng Taát lieàn gieát vieân quan ngöôøi Minh, ñem quaân ñeán hoïp döôùi
quyeàn Giaûn Ñònh Ñeá. Ñaëng Taát gaû con gaùi cho vua Giaûn Ñònh. Giaûn Ñònh Ñeá phong Ñaëng Taát laøm quoác coâng, cuøng
nhau möu tính vieä c khaù n g Minh.
Theá quaân cuûa Giaûn Ñònh Ñeá caøng ngaøy caøng maïnh. Nhaø vua cho baét gieát nhöõng vieân quan ñaõ ñaàu haøng
nhaø Minh laø Traàn Thuùc Giao, tri chaâu Dieãn Chaâu vaø Traàn Nhaät Chieâu, tri chaâu Ngheä An. Thaùng 6 naêm maäu tyù
(1408), Ñaëng Taát ñem quaân ñaùnh Phaïm Theá Caêng, moät cöïu quan ñaõ ñaàu haøng quaân Minh vaø ñöôïc ngöôøi Minh cho
giöõ chöùc tri phuû Taân Bình (Quaûng Bình ngaøy nay). Ñaëng Taát baét ñöôïc Phaïm Theá Caêng ôû cöûa bieån Nhaät Leä, roài gieát
ñi.
b) Moäc Thaïnh trôû qua Ñaïi Vieä t :
Tin Giaûn Ñònh Ñeá khôûi nghóa vaø thanh theá caøng ngaøy caøng maïnh, veà ñeán trieàu ñình nhaø Minh. Vua Minh cöû
Moäc Thaïnh ñem boán vaïn quaân, theo ñöôøng Vaân Nam tieán sang nöôùc ta. Moäc Thaïnh cuøng Löõ Nghò hoäi quaân ôû vuøng
Boâ Coâ (huyeän Phong Doanh, Nam Ñònh, gaàn Ninh Bình).
Giaûn Ñònh Ñeá cuøng Ñaëng Taát töø Ninh Bình ñeán ñaùnh Boâ Coâ vaøo thaùng 12 naêm maäu tyù (qua naêm 1409).
Giaûn Ñònh Ñeá töï caàm troáng thuùc quaân. Traän chieán dieãn ra döõ doäi töø tröa ñeán chieàu toái. Quaân Minh thua chaïy, Löõ
Nghò bò gieát, Moäc Thaïnh troán thoaùt veà thaønh Coå Loäng (tuïc goïi laø thaønh Caùch, huyeän YÙ Yeân, Nam Ñònh).
c) Sai laàm cuûa Giaûn Ñònh Ñeá:
Giaûn Ñònh Ñeá quyeát ñònh tieáp tuïc tieán quaân traøn ra ñaùnh Ñoâng Ñoâ (Thaêng Long), nhöng Ñaëng Taát ñeà nghò
queùt heát boïn giaëc coøn soùt taïi vuøng naày, ñeå traùnh bò taäp haäu, ñoàng thôøi ñôïi hoäi quaân caùc nôi veà môùi ñuû söùc toång taán
coâng. YÙ kieán khaùc nhau giöõa hai oâng bò ngöôøi khaùc xuyeân taïc. Hoaïn quan Nguyeãn Quyõ cuøng vôùi hoïc sinh Nguyeãn
Moäng Trang noùi rieâng vôùi Giaûn Ñònh Ñeá raèng: "[Ñaëng] Taát vaø [Nguyeãn] Caû n h Chaâ n chuyeâ n quyeà n , boå duï n g ngöôø i
naày, caát chöùc ngöôøi khaùc, neáu khoâng lieäu sôùm ñi, sau naày khoù loøng maø cheá phuïc ñöôïc."(10) (Nguyeãn Caûnh Chaân laø
cöïu quan nhaø Hoà, veà theo vôùi Giaûn Ñònh Ñeá). Giaûn Ñònh Ñeá tin lôøi. Moät hoâm, vaøo thaùng 2 naêm kyû söûu (1409),
Giaûn Ñònh Ñeá ñi thuyeàn ñeán Hoaøng Giang (Haø Nam), môøi hai oâng Taát vaø Chaân ñeán hoïp, roài cho ngöôøi gieát ñi.
Ñaây laø moät sai phaïm traàm troïng cuûa Giaûn Ñònh Ñeá vì luùc ñoù theá quaân ñang leân, coù theå ñaùnh ñuoåi ngöôøi
Minh ra khoûi nöôùc, laïi töï mình haïi laáy mình, gieát maát nhöõng ngöôøi taøi gioûi, gaây chia reõ noäi boä.
2.- Truøng Quang Ñeá (1409-413)
Nieân hieäu: Truøng Quang
a) Truøng Quang Ñeá khôûi nghóa:
Con cuaû Ñaëng Taát laø Ñaëng Dung, con cuûa Nguyeãn Caûnh Chaân laø Nguyeãn Caûnh Dò baá t bình vì chuyeä n phuï
thaân cuûa hoï khoâng loãi laàm gì maø voâ côù bò gieát, nhöng vì quyeàn lôïi toái thöôïng cuûa toå quoác, hai oâng ñaõ tìm caùch khaùc
ñeå tieáp tuïc tranh ñaáu giaønh ñoäc laäp. Hai oâng boû Giaûn Ñònh Ñeá, ñem quaân baûn boä (goác Thuaän Hoùa) veà Thanh Hoùa,
röôùc Traàn Quyù Khoaùch vaøo nam, laäp leân laøm vua ôû huyeän Chi La (sau naày laø La Sôn, Ngheä An) vaøo thaùng 3 naêm
kyû söûu (1409) töùc Truøng Quang Ñeá.(11)

4
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

Truøng Quang Ñeá laø con cuûa Maãn Vöông Traàn Ngaïc. Traàn Ngaïc laø con cuûa vua Traàn Ngheä Toâng, vaø laø anh
cuûa Giaûn Ñònh Ñeá. Truøng Quang Ñeá goïi Giaûn Ñònh Ñeá baèng chuù. Thôøi nhaø Traàn, Truøng Quang Ñeá laøm nhaäp noäi thò
trung, moät chöùc quan nhoû. Truøng Quang Ñeá duøng Nguyeãn Suyù laøm thaùi phoù, Nguyeãn Caûnh Dò laøm thaùi baûo, Ñaëng
Dung laøm ñoàng bình chöông söï, vaø Nguyeãn Chöông laøm tö maõ.
b) Giaûn Ñònh Ñeá bò baét:
Luùc baáy giôø Giaûn Ñònh Ñeá ñoùng quaân ôû thaønh Ngöï Thieân (Höng Yeân), nôi coù toå moä cuûa nhaø Traàn. Truøng
Quang Ñeá sai Nguyeãn Suyù ñaùnh uùp, baét ñöôïc Giaûn Ñònh Ñeá, ñöa veà Ngheä An. Truøng Quang Ñeá toân Giaûn Ñònh Ñeá
leân laøm thaùi thöôïng hoaøng, thoáng nhaát löïc löôïng, cuøng caàm quaân khaùng Minh.
Veà phía nhaø Minh, ñöôïc tin Moäc Thaïnh thua, Minh Thaønh Toå giao Tröông Phuï laøm toång binh, Vöông Höõu
laøm phoù töôùng, caàm quaân sang cöùu. Tröông Phuï gaëp Giaûn Ñònh Ñeá ôû Haï Hoàng (Haûi Döông). Giaûn Ñònh Ñeá thua
chaïy ñeán Myõ Löông (Sôn Taây) thì bò baét vaøo thaùng 7 naêm kyû söûu (1409). Quaân Minh giaûi Giaûn Ñònh Ñeá veà Kim
Laêng, kinh ñoâ nhaø Minh.
c) Truøng Quang Ñeá lui veà Ngheä An:
Ñaëng Dung giöõ cöûa Haøm Töû (Höng Yeân). Thuûy quaân cuûa ngöôøi Minh taán coâng maïnh meõ thaùng 8 naêm ñoù,
Ñaëng Dung choáng cöï khoâng noåi, phaûi ruùt lui. Ñöôïc tin naày, Truøng Quang Ñeá ñang ñoùng quaân ôû Bình Than (Chí
Linh, Haûi Döông) ruùt veà Ngheä An.
Thaùng 5 naêm canh daàn (1410), Truøng Quang Ñeá cuøng Nguyeãn Caûnh Dò tieán ra ñaùnh Hoàng Chaâu (Haûi
Döông), phaù vôõ ñöôïc ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác ngöôøi Minh laø Giang Haïo, tieán thaúng ra chieám laïi Bình Than. Nhieàu thoå
haøo ôû caùc ñòa phöông noåi daäy veà theo khaù ñoâng, nhöng vì khoâng coù söï chæ huy thoáng nhaát neân oâ hôïp vaø deã thaát traän
khi quaân Minh taán coâng. Truøng Quang Ñeá phaûi daãn quaân trôû veà Ngheä An.
Sau khi ñaåy lui Truøng Quang Ñeá veà Ngheä An, vaøo ñaàu naêm taân maõo (1411), ngöôøi Minh ra leänh ñaïi xaù cho
daân chuùng yeân oån laøm aên. Vua Minh ra duï noùi raèng chæ coù moät nhoùm ngöôøi gaây ra toäi aùc, coøn traêm hoï thì chaúng toäi
tình gì, khuyeân caùc quan ñòa phöông neân bieát ñoåi loãi, hôïp taùc vôùi ngöôøi Minh seõ ñöôïc troïng thöôûng.
d) Truøng Quang Ñeá caàu hoøa:
Thaùng 9 naêm taân maõo (1411), Truøng Quang Ñeá sai Hoà Nghieän Thaàn vaø Buøi Noät Ngoän sang Trung Hoa xin
phong töôùc. Vua Minh giao cho Hoà Nguyeân Tröøng (con cuûa Hoà Quyù Ly), ñang laøm quan taïi trieàu ñình nhaø Minh,
duøng tình coá cöïu hoûi chuyeän trong nöôùc. Hoà Nghieän Thaàn thuaät heát cho Nguyeân Tröøng nghe, coøn Buøi Noät Ngoän thì
laøm thinh. Minh trieàu höùa heïn seõ cho Truøng Quang Ñeá laøm boá chaùnh söù Giao Chæ, coøn Hoà Nghieän Thaàn laøm tri phuû
Ngheä An. Khi söù ñoaøn veà nöôùc, Truøng Quang Ñeá nghe Buøi Noät Ngoän thuaät laïi, nghi ngôø Hoà Nghieän Thaàn coù yù laøm
phaûn, lieàn baét gieát.
Thaùng 6 naêm nhaâm thìn (1412), Moäc Thaïnh vaø Tröông Phuï ñem quaân ñaùnh Ngheä An. Ñaëng Dung vaø
Nguyeãn Suyù gaëp quaân Minh ôû Yeân Moâ (Ninh Bình). Löïc löôïng quaân Vieät yeáu theá, caû hai oâng ñeàu phaûi duøng thuyeàn
boû chaïy. Tröông Phuï tieáp tuïc tieán quaân, Truøng Quang Ñeá thaáy quaân mình cöù thua luoân, lieàn cuøng caùc töôùng ruùt vaøo
Hoùa Chaâu thaùng 4 naêm quyù tî (1413), cöù ñieåm cuoái cuøng phía nam nöôùc Vieät luùc ñoù.
Töø Hoùa Chaâu, Truøng Quang Ñeá gôûi Nguyeãn Bieåu ñi söù, ra Ngheä An gaëp Tröông Phuï caàu hoøa. Tröông Phuï
khoâng chòu, baét gieát Nguyeãn Bieåu, roài keùo quaân xuoáng Thuaän Chaâu (vuøng Quaûng Trò vaø baéc Thöøa Thieân ngaøy
nay).(12)
e) Truøng Quang Ñeá thaát traä n :
Thaùng 9 naêm quyù tî (1413), Ñaëng Dung vaø Nguyeãn Suyù phuïc binh ôû soâng Thaùi Gia.(13) Ñang ñeâm, Ñaëng
Dung ñaùnh uùp Tröông Phuï. Ñaëng Dung nhaûy leân ñöôïc thuyeàn Tröông Phuï, nhöng khoâng bieát roõ ngöôøi ñeå baét. Phuï
troán xuoáng thuyeàn nhoû thoaùt thaân. Luùc ñoù Nguyeãn Suyù khoâng tieáp öùng kòp. Tröông Phuï thaáy quaân Vieät ít, lieàn ñem
quaân quay laïi ñaùnh Ñaëng Dung. OÂng thua phaûi boû chaïy.
Sau traän naày, quaân Truøng Quang Ñeá bò tan taùc, ruùt vaøo röøng aån troán, khoâng taäp hoïp laïi ñöôïc löïc löôïng cuûa
mình. Ñaëng Dung vaø Nguyeãn Caûnh Dò ñònh chaïy sang Xieâm La (Thaùi Lan ngaøy nay) ñeà caàu vieän, nhöng bò chaän
baét. Nguyeãn Caûnh Dò maéng chöûi Tröông Phuï, bò y gieát laáy gan maø aên. Truøng Quang Ñeá vaø Nguyeãn Suyù cuõng laàn
löôït bò baét vaøo thaùng 12 naêm quyù tî (qua naêm 1414).
Thaùng 4 naêm giaùp ngoï (1414), Tröông Phuï sai ngöôøi giaûi Truøng Quang Ñeá cuøng Ñaëng Dung, Nguyeãn Suyù
veà Trung Hoa. Treân ñöôøng ñi, Truøng Quang Ñeá nhaûy xuoáng soâng töï töû. Ñaëng Dung nhaûy theo.(14) Nguyeãn Suyù bò
lính canh baét giöõ laïi ñöôïc. Nguyeãn Suyù giaû thaân thieän vôùi teân lính canh, ngaøy ngaøy ñaùnh côø vôùi y. Roài moät hoâm
Nguyeãn Suyù laáy baøn côø ñaùnh cheát vieân lính canh, nhaûy xuoáng soâng töï töû.

5
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

Giaûn Ñònh Ñeá vaø Truøng Quang Ñeá veà sau ñöôïc nhöõng nhaø vieát söû saép chung laø nhaø Haäu Traàn. Giaûn Ñònh
Ñeá laøm vua töø 1407 ñeán 1409, coøn Truøng Quang Ñeá töø 1409 ñeán 1413.

III.- MINH THUOÄC

Sau khi tieâu dieät caùc cuoäc khaùng chieán, chieám ñöôïc Ñaïi Vieät, ngöôøi Minh thi haønh chính saùch thuoäc ñòa:
bieán Ñaïi Vieät thaønh moät quaän cuûa nhaø Minh (töùc saùp nhaäp Ñaïi Vieät vaøo Trung Hoa), thi haønh chính saùch ñoàng hoùa,
vaø taän löïc khai thaùc khai thaùc taøi nguyeân thieân nhieân cuûa Ñaïi Vieät. Ñaây laø chuû tröông ñaày tham voïng nhaém baønh
tröôùng ñeá quoác xuoáng phöông Nam.
1.- Nhaø Minh bieán Ñaïi Vieät thaønh moät quaän cuûa Trung Hoa
Haï xong thaønh Ña Bang (thaùng 12 bính tuaát), vaø tieáp tuïc tieán ñaùnh gia ñình nhaø Hoà, vua Minh xuoáng chieáu
noùi laø tìm kieán con chaùu nhaø Traàn ñeå laäp laøm vua thaùng 4 naêm ñinh hôïi (1407), nhöng chaúng coù ai chòu ra coäng taùc
vôùi ngöôøi Minh. Vaøo thaùng 6, nhaø Minh quyeát ñònh bieán Ñaïi Vieät thaønh quaän Giao Chæ, saùp nhaäp vaøo Trung Hoa.
Toå chöùc haønh chaùnh trung öông goàm coù Giao Chæ ñoâ chæ huy söù ty, Thöøa tuyeân boá chính ty vaø Ñeà hình aùn saùt söù
ty.(15) Nhaø Minh chia quaän Giao Chæ (Ñaïi Vieät) thaønh 15 phuû vaø 5 chaâu lôùn nhö sau: phuû Giao Chaâu, Baéc Giang,
Laïng Giang, Tam Giang, Kieán Bình, Taân Yeân, Kieán Xöông, Phuïng Hoùa, Thanh Hoùa, Traán Man, Laïng Sôn, Taân
Bình, Dieãn Chaâu, Ngheä An, Thuaän Hoùa; chaâu Thaùi Nguyeân, Tuyeân Hoùa, Gia Höng, Quy Hoùa, Quaûng Oai.(16)
Nhaø Minh ñöa ngöôøi Trung Hoa sang naém giöõ nhöõng chöùc vuï quan troïng, vaø duøng moät moät soá ngöôøi Vieät
chòu coäng taùc vôùi hoï trong caùc chöùc vuï ñòa phöông. Nhaø Minh raát khoân kheùo trong vieäc thi haønh chính saùch cai trò.
Khi coøn ñang ñaùnh nhau vôùi nhaø Haäu Traàn, nhaø Minh ra leänh cho quan laïi phaûi khoan hoàng vôùi nhöõng ngöôøi choáng
ñoái.(17)
Deïp xong nhaø Haäu Traàn, Tröông Phuï vaø Moäc Thaïnh trôû veà nöôùc thaùng 8 naêm giaùp ngoï (1414), nhöng lo
ngaïi ngöôøi Vieät tieáp tuïc noåi leân choáng ñoái chính saùch cai trò cuûa mình, naêm 1415 (aát muøi) nhaø Minh laïi sai Tröông
Phuï qua Ñaïi Vieät laàn thöù ba, ñaûm nhaän chöùc vuï traán thuû quaän Giao Chæ. Naêm 1417 (ñinh daäu) vua Minh goïi Tröông
Phuï veà nöôùc vaø cöû Lyù Baân sang thay.
Naêm 1419 (kyû hôïi), Lyù Baân cho thi haønh bieän phaùp hoaøng saùch vaø hoä thieáp ñeå kieåm soaùt daân chuùng nhö
beân Trung Hoa. Theo bieän phaùp naày, ôû haï taàng taïi thaønh phoá goïi laø phöôøng, taïi vuøng chung quanh thaønh phoá goïi laø
töông (hay söông), taïi noâng thoân goïi laø lyù. Moãi lyù coù 110 hoä (gia ñình) do moät lyù tröôûng ñöùng ñaàu. Möôøi hoä laø 1
giaù p coù moät giaùp thuû ñöùng ñaàu.
Moã i hoä giöõ moä t hoä thieáp ghi roõ teân tuoåi, queâ quaùn, soá ñinh trong hoä ñuùng theo soå hoä khaåu do nhaø caàm
quyeàn giöõ. Moãi lyù phaûi laøm moät quyeån soå goïi laø saùch, ghi roõ soá ñinh, soá ñieàn döïa treân caên baûn hoä. Ñaàu saùch coù veõ
baûn ñoà, cuoái saùch lieät keâ nhöõng ngöôøi taøn taät coâ quaû. Saùch vieát laøm boán baûn: moät baûn bìa vaøng goïi laø hoaøng saùch
naïp leân boä hoä, ba baûn kia bìa xanh ñaët ôû ty boá chính söù , phuû, huyeän, moãi nôi moät baûn.(18)
Veà thueá maù, naêm 1414 nhaø Minh ñònh raèng moãi maãu ruoäng chæ coù 3 saøo, vaø moãi hoä phaûi khai laø 10 maãu ñeå
ñaùnh thueá. Moät naêm, moãi maãu thu 5 thaêng luùa, ñaát baõi daâu moãi maãu thu 1 laïng tô, moãi caân tô thu 1 taám luïa. Naêm
1415, nhaø Minh laäp caùc tröôøng muoái ven bieån, kieåm soaùt vieäc saûn xuaát vaø ñaùnh thueá muoái. Ai buoân laäu hay saûn xuaát
laäu ñeàu bò phaït nhö nhau.
Veà quaân söï, vaøo ñaàu naêm bính thaân (1416), Tröông Phuï ra leänh xeùt duyeät danh soá quaân ñoäi ñòa phöông (thoå
quaân). Ba ñinh thì laáy moät ngöôøi laøm lính. Soá ñinh caên cöù theo hoä. Töø Thanh Hoùa trôû ra, daân ñinh ñoâng, moãi hoä
ñònh möùc laø 3 ñinh. Töø Thanh Hoùa trôû vaøo, daân ñinh ít, moãi hoä 2 suaát ñinh. Soá lính ñòa phöông ñöôïc tuyeån, duøng ñeå
chia ñi canh giöõ caùc nôi.
2.- Nhaø Minh thi haønh chính saùch ñoàng hoùa
Khi gôûi quaân sang ñaùnh Ñaïi Vieät laàn ñaàu naêm 1406, Minh Thaønh Toå ñöa ra ba chæ duï lieân tieáp ñeà ngaøy 21-
8-1406, 16-6-1407 vaø 24-6-1407 caên daën caùc töôùng laõnh nhaø Minh thi haønh chính saùch ñoàng hoùa vaø tieâu dieät vaên hoùa
nöôùc Vieät.(19)
Vieäc ñaàu tieân laø nhaø Minh baét heát nhaân taøi Ñaïi Vieät ñöa veà Trung Hoa söû duïng tuøy theo khaû naêng. Khi baét
ñöôïc gia ñình Hoà Quyù Ly, ngöôøi Minh khoâng gieát maø chæ gôûi veà Trung Hoa. Lyù do chính laø vì con cuûa Hoà Quyù Ly laø
Hoà Nguyeân Tröøng coù bieät taøi veà kyõ thuaät. Nhaø Minh chæ ñaøy Hoà Quyù Ly vaø Hoà Haùn Thöông ñi Quaûng Chaâu, coøn
phong cho Hoà Nguyeân Tröøng laøm quan ôû trieàu ñình ñeå giuùp nhaø Minh cheá taïo suùng oáng.(20) Ngöôøi Minh luøng tìm
nhöõng ngöôøi coù taøi, thoâng minh, gioûi giang xuaát chuùng, thoâng kinh gioûi vaên, hoïc roäng, quen thuoäc vieäc quan, chöõ ñeïp
6
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

tính gioûi, noùi naêng hoaït baùt, töôùng maïo khoâi ngoâ, khoûe maïnh duõng caûm, quen ngheà ñi bieån, kheùo ngheà saûn xuaát
gaïch, laøm höông... ñöa veà nöôùc.(21)
Ñoàng thôøi, thi haønh chæ thò cuûa Minh Thaønh Toå, quaân Minh tieâu huûy toaøn boä taát caû caùc loaïi saùch vôû cuûa
nöôùc Nam, keå caû caùc bia ñaù ghi laïi söï nghieäp cuûa tieàn nhaân.(22) Quaân Minh coøn chôû veà Trung Hoa haàu nhö toaøn boä
saùch vôû ñaõ coù töø thôøi Hoà Quyù Ly trôû veà tröôùc. Ñoù laø saùch cuûa caùc taùc giaû sau ñaây: Lyù Thaùi Toâng (Hình thö), Traàn
Thaùi Toâng (Hình luaät, Quoác trieàu thoâng leã, Kieán Trung thöôøng leã, Khoùa hö taäp, Ngöï thi), Traàn Thaùnh Toâng (Di haäu
luïc, Côø cöøu luïc, Thi taäp), Traàn Nhaân Toâng (Trung höng thöïc luïc, Thi taäp), Traàn Anh Toâng (Thuûy vaân tuøy buùt), Traàn
Minh Toâ n g (Thi taäp ), Traàn Duï Toâng (Traàn trieàu ñaïi ñieån), Traàn Ngheä Toâng (Baûo hoøa ñieän dö buùt, Thi taäp), Traàn
Höng Ñaïo (Binh gia yeáu löôïc, Vaïn Kieáp bí truyeàn), Chu Vaên Trinh töùc Chu Vaên An (Töù thö thuyeát öôùc, Tieàu aån thi),
Traàn Quoác Toaïi (Saàm laâu taäp), Traàn Quang Khaûi (Laïc ñaïo taä p ), Traàn Nguyeân Ñaùn (Baêng Hoà ngoïc haùc taäp), Nguyeãn
Trung Ngaïn (Giôùi Hieân thi taäp), Phaïm Sö Maïnh (Giaùp thaïch taäp), Traàn Nguyeân Ñaøo (Cuùc Ñöôøng di thaûo), Hoà Toâng
Thoác töùc Hoà Toâng Vuï (Thaû o nhaø n hieä u taà n , Vieät nam theá chí, Vieät söû cöông muïc), Leâ Vaên Höu (Ñaïi Vieät söû kyù),
Nguyeãn Phi Khanh (Nhò Kheâ thi taäp), Haøn Thuyeân (Phi sa taäp), Lyù Teá Xuyeân (Vieät ñieän u linh taäp) ...(23) Ñeå
ñoàng hoùa ngöôøi Vieät, thaùng 9 naêm 1414 (giaùp ngoï), ngöôøi Minh ra leänh laäp Vaên mieáu, caùc ñaøn thôø thaàn xaõ taéc,(24)
nuùi, soâng, gioù, möa ôû caùc phuû chaâu huyeän. Veà phong tuïc, ngöôøi Minh buoäc thanh nieân nam nöõ khoâng ñöôïc caét toùc
maø phaûi ñeå toùc daøi;(25) phuï nöõ phaûi baän aùo ngaén quaàn daøi nhö ngöôøi Minh.
Cuõng trong naêm 1414, nhaø Minh môû tröôøng hoïc ôû Thaêng Long vaø caùc phuû, chaâu, huyeän. Ñeå thay theá saùch
vôû ngöôøi Vieät ñaõ bò quaân Minh tòch thu vaø tieâu huûy, naêm 1419 (kyû hôïi) nhaø Minh cho phaùt haønh roäng raõi moät soá saùch
vôû Trung Hoa do vua Minh cho san ñònh laïi nhö töù thö [Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh töû], nguõ kinh [Dòch,
Thi, Thö, Leã, Xuaân thu], Tính lyù ñaïi toaøn...(26)
3.- Nhaø Minh khai thaùc taøi nguyeân
Ngay khi chöa toaøn thaéng, Tröông Phuï ñaõ ra leänh ñaët ñoàn ñieàn naêm 1410 (canh daàn) ôû caùc nôi gaàn thaønh
Thaêng Long, thu mua luùa ôû caùc phuû Tuyeân Hoùa, Thaùi Nguyeân, Tam Giang.(27) Luùa gaïo ñeå cung öùng thöïc phaåm cho
ñoaøn quaân vieãn chinh, nhöng vaøng baïc quyù hieám thì chôû veà Trung Hoa. Thaùng 8 naêm aát muøi (1415), nhaø Minh thieát
laäp caùc tröôøng cuïc cai quaûn caùc vuøng moû vaøng baïc, ñoác thuùc daân ñinh khai ñaøo caùc kim loaïi quyù, kieåm ñieåm saûn
löôï n g vaø nieâm phong naïp leân thöôïng caáp
Ngöôøi Minh coøn baét daân chuùng vuøng röøng nuùi tìm baét voi, teâ giaùc, vaø daân chuùng laøm ngheå chaøi löôùi ven
bieån ñi moø ngoïc trai. Thaùng 7 naêm maäu tuaát (1418), ngöôøi Minh thieát laäp tröôøng sôû thu ngoïc trai taïi hai ñòa ñieåm coù
haûi phaän sinh saûn nhieàu ngoïc trai. Ñoù laø Vónh An (Tieân Yeân, Vaïn Ninh, Quaûng Yeân) vaø Vaân Ñoàn (Vaân Haûi, Quaûng
Yeân). Haèng ngaøy, haøng ngaøn daân bò baét buoäc ñi moø ngoïc trai cho ngöôøi Minh. Ngöôøi Minh coøn baét caùc ñòa phöông
(phuû, huyeän) phaûi naïp ñaëc saûn ñeå chuyeån veà Trung Hoa nhö hoà tieâu, höông lieäu, höôu traéng, voi traéng, chim veït,
vöôïn baïc maù, traên ...
Ñeå deã vaän chuyeån, ngöôøi Minh thieát laäp moät loä trình môùi töø Quaûng Ñoâng qua Ñoâng Ñoâ (Thaêng Long), chia
laøm hai ñoaïn: töø Khaâm Chaâu ñi Vaïn Ninh (thuoäc Quaûng Yeân), Ñoâng Trieàu, Chí Linh (Haûi Döông), ñi ñöôøng bieån.
Caùc nôi naày ñeàu coù ñaët traïm lieân laïc baèng thuyeàn. Töø caùc vuøng naày ñeán Ñoâng Ñoâ baèng ñöôøng boä, thì ñaët caùc traïm
chaïy baèng ngöïa.
Chính saùch taän löïc khai thaùc taøi nguyeân nöôùc ta cuûa quaân Minh ñöôïc Nguyeãn Traõi ghi laïi heát söùc roõ raøng
trong baøi "Bình Ngoâ ñaïi caùo": "Quaân cuoàng Minh thöøa cô töù ngöôïc,(28), boïn gian taø baùn nöôùc caàu vinh. Nöôùng daân
ñen treân ngoïn löûa hung taøn, vuøi con ñoû xuoáng döôùi haàm tai vaï. Chöôùc doái ñuû muoân nghìn khoùe, aùc chöùa ngoùt hai
möôi naêm. Baïi nhaân nghóa, naùt caû caøn khoân, naëng khoa lieãm (29) veùt khoâng sôn traïch. Naøo leân röøng ñaøo moû, naøo
xuoáng beå moø chaâu, naøo hoá baãy höôu ñen, naøo löôùi doø chim saû. Taøn haïi caû coân truøng thaûo moäc, nheo nhoùc thay! quan
quaû ñieân lieân.(30) Keû haù mieäng, ñöùa nhe raêng, maùu môõ baáy no neâ chöa chaùn. Nay xaây nhaø, mai ñaép ñaát, chaân tay
naøo phuïc dòch cho vöøa. Naëng neà veà nhöõng noãi phu phen, baét bôù maát caû ngheà canh cöûi. Ñoäc aùc thay! truùc röøng
khoâng ghi heát toäi; dô baån thay! nöôùc beå khoâng röûa saïch muøi. Leõ naøo trôøi ñaát tha cho, ai baûo thaàn nhaân nhòn
ñöôï c ."(31)
Vaø ngöôøi daân Vieät cuõng khoâng nhòn ñöôïc. Daân Vieät seõ cuøng nhau ñöùng leân höôûng öùng cuoäc khôûi nghóa cuûa
Leâ Lôïi ôû Lam Sôn (Thanh Hoùa) naêm 1418 ñeå giaønh laïi ñoäc laäp cho xöù sôû.

CHUÙ THÍCH:

7
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

1. Toaøn thö 2, baûn dòch tr. 199. Cöông muïc, baûn dòch tr. 676. Thôøi gian Ñeá Thuaán laøm vua, ghi theo Traàn Troïng Kim trong Vieät
Nam söû löôïc, sñd. tr. 575. Theo truyeàn thuyeát, con cuûa Ngu Yeân laø Vó Maõn, thuoäc doøng vua Thuaán, ñöôïc Vuõ Vöông nhaø Chu
phong cho ôû ñaát Traàn, goïi laø Hoà Coâng, sau duøng chöõ Hoà laøm hoï.
2. Phaïm Thaêng, Tieàn teä Vieät Nam, Chuøa Vieân Giaùc, Hannover, Germany, 1989, tr. 34.
3. Haïng nhaát, moãi ngöôøi cheøo 5 quan, haïng nhì moãi ngöôøi cheøo 4 quan, haïng ba moãi ngöôøi cheøo 3 quan.
4. Minh Thaønh Toå laø moät ngöôøi ñaày tham voïng, coøn tham voïng hôn caû Minh Thaùi Toå. Chaúng nhöõng giaønh chính quyeàn cuûa
chaùu, oâng coøn töï thaân chinh caàm quaân ñi ñaùnh Moâng Coå, gôûi moät haïm ñoäi do hoaïn quan Cheng Ho (Trònh Hoøa), ngöôøi Hoa
goác Hoài, thoáng laõnh qua taän nhöõng vuøng xa xoâi doïc bôø bieån phía ñoâng Phi Chaâu ñeå buoäc caùc nhaø cai trò ôû ñaây phaûi trieàu
coáng.
5. Naêm 1389 (canh ngoï) Cheá Boàng Nga ñem quaân ñaùnh nöôùc ta. Coù moät soá ngöôøi laøm phaûn theo quaân Chieâm. Khi Cheá Boàng
Nga töû traän, quaân Chieâm ruùt lui, Traàn Thuaän Toâng haï chieáu baét trò toäi caùc phaûn thaàn. Tö ñoà Traàn Nguyeân Ñónh, thieáu baûo
Traàn Toân nhaûy xuoáng soâng töï vaän. Beø ñaûng laø Traàn Khang chaïy sang Laõo Qua (Ai Lao), theo ñöôøng Vaân Nam leân kinh ñoâ
Trung Hoa, ñoåi teân laø Traàn Thieâm Bình, xöng doái laø con cuûa Traàn Ngheä Toâng. (Cöông muïc, baûn dòch tr. 735)
6. Luùc ñoù, Hoà Quyù Ly cöû Hoaøng Hoái Khanh laøm caùt ñòa söù (söù caét ñaát). Hoaøng Hoái Khanh giao cho Trung Hoa 59 thoân ôû Coå
Laâu (Loäc Chaâu). Trôû veà trieàu, Hoaøng Hoái Khanh bò Hoà Quyù Ly quôû traùch ñaõ giao ñaát quaù nhieàu. Ngoaøi ra, khi nhaø Minh cöû
quan ñeán cai trò, Hoà Quyù Ly ngaàm sai ngöôøi ñòa phöông ñaùnh thuoác ñoäc gieát cheát.
7. Cöông muïc, baûn dòch tr. 738.
8. Vieät Nam söû löôïc phieân aâm laø Quyõ. Hai baûn dòch cuûa Toaøn thö vaø Cöông muïc ñeàu phieân aâm laø Ngoãi.
9. Caùc saùch chính söû vieát laïi chuyeän naày, nhöng khoâng cho bieát Traàn Nguyeät Hoà coù phaûi laø toâng thaát nhaø Traàn hay khoâng? Ghi
nhaän ñeå tìm hieåu theâm veà nhaân vaät naày.
10. Cöông muïc, baûn dòch, sñd. tr. 753-754.
11. Vieät Nam söû löôïc phieân aâm laø Khoaùch. Hai baûn dòch cuûa Toaøn thö vaø Cöông muïc ñeàu phieân aâm laø Khoaùng.
12. Khi Nguyeãn Bieåu ra ñi, Truøng Quang Ñeá laøm baøi thô tieãn bieät Nguyeãn Bieåu nhö sau:
"Maáy vaàn thô cuõ ngôïi hoaøng hoa,
Trònh troïng raøy nhaân döïng khuùc ca.
Chieáu phöôïng möôøi haøng tô caën keõ,
Voù caâu ngaøn daëm tuyeát xoâng pha.
Tang boàng ñaõ baám loøng khi treû,
Khöông queá theâm cay tính tuoåi giaø.
Vieäc nöôùc moät vai coâng ngoõ veïn,
Gaùc laân danh tieáng doïi laâu xa."
Nguyeãn Bieåu ñaõ hoïa nguyeân vaän baøi thô cuûa nhaø vua:
"Tieáng ngoïc töø vaøng tröôùc beä hoa,
Ngoùng tai ñoàng voïng thuôû thi ca.
Ñöôøng maây voù kyù laàn laàn traûi,
AÛi tuyeát côø mao thöùc thöùc pha.
Haù moät cung teân loøng chí treû,
Boâi möôøi vaøng saét ñuùc gan gaø.
Hoå mình vaû thieáu taøi chuyeân ñoái,
Dòch loä ba ngaøn daùm ngaïi xa."
Tang bÒng : tang là g‡ dâu, bÒng là cÕ bÒng. Tang bÒng hÒ thÌ nghïa là cung làm b¢ng g‡ dâu, tên làm b¢ng cÕ bÒng; š
nói chí lÆp công danh, gánh vác viŒc Ç©i.
KhÜÖng qu‰ : gØng và qu‰, có Ç¥c tính càng già càng cay.
Gác lân : kÿ lân các, tên m¶t cái gác do Hán Tuyên ñ‰ lÆp ra, trong vë tÜ®ng 11 công thÀn.
Hai bài thÖ nÀy, DÜÖng Quäng Hàm trích trong Nghïa sï truyŒn cûa Hoàng TrØng. Hoàng TrØng ngÜ©i Bình L¶, huyŒn La
Giang (Nhân Th†, La SÖn, Hà Tïnh), ÇÆu hoàng giáp næm 1499, th©i Lê Hi‰n Tông (trÎ vì 1497-1504), làm quan ljn chÙc
Çông các lÍ b¶ tä thÎ lang. Hoàng TrØng là cháu ngoåi cûa NguyÍn Bi‹u.) (DÜÖng Quäng Hàm, ViŒt Nam thi væn h®p
tuy‹n, B¶ QuÓc Gia Giáo Døc, Sài Gòn, in lÀn thÙ 8, 1962, tt 48-49.)
Trong Nghóa só truyeän, taùc giaû Hoaøng Tröøng keå theâm raèng: "Giaëc [Tröông Phuï] ñaët tieäc theát, naáu moät ñaàu ngöôøi môøi oâng aên
ñeå doø xeùt yù oâng. OÂng töùc thì laáy ñuõa khoeùt hai maét, chaám vaøo giaám maø nuoát". (Hoaøng Tröøng, Nghóa só truyeän, Döông Quaûng
Haøm trích daãn, Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, Boä Quoác Gia Giaùo Duïc, Saøi Goøn, in laàn thöù 7, 1960, tr. 279, chuù thích soá 5)
Trong luùc aên, Nguyeãn Bieåu ñaõ laøm baøi "AÊn coã ñaàu ngöôøi" nhö sau:
"Ngoïc thieän traân tu ñaõ ñuû muøi,
Gia haøo theâm coù coã ñaàu ngöôøi.
Nem coâng chaû phöôïng coøn thua beùo,
Thit gaáu gaân laân haún keùm töôi.

8
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

Ca loái Loäc Minh so cuõng moät,

Vaät baøy thoû thuû troäi hôn möôøi.
Kia kìa ngon ngoït taøy vai lôïn,
Traùng só nhö Phaøn tieáng ñeå ñôøi."
(Nguyeãn Khaéc Thuaàn, Vieät söû giai thoaïi, taäp 4, taùi baûn laàn thöù tö, Nxb. Giaùo Duïc, TpHCM, 1999, tr. 66.)
- Ngoïc thieän traân tu, nem coâng chaû phöôïng, thòt gaáu gaân laân: töø ngöõ ngaøy tröôùc duøng ñeå chæ nhöõng moùn aên ngon.
- Ca loái Loäc Minh: Chöõ laáy trong Kinh thi (Trung Hoa) taû vieäc vua ñaõi yeán caùc söù giaû.
- Vaät baøy thoû thuû: Duøng chöõ trong Kinh thi, "Höõu thoá tö thuû" nghóa laø: "Coù moùn ñaàu thoû aáy". YÙ chæ moùn aên ngon.
- Traùng só nhö Phaøn: Phaøn Khoaùi laø voõ töôùng cuûa Löu Bang (sau naày laø Haùn Cao Toå, trò vì 202-195 TCN, saùng laäp ra
nhaø Haùn, 202 TCN-220). Trong moät böõa tieäc ôû Hoàng Moân, Haïng Voõ ñònh gieát Löu Bang; Phaøn Khoaùi lieàn xoâng
vaøo xin cuøng döï. Phaøn Khoaùi vöøa uoáng röôïu, vöøa aên heát moät vai heo. Haïng Voõ thaáy Phaøn Khoaùi maïnh meõ khaùc
thöôøng, ñaønh töø boû yù ñònh gieát Löu Bang.)
Nguyeãn Bieåu chaúng nhöõng khoâng sôï haõi maø coøn khaûng khaùi ñoái ñaùp vôùi Tröông Phuï. Tröông Phuï lieàn baét giöõ Nguyeãn
Bieåu. Nguyeãn Bieåu töùc giaän maéng Tröông Phuï raèng: "Trong buïng toan tính vieäc ñaùnh chieám nöôùc ngöôøi ta, ngoaøi maët laïi
phoâ tröông laø quaân nhaân nghóa, tröôùc noùi laäp con chaùu hoï Traàn, baây giôø laïi ñaët quaän huyeän, khoâng nhöõng cöôùp boùc cuûa caûi,
laïi coøn gieát haïi nhaân daân, maøy thaät laø thaèng giaëc baïo ngöôïc." Tröông Phuï sai ngöôøi gieát Nguyeãn Bieåu. (Cöông muïc, baûn
dòch, tr. 761.)
13. Soâng Thaùi Gia, coù saùch vieát Saùi Giaø. Theo lôøi chua cuûa boä Cöông muïc, khoâng bieát soâng Thaùi Gia ôû ñaâu, nhöng boä Cöông
muïc cuõng cho bieát theâm theo Minh söû vaø Minh söû kyû söï cuûa Coác Öng Thaùi, khi cheùp vieäc naày ñeàu noùi laø soâng AÙi Töû, tænh
Quaûng Trò. Vaäy coù leõ soâng Thaùi Gia laø soâng AÙi Töû. (Cöông muïc, baûn dòch, tr. 762)
14. Cha con Ñaëng Taát, Ñaëng Dung ñaõ heát loøng phoø vua cöùu nöôùc. Ñaëng Taát bò gieát oan, nhöng khoâng vì theá maø Ñaëng Dung naõn
chí. Ñieåm noåi baät cuûa Ñaëng Dung laø oâng phaân bieät roõ raøng raèng Giaûn Ñònh Ñeá ñaõ phaïm sai laàm traàm troïng, gieát cha
cuûa oâng, nhöng khoâng vì sai laàm naày cuûa nhaø vua (cuûa laõnh tuï), maø oâng queân ñi lyù töôûng phuïc quoác oâng ñang ñeo ñuoåi.
Ñaëng Dung vaãn haêng say tìm caùch tieáp tuïc coâng cuoäc khaùng chieán giaûi phoùng daân toäc. Loøng trung lieät cuûa hai cha con Ñaëng
Dung laø moät taám göông saùng cho haäu theá soi chung. Ñaëng Dung ñaõ ñeå laïi baøi thô "Thuaät hoaøi" thaät huøng traùng, noùi leân yù chí
cuûa mình:
"Theá söï du du naïi laõo haø,
Voâ cuøng thieân ñòa nhaäp haøm ca.
Thôøi lai ñoà ñieáu thaønh coâng dò,
Vaän khöù anh huøng aåm haän ña.
Trí chuû höõu hoaøi phuø ñòa truïc,
Taåy binh voâ loä vaõn thieân haø.
Quoác thuø vò phuïc ñaàu tieân baïch,
Kyû ñoä long toaøn ñaùi nguyeät ma. "
Phan Keá Bính dòch:
"Vieäc ñôøi boái roái tuoåi giaø vay,
Trôøi ñaát voâ cuøng, moät cuoäc say.
Baàn tieän gaëp thôøi leân cuõng deã,
Anh huøng lôõ böôùc ngaãm caøng cay.
Vai khieâng traùi ñaát mong phoø chuùa,
Giaùp goäp soâng trôøi khoù vaïch maây.
Thuø traû chöa xong ñaàu ñaõ baïc,
Göôm maøi boùng nguyeät bieát bao raøy."
(Döông Quaûng Haøm, sñd. tt. 239-240)
15. Toaøn thö, baûn dòch taäp 2, sñd. tr. 217. Theo thoáng keâ cuûa quaân Minh vaøo cuoái naêm naày, khi chieám ñöôïc Ñaïi Vieät, ngöôøi
Minh ñaõ thu ñöôïc: 48 phuû chaâu, 168 huyeän, 3.129.500 hoä, 112 con voi, 420 con ngöïa, 35.750 con traâu boø, 8.865 chieác
thuyeàn.(Thoáng keâ naày cho thaáy soá phuû chaâu quaù cao, khoâng bieát döïa vaøo ñaâu.)
16. Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, in laàn thöù hai, Nxb. Thuaän Hoùa, Hueá, 1997, tr. 163. (Ñaøo Duy Anh caên cöù
treân taøi lieäu Thieân haï quaän quoác cuûa Trung Hoa.) Ngoaøi 15 phuû treân ñaây, naêm 1414, quaân Minh ñaët theâm phuû thöù 16 laø phuû
Thaêng Hoa. Tuy nhieân quaân Minh khoâng thöïc söï cai trò vuøng ñaát naày, vì luùc ñoù, quaân Chieâm Thaønh ñeán chieám.
17. Sau ñaây laø chieáu chæ cuûa nhaø Minh vaøo giöõa naêm maäu tyù (1408): "Coøn nghó boïn dö chuùng [nhöõng ngöôøi khoâng chòu phuïc
tuøng nhaø Minh] voán laø ngu muoäi, hoaëc vì ñoùi ngheøo böùc baùch, hoaëc bò keû maïnh baét eùp, hoaëc bò boïn gian duï doã, vieäc khoâng theå
ñöøng, tình cuõng ñaùng thöông, neáu nhaát loaït baét toäi caû, traãm thöïc khoâng nôõ. Khi chieáu thö naày tôùi, ñeàu tha cho caû. Quan laïi
caùc nha moân, quaân daân thuoäc ñaát Giao Chæ haõy theå loøng chí nhaân cuûa traãm phaûi khoan hoàng thöông xoùt, chôù laøm raùo rieát,
chôù vô veùt cuûa daân, heát thaûy nhöõng vieäc khoâng caàn kíp phaûi ngöøng boû caû."(Toaøn thö, baûn dòch taäp 2, tr. 223.)
18. Chính saùch naày do nhaø Minh aùp duïng ôû Trung Hoa töø naêm 1381. (Cöông muïc, baûn dòch, tt. 779-780)

9
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.
VIEÄN VIEÄT-HOÏC * ÑAÏI-CÖÔNG VEÀ LÒCH-SÖÛ VIEÄT-NAM - TIEÁT 13 : NHAØ HOÀ, NHAØ HAÄU TRAÀN VAØ MINH THUOÄC

19. Phaïm Cao Döông "Töø naïn troäm caép caùc coå vaät taïi Vieät Nam ñeán tham voïng baù quyeàn veà vaên hoùa cuûa Trung Quoác", nguyeät
san Theá Kyû 21, soá 130-131, thaùng 2 & 3-2000.
20. Hoà Nguyeân Tröøng coù taøi veà cô khí, ñaõ cheá taïo ñöôïc suùng thaàn coâng, neân khi bò baét, ngöôøi Minh khoâng gieát maø coøn troïng
duïng. Theo Leâ Quyù Ñoân trong Vaân ñaøi loaïi ngöõ, muïc "Vöïng ñieån loaïi", trích daãn saùch Coâ thuï bieàu ñaøm , Hoà Nguyeân Tröøng
hay Leâ Tröøng ñöôïc nhaø Minh phong laøm hoä boä thöôïng thö. Leâ Quyù Ñoân cuõng trích daãn Minh söû noùi raèng "trong nieân bieåu
cuûa thaát khanh (baûy vò quan to), coù noùi ñeán teân Leâ Tröøng laøm binh boä thöôïng thö." Minh söû coøn cheùp raèng: "Naêm Vónh Laïc
(1403-1424), vua Minh thaân chinh Maïc baéc. Khi giaëc keùo aøo ñeán, beøn ñem thaàn sang cuûa nöôùc An Nam ra ñaùnh..."(Vaân ñaøi
loaïi ngöõ, baûn dòch cuûa Phaïm Vuõ vaø Leâ Hieàn, Töï Löïc taùi baûn, Hoa Kyø, tt. 238-239). Thaàn sang An Nam noùi ñeán ôû ñaây laø
suùng thaàn coâng do Hoà Nguyeân Tröøng cheá taïo. Hoà Nguyeân Tröøng coøn soaïn saùch Nam oâng moäng luïc, vieát veà 31 nhaân vaät noåi
tieáng trong lòch söû nöôùc nhaø. Coù leõ nhôø Nguyeân Tröøng maø Hoà Quyù Ly vaø Hoà Haùn Thöông khoâng bò gieát, maø chæ bò ñaøy ñi
Quaûng Chaâu.
21. Toaøn thö, baûn dòch taäp 2, tr. 220.
22. Sau ñaây laø leänh cuûa Minh Thaønh Toå gôûi caùc töôùng Minh ngaøy 21-8-1406: "... Tröø caùc saùch kinh vaø baûn in cuûa ñaïo Phaät, ñaïo
laõo thì khoâng tieâu huûy, ngoaøi ra heát thaûy moïi saùch vôû, vaên töï cho ñeán caû nhöõng loaïi [saùch ghi cheùp] ca lyù daân gian, hay saùch
daïy treû ... moät maõnh chöõ ñeàu phaûi ñoát heát. Khaép trong nöôùc phaøm nhöõng bia do Trung Quoác döïng töø xöa ñeán nay thì ñeàu giöõ
gìn caån thaän, coøn caùc bia do An Nam döïng thì phaù huûy taát caû, moät chöõ chôù ñeå coøn." (Phaïm Cao Döông, baùo ñaõ daãn, tr. 54.)
23. * Cöông muïc, baûn dòch tt. 776-777, "Lôøi chua". Khi chua nhö treân, caùc soaïn giaû boä Cöông muïc döïa vaøo "Vaên tòch chí" trong
Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù.
* Trong phaàn lieät keâ treân ñaây, caùc saùch veà hình luaät, ñieån leã, tuy Phan Huy Chuù ñeà teân taùc giaû laø caùc vua, thaät ra laø do caùc
quan soaïn döôùi trieàu caùc vua ñoù. Ngoaøi ra, vaøi taùc phaåm hieän nay ñaõ tìm thaáy laïi ñöôïc nhö Khoùa hö taäp cuûa Traàn Thaùi
Toâng, Vieät ñieän u linh taäp cuûa Lyù Teá Xuyeân, hoaëc coøn soùt laïi vaøi baøi thô nhö cuûa Traàn Thaùi Toâng, Traàn Quang Khaûi...
24. Xaõ taéc: "Xaõ"õ laø ñeàn thôø thaàn thoå ñòa, "taéc" laø ñeà thôø thaàn baùch coác. Ngöôøi Trung Hoa tin raèng daân nhôø ñaát ñeå ôû, nhôø luùa ñeå
aên, neân thieân töû vaø caùc vua chö haàu ñeàu teá thaàn xaõ taéc. Nöôùc coøn thì xaõ taéc coøn, nöôùc maát thì xaõ taéc maát, neân khi caùc vua
chö haàu ñem quaân ñaùnh laãn nhau, xaâm chieám moät nöôùc naøo thì phaù ñeàn xaõ taéc cuûa nöôùc ñoù, chöùng toû nöôùc ñoù ñaõ maát. Veà
sau chöõ "xaõ taéc" coù nghóa laø "quoác gia".
25. Ñôøi nhaø Traàn trôû veà tröôùc, daân Vieät theo tuïc xaâm mình vaø caét toùc.
26. Tính lyù ñaïi toaøn: Boä saùch do Hoà Quaûng vaâng leänh vua Minh soaïn ra, noäi dung döïa vaøo hoïc thuyeát cuûa caùc Nho só ñôøi Toáng
vieát ra.
27. Tam giang laø vuøng coù 3 soâng Loâ, Thao, Ñaø, nay laø vuøng Phuù Thoï, Quaûng Oai.
28. Töù ngöôïc: heát söùc taøn ngöôïc.
29. Khoa lieãm: thueá maù.
30. Quan quaû ñieân lieân: Quan: ngöôøi khoâng vôï; quaû: ngöôøi goùa choàng; ñieân lieân: nhöõng keû khoâng coù nhaø ôû, khoâng troâng caäy vaøo
ñaâu ñöôïc.
31. Traàn Troïng Kim, sñd. tr. 229. (Chuù thích soá 27, 28, 29 laø cuûa Traàn Troïng Kim.)

10
VIEÄN VIEÄT -HOÏC, 10872 Westminster Ave., Suite 202, Garden Grove, CA 92843, USA - Hoäp thö: P.O. Box 11900, Westminster,
CA 92685-1900, USA - Ñieän -thoaïi: (714) 636-6967 – Fax: (714) 636-1617 - E-mail: info@viethoc.org - Website: www.viethoc.org.