GS. TS.

TRAN NGOC CHAN

I:

.'

:;::.'

' I

['

r
~

I
f
I

i!

o NHIIhI KHONG KHI ,

VA XU LY KHI THAI
? , , ?

i t
r _'

T~P 1

l
f

o
A

NHIEM KHONG KHI

I
t

VA
(In an, thu 2)

TINH TOAN KHUECH TAN CHAT

NHI~M

~
i I' i~

,I
\
..f

"

', " I
,

,
.

NHA

XUAT BAN KHOA HOC vA ICY THU.~T HANOI

..

~ .

.",

.'

.:';'

.... -

"

..

10 ~',"'1123-138-1-01-

KHkT-G2

"Btio v~ moi truong La mot vrin de song con ella drit nude, clla n·k4n loai; La nhiem. VI!- co tinh. xd ht)i sau sac, gan li~n uai cUQcd4u tranh xoa doi giam nglteo a moi nuoc, uoi cut)c dau tranh vt hoa binh. va tiln bQ xd ht)i tren. pham. vi toan. tht
giai", Dolaloi nto dltu cua Ban chi tiii so 36 - CT/TW ngay 25-6-1998 cua BQCitinh tri Ban Chap hanh. Trung uong Ddng Ct)ng so.", Vi~t Nam khoa 8.

QUlin trict tinh: than va nQi dung Clla chi thi neu tren, cdc nganh. cdc ctfp trong cd nuoc dd va dang. d_ay manli cong tac btio v¢ moi truong, ch6ng 0 nhilm va suy thoai moi truimgnoi chung, trong do co moi truong khong khi noi rieng. MQ,c dit v~y, moi truimg khong khi a nuoc ta, dq,c biet La a cdc khu c6ng nghi"p va do thi lon. vdn tan tai nhilng dtiu hieu 0 nhilm dang lo ngoi. Phan lon. cdc nha .. may, xi nghiep chua duoc trang bi cdc he thong XU Ly bui va khi dQc hq.i va hang gio hiuig ngay thdi oao biiu khi quyen m(lt luang kh6ng Lo cdc chd,t d(lc hai, Lam van due khong klti cd mt)t uiing rQng lon. xung quanh nha may.
lon. do to'c d(l plui; triln nhanh. va thieu. quy hooch. hop ly nen khu vue cach ly bling thdm cay xanh xung quanh. cdc khu cong nghi~p dan dan bi l6n

o cac dotht

chiem ua bien thanh. khu ddn cu dong due, lam cho moi truong nai chung va moi truimg khong khi noi rieng a nhilng noi nay kho co di~u ki~n cai thien: Diln hinh cho truimg hop neu tren. La Khu Cong nghiep Thuong Dtnh va Vinh Thy - Mai ~ng aHa NQi . . M~t trong nhilng nhiem. VI!- quan trong de phong chong 6 nhiim, boo v~ ni6i truang la "DO.y mqnh. nghi~n cuu khoa hQe va e6ng ngh~, dao tao can bQ, chuyln gia v~ linh uuc bdo v~ m6i trubng", Truong dq.i hoc Xay drtng (DHXD) Ha NQidd tiln hanh rd,t som. c6ng tac diu» tao ky su cdc chuyen nganh TMng gio - Cdp nhi~t - Di~u hba kh6ng kitE va. C4p thoat nuoc til nam 1962 - ti~n tMn cua cae. nganh ky thu4t moi truimg khi va nuoc hien. nay. Ngoai nhi~m VI!- dao tao ky su, til' nhilu ndm qua Truong DHXD ciing dd tiln hanh. diio too thac si va tiln si chuyen nganh Ky thut),t mai trubng trong Unit ouc xay dung dan dung - c6ng nghi~p va phat triln d6 thi .: tumg thon. Cu6n sacl: nay duoc bien soar: nham. muc dich: phuc VI!- cho giang d~y va hoc tqp cUa. can bt) gidng d~y, sinh uien, hoc uien. coo hoc ding nhu nghien cuu sinh tluu)c chuyen ngiinh. Ky thuq: moi truimg khi ella Truong DHXD Ha N"i.

N Qi dung cutin. sach boo gom cdc v6n de ve ngu'lm goc 6 nhiim kh6ng khi, tac hai eua cdc chfit 0 nhihn, khuleh tan chfit d nhiim trong !thi quyln va c6ng ngh4 xU ly bui va khi dQc hqi trong khl thdi cong nghi~p. Sach duoc chio. thanh ba tt)p: Tap 1 gioi thieu. cdc ph'lin chung ve 0 nhilm kMng kh{ va ly thuylt tinh toan

"-:'.,:'

",

.,'..

.~

:.

..
Voi nQi dung neu tren. sach con

U)( N6i D~U khutch tan chat 6 nhiem. til cdc ngubn. diim cao; nguon. tiuip dang diem, duang ua mat; phan xll 1j khl tluii bao gam XU 1:9 bui ua XU l:9 khz d~e hai s~ duoc trtnh bay trong tq,p 2 ua ttJ,p 3 s~ ra mat ban. doc trong thai gian som. nhat. thd phuc uu cho dong ddo cdc d6i tuqngbq.n doc khac nhau nhu kj su, kj thutJ,t uien, nghitn cuu uien. a cdc co sd san xuat, uien. nghien. cuu, trung ttlm khoa h{JC,cde tnlbng dq,i boc ua cao ddng, cdc sa khoa hQC, c6ng ngh~ ua moi truong co quan tam dIn linh vue photig ch6ng ua xll 1j <5 nhilm m<5itruOn8 Ich<5ng khi. Do nhi'u y~u td Ichach quan <uachu quan, sach kh<5ng tranh IchOi thilu sot. 7I1c gid xin. ch4n thanh cam an Sf/. quan t4m theo doi va mong nhqn. duoc nhilu j Idln dong gop cua d3ng nghi~p ua ban. d{JC.The gia cung bay to long bilt an s4u sac din Nita xu6t bdn Khoa hf)C va Kj thUt)t dt! .tOm eho ra 'm&t bt!"1. f)C b" sach nay. d

co

Hl'N~i, ngly 22-9-1999 ftc Ii'

,\

Ml)C LUC

~~~

1 I

Chuang

.-

1- Cacch4t g~y,~ nh;i6~ khl . Nau~n g6c phat sinh va tac h~ cua chung

_~,tI'1t_;~n.
j ••

Trang 3

t:

'

1,1. Cac chat 0 nhi~m thutmg g~p trong mei truong khOng kh{ 1.1.1. Nguon 0 nhi~m t\1 nhi~ (thi@n nhi@n) 1.1.1.1. .Hoat dQng cua nui laa 1.1.1.2. Chay r\tn~ 1.1.1.3. BAo cat 1.1.1.4. D,i duong 1.1.1.5. Th"c v.t 1.1.1.6. Vi khuln - vi sinh v~t 1.1.1. 7. Cac chit phong xa 1.1.1.8. 6 nhi~m cd ngubn g6c tit vii tru 1.1.2. Nguon 0 nhi~m nhAn tao 1.1.2.1. 6nhiimdo d6t ahi6n Ufu 1.1.2.2. 6 tihi~m khOng khl trong eOng nghi~p gang thep 1.1.2.3. 6 nhilm khOngltll{ trong lu)'~n ki,m ~au 1.1.2.4. 6nhi~m khOng kb{ trong c6ng ngh(~p sin xu«t xlmAng 1.1.2.5. 6nhi~m khOng khi trong cOng n~i'p hda ch«t 1.1.2.6. 6 nhi6mkhOng khi trong cOng nghttp Ioc dhu 1.2. 'Die hai cua cac cha:t 0 nhi~rnkhong khl . 1.2.1. 'Dic h,i cua cae chat 0 nhi~m d6i veri con ngttl:li 1.2.1.1. Khf cacbon oxit CO 1.2.1.2. Kh] nitdo~it NOx . 1.2.1.3. Kh{ sunfu dioxit S02 1.2.1.4. Kh{ bydro .sunfuaH2S 1.2.1.5. Kh{ do Cl 1.2.1.6. Kh{ amon~e NH3 1.2.1.7. Kh{ ozon 03 1.2.1.8. 'Dic hai cua bui d6i veri ngttCJi 1.2.2. 'Die hai cua cac ch«t 0 nhiAm d6i veri suc'\ttt 1.2.3. 'Dic hal cua cac ch«t 0 nhiim d6i vM th\fcv.t 1.2.3.1. Khai ni~rn chungve tile dQng robt tt'ltl:lng d6i vffl s\t sinh tlitbng ~1\ath\lC v.t 1. Quang hop 2. H6 h(p 3. Qua trlnh thoat hoi nuec

9
9

9
9

9 10 10 10 11 11 12 12 15 16 17 18 20 21 21 21 24 25 25 25 26

26 26
29 29 29

30 30
30

'. l."'. ',.

. ",

..

,"

MVC lVC

1.2.3.2. Co cau qua trlnh gay tac hai cua cac chat 6nhi~m d6i yoi thuc v~t 1.2.4. 'lac hai cua cac chat 6 nhi~m d6i vdi vat lieu 1.2.4.1. Doi vai v~t li~u kim loai 1.2.4.2. D6i vai v~t li~u xAy dung 1.2.4.3 .. D6i vai v~t li$u son 1.2.4.4. Dei vaiv~t li~u d~t 1.2.4.5. Dei vai vat li$u di~n, dien ttt 1.2.4.6. Doi vai vat li~u giay, da thuoc, caosu . 1.2.5. Hau qua to~n cau cua 0 n,hi~m khong khi 1.2.5.1. Hisu quA 'nhA !dnh - Nhi~t dQ khl quy~n Trai Dat tang cao 1.2.5.2. St,t suy giAiri oson tr~n tAng blnh luu 1.2.5.3. Mua axit 1.3. Can phAi lam gl de baa v~ hanh tinh cUa chung ta
Chuang 2 . Cac yeu

31 35 35 36 36 36 36 37 37 37 42 43 44
-s,

dEIJ 811 khuech chat 0 nhi~m trong kh] quy4!n

t6 khl tuqng co lien quan

tan 47 48 48 49 51 52 53 54 55 56 56 57 58 59 60 61 64 64 66 67·

2.l. Dac diem cua khi quyen 2.2. Nhi~t dc)ng hoc cua qua trlnh chuyen dqng thang dung cua "mOt bQ phan khOng khl 2.2.1. Doi voi khong khi kho 2.2.2. Doi vai khong khl ~m 2.2.3. Dei voi khong khl baa hoa hoi nude 2:3. Su.thay dc1i nhiet de) thea chiau cao cua khong khl trong qua trlnh dAn no . hogc nen ep doan nhi~t 2.4. St,t thay doi nhiet de) theo chi~u cao (gradian nhlat de)} va.d¢ dn dinh cua kbf quy41n 2.4.1. Khi quyen khOng dn dlnb khi P > r 2.4.2. Khi quyen trung tlnh khi P = r 2.4.3. Khi qu~n dn djnh~i 0 < f3 < r 2.4.4. Khi quyen on dinh khi f3 < 0 < r 2.5. Nhftng' dieu ki~n thiJi ti€t anh huang den de) on djnh cua khf quyen57 2.5.1. Bi«n trlnh ngay cua S\1 phan bd nhiet de) theo chlsu cao 2.5.2. Nghich nhi~t 2.5.3. KhA nAng xuat hi~n cac cap on dinh thea thiJi gian 2.5.4. DQ cao hoa trc)n 2.6. Hlnh dang lubng' khuech tan chat 0 nhi~m (luang khdi) 2.7. Chuy~n dc)ng ngang cua khl quyen 2.7.1. Cac yang tuln hoan nhi~t 2.7.2. Chuy~n 'dQng ngang cua khOng khf lJ sat m$t d(t 2.7.3. S" thay d&i cua vtn t6c lid thea chilu cao
Chuang

3 . Tlnh toan khueeh tan chllt 0 nhi~m tifcae a,CUbn diem cao
khusch tan chat 0 nhidm (dang khl va dang 10 lung) trong khf

3.1. Lj thuy~t

~n

o Nt4M

KHONG

KHi V A

xu

L Y KHI THAI

3.1.1. Phucng trlnh vi phan co ban cua qua trlnh khu«Ch tan 3.1.2. Cac trttbng hop khusch tan lchfeu, 2 chieu va·3 chi'ltu 3.2. Cac cOng thee tinh toan khu~ch bin khac nhau ap dung' trong thl1c M thbi ky dlu cua su ph at trien va khoa hoc moi truong 3.2.1. COng thdc cuaBosanquat va Pearson (1936) 3.2.2.COng thdc cua Sutton (l947b) 3.2.3. So sanh cac cong thuc cua Bosanquet - Pearson (3.12; 3.13) va cua Sutton (3.15; 3.16) 3.3. COng thtlc xac dinh su phAn b6 nong d¢ chat 0 nhi~rn theo IU$.t phAn ph6i chuan Gauss 3.3.1. Gong thuc co sd 3.3.2. Di~n giai ccng thiic co Sd bang phuong phap phan tfch thtl ngyAn 3.3.3. Su bien dang cua rno hlnh Gauss co sd 3.3.4. H~ s6 khuech tan Gy va Gz 3.3.5. Cac cap dn dinh cua kh] quyan 3.4. Sosanh ket qua tlnh toan n~g dQ'O nhifirn trAn rn~t d«t theo 3 phuong phap: Bosanquet - Pearson, Sutton va Hmo hinh Gauss" 3.5. Chieu cao hi~u qua cua 6ng khoi 3.5.1. Gong thtlc cua Davidson W.F. (1949) 3.5.2. Gong thuc cua Bosanquet - Carey va Halton 3.5.3. Gong thtlc cua Holland 3.5.4. GOng thuc cua Briggs G.A. 3.5.5. Cong thtlc cua M. E. Berliand va cua mOt so tac gia khac d Nga (Lien XC! cu) 3.6. S,! lang dong cua bui trong qua trinh khuech tan khl thai tu cac ngu~n 'di«m eao 3.7. Tfnh toan khu~ch tan cac chat 0 nhi~m tit nguon diem cao theo phuong phap Berliand M.E. 3.7.1.Phttdng trlnh co ban ban dlu va lbi giai 3.7.2. Cae ceng thuc tlnh toan ky thu~t theo CH.369.74 (M., 1975) do Berliand M.E. chutrl.soen thao 3.7.3. Khuech tan chat 0 nhi~m tit nguon diem cao trong di~u ki~n khOng co gid 3.8. VI du tlnh toanxac dinh st! phan b6 nong dO 0 nhi~m tren m~t dat theo cac phuongphap khli.c nhau 3.9. Anhhulsng cua dja hlnh d6i v(Ji qua trlnh khu~ch tan chat 0 nhi~m l{Jp nghich nhiet den st! khusch tan chat 0 nhi~m 3.10. Anh httlsngcua

70 73 74 74 74 75 77 77 78 80 82 85 88 92 92 93 94 95

96 96
101 101 103 111 112 122 124 125 125 126 128 128 136

3.11. Tfnh toan nong dO trung binh cua chat 0 nhi6m trAn m~t dat do cac ngu~n thai gAy ra 3.11.1. NguyAn tac chung 3.11.2. V'lt h~ s6 trung blnb tlng v(Ji s6 li~u tAn su«t gi6 va tAn suat l~ng gid 3.11.3. Ceng thdc xac dinh nbng dO trung blnh theo tAn suat gid 3.11.4. VI du tlnh- toan 3.12. Xac dinh nong dQ tuong d6i tdng cong tren m~t dgi do nhieu nguen di~m cao gAy ra

MVC u,Jc
136 137 142

3.12.1. Nguyen tic chung , 3.12.2. Vi du tlnh.taan 3.13. Xac cljnhs"pbAn ,be n(}ng dO chit 0 nhillm thea chiau eao tren m~t phAng dtlng di qua nguon thai
Chuang 4 - Tinh toan khuech

tan ch't

0 nhiAm tit caicnaulin

th«p 146 150 150 157 164 171

4.1. Khai ni~m chungv~

ngu~n th(p

4.2. Lic dinh nong dQ (} nhi~m do cac nguon thap dang 6ng khoi, 6ng thai khi va cliJllniI' thOng gio nhA cOng nghi~p gAy ra 4.2.1. Cac cOng thiic tinh toan 4.2.2. MQt s6 vi du tinh toan 4.3. Ngu~n diiting

, 4.4~Ngu~n m,t Ph1,l 11,1C

Phu. luc 1: 'tieu chuan chn luQng~hOng khl xung quanh cua tren the" giai PhI!- luc 2: BAng tlnh ddi dan vi db nong de} Phu luc 3: Chuang trlnh con tlnh to~ cac h~ s6 khue"ch tan cac c«p dn dinh khi quyfSnP~uill-Gifford Phf!. luc 4: BAng trj s6 B theo cOng thuc (4.36) dung d~ tfnh dUbng codQ dAi 1 gioi han ung vai truong hqp Cy ~ 0,05 'lti li~u~ 'klato·., ' mQt s6 nude

175 178 uy vA 0z theo toan ngu~n va n. = 0 181 183 208

.,

'-

..~
-

----.-- .. -...,.-~-.

-.~---~-

Chilling

cAe

CHAT GAY 6 NHI~M MOl TRua..a KHONGKHI NGUQN GOC PHAT SINH vA TAc H~ICUA CHUNG
6 NH1EM TRUONG G~P TRQNG MOl TRUONG KHONG KHi

1.1.

cxc

CII . \T

De nghien ctiu van de 0 nhiem khong khl din biet ro tA:t cA cac nguen phat sinh ra chat 0 nhi~m, tit do ta mdi co the de xuat cac giai phap giam thieu va xU ly 0 nhi~m mOt each co hieu qua. Nguen gay 0 nhiem khong khi co the phan thanh hai loai: ngurm. 6 nhilm tu nhi~n ua nguon 0 nhiemnhdn tao, 1.1.1. Nguon 0 nhiem tl! nhien (thien nhien)

Ngucn tu nhien gay 0 nhiem moi truong khong khi co the dut;1cli~t k~ ra nhu sau:
1.1.1.1. () nhi/m do laO(lt d(1ng cda nui lua

Khi hoat d(lng nui hia phun ra m(lt lut;1ng kh6ng la cac chat 0 nhi4m nhu tro bui, sunfu dioxit S02' hydro sunfua H2S va metan CH41 tac dOng moi truC1ng cua cac dt;1tphun trao nui lita la rat nang' ne va IAu dai,
1.1.1.2.

o nhiAm

do claay Tung

N an chay ritng co the xay ra do cac nguyen nhAn t\t nhi~nnliuh~n hlin k~o·dai, k~{ h$.u khO va ndng khtle nghiE)t lam cho tham co khO bi Mc chay khi PoP tia itla do co va cham ngiu nhian, tit do Ian rOng ra thanh dam chay Ibn. 'fuy nhisn nan chay rung d~ xAy ra do hoat dOng vO y thtic va vu loi ca nhan cua con n~di.

r«t

Khi rung bi chay nhiau cha:t dQc hai b6c len va Ian toa ra mOt khu vl!c r"ng Idn nhi~u khi vuQt ra khoi bien gidi cua qu6c gia cO ritng bi chay, Nhftng ch«t. dOc h,i do 11: 'khoi, tro bui, cae hydrocacbon khOng chay, khi S02' CO va NOx' MOt 86 cac bi~n phap phong ch6ng. chay rung dUQc ap dung kha phd bi«n la ~o cac dAi d't tr6ng (khong cAy c6i) giua cac khu rung li'An k'Anhau.
1.1.1.3. () nlaiim do bao cdt

Hien tu~ng bao cat thubng xAy ra ~ nhung vimg d(t tro va kho khOng dttQc che phu bili tbAm th\tc v~t, d,c bi~t la cac vung sa mae, Gld manh lam b6c cat bui tit 1lhftng vung hoang hda, sa mac va mang di r4t xa gAy 0 nhi~m bau khl quy~n trong m"t khu ~c rOng len, Anh hudng dang thbi d«n nh~u nude trong khu Vl,tcchiu tac dOng. Vi du: hi~n tuqog

10

cAe

CHAT GAy

NHIEM MOl TRUONG KHCNG KH

.M

mua bui trong mot pharn vi rong lan a mien nam nude Anh vao mua he nam 1968 IA hau qua cua Cal! dqt baa I.:cH xay ra II Bac Phi (Sa mac Sahara) [43J. Bui cat tit sa mac Thar a An DQ Iii nguyen nhan gay ra tlnh trang 6 nhiern bui tram trong cac vimg phla Bae An DQ ma thuat ngtr dia phuong a day goi Iii "aandhi' [54]. Ngoal viec gay 6 nhi~m khOng khi, bao cat eon lam cho U.m nhln bi giarn, ttl do co the gay ra nhieu tac h,i to Ian. chI co mua keo dai nhieu gia hoac nhi!u ngay moi gQi sach duoc bui trong khOng khl do baa eat gay ra. 1.1.1.4. () nhil", dD 4,i duung Suongmu ttl mat bi~n boc len va bui nuoc do song d~p VaG be ducc gid tUd~i duong thai vao da:t lien co chua nhieu tinh the' muoi, chu yeu la NaCI (khoang 70%), con l~la cac chat MgCI2, CaCI2, KBr, ... Tang khoi lucng cac loai tinh the muoi khoang do dai duong hoc len ucc tinhkhoang t/nam. Neu xem rang hrong muoi khoang boe vao khl quydn ndi tren dugc phan bo trAn mQtdi~n tlch An sAu VaG dit lien Ia 300 vdi tong chieu dai ella ha bi€n tri!n Trai 5 km thl lucng tinh the mudi tang dong tren moi kilomet vuOng vung Dat lA khoAng 3.10 d(t ven bi'n trong 1 ngay la 60 kg (44). 2.109

km

Loai 0 nhidm nay dong vai tro chu yeu trong viec gay han gI v~t Iieu, pha huy eOng trinh xay dung v .v, 1.1.1.5.

0 nhiem

do lhl;lc vf!,J

Ngoa! tac dung rat hiru Ich - khong the thieu dugc d6i vai eU9C song cua low n,gllai, thuc v~t cung Iii nguon gdy 0 nhi~m khong khi dang ke. Chit 0 nhi~m do thl1e v~t sAn sinh ra vA Ian toa vao khI quy~n la: - ciic hgp chit h uu co de bay hoi - hydrocaebon; - Cac baa tit thuc v~t, nam rna nong d<}cue dai trong khOng khl thuang he (thang 7; 8); - Pbln hoa co klch thuac tit 10 den 50,urn. co vao. mua,

Cae ch't 0 nhitim ndl t~n do thl1e v.t taa ra uac dnh khoAng 15 t/km2.na.m.Cac chit nay th\tCJng gAy ra cac ~nh di dng, btnh dUbng hO hip d6i vai co th' con ngulJi. 1.1.1.6.

0 nhi€m

do vi khu4n - vi sinh v{21

Trong khOng kh{ xung quanh chung ta cd r4t 'nhi~u vi khusn, vi sinh vtt, dte bitt" nhung noi ttp trung dOng ngulri nhu nba ga, cita hAng,phOng khAn giA rap bAt v.v. Nbung con s6 sau dAy theo tAi litu cua Detrie [44] cho ta hlnh dung mlle dO Oahi~m vi khu<n - vi sinh v~t trong khOng kh! a tau di$n nrAm. Paris - Phap, Trong khOngkhf nol thoang dAng thulrng 96 lugng vi khu<n nAm trong khoAng 200 C(m/m3,tronghlc a tau di~n nglm Paris ngUai ta dem dugc ttl 600 den 800 contm3 d6i vlJi cac tuyen dubng ng4n va tit 1500 den 2500 eon/m3 doi vai cac tuyen dubng dai. Cae sill ph«m IAn men vii bi phan huy Ia mOi truong tot cho s\t sinh sOi va hoat dOng eua vi sinh v.t. Nhung hgp chit huu cd cd g6enita c'llng Iii mOi trulrng t6t d« pbattrifn cae 10.i vi khu«n hilu kh{ va ky' khf VC1i 911ehuy«n biln tung giai dO(ln kf tifp nhau df

NHI~M KHONG

KHI vA XULY

KHf THAI

11

phat sinh ra cac mui hoi th6i khong ban vilng (qua trlnh th6i rua); san ph«m cu6i cilng .cua qua trlnh phAn huy I&.: amoniac, mun, CO2, CH4 va sunfua.

1.1.1.7.

6 nhiim

do cdc chd t phOng xa

X~,

Trong long da:t co m¢t s6 khoang san va quang kim loai co kha nang phong

CulJng d9 phong x~ cang manh va cang gAy nguy hiem cho cuQc s6ng con ngubi khi nhfrng vl)t chat phong xa ay co m~t trong, moi trl1CJng khong khl xung quanh. 1.1.1.8.

6 "hilm

en nguon glfe til va tru

Co rat nhieu hat v~t chat be nho tit vU tru tham nh~p vao bAu khl quyen cua Trai Oat m¢t each thuong xuyen lien tuc. Theo so li~u khao satdanh gia gAn dAy nh't, trung blnh hang ngay bau khl quyen cua Trai Dat nhan Hi vu trv hang ngan. tan vl)t ch«tbe nho, klch thuoc cua chung thay ddi tit vai centimet d~n vai ba phln mUCJicua micromet. Ngu~ g6c cua loai bui vu tr\l nAy lA tit cac thi@n thach cling nhu tu CB.C dam mAyhoAng d,o mt ciing co th~ la tu chinh M~t 'I'rlJi (44].
Bang 1.1. Lrro-ng phdt thai cae chat 0 nhlAm ehu yi!u,br cae Dgu~n thlin nhlin
Chat 0 nhi~m

va

nhio

tl,'O

Ngoon giiy 6 OOil!m

Nguon nhan
1,)0

TAl ltrong cMt 0 nhlbn 10' t/ruirn Nhant;to 146 Thien nhiCn 6 - 12

chu ycu Sunfu dirndt S02

chu yeu

Nguon thlen nhien

, Nui Ilra

Hydr-a;unfua

H2S

· ret nhien Ii~u than da va dliu rna · Ole bien qu~g co chU'a S · COng nghi~p h6a chat · Xir Iy mroc thai · Dot OOien Ii~u · Khf thai cna aID · Dot nhien lieu

· Nul lira

300· 100

· cae qua trinh sinh

hoo trang dam I~ ,Cll3y rung · cae phin ting hOO hoc ami ·.Hoet dOng sinh bQc Clla vi ~ vat trong dat · PhAn hUy sinh h6a · Qu4 trinh sinh IDa trong dA't ·cae quA trlnh sinh boo 300

cacbon oxlt CO

> 3000

NitO' dioxit N02

50

60 - 210(·)

Amoniac NH3 DInItO' OKIt N20 Hydrocacbon

· Ole bItn

phC tl18l

CacbonIc

00z

· OOn tllp, khl sO-dl,Jng pMn bOOg6c niter · D6t cMy nhlen IJeu, khf th3f, cac qua trinb h6a hQc · D6t nhlfn

> 17
88

100 - 200 100·450

eH: 300 - 1600

Terpen: 200 · Ph8n hUy sinh hQc 1,5.104

lieu

15.104

Ghi chu: (.) Quy d(,i ra N02

Bui vu tru co mat trong lcsp kh{ quyt1n trAn cao va h«p th\l gln 50% anh san, M.t

12

cAc

CHAT

GAy 0

NHI~M MOl TAtJONGKHONG

KHI ._

Trai vi chi put

hoc cua chung:

x~ l~ m"t phan nha xuong m~t dat. vAo thinh phln hoa

Ngubi ta phan chia cac hat bui vii tru thanh hai nhom tuy thu~ - Bui tit cac thien thach: chua cac nguyen - B1,l1 tit cac siderit (thien thach

to

Na, Mg, AI, Si, K. Ca, Ti, Cr;

s~t, niken) chua Fe, Co, Ni.

6 bAng 1.1 la 86 li~u phat thai hAng nam cac eha:t 0 nhi~m khOngkhi ttt cac nguOn thien nhien [21]. Trang bAng 1.1 cdng cho cac s6 Ii~u phat thAi eh«t 0 nhi~m khOng khf tit cac nguon nhan tao - chu yeu la tit san xuat cong nghiep mA ta se xem xat dIn mQt so nganh cong nghiep chu yeu trong muc tiep theo.
1.1.2. Ngu~n 0 nhi6m nhAn t.o 1.1.2.1.

6 nhilm

do dOl nhiin li~u

Trong cuec scSng hAng ngay ta th4y qua trlnh dot chay nhien li~u xay ra lJ kh'p Di9i noi moi ch6. Trong san pham chay do nhien li~u san sinh ra khi ehay co ehda nhitu io(li khl dQc hai cho sue khoe con nguol, nhat IA khi qua trlnh chay khong.hoan toano Cac loai khl d()c h,i do IA: S02' CO, CO2, NOx, hytfroeacbon vA tro bui. Ngubi ta phan bi~t cac nguon gay 0 nhiam do dot nhian lieu thanh cac nhom:

-6 -6

nhiim nhilm

do cac phuong ti~n giao thong; do dun nau;

- 6 nhiAm do cac nhA may nhiet di~n; - 6 nhi~m do dot cac loai phs thai do thi va sinh hoat (rae thai).
Khi qua trlnh chay khong hoan toan do thieu oxy chAng han ho~e do trong khi chay nhi~t dQ ngon hra bi giarn thap, mot s6 nguyen hi cacbon va hydro khong ducc calp dli nang hrong can thist de hlnh thanh cac gee t\1 do va chora cac sAn ph«m cu6i cilng trong ngon ltla IS. CO2 va H20. Nhu vl)y co s\1 ngUng tr~ cac ph An tl'ng chayd nhirng giai doan can bAng trung gian va dAn den cac qua trlnh sau: - Phat thAi cac nguyen ttl caebon hotc kt1't hop cacnguyAnttl thanh mUQi, khoi den va 1l1~ hong - than chl; cacbon Iai v<1inhau

- K4ft hc;fPcac nguysn tit cacbon v(1i oxy dl tao thanh cacbon oxit CO; - Kft hop cac nguyen tit cacbon v(1ihydro d« tao thanh cac hydrocacbon nhe va n~ng; - Ph&t thAi cac hydroeacbon dA oxy hoa titng phan (andehyt, axit). C~ phuong ti~n giao thOng v$n tai bAng xe OtO dong vai tro quan t1'Qng trong .vi.c phat thAi cac chn 0 nhi@m khOng khl nh!t IA trong cac thAilh ph6 Ian. DOng co lIi8 OtO co hai lo,i: l~i dQng co may nd va lo~ dOng cadiezen. Trongc:lOng co may nd bAng tia Uta di~n rat kho dam bao cho qua trlnh chay dttc;fchoan toan hOi vi no IuOn luOn hoat dQng v<1ih6n hop nhien li~u va khOng khf a mel eha' dQ v$n hanh ..Con trong dQag CO die zen thl chi co khOng khl duqc nen theo q",' trlnh do~n nhi~t khOng cho thoat nhi~t ra ngoai, 0 cu6i giai doan nen khOng khl, nhisn li~u duqcphun vao vakhi tia'p xde vai khOng khi nen a nhi~t dQ cao no b6cchay. Vi the qua trlnh chay trong dQng CO diezen nha co thira nhlsu kheng khl nen duoc hoan toan han. LUc;fngkhi dQc hal do Oto thai ra con tuy thuec vao che dQ vl)n hanh: hie khlJi dQng, Ide ~y nhanh, lUehAm l~ - d~u co 8\1 khac ~t rA ",t. .

N....

KHONG

KI-I V A

xU L Y KH

THAI

13

1.2 11\ty l~ phln tram cac loai khi d()c h~i trong kh6i thai cua ~g 00 OM {j cac ehf d~ lam vi~e khac nhau va blng 1.3 1&lUQng khf dQehai dnh cho 1 tin nhiAIl li.u do OtO ti~u thu.
Bang 1.2. Thanh

o bang

ph'Bn khi dQc h,1 trong khat thai cua 49ng cO' Uta [44]

Che' Thanh phlin !chi dOc h<,Iitrong kh6i th<li,

%

do ram vtec

ciJadong co

Chay cMm May nO etxang

7,0 0,5 30 30

Hng toe May no

etxang 2;; 0,2 1050 20 Diezen

6n dlnh

Gtan toc May rill eIXling 2,0 ~O

20 300
Oie:len

Oiezen vet
0,04 60 10

May

no

etxang

Dlezen Vet
0,01 250 10

Khf CO

0,1 0,02 850

20

~8
0,1 650
[0

ve
0,03

Hydrocachon Nlto oxit, rpm Andehyt, rpm

30 30

Bang 1.3. LlrQ'ng khf dc)c hl}i do otothai

ra qlly cho 1 tg:n nhlt!n Ii~u t~u th", [44]

Luong khi dOc h<,Il,kglt nhlen lieu

Khf dQc h<,Il Dong cc may no chay xang DOng cc dlezen
20,81 4,16 13,01 7,80 0,78

Cacbonoxlt CO HycftOc:acbon NltO' (J[it N<>x SunfudJaxlt S02 Andehyt 1&&a)Jg

465$9
23,28 15;83
t,86

0,93
507,49

46,56

Neu quy luong khl dOe hai do OtO thai ra v~ 1 km dO$n dulJng ch~y, ta co cac 96 li~u lJ blng 1.4 [21].
Bdng 1.4. LlI'crng khf dQc h",1 do

ad

"'A. ra

trea 1 kDI ....

~I

eMt!!Oc
Khi cacboo axlt

LU'QIli dOc hIJi, gIkm duUng dt

~I

DOng co

may ~ c~
60,00 5,90 2,20 0,22 0,17 0,49
14.10-6

xl,.

DOng

CO'

dlezen

co

Hydrocacbon
NltO' axlt NOx M~ kh6l (bI,It 1<1lUng) Sunfu dolt ~ Chi Xing· plren

0,69 - 2,S7 0,14 - 2,07 0;68 - 1,02 1,28 0,47

24.10-6

'.":.:

14

cAc CHAT GAy 0 NH~M MOl TRUONG

KHONG

KH ._

Cac ch.t dQc h~i thai ra khi quyen do dot nhien li~u a cac nha may nhi~t dit)n ciing tua.ng tll nhu qua trlnh dot nhlan li~u noi chung. Di'm khac bi~t {j dAy IA hll\lnl nhi6n li~u W!U thu a cac trung tam nhiet dien thuong rat len, do do IU(Jng khdi thAi cung nhu cac ch4t dQc hai thai vao mni truong hang ngay 1a rat Ian. Vi du Nha may Nhiet di~n PhA Lai I, cong suat 440 MW tieu thu hang ngay la 4500 tan than va thai vao khi quy'n ht"ng khoi Ia == 3 trieu m3/h, trong do co chua == 3 tan khi S02' 400 tan khi CO2 va 8 t«n bui. Trung tam nhiet di~n C1 Havre (TAy Bdc nude Phap) tieu thu mot lucng' than la 20000 t/ngay va thai vao khl quyen 7 tri~u m3 san pham chay (khoi) moi gib. MOt di~u'khac bi~t nua la nho quy mo len, co dieu ki~n ap dung ky thuat tien tien nhu d6t bang. than nghi~nthanh b¢t hoac nhian lieu long, khl dot vdi voi dot hieu suat cao nen qua triJih chay df;:lthoan toan =::: 100%; co thiet bi 19C bui cao cap nhu 19C bui bang di~n ..., do do luqng phat tha! khl cacbon oxit (CO) va tro bui co the dat giai han toi thieu. 1.5 Iii 36 lieu ve luang chat d9C hai do trung tam nhiet dien thai ra quy v~ cho cong suit nhiet cua 16 khi dung cac loai nhien lieu khac nhau.
Ballg 1.5. LU'crng chat

o bAng

d9c hl;li do Trung tam Nhi¥t dita thai vao khi

Lll'Q11gchat. dOc h<.U, lMJ g

quyen,

g/MJ [21]

LCl;Iinhlen Ii~u
NOx S~

Tro bl,1i

Hydrocacbon (quy ra CH4)

0,034 0,036 0,097

Xangpiron

. lban eta: - c6 chfra bitum - antraxlt . NhiCn Ueu IOn~ .Rhi dot thien nhien
Ghi chu:

3,36 3,63 3,15 ~77

6,38 Sp 6$9 Sp 4,75 Sp 0,002

(0,5 ", 2,7)Ap

18 + 220 33
vet

0,24 0,068

v~t

- Do 10 dOl co hi~u qua cao, luoug khi oxit eacbon - Nhi¢l nang cua nhien lieu

(CO)

<

0,008 g/MJ dOi Veli tlh c3 esc loai nhien lieu.

· Than co chua bilUID · Anlraxil

- . Nhi~n lieu longQp · Khid6l Ihien n~l1 - SP' Ap - Ty

Ie

= 0,6 MJ/m3 Qp - 0,28 MJ/m3

Qp = 2,83.104 MIll 4 Q p = 2,63.10 MJ/l

phan tram Irc,lIlg·hl«;,ng ctia thauh phan luu huynh vii tro trong nhien lieu.

Khi xem xet v4n d~ 0 nhi~m khOng khl do dot nhlsn li~u, dieu quan trong Ia can bi~t duqc tuang quan cualuQng ch't 0 nhiGm tit cac ngubn thai khac nhau: ngu~n dot trong (d~ng cd"OtO) vangu~n d6t ngoai (10 nung, 10 nhi~t di~n). Cac ngubn ddt trong chu ytJu la dQng co OtO thu<sng gAy 0 nhi~m khOng khf m¢t each true tie!p vanguy hi'm vi khai thAi n_gay tren m~t d4t trong khu dOng ngl1<si a cac thanh pho. Con cacngQ~n dot ngoM e6 cOng su4t km (trung tam nhi~t di~n) thu<sng nam xa khu dAn cu va thai khdi a dQ cao cAn thi~t de dam bao an toan cho can ngl1l1i va sinh v~t sinh s6ng trAn Jn4t d't. Ngo& -ra c) cac trung tam nhiet di~n hi~n dai d~u duqc trang b] cac h~ thong xli lj b\li vA khf dQc hf;:li(ehu yA'u IA S02) tru<Jc khi thAi vao Id;lf quy~n. 0 bAng 1.6 III IUQng Imf dc)c h,i

Nt4M

KHONG KH VA

xu

LY KHf THAI

15

va bui do dot chay 1 tan nhien li~u tit cac nguon khac nhau theo so li~u cua W.Strauss [21J.
Bang 1.fl. So sanh

hrQ'ng phat thai dQc h~i do dot nhlen Ii~u. kg/t nhlen lI~u. Cac nguon dot trong

CAe nguoo d6t ngoAl Nhlen Ii~u lOng Than.da

Sinh hoet

Chat 0 nhiem

DOngCO' ottJ

Dong C(J diezen

Sinh' hoi:1t

Nh~t dlen 0,005 14 20,8Sp 0,42 0,08 1,3"

vaceng

Nhl~t dl~n 0,25 10 19Sp

0,1

vac&r 25
4 19Sp 5

nghiq,
Caebon axit CO

ngtUq,

NitO' 011: It NC\; Sunfu dloxlt S~

CH

395 20 1,55
34
CCY

9
3~
6

20
6,1

Andehit va cac hO'P chat huu

Bl,li kh6i Ghi chi: : Sp' ~

~4
2"

0,025 140 20,8Sp 0,26 0,25

1-12"

16

0,0025 8A··· p

0,0025
.. 2.B

A···
p

- l'Anhfc;1t la thanh ph~n luu huynh va tro trong nhien lieu tinh thee phln trim trong hl(,tng•

. Kltt If) d"c;1c trang bi lhi~t •• Tro "",itrong

hi IQc bui thi

luong phat thai tro bui b~ng 1

10% dili luong cho ~ Mng 1.6.

• IOINRC 20% cde d~i hlc,tng nay la chi trong xIng;

nhien litu long bao ghm d .4t mdt va· vanadi oxit;

••• Tro bui bao ghm cac clorua va sunfat kim lo4i (Ca, Mn, Fe v.v...)- thanh phln kMng chay trong nhien litu.

Ly thuyft tillh toanluong khoi va cac chKt dOc h~i do qua trlnh d6t nhien li~u thai ra (sAn ph4m chiy) ~ duqc trlnh bAy lJ phln X~ If lthf (Chuong 12, t~p 3). 1.1.2.2.

0 nlailm

khOng khi tro,.g cong n,hi;;, gang thip y«u la:

Trong c6ng nghi~p san xuat gang thep nnftng ch«t 6 nhi~mchu -B\li viJi ca h~t rat khac nhau tit 10 den 100,ttm; _ Khdi nlu ~m nhftng hat bt,li oxit s't rit min; _ Trong m~t s6 tntlJng hQP cdcac khl caebon
1- V~n chuyen, sang chon. va nghi~n quq.ng

_.Khl S02 sAn sinh ra tit thanh 'phln luu huy-nh

co trong oxit co va

nhlsn li~u va qutri.g;

cac hQp ch«tchda flo:

th6ng hut vA xu ly ·b\li. NgoAi ra nguC1i ta con co thl th\tc hi~n mOt 86 cOngvitc vlfi ngu~n li~u dltQC phun «m - vi du d cong doan nap li~u. NhC1the lUQng bui toa ra dUQc giam dang k~. 2- CDng doqn. thieu kit nay nguCJi ta d6t chay h6n hQptM gifta quang sAt va nhiOn lifu trfn . bAng t8.i blng each hut qua bang tAi m~t luu Iuong khOng khl l£1n (6000 m3 cho 1 tan

cftng do,n nay du(JC tien hanh trong phln xu()ng cho nOn chi It cung phAi nghl tid vi~c la1p u.t h~
0 nhi~m chu y«u la bui. Phln IClncite thao Me trong

o c6ng doan nay chat

o cOng doan

16

cAc

CHAT GA Y

NHt~M

MOt

TRUONG

KHONG

KH .~

qu,ngclnthieu ke"t). Khong khf «) dAy chda nhi~u but (khoing 5g/m3TC) vl 1m! S02 (tit 870 + 1440 mg/m '). Do do can loc bui va khl S02 truce khi thAi khi ra 6ng khdi. .3- La cao (hinh 1.1) Qu~ng sat co thanh phan chu yeu Iii Fe20) duoc nung chAy trong to cao bang than e6e voi phAn ung hda hoc: Khf 10 cao co thanh phan: khoang 55% Nz' 24 + 28% CO, 15% CO2 vii rat nhiau bui. Thanh phan S02 san sinh ra trong khi nung duoc h4p thu gan nhu hoan toan bai xl (90%) va gang (5%) do dd trong khoi 10 cao chua rat {t khl S02' Sau khi loc sach bui, khi 16 cao duoc tl)n dung lam nhien li~u cho cac cOng do~ntiep thea nhu nung, can, keo v.V. hoac san xuat di~n nang. Do dd cac chlIt onhi~m chu yeu a dAy la bui va cac 'thanh phan khl do ro ri qua khe ho, nap nap lieu, Sau khi rot gang, nguci ta dap IVa va lam nguoi xl bAng each ph un nuoc. 0 day cd tOa nhieu khl H28, bui, hoi nltac vA ·miii khl d~c thu. Can bang luu huynh (8) trong luyen gang m9t each gan dung dlfQC th~ hi~n nhir sau: Luong S trong quang: LUQng S trong nhien Iieu: C~g LUQng S trong gang: LUQng Strong xl : CQng 0,4 kg/t gang thanh pham 5,8 kg/t i11lli thADh· ph~ 6,2 kg/t gangth&nh phlm
HUth 1.1. Ltl caD: 5

Fe203 + 3C

2Fe + 3CO

0.1)

0,3 kg/t gang thanh pham 5,3 kglt PQi thanh pb«m 5,6 kg/t gang thanh ph&m 1,2 kg
l

. Nhu v.y cd 6,2 - 5,6 = 0,6 kg S thoat ra;tdc S02 t~n 1 t4n gang thA~.h phAm san x,,4t du~c.
4- Lo luyfn thep Martin

cOc, d8 v6i~ 2. khi thii tOOat . ra; 3. than I~; 4.hOnS 10;5.

vaa&ns·1JIP leu ...

cap khDng khf; 6. xi; 7. day 10; 8. gang raiO.

Lo Martin ducc trang bi 6ng khci cao va co h~ th6ng lQCbui ngAy cangduqc hoan thi~n. Mf.c du v$y vin cd bui thai vao khf quy~n, trong byi chu yfu chda cac lo.i oxit Fe, Si, Ca, AI vAMg thoat ra xl. LUQng khl S02 trong khdi phu thuc)e vao ham lUQng luu . huj'nh trong nhi~n li~u d6t.

tu

1._1.2.3. 0 nhilm W"g khi Irong luy~n kim mtlu Trong qua trlnh luy~n kim mAu - nung chay qU$ng dl)ng, chi, kl§m... co toa ra nbilu khl S02 .,l CO2 theo cdc ph'n dng sau:

Nung quf.ngdang:
Cu2S + 02 Nung qU$ng kern: 2ZnS + 302

2Cu + 802;

(1.2)

2CuO + Cu2S = 4Cu + S02

2ZnO + 2802;

u.ai

L_

NH~MKHONG

KH( VA

xu

L Y KHI THAI

17

2ZnO + C

2Zn + CO2,

Tuang t1,tnhu vl)y d6i vCJicac loai qu*ng kim loai mau khae. Trong thuc t«, cac qua trlnh xiy ra trong luy~ kim mau ebn phuc tli;lPhen nhi~u. Vi du trong quang d~ng co chua sat CuFeS2. Trong trtt(jng hep nay () giai do,n nung qu~ng bandlu m()t phan Cu duqc oxy hoa va thai raS02 vCJin~ng d() khoing 8%. S&nph'm nung chay yin con chua cac h6n hop sunfua va oxitdong, sat va mOt 86 hQP cht:t khQu,g bay hoi khac, Tiep thea ngtidi tache bien hop kim trong 10 phan xa cimg vCJiv()i vaSi02 de ph an ung vdi Fe tao ra xl va thu duoc cmng nguy~nch't.

KhI thai tit 10 luy~n kim mau co chua nhieu S02 cho nsn trong nhi~u tru~ng hC;Sp ngUiJi ta co the t.n dung khi thai d~ di~u eha axit sunfuric hoac luu huynh long don cht:t . .Cd truCJng hqp cho axit sunfuric kat hcp voi amoniac d~ thu amoni sunfat lam phAn bdn hoac axit sunfuric ket hop vdi quang photpho de che tao phan supephotphat.
Khi khong co dieu ki~n t~n dung khl thAi d~ dieu che cac loai san pbbi huu Ich nAu tren, ngttbi ta co the thai vao khi quyen bang 6ng khdi co de? cao len tCJi 200 n~,. bAng each d6 khi d()c hai duqe Ian toa ra xa va pha .loang trong khong khi, dam baa an toan cho con nguoi, d()ng vat, thuc v~t tren m~t dat xung quanh khu cOng nghi~p. 1.1.2.4.· 0 nhilm khOng khi trong cling nghi;, lun XU"t ximang' Chat 0 nhidm chu yeu trong cong nghisp san xuat ximang la. bui, Bui thoat ra mOi truong xung quanh tit cac cOng doansau day:
Bing 1.7. N~nll dOb,d trong kh. that tY cac thilt hi khac nhau clia nha may xlmlng Koong khi hrn)c khl, thai IT Thlet hi
Bl,li

The tich,
013 TClkg

Nhi~t

do,oc

8.... 0' hing 1 NOng d¢ « !<\Um) trong khf tMI, trong khf thAI, glm3
% 30 - 90 30 - 70 200 - 1000 2,0 - 25,0 30 - 150 20'· 80 40 - 70 2,0 - 8,0 0,7 - 10;0 50 - 250 20 -70 30-70 20-50 40 - 60 40 - 60 40 - 60 90 -

1 2

3
4

S
6

say hlnh tr6ng say nhanh v61 m8y xue Nghten k~t hQ'p say te quay: - Nung hm - Phun bun - CO thiet hi say bun - Nung kho v6i thiet hi trao dOi nh~t LO dlh1g Lam nguOi tren ghi trong ~ quay nung khO Nghien ximang

0,8 - 2,0 0,5 - 1,5 0,5 - 1,5 3,3 - 4,5 3,3 • 4~' 3,3 - 4,5 1,6 ·2,0 2,0 ·3,5 1,2 • 1,8 0,2 . ~O

70 - 150 70 - 150 70 - 150 120 ~ 220 150·250 120· 190 280 - 350 SO - 190 200· 350 70· 120

99

15 - 30

o ~ 10

20 - SO

2-0 nhiem kh6ng khi

18 - V~n chuye'n

cAe

CHAr

GAy 0 NHI~M MOl TRUONG KHONG KHI ._

va chua kho cac loai v~t Ii~u da voi, dat set, phu gia. Neu thao' .tac vdi nguyen vat lieu am (cophun nuoc truce), IUQng buitoa ra sa ducc giam thi~u dang ke.

- S4y va nung: toa nhieu bui va khi S02 co nguon g6c tit nhien li~u. - Nghi~n va tru clinker: toa bui. 1.7 11 IUr,1ngchit dt)c hai thAi· fa tit cac cOng doankhac sln xu't xi mAng [44]. 1.1.2.5.

6 blng

nhau cua dAy chuyan

6 nhilm

khsng khi tTong coag nghi;p luia dull

COngnghi~p hda chat bao gem rat nhlau loai nhamay, san xua:t ra nhfeu l~i aan phfm khiic nhau va do dove khla canh () nhi~m kheng' khl cilng conhisu van d~ chuyAn men ri~ng bi~t, dA dang. Sau day chung ta chi gioi han lJ m"t so loai eOng nghi$p hda hoc dh$n hlnh. 1. C6ng nghi~p san xudt axit sunfuric Axit sunfuric H2S04 co the Ci!ugcsan xuat tu luu huynh dan chat (vi du S thu cfu(1c tit khtd6t thi~n nhien)' hoac tit sunfua sat - quang pirit FeS2. Phan ttng xay ra nhu sau:

Tit luu huynh:

(1.4)

Tit qUfng pirit:

4FeS2

11°2 =2Fe203

8802

(1.5)

Sunfu dioxit thu ducc tit qua trinh nung dot tren day thuong CO ham lucng khaang 8 + 44% duqc cho ti~p xuc vf1{ chat xuc tac lJ nhi~t dO 450°C d~ oxit hoa 802 thea phan ung: (1.6) Ti4f'p theo anhydrit yau clu:. sunfurie b] hap thu bdi axit H2804 loang de dat dl1I,1C d~m d$c dQ S03 + H20 = H2S04 0.7)

. Trong thiet b] oxy hda xuc tac nhieu lap (4 + 5 lap) dat duoc ty l~ 96 ..... 98% 802 bifn thlnh H2S04, phan eon Iai thea khl thAi ra khi quy~n. 0 mOt so nha may hi~nd(ai ty I~ chuyen dCSira H2804 co th~ dat 99%. Doi vai nha may c(}ng su4t 1500 tIngly hl(;mg phat thlikhl 802 .: nha nang cao hi~u quAchuyen ddi - C9 ·th~ ha tit 40 xuong con 4 tIngly vA nAng sual tang them duge 54t axit/ngay [21]. So d() ceng ngh~ ella day chuysn san xua:t ~it N()Qg de} S02 trong khi t~Ai ella day chuysn khoang dUCJi500 ppm (tue 1,33 g/m3) [44]. 2- C6ng n8hi~p ,an xutU axit nitric Phuong pbAp di~u ehl axit nitric ducc ap dung phd bien nhat IA dot co xuc tac amoniac trong khOng khL Chat 0 nhi~m phat thai vao khf quy«n 11 khi thai co chua nhi~u N02 voi nbng dQ thoat ra a ong khoi dao dQng trong khoAng 1500 .....3000 ppm. COng ngh~ tien ti~n cho phep ha nong dO phat phai khl NOx xuong con 300 ppm [44]. 3- C6"'g ",ghi~p san xu4t luti huynh Luu huynh (8) dugc san xuat tren co so di~n phan cac mudi alcalin (kim loai ki~m: sunfuric ducc th~ hien san xu«t H2S04

hlnh 1.2.

hien dai d~t duqc

NHISM

KHONS - KH

vA

xu

L Y KHf THAI

19

liti, natri, kali v.v ...) trong dung d'lCh nttClcho$C a tr~ng thai nung chay. Nguy co gay o nhidrn khong khl tuong d6i it ngoai tru trttang hop che de) v~n hanh kern hieu qua lam cho Clz hoac HCl khOng thu hoi het va bi thai ra ong
khoi. 4- Cong nghiep san xutit ph.an: bon (pliar: dam, phitn: supep hotp hat)

Hin/. 1.2. SO' clo cong ngh' day chuy&t san xuitt axlt sunfurlc: san xua:t. phan supephotphat l hru huynh; 2. nung dot hru huynh; 3- 16 hal; 4. 10 hoi h~"ic thte't bi duoc tien hanh thea phuong qua nNet; 5.thleL bll8m nong (trao dOi nhi~t); 6. 10 th5i; 7. thiet bllam phap cho axitsunfuric tac nguOl (trao d()1 nhiet); 8- ham mroc cap vao 10 hot; 9. thiel hi h8p Ihl,l; dung vdi photphat thien 10. lam ch~n nU'6'c; 1 t rnmc; 12- IMp h8p ihu cuol cung; Ll. tU'dn nhiOn (qutng. apatit - photphat hocm axil va lAm nb'Uoi; 14..6ng kb61; 15- lhap sA'y; .16- qu~t; 11- ch~n canxi). Trong qU$ng luon cd lur6c; l~ axlt th.Qng pham. thanh ph_Oo (== 1%). Cae hop ch«t chda flo phan dng wi H2S04 va thai ra khl HF vA SiF4, Luqng phaitthai cac khl dQc hai nhieu nh«t 1AlJ cOng do,n lAm dOng d$c bAng each thdi khOng khf va axit· photphoric.KhOng khi thoat ra til·qua trlnh nAy cd chda kholng 10 g/m3 flo. Sau khU9C sach khl thai nbng de) khl flo cd tht! giarn xu6ng con 0,2 g/m3.

Cong nghiep san xuat phan bon g6c nito cung gay 0 nhi~m khong khi tuong tl;t nhu cong nghiep dieu ch€ axit. nitric.

5- C()ng nghi~p san %u6.tgi6.y hOi th6i gAy bubn nOn.

Ch«t 0 nhi~m chu y«u tholit ra tit cOng nghifp san xu«t gi«y 1Akhl S02' H2S va mid . Gi«y 1Asan ph«m thu dUQc bAng each ep cac Ibp sqi xenluloso. Nguyk lam gi'y Ie. g6. DAm g6 duqc ngAm va n'u dulfi lip su«t cao trong xut (NaOH)'.y.l tla.tri sunfua (NaS). Ket qua thu duqc dung dich b¢t Ii'Y mAu dan cd chda m(ltJuqng nho cac ch't HzS va cac hop ch«t sunfua hftu co tao ra mui hOi thdlkhd chiu. . N goai ra khi hoan nguyAn dung dich nau b¢t gi«y d~ tai Bli dung bang each cho b6c hoi, can ba duoc dot trong cac 10 d~c' bi~t tao thanh tro natri sunfit Na2S03vA natri cacbonat NazC03. 'Irong qua trlnh nay thoat ra nhieu khf H2S vA cac chat mety1mercaptan CH3HS, dimetylmercaptan (CH3)2S va dimetyldisunfua CH3)2S2 cd mu! r«t khd chiud$c trung cho cong nghiep giay.
6- C()ng nghi~p san xud: d~ nhl!a ._

li.~

Cac loai ceng nghiep san xu«t gia cOng ~ nhua lA nhimg ngubn 0 nhi~1t) khOng llfn song rat. da dang do sl;t khac nhau trong nguyen li~u san xu«t, may moe thi«t hi tOng ngh~.

20

CAC CHAT

GA Y 0

NHI~M MOt TRUONG KHONG Kt-i _

. Cong doan che' bien: polime hoa cac nguyen lieu han dlu (monome) dUQc ti«n hlah trong thung kin, nguy CO gay 0 nhU~mhau nhu triet tieu, npi tru mOt s6 vi tri thao tac ella cong nhan ~(J6i phlli duoc trang hi phong he) ca nhan mOt each c4n t~n (vi trf rdt cac chat ph An llq). Khi rua cacJOfJt thung chua, d5 dung polime, d~ cac chat xuc tac ti~p xiie vai khOng khl khi don sach thiet bi phan ung v.v ... co th~ Iam hoc ra mOt s6 hoi, k.h{ eo mill khcS chiu gay di ung, nhat IA doi voi cOng nhan lam viec t~i cac cOng doan nAy. - Cong doan ep khuon: d€ san pham cO chat luoug cao, nguoi ta ph Ai tren vao nhua polime nhi~u loai phu gia co tlnh dC)ehai cao doi vai co the con nguo: vi du nhu calc khoangchft co goc chi, cadmi. Hit tho hoac tiep xuc vdi loai v~t li~u nay rat nguy hi~m d6i vai sue khee,
1.1.2.6.

o nhilrn

khOng khi (rung cong nghi~p Il!(.' dau

Phan Ian nhien lieu sa dung tren the gioi IA san pham che bifn tit dau mo. Dlu tho do Ia h6n hQP cua cac hydrocachon long co chua 1 + 4% tap ch(t, hru huynh va nhllu hop chin (kim loai) vo CO khac.

ff

14

..Hiill;ill~!!I
'---...,..._._-.J

I- ........ -I
4

Z J

11

Hin', 1.3. SO' cf~ cong ngbf nba may lye dliu:
dau; 2. khf dot; 3. dau thO; 4. nuoc; 5. kho chea; 6. thiet bi cap nhiet Jam n6ng diu; 7. tigrOin; 8. lhap pMn Iy; 9.lhie"t bi bop; 10. dau hOa; lL nhien lieu nhe d~ Sll<Yi; 12. ohien lieu nhe; 13. nhien lieu o~g (diezen);. 14. d~u da tach benzin; 15. crackIng c6 XIlC tac; 16. chung cat kboog khf; 17. ankyl boo; 18. xAng may bay; 19.008 g6p khf; 20. 'ch\1l1g cat; 21 lam ~; 22. hOe tl(n; 23. th08l kh£ sunfua; 24. xang oeo; 25. mleo MeudQng cho vol dOL; 26. nhien Ueu dung sll"Di am; 27. phan cat; 28. san phlim chal; 29. mazut; 30. gudron va blum. L ging

wi

hoo

ON~

KHONG KH(

vA xu

LV KHI TH~I

21

Giai doan dlu cua qua trinh IQcdAu IA chung ap - phan Iy dlu thO ra thAah nhi~u e§:p ty trong khac nhau - nguoi ta goi do la qua trlnh cracking. M¢t s6 san ph«m thu duoc sau cracking co th~ sit dung ngay, cac phan con lal doi hoi phai che bien tiep. Tren hlnh 1.3 la so do cong nghe cua qua trinh lee dau. Khf t.hAi vao khf quy~n tit nha may loc d!u chia lam b6n loai: a) HC1i hydrocacbon ro d tit cac khe ha mlp d~y khong kin cua thi«t bi, thung chua
V.v ...

b) Khf thAi tit cac 16 nung, bep dun, voi d6t sit dung trong qua trlnh chung cat, trong do co chua S02 do dot cac tap ch«t co luu huynh; c) Khico chua cac hop chat cua luu hujrnh nhu H2S va S02 thQ~t ra tu cac tlng cua thap chung eat khi thai cac hop chat luu huynh tu phan cat duoc. 0 nhiau nha may loc dau nguoi ta t~n dung khl thai a c~ng doan nay de san xuat luu huynh ho,c di~u ch« axit sunfuric. ' d) Bui vdi thanh phan co hat rat min thoat ra tu qua trinh hoan nguy~n cac ch't xuc taco Day la chat 0 nhi~m chu yeu cua nha may 19C dau. 1.2. TAc H~I CVA cAc CHAT 0 NHltM KH()NG KHi

1.2.I. Tlie h,i cua cac eh«t 0 nhi~m·d6i vdi eon n~ili
Sdc kh6e va tudi tho cua can ngttbi phu thuec r«t nhi~u wo dO trong sach cua m~i trulJng khOng kh{ xung quanh, Trong tat ca cac lo~i nhu cllu v.teh't hAng ngly cho cuec song cua con ngttiJi thl khOng khl la loai "nhu y«u ph~m" d*c bi~t quan trQng rna con . ngu~i cAn clen thuang xuyen lien tuc tung gib tung phut khOng Ide nao ngct nghl trong su6t cuOc clbi cua mlnh. Ngttoi ta dA t6ng ket dUQc rA.ng co the con ng11bioo th~ chiu d\fng dUQc 5.tuan M kh~ng An, 5 ngay kheng uang, nhung chi keo dai cuec sang dUQc 5 phut n~u khOng hit tha khnng khf. LUQng khdng khl rna CO the cln cho s\f htl hap hang ngAy khoang 10 m3, do do n«u trong khdng khf co IAn nhi~u chat d¢c hai thi phdi va CO quan hO hap sa hap thu toan bi) cac ch«t dOc h~i do va tao cli~u ki~n cho chung thAm nhtp BAu vao co the gAy ra nhftngh.u qu~ r«t nghi~m tl'Qng cho suc kh6e va tinh mang' con ngubi. Sau dAy ta Iln luqt xem xet tac hai cua tung chat 0 nhi~m trong s6 cac chat 0 nhi~m thubng p'p nhat trong mei trucng' khong khi. 1.2.1.1. Cacho,. oxi: CO Cachon oxit CO la mot lo~i khf dOc do no cd phan dng rat manh (eo Iii htc) voi h~ng cAu trong mau va t~o ra cachoxy hemoglobin (COHb) lam han chl s~ trao ddi va v.n chuyfll oxyetia mau di nuOi co the. Ai l\fe eua CO d6i vOi hbng c1u gfp 200 11n so yOi oxy. HAm lU(J11gcom trongmau co th~ lam blng chdng cho muc d¢ 0 nhi~m khl oxit cacbon trong.khOng khf xung quanh. mng clu trong mau h«p tAU CO nhi~u hay it con tily thuOc vAo nang dO CO trongkhOng khf, thbi gian ti«p xuc cua co th« voi khOng khf o nhiAm vA mdc dO hoat dOng cu~. co th~, HAm IUQng COHb trong mau d1.1Qc quan ni~m nhu sau: Thong thubng trong co th~ con ngttbi co 5000 ml mau va cu 100 ml mau co chua 20 ml oxy. Neu khl cacbon oxit thajth« hoan toan cho oxy trong mau ta gQi do IA tr1.1bng hop mau b] hio hoa - tdc ham luqng COHb bAng 100%.

22

cAc

CHAT

GAy 0

NHI~M

MOl

TRUONG

KHONG KHi ._

Nhu v.y de cd mite dQ bao hoa mau IS. 50% thi trong mau phai chua: 20 5000 x -x 0,5 == 500 ml khI CO 100 Neu nong d¢ khi CO trong khong khi ill 700 ppm thl can phai co mot the tich khong khI de v$n chuyan luong khl CO noi tren Ill: 106 phan khong khl 0,5 lit CO x = 714 lit khong khl. 700 phan co

Neu cubng de?trao doi khong khicua

tdc 1&theJigian 714: 3,5

phsnang tiep xuc vai mOi tnterng 6 nhi6m

vdi dieu ki~n toan bQ khl eo trong khong khl hit tho d~u bi gift lai trong mau, Ham lucng CORb trong mau tit 2 + 5% bat dau co dau hieu anh huang den h~ than kinh trung uong. Khiham htc,1ng CORb trong mau tang dt1n 10 + 20·% cac chuc nang
fOOfJ g(JfJ BOO

III 3,5 l/ph thl theri gian hit thl1 - cung de dat muc bao hoa mau 50% Is:

204 ph == 3,5h

... ...
<,
' .. i'o..

1. ISO

TOO 600

~ s~

, , "', "
r.....

t.ess
!l20

.
..... ,

loS

...." ..~
\

~441 1«1

..<,

..

=i,
41: ~

~ 2ro 1'... !'

.'
.~'(J

'(;) I",J

«)

C)oa

ISO

" .. ..... " " ~, ..

,
!'....
-~

"..

.
,0

.1'

.
,,
~
.. oJ'

6'0.., 51S t:;

.<,
....
.

.
r--...'!.Q

-s
0

......
~

4ff1
("'0

"',..>_1 ".

···~o
<,

+6
~o

'~'.

">.-

".

i' .. .....

<,

<,

fill

~.
Ilh II::

III
711

'0
III

"....,

<,

~,.,.. ..:,

...... .

...,

:).;.~ I~

,-.
I....
"

<,

'."' ..... ,'. . , . ......

'

..

"

10
411

'.~~ ,~ '.

I"

.',

'

[.110.

"
.

"-

".
.......

"
'

.... ,
,,
'.

'.

.....

i"

..
:-

..

'.

...

1',

", ....

..

, .....
~
"

..

Jf

r,

....
1.0

10

..

" ,r."! I,
(I

.. ,

If
2J

.,

I...

f1

IJ.IIJ

410

~JO (1,4"

410

4.0

1,0

/,0

~o

11

Thdi

~O '0.0

gltM

flip

)Cue

. Hinl. 1.4. UiC!ud~ nallg d9 COHb tronK mau ph., thuqc Vllo n~nK dQ CO troaag khollg khi "ullg quanh vii thM giali utp xuc.

o NHdM

KHONG KHI V A

xu LY

KHf THAI

23

ho.t d~ng cua cac co quan khac nhau trong co the bi ton thuong. N~u ham h1Qng COHb tAngd«n ;:: 60% - tuong ung vai nong de) khi CO trong khong khl = 1000 ppm thl tlnh m.~g binguy hi~m va dAn den tu vong. bang 1.8 III cac dd:u hieu bi Anh hudng cua CO the phu thu¢c vao n~ng dO cacboxy - hemoglobin trong mau [51; 54]. 'Die h,i cua CO d6i vai CO the Is qua ra rang. Thy nhien, khf CO khOng d~ l,i hau qua b~nh Ii lau dai hoac gay ra khuyet t~t nang ne d6i vai CO the. Ngubi bi nhilm CO khi riJi kh6i nni 0 nhiAm, n~ng dQ cacboxy - hemoglobin trong mau giam dan do cacbon Oldt dUQc thai ra ngoli qua dUbng b~ h(p. Blnh thuong neng dQ COHb trong mau ducc gitt CJ rmic 0,4% do khl CO san sinh bAn trong co thekhang ph", thuQc vao cac nguon ben ngoaL .

hinh 1.4 la bi~u do nang dQ COHb tI:ong mauphu thuQc vao nong,dQ CO trong khOng khl xung quanh va thoi gian tiep xuc do Co quan Qu6c gia My v~ ki'm80at 0 nhi~m khong khi NAPCA (National Air Pollution Control Administration) thi«t l~p, Washington, 1970 [51]. Vf du, tit bieu do ta thay khi nong dQ CO trong kheng khf la 40 ppm v(fi thbi gian tiep xtic 1,5h thi n~ng dQ COHb trong mau se Ia 2%.
Ban, 1.11.Tri~" chli'nK cilll co- th~ 'rng vcYi nong de) cachoxy.
IT I Trieu chong bemoglobla trolltl mao

% COHb b'Ong m8u

2
J

4 5 6

A nh hl.l'&ng den he than klnh trung urrng, giam kh3 nang phan met ve khoclng thOi glan, kern nh:;ly cam giac quan, kern phan hlet do sang va mot vai chu-c nllng tam IY· khac CMc nAllg tim, phCi bi anh hl1ang Oau dau nhe,gian I1l(ICh mau ngOl:li vi Oau dau, map may t1Wl dlJ'O'll&
Oau diu nhieu, metmcii, hoa rn~t chong m~t, bUOn non, n6n mira va suy SI.IP

KhOng co del u hieu gi MOt vai hi~u hien khOng binh thuong trong thcli do ung xir

< ~O
~O -;- 2,0

7 8
9 10

Suy S\IP, ngat, m~ch d~p va nhjp

ch~m dan Ng51,giam mach d~ va nhlP tha, hOn me va co g~t tll'ng con
HOn me, co gi~t t.mg can, tim m3ch suy giBin va nl.'I.IYco tli' vong

too

It

12
13

M~h yeu, tti& cl13m va yeu dan ~ atet trang vang < 1 tl!ng d&g h~ Cl1lt trong voog vAl phut

t~t

tha sau vc\1gkY

Ghi cluJ: • D~lI hieu "au dlu xlIat hien sdm nh't

~ nhi~u nglfC1iling vdi n~ngd()

CO trong kh&lg khi khoAng

100 ppm [62].

Canh sat giao thOng, nhan vi€m ban hang v.v .. nhung ngttbi thui1ng xuy~n co m.t.t a nhung noi dong ngiroi, dang xe cQ qua lai thuong bi tao dQng do hit tho khOng khl co chua nhieu khi monooxit cachon.

NgulJi ta ki~m tra thAy rang cac thanh ph6 bi 0 nhi~m khf COn.ng, n.aag· d~ Cac~zy . hemoglobin trong mau ng\tlJi khOng hut thu6c dao dOng trong khoang 0;8 + 3,7% con d6i vai ngttbi nghi~n thu6c Ia 1,2 -;- 9% [21].

I:

;-,. .

'...• ~ ",·0

24
1.2.1.2. NUll

cAc
ox;l NO.'t

CHA TGA

y0

NHI£M MOl TRUONG KHONG KH .-

Cd t~t casau loai nita oxit: N20 (dinito oxit); NO (nita oxit); N02 (nita dioxit); N203 (dinito trioxit); N204 (dinito tetraoxit) va N20S (dinita pentaoxit). Trong so dd N02 (nita dioxit) Ia dang chu y nhat do nhirng nguyen nhan sau day: ' 1- Tilt cacac loai nita oxit NOx d~u co tac dQngtrong nhu N02. moi truong' khong khl giong

2- N02 dUQc xem la hop chllt ohu yiu trong chu6i phAn ung cue tim vai bydrocacbon trong khi thai cua may moe tiau thu nhien li.u diu d«n hinh tbanh mu¢ikhDi eo dah gay oxy. hoa manh. ph(m eu6i cung cua qua trlnh d6t nhtsn li~u trong cac lo~i dQng co dot trong cllng nhu trong cac 10 nung do co sl,t oxy hoa trong tMng khl cuaNO duqc t~o ra c) nhi~t dQ cao. mdc dQ dQc hal thl N02, NO va N20S la dang quan tam han ca. Nita oxit dUQc biet den nhu mQt eh4t gay kfch thich viem tay va co tac h~i d6i vai M th6ng hO hip. ~ Trang khdi thu6c Iii co chua khl N02 vai nbng' dl) khac nhau: thu6c di~u: 300 ppm, thu6c tiu: 950 ppm va xlga: 1200 ppm. Cae tl'i~u chti'ng ~nh Iy do N02 ga.y ra ducc trlnh bay 0 bAng 1.9,
phI} thuQc vuo nOIl~ dt} vii thOoi glan tltp "ue [62]

3- NOz dl1Qe hlnh thanh nhu

san

Bang 1.9. Tole h~li ella N02

Nong dO NOz
~ 500
300 - 40{)

ppm
48

ThOi

glan Uep xuc

gia
10 ngay

2+

150 - 200 50 - 100

3 + 5 tuan 6 + 8 luan

Cl1e't n!,ru01 Gay vlejn Plhl va cbet ViCm xO' cu6ng pith! Viern coong phhl v~ mang phOi

nang d~ thap thuong' g~p trong mOi truang lao d~ng hoac trong khOng lU x ung quanh, tale hill cua N02 tuong doi cham va khd nh~n bie-t. Vi du theo tAi li~u a LiAn XO (eli) c) mQt so vi tri thao tac ngh~ nghiep cua cOng nhan noi co 0 nhi~Jll khI I)~ voi n~ng dO < 3 ppm, tac hl;li cua NOx xAy ra sau m(it thc,i gian dai tu 3 + 5 nam. C h~i cua NO" chu yeu Ii. gAy ~nh man tinh d6i vai h~' thong ho hap. 'fuy nhien,ea~ co~t~i~h nghiAn cdu khAo sat r't cOng phu d6i vai hoc sinh a mc)t thanh ph6 thuQe bang 'rIIe-ssy (Mj) vlJi Dl\lC dich chung minh m6i lien quan gifta n~ng dQ NOx trong kh6ng khll cac b~nh duiulg hO hap cho kat qua eon mau thudn. Co m(it val s6 li~u thuc nghi~Ia-c:=-ng phong thl nghiem d6i vai b~nh nhAn hen suy~n cho biEn khi hft tho khOng khf'Q(~ng dQN02 ttt 0,1 + 0,2 ppm trong thC1igian 1 h thl sue can cua dUC1nghO ha:p co \~~ay ddi; tuy nhi~'n chlnh cac b~nh nhan dUQc thttc nghi~m khOng cam th«y di~u do [~ Hi$n nay khl nita oxit 0 nang d~ thuang ~p trong thuc te co th~ duqc xem a~ chit dQc-h.i tI.m' tAng eo ta.c h~i gly ~nh vi~xa phdi man tinh, tuy nhi~n chUl~ li~udjnh htqng v~ va:n dt Illy.
I

la s6

..

_"

.....

....

, ..

..".

.....

NHt~M KHONG KHi V A

xu

L Y KHI THAI

25

1.2.1.3. Khi .~unfudioxit S02

Kh{ S02 Iii loai khI d~ hoa tan trong nl10c va duoc hip ta.¥ holn toan ritnhanh kbi hit tho 0 doan tren cua duong ho hap. Nguoi ta quan sat thiy rang: khi hit thlJ khODg khi co chua SO 2 voi nong d¢ thap (1 -i- 5 ppm) xuat h~n 8l/. co that tam thiri c8c eo Clia khi quan. 0 nong do eao hrm, S02 gay xuat tiet nude nhliy va viem tay thanh khi quan,

tn_

lam tang sue can d6i vdi su luu thong

khong khl ella dUC1ng hO h«p, t1ic

gay

khOth~.

. Khl S02 co mui hang khet ng~t ngat va ngl10i n~y cam vfli S02 nh$.n bift duqc nhng d~ 0,56 PP!D tuong duong voi 1,6 mg/mJ, eon ngUCJi blnh thuC1ng it nhay cAmviJi S02 thl nhan hietmili cua no 0 nong dQ 2-3 ppm. Cung co s6li~u chung toraDgJ;:~ng nhan lam vi~c thuong xuyen d nhung noi conong de) S02 khoang 5 ppm hoachon th] de) nhay cam va mui se giam va khong' eon nhan biet ducc mui 0 nong' de) d.yni1a ciing .nhu khong co phan ung phong v~ xuat tiet nude nhay d duong M hap.

'llim lai, co the noi rang nong de) 1 ppm cua khi S02 trong khong khl la ngudng' xuat hi~n cac phan ung sinh ly cua cc the; a nong de) 5 ppm - da s6 cac ca th~ nh~n bl~t duoc mui va cd bieu hi~n b~nh Iy rO rang, eon 0 nong de) 10 ppm - hau het deu than phi~n do dUbng hO hap bi eo that nghiem trong.
1.2.1.4. Khi hydro .~unfuaH~

Khl H2S IA loai khl kheng mau, d~ chay va co mui rat d~c bi~t gi6ng mui trung ung. Trong cac do thi nong d<) khi H2S trong khong khl thttC1ng dl1C1iO,O()t ppm, nhling ls gAn cac khu coni nghi4p n~ng dc' khi H2S eo khi len den 0,13 ppm '. N..,.,.gnh.n.bi" bAng. mui ella khi H2S dao d¢ng trong khoang 0,0005 + 0,13 ppm. 0 n&lg de) 10 + 20,:PPtIl· khl t!1~ lam chay nucc mat, vie~ .mat. Khi hit tho phai khi H2S gAy xuit tiA't nUiJ9.nhAy . va viem toan b¢ tuyen ho hap. 0 nong d¢ 150 ppm hoac 1(1~ han khi H:zS gAy tG .lift. co quan khuu giac. Nhu v~y mui hoi kho ng{ti 18.mot "uu di~m" len cua khi H2S vi nhb eo mui rnA ngttc,i ta phat hi~n dliQC no 0 n~ng de? rit thap, khi no chua gAy 'ramOt tac h~i sinh Ii nAo d6i vdi co th~ eon nguo], tuy nhien CJ n~ngd¢ ~ 150 ppm thl uu di~·m·do se hi v~ hi~u hda .
. 1.2.1.5. Khi

cw

Cl ctQ khac nhau [S4]

. Bang 1.10. Tac bl.li Clia khf clo fr cac gJaI htn n~g Nang

dO khr
O,S 1+ 6 30

clo trmg

kbangkhf.

ppm
3

Tac ~I d61 v61

CO'

t~ nguUi

40 +60 100 1000

CO mul nhe - KMng lac h~i Mill kill eh6u. gltj ettay num: ~t - num: mUl,vtem m~t - mUt, Viem clJ hc;ng Ho, dau cb I¥;lng . Ttep xue tnrc tiCp trong khoong 30 + 60 ph co t~ dAn den t~l{thU'011g ph& nghlem trQng C6'th~ gay chet ngu-01 Gay chet nt,'U'Oisau vai nhip thO-

26

cAe CHAT GAy 6 NHt~M MOt TRUONG KHONG KH ._

CIa la loai kni mau vang xanh, co mui hang cay va gay tac hai doi vdi mat, dti va duallghO ha:p. Hit tho khOhg khl 0 nhi~m hoi khi clo ngttbi cam tha:y kho tho, bOng rat da, cay do mAt va nhlnbi mo. 0 bAng 1.10 la muc d" tac hai d~n stlc khoe cua~khrclo a n~ng de? khac nhau trong khOng khl. 1.2.1.6. Xiii amuniac NH] Amoniac co the co trong khengkhl duai dang long va khl. Dd lA loai khi khong mau va co mui khai hAc. 'lac hai chu y~u cua no Iii lam vi~m da va dttOllg ho hap, Mi.d amoniac cd th~ nhan bi~t duoc 0 nong d" 5 + 10 ppm. 0 n~ng de? 150 + 200 ppm -gay khd chiu vA cay mat. 0 n~ngd¢ 400 + 700 ppm _ gAy viern mat, mui, tai va hong -m~t each nghiem trong, 0 nang d¢ ~ 2000 ppm _ da bi chay bang, ngat tho va tit vongtrong vong val phut (54].~ 1.2. J. 7. Khi Own 03 Ozon cung la loai khl gay viem duang ho hap va co kha nang tharn nhap vao sau trang phdi nhanh chong hon so vdi sunfu dioxit. B~nh Iy' thutmg ~p nh4:t do kh~ng khf o nhi~m ozon gay ra la viem mat, chay nude nhay duang hO hap, kho co hong, dau -dlu, loan nhip tho. 1.2.1.8. Tdc h{li cUu b";

tloi

vtii ngrriJi tac hai ef6i vai stlc khee con

Bui gAy ra nhi~u tac hai khac nhau nhung trongdd ngttbi III quan trong nha:t.

~ stle khoe, bl,li co the gAy tdn thuong d6i vai mat, da hoac h~ tieu hoa (met each ngAu nhlsn), nhung chu yeu vAn la s\C tham nhap cua bui vao phdi do hit tho. Mui voi cac 6ng dAn khi u6n h1Qn co h~ ms)t bao phu hoi chat nhly c4ng voi lOng mui d1.tQexem nhu m¢t may IQCb\1i rat hi~u qua doi vai cac hat co ldeh thu& tren 10 ~m ~a m~t ty l~ dang k~ d6i voih~t cd klch thuac xu6ng t~n 5 + 2 ,um. Tit ylt hlu kh6ng khl di xu6ng khl quan, sau khi quan duang dAn khl lien tiE!p phan chia thanh cac nhanh phe quan chinh va phu din tai hai la phdi va cac thuy rieng hi~t (hal thuy phdi b~nphAi va hai thuy phdi b~n trai). DUCJngkfnh cua cac duang dAn khf .giam dan tit 12 mm a phl quan chlnh tCJi 0,7 mm " cac ti.1u ph~ quan t~n cung, ~i vung th" cua phdi, m6i ti~u phe quan t~n cung l~ phan chia thanh h6n cap nira de din toi cac tui ph« nang. eo dUlIng kfnh khoang 0,3 mm. M6i phe nang III mOt h6c ban cau co dUCJngklnh == 0,15 mm, (ldo khl dUQc trao ddi hang s\C khusch tan hai chiau qua cau true mong manh vA ef~u d~n cua cac mao mach. Tren hlnh 1.5 lA sa to chi tiet h~ th6ng hel ha:p cua ngulJi. Cac hat bui co klch thuoc < 10 IJ-m con lal sau khi hi giu phan Ian d miii tiap tuc di sAu vao cac 6ng khi quan. ~i dAy cac hat bul Ian hi lang dQng hoac dlnh vao thanh ong. din do va d~p rM nhlJ chat nhAy va lap lOng cua te bao hi~u bl chung hi ehuy«n dlln l&n ph fa tr~n de cu6i cung hi khac ra ngoai hoac bi nu6t chitng vlo duang tieu hoa. Cae h~t co klch thuac nha hen (1 + 2 IJ-m) tiep tuc di sAu vao t~n cac vung tho cua ph6i va hlu nhu hi lang dong toan hQ 0 do.

NHI~M· KHONG KHI V At

xu
tt)

L Y KHI THAI

27

Cac hat bui co klch thuOG nho hon nua

(dudi 0,5 J~m) thl tranh

duoc s1,tlAng dong ngay ca trong khong gian tha cua phdi va lai ducc tha ra. N~u klch thuoc hat bui ti~p tuc giam xu6ng thl den met cap nao do 81,t kh uech tan nguyen ttl cqng vC1i . chuydn dQng Brown cua nhung hat rat nha tro thanh co y nghla va slj lAng dong lai tang len. Cac qua trlnh nay phu thuQc vao tan 86 tho va kh6i lucng khong khl thd vao tho ra cua m6i nguoi, vi the co su khac bi~t nhat dinh tit nguoi nay sang ngubi khac, Hlnh 1.6 lit bi~u em hing dong cua bui trong h~ th6ng hO hap khi tan s6 th-' la 1'5 Ian trong 1 phut (theo Hateh,1960) [43].

bJ

Hilll, 1.5. H~ tMng hO hil'p dl" ngtrirl: a) SO'

CAn phan bi~t tac hai cua bui tan duc;1c ho~c khOng tan trong nude sau khi lAng d9ng trong h~ th6ng hO h~p.

do chung: Lxoang; 2. hoc mGt; 3. tuUt; 4. hong (y!'t h~u); S. ~ thanh quan; 6. thanh quan; 7. khf ~n; 8. Slf6on; 9. pbht phc\l; 10.~· 1L hamh c4ch mo. b) Phhi: 12. pM quan; 13. co mem; 14. nMnh phe· quan; 15. coong tUi ~ nang; 16. phC oonl&;17. lulphe nang. c) Thanh ph!' quan: 18. long to'; 19. bao tiet eMt nhliy; 20. nmng chit nhay; 21 te bOO hinh tru; 22. te bao nen; 23. mang nen; 24. ma 11&1kel.

t.

te

Loai b1,litua v.t 1i~u co tinh an mon ho~c dQc tan trong nude ~a lAng dQng a mdi, mom hay dubng hO h(p tr~n co th~ gAy tdn thuong nhu lam thung rach cae mO, vAch . ngan mui; V.v. Loai b\li nay vao sAu b~n trong phdi coth~ bj hap th1,l vao co th' va gay nhiam d~ hoac gAy didng bAng 8\1 co thAt dui'1ng hO h(p nhu ~nh hen suy~n. D,i di~n cho nhdm bui d¢e hai d~ tan trong nUde la cac mu6i cua chi. Bul chl tham nh.p vao co th~ bAng ba eon dubng tit nhleu den it thea trlnh t\t: tiAu hda, hO h(p va qua b~ m~t da, trong do ty l~ phan tram bui bi h(p th1,l nhi~u nb(t lA. dubng hO h(p. Do do bui tham nh~p bAng dU<sng ho hA:pvln 18. nguy h,i nh(t. B\1i chi gAy tac hal cho qua trlnh tdng hop hong cau, cho th~n va M thong thAn kinh. No co thf eo dinh trong xuong va rang.

28

cAc

CHAT GA Y

NH~M

MO. TRUONG KHQNG KH ._

Cac nha nghien cuu v~ d¢C t6 hoc da xac dinh duqe rAng: n€u dua van co th~ 1 g bui chi trong 1 Ian va khong ducc thoat ra ngoaii do n~n rmra thi hau qua chac chan 180tti vong; 1i~u lUQng 10 mg hang ngay - gay b~nh c(p tfnh nghiem tl'Qngva\ 1 mg/ngay - gAy ~nh man tfnh [44]. Trung blnh in6i nguoi hang ngay thu nM.n vao co the mQt luqng chi (Pb) la 0,3 + 0,5 .g; trong do 0,10 + 0,15 mg tu thuc pham, 0,15 + 0,25 mg tit db u6ng va khoang 0,05 + 0,1 mg
ttl bui,

.,
,

...,
I

luong chl tl'Oag mau ngttbi song a thanh ph6, d~e bi~t IS. nguoi lai xe, cao han so vdi ngltbi a6ng " nOng then, cao hen so voi ngubi khong hut thuoc lao

B\li chl gAy 0 nhijm bau khl quyfn chu yeu la do cae phuongtita v.n tai chay xang co pha 3Mt) ch«t tetraetyl chi (C2HS)4Pb 0,8%0 (0,8 cm de chc11J.,nd. KIt quAnghien cuu ct1ng cho thay ham _

O~--~L-~--L----~--~~
1

4-

s,.I'm
Bini, 1.6. Bi~u thO'ng ho IUlp

is

d(j (&tlg dyng blJi troDK hf

kit. tllh

so thO. Iii IS llin/ph. nghien thu6c la

nguot

Nguy hai cho sue khoe nhat la benh bul phdi va cac benh co lien quan do b\li gay ra. _ B~nh bui phdi (pneumoconiosis) la mQt thuat ngi'i chung bao gbm mQt nhom b~nh nghe nghiep do bui tang dong trong phdi gay ra, duoc trlnh bay dum dAy. s~_Jic. 1:1-i B sillc co tam quan trQng d~c bi~t boi cac d~c tlnh gay nhitim dQe te bao cd de ~i d(u vt!t do xo hda cac mO lam giam nghiem trQng sv. trao doi khf ella cac te baa trolai la phoi.COng nhan trong nhieu nganh cOng nghi~p nhu khai thac than, khai thliccla, nghi~n cia, cluc gang, phun cat vv ... r«t d~ mAc ~nhb\li silic phdl. Kinh nghiem dau tiAn nhan bia't dUQc tac h,i cua bul 18.a cac mo vang Nam Phi naiml c)nhikng nam daucua thf ky 20 cd nhi~u cOng nhan khoan da b] chftdo b$nh dau vilng nguc, TY l~ chft cua cac cOng nhan c) day chifm khoang 7% hang nam va co nhi~u cOng nhAn sau thbi gian lam vi~c dO :>,.6 nam dA. bi mac b$nh. Chfnh vi v$y van nAm 1911 Nam Phi la nude dau tiAn thOng qua Dao lu.t iX)i thubng sdc khoe cho nguai mAc b.nh b\lf silic phdi. B~nh bf.!,iamiang phdi (Asbestosis) - la b~nh gay ra do bui amiAng. Cac h,t b\li amlang d,ng sqi gay b~nh cd kIch thuoc tuong d6i dai: - 50/Am. Bv.i amiAng gAy xa hda Iaphoi va lam ton thuang tram trong h~ th6ng hO hip. Ngoai ra, ngubi ta con phathi~n kha nAng gay ung thu phdi cua bul amiang. CAn het suc than trong khi lam vi~c v{Jiv$t litunAy: Bfnh bui sat, but thiec - III nhirng th~ b~nh bui phdl tuang d6i nhe, no lam rna phim ch\1p phdi bAng X - quang, b~nh tit!n trifn cham va khOng nguy hal bAng Silicosis ho*c Asbestosis.

* Benb. bui silic phoi (Silicosis) - IS. benh d~c biet nguy hiem do hit tho b\li co chua

Benh: bui bong, bui soi lanh - la bt?nh hO hap man tfnh thuong thily xuat hi~n

(J

HI.

KHONGKH

vA

xu

LV KH THAI .

29 nganh aqi d~t. Bui

nOng dan trdng bong, cong nhan khai thac, che bien bong, cOng nh'n co d~ tinh gAy di ung.

Tri~u clring ban dAu cua ~nh la tdeng\Cc kho tha nhung chong qua khoi sau me.t thiSi, gian npng,lAm vitc {a,hl n,m). N'utifp b,IC lam vi~ vdi leai v$t li~u t~1\ ma kMag co bi~ pilip an toin lao cI4aI *"a¥1IU)' giam h~ h(p co tl\« xiy ra li~n t\1c va dAn Mn t&n th1161lg uptAm 'trf>DI aho ht th~ hO h«p. b.lc 1 co giOi 'thi$u naD« dO cho pWp cUa cac ch«t dQc hai trong khOng khl xung quanh cUa mOt s6 IlU{Jct~n th« gi(ri vl pbu luc 21l bang tinh ddi don vi do n~ng dO. 1.2.2. 'nic h~i cua e'e ch«t
t)

o ph,

nhi~m

dGi voi sue v,t

Tac hai cuaa nhi~m khongkhf d6i v(si sue v$,t can duoc nghian cuu bl1i hai Ii do quan tr(;mg sau day: m{lt la Ii do kinh te d6i v(ji nganh chan nuoi noi chung cua quoe gia cung nhu cua tung hO gia dlnh nOng dAn ndi rieng; hai la Ii do li~n quan true ti~p toi sdc khoe con nguot khi 911 dung thuc phdrn nguon goe d9ng vat. Ngoai ra, nhirng loai dong vat nho nhu chuot bach, chuet lang, tho v.v ... thuang dUc;fc dung lam v~t. thl nghiem de xac dinh tac hai cua cac loai d¢c to ho~c mol tru?Jng a nht~rn, tu do nit ra kat qua lip dung cho ngttbi.Cac ch(t 0 nhi~m khOng kh] tham nh~p vao co th~ d9ng v~t bAng hai con dUlfng: con dUl1ng hO hfp do hit thCl khong' khl 0 nhi~m va con dttong ti~u hda do An co, 18. cAy b] nhi~m dOc. Nhirng chat 0 nhi~m chu yeu g:1y tac hai cho d9ng v~t la: • Kh( 802: gAy t6n thirong lep me tr~n cung cua b~ may h6 h(p, gAy b~nh kb{ thung' ,va 8uy tim. D6i vC1i huot cong nong de?S02 11\11 ppm v~ thbi gian ti~p xue 18 ngi.y bAt dlu py c anh huang dfn hoat dOng cua lC1p mao t~n m~ng nhly cUa phI MRg P~i,t6Dg xu(tti~t nU(sc nhAy vl vi~m do khl quan; l1 n~ng dO 25 ppm phtSi bi tdti thucJng n~ng [62] . • Khi CO: giong nhu doi v(ji ngttai - iam suy giam kha naag trao cldi v,n ehuyln oxy cua hang cau trong mau, 0 n~ng dQ 100 ppm v~ thCJigian ti«p xuc8h hlng ngay CO khOng gAy anh h\tl1ng gI, nhung c'J n~ng dO 1000 ppm - gAytac h.i nghiAm trQng. Khi hydro florua HF: gAy villm khi quan, vi~m phdi iJ cae loBi chuQt lang va tho. Voi n~ng dQ cao trin 8 mg/m3 HF co the gay chat do vi~m ph6i n~ng. Ngolt ra, khi An eO co chda .hang hQP ch't cua flo, cac toli c1tu,bb th\tl1ng bi hong rAng. DAy IS. v«n cD thubng~p nh't trong th\tc t« chAn'nuOi. Nghi~n cuu cac tai li~u va dOng v~t bi chIt trong cac dqt I:&Y~ B\t c6 m6i tn1l1nglA r(t co IQi cho vi~c phan tich tac dOng 0 nhiAm khOng khL d6i vlJi dOng vf.t. Vi d\1 trong V\1 s\t cO mOi trl1bng xay ra C:J Anh (Luan DOn) vao nam 1952 co r'tnhi~u bObieh«t.Klt quA nghi~n cdu t.~n xac chet cua dQng v~t, ngttbi ta khAng dinh dUQc nguyAn nhAtt "y ch«t 1&b~nh viem phdi, khi thung va suy tim rna tac nhan chinh cua 9\1 'co la khf S02

[44;54].
1.2.3. 1\ic hai ella cac ch«t .
J.2 ..1.I. Khtii niem chung

0 nhi~m

doi vO'i th\tc vAt .

..

ve

tdc d(ing m(;; lrrrirng

do i vfiis~

.finh

trllung

eria thl!C v~

Thuc v~t. co dQ nhay cam vdi 0 nhi~m m~i trl1C1ngcao hon so v(ji ngt1CJiva dOng v~t.

30 S\t sinh tntdng blnh thuong' cua thuc vat doi hoi phai (;0 du cac yeu to: anh sang, nhi~t, de) am, chat dinh duang va tr~ng thai thlch hop cua da:t trong. Su mat can bang cua cac yeu to tren dan den stress - "ganh nang: doi vdi cay coi, trong do 0 nhiern khang khi dong vai tro quan trong trong viec lam mat can bAng n6i tren. Anh huang cua 0 nhiem mai truCJng doi voi thuc vat rllt khac bi~t nha u tit loai nay sang loai khac, Cung mQt chft 0 nhi~m vdi nong' dQ nhu nhau nhung 0 loai nay thl bj 'nh hudng nt-ng con 0 loai khac I~i chiu d\i'ng t6t va phat trien nhanh.

cAc

CHAT GAy

NHIEM MOl TRUONG KHONG KH ._.

Hinn 1.7. M{it dt ngang ditin hioh cua ., cay [21]: L 016 sung; 2. lop bieu bi m~t tren cua Ifi (chea ch8't d1epll,lC); 3. cac 010 te 000 hinn CQC; 4. mo x5p; 5. lap bteu bi ~t dl16i cua (chlia chat d~p luc); 6. 10 thO- co vln;hdn; 7- khoang Cht.Td khOOg khf.

Th\fC v.t ton tai va phat trien ducc la nhc co cac qua trinh sinh hda sau dAy: quang hop, hO h'p va thoat hoi nude. Cac qua trinh nay duoc th uc hien chu yeu III 0 Ii cAy. hlnh 1.7 lA m,-t cat ngang dien hlnh cua la cay.

1- Quan.g hl!J' - Quang hC;SpIii qua trlnh tao ra cac cacbohydrat don nhu glucoau trong la xanh bili cae h,t di~p luc khi co aDb sang, khi CO2 va hoi nude, Phan ung hoa hoc cua qua trlnh quang hqp nbtt sau:

eco,

(eacbonic) K«t qUAcua qua trlnh quang hop Ia cAy tang truong va hlnh thAnh chft dinh duang du tru trong qua, cu. Cubng dO quarig hqp phu thue)c vao nhieu yeu to: yeu to n(li tal va y«u t6 mOi trubng ben ngoAi, trong yeu mOi trulJng ed: cuOng de) buc x~ M~t Troi, nbng de) CO2 trong kh6ng khi, nhi~t dO, de) fm khOng khf vA nuClc ca1p. 2- H6 hdp- HO hfp chu ylul! qua trlnh oxy hda va phan gial cac hop eha1t huu co hydl'Ocacbon dan nhu glucozo trong cac tt! bao s6ng va giAi phong nang luong. Phan dng . hoa hQC'cua qua trlnh hO ha1p lA: C6H1206

+. 6H20 + 672 kcal C(,H1206 + 602 + (nuCIc) + (buc xa M~t TrCJi).... (glucozo) + (oxy)

(1.8)

+ 602 .... 6C02 + 6H20 + nang 111Qng

(1.9)

NAng IUQng giAi phong ducc trong qua trlnh nay 0 dudi dang thlch hQP cho hoat dc')ng cua tl bao thuc v$t. 3- Qua. tr'in,h tho6.t hoi nuoc Qua trlnh nay di~n ra t~i cac nang chua khong khi trong la cay duci tac dc}ng cua anh sang M~t Tri1i va dUQe di~u ti€t trong mot pharn vi nhat dinh boi cac chat nguyen

o NHAM

KH6NG KHf V A

xu

L Y KHI THAI

31

sinh. Cac yeu to moi truang anh huang den qua trlnh thoat hoi nUbe la nhi~t dO, dO «m khOng khl, anh sang, gto va de) fm ella da:t. -,
Khi mol trl1bng kh6ng kh] bj 0 nhiern t.rong hie cac y~u to ngoai canh khac vin dugc dam baoblnh t:I111ong thl cac qua trlnh quang hop, h~ ha:p va thoat hoi nUbe cua cAy c6i deu hi anh h11dng va bieu hien bang cac trieu chung sau day:

- Toc de) tAng trucng: cay cham Ion do qua trinh quang hop va he hap bi han chao - Hien hcp hi kim duqc trong quang hop. tuqng la vang ua hoac bac mau: khi khOng khf bi a nhi~m, qua trlnhquang· ham, khOng tong hop kip chat di~p h,1C de nuei cay; chat diap luc tlch hit cAy bt ti~u hao vai toc de) nhanh hen toe dO san sinh ra chung ttr qua trlnh VI the' la cay bi vang ua, hac mau.

- Chat cay tung h¢ phan hoac chat hAn toan be): khi stress d6i voi cay vuot qua mde chiu dung do 6 nhiem khong khi hoac do cac Iy do sinh hoc va v~t Iy khac gAy ra thl eie phan dng th u~n nghich trong cac ta bao va' cac me ella cAy khongxay ra ducc nila vA. din den cai chet tung be) pn~n hoac toan bo cay. 1.2.3.2. Cu cdu qua lrinh gay ldc h{li clla cdc cht1t_,; nhiim

do i

vdi thl!c ,,(it

Trang cac chat 0 nhi~m khong' khl thuong g~p thl sunfu dioxit SO~ Ia eha:t gAy tic h,i dA titng xay ra a nhi~u noi nha:t tren the gibi va vi the duqe nghien euu d«n nhi~u nh(t.
sunfuro H2S03 gAy t~n thuong mang te bao va lam suy giam kha nAng quanghop.

Khi S02 tham nhap van cac rno cua cay va ke't hop voi nuec de tao thanh uit Cly se co nhftng bieu hi~n nhu dB. trlnh bay tren day: cham Ibn, vang ua la r~i chet. Anh sang M~t Trai co tac dung kich thlch rna r¢ng cac khoang trao d~i khl nAm a m.Jt dttoi cua hi va vi the' khi S02 cang nhu cac chat 6 nhi~m khac thamnhap vao Ia cAy vlo ban ngay manh han gap 4 11n so vdi ban dAm. Caeeh4t onhiAm khac nhu oaon, hop chat flo, oxit nita, hydro sunfua cung lAy tae h,i tuong tt,t nhung lJ muc de) thi~t hai khac nhau va co caU cua qua trlnh gAy h~ edng khac bitt nhau, phan Ibn la lam suy 8\1P cac mO cua Iii tung vimg (d6m la, xam la) hote toln bO, kft C\1C la suygiAm khA nangquang hcp, pha va C8c phAn ung hda hoc diln ra ban trong eaete bao va din den nhftng hA.u qua tt1ang t\tnhu trAn.

o nhi~m
v~t.

b\1i trong khong khi et1ng gAy tac hai khong kem phln n~ng n~ d6i vlli th\fe

'Di.c h.i dlu tiAn cua 0 nhi~m b\li d6i viJi th1,te v.t d~ dang nhtnthay IA de) trong su6t cua kh{ quy~n d6i vbi· anh sang M4t Trai bi giAm, cOng vlfi Ibp bui bao phu trAn lei· ely lam eho khA nang quang hop, trao deli khi (he) hap) va thoat hoi nUlle - 3 ehde nAng sinh hQC quan trQng cua cAy - d~u bi han ch~. Hau qua la nang 8uat cAy tr~ng b] giAm, 'mila mAng bi that thu. Ngoai ra, nfu bui co chua cac chat 0 nhi~rn khac 'nhu cac hop chat flo, hill huYnh, kim loai n~ng vv . thl ngoa! tac hai true tiep den qua trlnh sinh tntlfng eua cAy e6i ebn co cA tic haigian tiep doi vdi ilg\tC1iva sue v~t khi Sll dung cac bO phan khac nhau cua th1,tc ~t lAm thuc an. Tac hal cu the cua rne)t so chat 0 nhi~m phd bien co the neu ra nhu sau (47):

32

cAc

CHAr

GA Y 0 NHI~M MOl TRUONG

KHONG KHf ._

• Sunfu dioxit (S02): Nhu tran dA ndi, khl 802 lA chit gAy thi~t hai chu y~u d6i vbi thuc v~t. M¢t luong nho sunfua can cho :3\,1 s6ng va phat tri~n cua cAy, nhung vlfi n~ng de) cao, sunfua gay tac hai nghism trong. Khi thAm nhap vao cac te baoa hi. cAy, S02 chuydn thanh cac ion sunflt (SOi-) do chuyan thanh ion sunfat (SO~-): sau

S02 ... SO~- ... SO~trong do toe de}bien doi tit S02 thanh ion sunlit nhaah hen nhieu so vdi toe dQ bien d6i tit ion sunfit thanh ion sunfat mil. ion sunfit SOi - de}c h~i gd.p 30 IAn so vdi ion sunfat. 'Die hal cap tlnh cua S02 d6i vOl thuc vtJt chu yeu 130 gay thanh dam nau yang (1 la cay va mang tjnh CI,1C bo, eho ton thuung khong bao gia duoc hoi phuc, nhung nhing ebO khOng b] ton thuong vAn hoat dQng blnh thuong. Sau khi bt tac hai bel S02'" choi la non moe ra v4n blnh thuong, khong b] anh huang. 'Die hai cap tinh cua S02 xAy ra khi nong dQ trong khOng khi khoang O,U3 ppm. 'Die hai man tlnh xay ra a nong d(> thap han. Cac IOC;li thuc vat nhay cam vdi S02 Iii cay linh lang (luzerne), cay bong vai, cu cai, bap cai, ca rot, lua ml, tao ... cac loai cAy chong chiu t6t d'6i vC'1i S02 Ia khoai tay, hanh, ngO, dua chuot, bau bi, chanh v.v .. • Florua (cac hQP chat cua flo - tlnh theo F); The hai cua florua doi vai th\te v~t .Kay ra CJ n~ng dt) rat thap: 0,1 ppb. Day la chat gay doc hai man tinh, Khi tham nhap v&o Ia cay, florua tich tu lai a do va nang d¢ tang dan. 0 map hi thucng co nong' dc) florua l~n tid 50 + 200 ppm. Sue vatan hi cay eo chua nhieu florua se b] b~nh a rang va rdng xuong. Dau hi~u tac hal dau tien do florua gay raIa dau va map la hi yang 11a. Cac loai cAy nhay cam vlli florua Iii mo, m~n, thOng. Cac 10~i cay ch6ng chiu vC'1ilorua la Ie, tao, linh lang, hoa hbng' . f • ·Ozon (03): Oson co th~ tham nhapvao la cAy ngay ca ban d~m khi cac khoang trao d6i khl a mat dirci cua la dong kin .. Ozon oxy hda ducsng glucose, do do loai cay nao chua nhieu ducsng thl ch6ng chiu t6t lnh huc}ng cua ozon. 'l'ae h~i cua ozon d6i vlli met 96 loal cAy bAt dlu CI n~ng d('l dulJi 0,02 ppm. Dau hi~u tao hal la CI m~t tr@n cua la xuat hi~n nhung n6t sAn sui 11m tim mau yang niu hoac tntng d\lc do cac t«blo hinh tl'\l i1 dulJi 1l1pbi~ubl eua la hi dfnh k.!t lai vai nhau. Cac lo,i cAy nh" elm vlJi 03 la: cAy thu6e la, eachua, ~u,cu cli, kkoai tAy, yfn m,ch{mQt l~ngOc6c). Dl)c bi~t cAy khoai tiy rat Dh,y cAm vdi ozonvl cac khoang trao d6i khl CJ ml)t dUC'1i cua no lal d~ rna ea vaoban demo la • Nitadioxit (N02): Khi N02 gly talc hai d6i vC'1ih\tc v~t tUdng tv nhu khi S02' 0 t n~ng d(l 0,5 ppm khf N02 lam cho eay cham phat tri!n. The hai cap tlnhcua N02 xly ra CI nang dO duai 1,0 ppm. • Hydro sunfua (H2S): Gay tac hal doi vC'1i u phat tri~n cua mam, ch~i cay. ThUiJng s doi vdi loai cay chong chiu tot, nang de) H2S len den 400 ppm tac dung lien t\lc troDg5 giiJmai gay tac hai ra net. Khi H2S gay tachai .doi vdi ngirci manh han do mui hOi th6i eua no so vbi tac h,i d6i vC'1ihuc v~t. t • Amoniae (NH3) va axit clohydric (HCI): 'Die hat cua cac ehd1 0 nhi~m nay d6i vC'1i. th\1c v~t cung tucng tv nhu khl S02 - tac hai cap tinh, khOng tfch luy man tlnh. Chung lam ngung t~ qua trlnh quang hop va gay ra benh bac, chay lao 6 n~ng de:)2,5 ppm HCl lam giAm ra r~t qua trlnh hO h«p cua cAy.

6 N~M

KH6NG KH( V A

xu

LY KHi THAI ...) : etylen C1 n~ng dt) t~n

33 5 ppm

• Cac loai khi hydrocaebon (etylen, axetylen, propylen gAy chay IDR_mIs d.6i vai cac -loai phong Ian va hoa. • Cachon 500 ppm.

oxit (CO) cling cd tac hai tt.tdng t1,t nhu etylen nhung

vl1i n~ng dO lanh"n

• Cia (CI): The hai cua clad6i voi thuc v~t Cling tuong t1,t nhu S02 hose ozon, nhung muc d¢ d¢c hai cua clo gap 3 Ian so vci S02' Clo gay bac trang hi cay do ch«t di~p luc bi -pha huy va do do qua trlnh quang hop hi giam manh, 6 nong dt) 0,1 ppm clo gAy tac hai d6i vrii t.hvc vat sau thai gian 2h tac d~ng. De X3C dinh moi quan h~ gifra muc d¢ tachai vci nong d¢ chat 0 nhiem trong khOng khi va theri gian chiu tac dong; cac nha khoa h9C My: O'Gara, Thomas, Hendricks, Hill [52] da t6ng hop cac so li~u thuc nghiern cung vdi so li~u khao sat thuc t8' va rut ra dUQc bieu thue sau day ung vdi met bieu hien benh Ii' nhat (C trong do: nh4t dinh cua thbigian keo CO>
T

dinh cua thuc v~t: (1.10)

=K

C- nong d¢ can thiet cua chat 0 nhiem de gay ra met ty I~ phan tram bieu hien h~nh Ii t~n hi cay trong thoi gian r;

dai su6t chu ky sinh trudng; K - hang s6.

Co - nong de') giai han cho phep rna cay co the' chiu dung duoc trong .

The hai cna khi S02 d6i voi cay linh lang (luzerne) dung bang cac cling thiic thea dang bieu thuc neu tren (C - 0,24)r
(C -

- mot loai cay d~ng bui (khdm)

lam thuc an kho cho gia sue hoac lam phan xanh tang dam cho dat duQC thehi~n nhu sau:
(1.11).

1,4)r

(C - 2,6)! Trang C-nong

= = =

0,94: 2,1: 3,2:

bat dauco dau hieu hen la 50(~, Iii b] pha huy 100% la bi pha huy

(1.12) (1.13)

cac cong thilc tren: de? tlnh theo ppm (lO-h); r tlnh thea gia. khf S02

Tit Glac cnng thdc t~n ta co the' suy ra duoc nong dO giCJihan cho phepcua doi vai cayIinh lang la 0,24 ppm nrong duong vai 0,64 mg/m3 20oe.

Cling tit cac ceng thdc neU tren ta co the' tlnh ra ducc n~ng d¢ khl S02 thbi gian tac dQng dng vdi cac muc tac hai khac nhau doi voi cay linh lang nhu sau (blng - 1.11).
Btillg 1./1. Ttic h:,d elL" khi SOz dol vo; city linh Iihlg ph,1 thuQc vao Dong cfl} ~a thOt.llan tllp xIIe

.a

D8u hieu

t{lC

h~i
T

Nang dO khf S02'

ppm

(mglm3
T

1h1g v6i tM; g;an tac dong r, h

_
.... _ .-_._._,.-

= 1h

=4h
I

=8h

0.11 cfJu hCo 1~1

1,18 (3,14)
3,.Cj ('J,32)

50%13 be heo 100% Ii\ bt heo

0,48 (~2fl) 1,93 (t;; ,)

5f~ (!~

I
1

..),'+

(9,05)

Sro'\J(096) 1,66 (4,42) 3,0 (7,99)

-. :

~ ~ t?h

I
..

T ", ~

0,.12 (0,85)

1,$8 (4,21) 2,87 (7,64)

0,28 (0,75) 1,49 (3,91) 2,13 (7,21)

*) Chlly~n It<\i ppm thanh mg/m3 d 20°C b~l1g each nhan v<1i d~i IIll;1ngM124,04 trong d<i M - phAn tu gam cua chi} t () nh~m th~ khf.

3-0

nhiem khong khi

34

cAc
De co the suy ra dV<_1c nang

CHAT GA y

NHI£M MOl TRUONG KHONG

KHI ._

thoi gian tac dc)ng cua S02 d6i voi cac loai thuc v~t khac, ta cd the tham khao muc dl? chong chlutuong d6i cua cac loai cay khac nhau so vai cay linh lang - ,lay dQ ch6ng chiu khl S02 ella cay linh lang lam don vi - xem bang (1.12).
Being 1.12. Sarc chong chiu khi S02 cua cdc loal c~iy khac nhau so vO-l sarc choDll chju S02 elIU cay !Inh liing do O'Garu dc djnh (44) La<Ii cay Linh lang o <,Iimaeh BOng vai CLicm Khoai lang D6Ha Lan aii bfip Br; blu ca rot CLi em Lua ml Chooi ce tim 'a, chua 'Tau tau
Nho Dao

d¢ gidi han eho phep cling nhu quan h~ giua nong de) va

SUe chong chiu luang dOi

1 1 1 1) 1,2
l.l -

Phan ioc:Ii

1.5

l..1
~4

Rat n~y

cam

l..'i
1,5 1,5

~7 ~7 ~7
~8
2,2 - 3,0 2,3 2,3

Nh~y cam

MU"

KhtBt lay
Thau dau HaM Ng6, Dua chUQt

3,0
3,2

3,8
4,0 4,2

Ci16ng chju

CbaDh
Trac bach diep
Soi

6,5 - 6,9' 7,8 14,0

Tr~n day Ia cac so li~u chung v~ muc d9 gAy tac hai cua khI S02 doi vaitht!c v.t ung vai cac gia tri n~ng dQ va thai gian tac dc)ng khac nhau do cac nhA khoa h9C My nghiAn cuu va t~ngk«t dUQcvan nhung nam 1922 -:- 1950; con, ti~u chu«n quy dinh n~ng de) gioi han cho phep cua cac chat 0 nhiem doi voi thuc v.t thi (1 moi mrecco nhftng ti~u chu«n quy dinh kha khacbi~t nhau. Sau day lA ti~u chuin v~ nbng de) dQc h,i cho pbep ~6i vai thuc v$t cua me)t 86 nU,ac tisn ti~n tr~n th~ giai (bAng 1.13; 1.14 va 1.15 [IOb]).

NHI~M KHONG KHI vA

xu

L Y KH THAI
dOi vlYl thl,l'c v~t ella My, 1975
Thcri

35

Bang 1.13. Tieu chulin chat hrQ'llJ: khoog kh]

C11a t 6 nhi~m Sunfu dioxit S02 Cacbon oxit CO Hydrocacbon (trfr rnetan) !Jui Cac chill oxy boa trong
khlli

Nang dO gi&i han,

mg/mJ 1,3 0,2 40 0,1
0,15

gian tac dOng,

h 3 24 1 3

24
1

quang hda

0,16

Bdng 1.1J. TIEu chll~n v~ non2 dc}glc1l han t61 da hhlg Inn eta (to-c:thM) d61 vO-l tlll.rc v~t clio f)(rc, 1979

I
BtUr,I.H.
Sunfu diaxit

Chu t tJ nhielll

Giai han 16i da tii'ng Ian do, mglm3

Axit f10hyuric HF Axil clohydric HCI

(),O04 0,2 0,4 Inn do etoi,,6; Chat 0 nhi~m Fooumdehyt HCHO . thtrC v.t
COB

Sunfu dloxlt 802 1'1*11 chuhnv~ nool: etc) IlkYl h:.m toi eta hmg Ntlllg d(l, lllg/mJ 0,02 0,05 0,025 H2SO4

Lien Xa(cu)

- 19111

Chfi t li I1hi~1ll

Nang 00, mglm3

Nilcr

aoa

SOz <Jtit NOi

o,z
0,02 0,2 0,1 0,2

Hydro cacbon Metaool CH]OH Bcnzen C6H6 Xyclohcxan C6H12

HO'I axilsWlfuric

Amomac NII3

0,1 0,05

Qua s6 li~u cho a cac hAng 1.13 + 1.15 ta thay co le do di'eu ki$n kinh ,tA' k,th".t cua moi nUC1cco nhung dl}.c di~m rieng khac bi~t nhau nen tieu chuan quy dinh v~ gilJi han cho phep cua cac chat 0 nhidm cung khong the giong nhau, Di~u do rAng'thdc d«y 'llbf1ng nhAkhoa h9C va mOi trUlJng cua Vi~t Nam chang ta'c~n n~anh chong ti«n hanh nghi~n cdu de dua ra cac gioi han ti~u chuanphu h<;Jp di~u ki~n rh\ng ella mlnh, vC1i 1.2.4. 'Mc h~i cua cac ch«t 0 ilhi~m doi voi v*t li~u

nhi~m

khOngkhi

gly tac hal rat Ion d6i voi cac loai v~t li~u khac nhau n'hu sat

thep, v~t li~u san, san pha:m d~t, v~t li~u xiiy dung v. v .. bang cac qua t.rlnh An mbn (han

gil, mal mon, gAy hoen 6 va pha huy.

1.2.4.1.

mli

vtii v(it li~u kim loai giiy han

Khi SOz 1ft tac nhan

gi nit manh doi VC1i kim loai. Khi gl}.p a:m trong khOng

36

cAc

CHAT

GAy 6

NHIEM

MOl

TRlJONG

KHONG KHI '"

khl hoac tren·be m~t v~t li~, 802 tao thanh mu6i sunfat cua vat lieu sat thay khong khf bt a nhiem boi kh] co chua nhisu tinh the mudi a
Bui trong khongkhi

bien thAnh axitsunfuric va tac dung voi kim loai de bi tac dqng - do la qua trinh han gl. N guoi ta quan khl S02 gAy han gl kim loai con manh hun Iii khong vung bien.

cung co tac d<)ng lam tang cucng qua trlnh han gi cua kim loai,

d~c bi~t Ia bui than, bul ximang co chua S02 va v6i. Hop kim nhom co d9 ben vtrng cao duoi tac dong hca hoc cua 0 nhiern khong khi, tuy nhien be mat cua .,~t lieu da hoan thien cung co th~ bi mai mon hoac hoen 6 do bui bam.
1.2.4.2. Dui vui v(iltieu xuy dl!ng

nguon g6c dB. vOL' 'tthi' g~p ~rh va oxy cac chat '6 nhiem noi tren tac dung voi da vai
(CaC03) va tao thanh muoi sunfat canxi CaS04 tan ducc trong nuoc lam cho cong trlnh co the b] hu hong ntng. Oac phan ungxay ra nhu sau:
', . '':~J'

Cac chat a nhiem nhu khi CO2, S02 co tac hai rat Ian d6i voi vat li~u xay dung co

--'"

GaC03+ S02 = GaSO) + CO2 caS03 + 1/2 O2 GaS04

it:

(1.14) (I.15)

(1.16) CaCO) + CO2 + H20 = Ca(HCOJ)2 (1.17) Ca(HC03)2 + S02 + 1/2 02 = CaS04 + 2C02 + H20 Ngoai tac dc)ng ve mat hoa hoc d6i vai v~t lieu xay dung, 6 nhi~mbl,1i trong khong khf cdngpy ta~ hfj ~Ili ke .qo. qua trlnh CQ xat mai mon cac be m.t cODg tJinh ,blq cU, gach, kinh, son khi co gio manh, tuong tu nhu qua trinh x\t ly be mat bang may ph un cat.

"

1.2.4.3. D6i viii

l'~

tifu sun

Lap son tren b~ m~t san phllm, thi.!t bi, dung cu hoac cong trlnh co th~ bj tac dQng b~i bui dang rAnho~c long eo chda nhi~u hop chA1 hoa hockhac nhau, gay ra s\1 mAi men hotc ph an ung phan huy chft son.Tac hai gay ra tren ca hai phuong di~n kinh te va my quan khang; nhirng d6i v,di cOng trlnh va do v~t thOng thl1bng rna clm dei vai cA cac tacpham ngh~thu~t. hoi hoa. Khl H2S trong khong khl 0 nhidm co phan ung true tiep vdi cac hop chat cua chi tl'Ong"ndl-,~othAnh chl sunfua (PbS) lam cho mau son bi xln toi.

1.2.4..4. lJ~i v6(. v(llti;Il d~t

Nhffngnguyan li~u d~ d~t vAi nhu bong, len.' sgi tdng hop Ia nhung v~t li~u co nhay cam .~i"'c cWt ,0 Dhtem: goa axit trong san ph.tm dUlY. KhI S02 lam giam d(l b_n dao cua soi, vAi. Khi S02 cling co phan ungvoi thudc nhuom lam cho thuoc nhuom kern eh4t hrong, khong dat ducc mau' sl1c mong muon hoac hu hong . .... i ,tn.gkhOng, khI ·cQng gay tac h,i dang ke cho do may mac, lam .cho quan ao chc$ng ,4e~ ~«.n., ~9.ng bi, ma] mono nhat hi khi by.i co chua cac thanh phan nhuS021 H2S V.v... NgoAi ra, cling can noi them rang cac yeu to mOi truong khiic nhu nhi~t de}, anh sang, de}.tm, gid cling tham gia VaGvi~c gay tac hai cho san pham det may.
1.2.4.5. Doi vdi v~ t~u difn, difn tir

Thiit

b] di~n ceng' suat .thap thuong bi true trac nhieu nhdt la do bui bam tran cac

6 NHlEM KHONG KHi V A

xu LY

KHi THAI

37

cong tac tiep xuc, cau dao lam cho mach dien khong thOng su6t khi dOl'lg di~n. NAbY tu~i hen neu. trong bui co chua cac hop chat an mon kim l~. B\1i cuns co tht1 bam. trjo cac he) phan each dien cua duong day eao the. Khi g~p am. suong Ito~c mua, lop b\1i «m co the' tro thanh vat, dAn dien va gay ra hien tttQng phdng di~n rat nguy hi~m. NgUoi ta cling tim t.hay rang dau bit paladi g6c niken cua cong bk kit~u thanh ngang - doc bi an -- mon va hinh thanh lop gi mau xanh sang each dien. Ket qua do la do thanh pha~ nitrat co mat trong bui gay ra.
1.1.4.6. Dili vti; val lieu Kiay, ria thuiic, caosu Khl SO:! g~\y tac hai manh doi vdi giay va da thuoc, lam cho dt) ~n, de? dai cua chung bi giam sut. Con caosu thl rat nhay cam voi ozon. Ozon co tac dung him cho caosu bi

cung gion, giam siic ben va nut ne. 1.2.5. H~u qua toan elMt eu.a 0 nhiem khong kh] 1.2.5.1. Hi~u qua IIIui klnh - Nhi,t d~ khi quyen Trtii Dat
C t""'f~, ' ';'';:-~;.,'i , t~;

... Bu,c X~. M~~ Troi chieu xu6ng Trai ~at ~hu yeu Hi birc x~~~;"'n~~. cac tia...tro~g thay co huac song A. = 0,4 + 0,8 .urn, cac tia cue tlm A. = 0,1+ O;.f"m va me)t phan cac tia can h~ng ngo~i ,t = 0,8 + 5 f.lm.. Con bue xa cua mat dat a nllditt d~ thap hen nhieu Ian so vat nhi~ dO M~t TrC1i (:::: 288K ella Trai Oat so sanh voi $OOOKcua M~t Troi) nan birc xa cua m~tdat la bite xa song dai ung voi tia hang ngo~06 hu"c sON'tit 3 -:- 60.um. Thea dinh lu~t Wein; doi vaiV.t dent~~~t d6i (M~t Trbi viftilil D't co th~ xem la nhirng v"t den ly tuang) thl huCrCscing ung v€1icucng de?bae ~, d\tC::4i ty l~ nghich voi nhiet de) theo 'cang thuc: 2,987.103.um.K (1.18) ,pm

Nhtt v~y cuong dQ hue xa C\!C dai cua M~t TriJi ~ng Trai Oat 'Jng vdi.."fIc song 0,50 ,um - tuong ung vci anh sang trong' thay duoc, con bite xa C\!C dfi t1t:'~~«t vao hau troi ung vdi buoc song 10,4 ,am - thuoc vung tia hong ngo~i khong trOn, thly duc;rc hang mat thuong (xem hlnh 1.8), .. _:, Cac chat 0 nhi~m khOng khl nhu CO2, CH4, N20, ehat clorofloroc~cboi1,~.Cr:C, ozon va ca hoi nuac nita 11\nhitng chat gan nhu trong suat doi vdi tiasang son;'ngb; ngt1c;fe lai doi vai buc xa song dai - tia hong ngoai - chung hap thu rat 'bl~nh; ·~.~;:Ia n«u bau khi quyen hi 0 nhi~m bC1inhitng chat neu tren thl nang luong .M~t 'll6i viii. hue xu6ng mat dat 1119teach blnh thuong khong hi can trd, nguoc lai nang Ittc;Jngbdc X~ Hi mat dat vao ba~ t.roi duai dang cac tia hong ngoai thl bi cac chat 0 nhi'm can tro va hd:p thu roi toa nhiet vao bau khl quyen. Chlnh vi the rna nhiet d9 khi quyen Trai Dat s~ hi tang cao do mat can bang gitra nang IU<;1nghu duoc va nang IUQng nha ra. NfrlC1ita gQi t hi~u qua mat can bang dAn den st,t tang cao nhiet dQ ctia khl quy~n Trai Oat la "hi~u qua nha kfnh" (greenhouse effect), eon cac chit CO2, CH4, N20, 03 vltCFC - du~c mi la cac "chat kh{ nhlt kinh" (greenhouse gases).

x,

Heat dQng cua loai ngl10i tren Trai Oat lam tang m~t each

1'(5

r~t lH~ng d¢ ctia cac

38 chit khf nha kinh.

cAe

CHAT

GA y 6

NHI~M MOl TRUONG KHC>NG

KH ..

M,f.c du hoi nuoc cling h~p thu manh cac tia hong ngoai, nhung ngttbi ta khOng ghep no vao nhom cac chat. khi nha kinh vi con nguci hau nhu khong tham gia gi trong vi~c lam thay d~i nllng d., hoi mt<'1ctrong khOngkhL

Ty l~ phAn tram ella cac eh!t khl nha kinh do hoat d¢ng cong nghiep cua loli ngulJi .mat thAi vi,o bAu khf quy~n trong kholing thai gian tit 1980 - 1990 dugc thl hi~n II hlnh
1.9.

C H.f,
0
1

a)

~.

NzO

b)
oJ

,-c:::
c~

'I\, ('b

, ,

Oz

IIi

c)

d)

C~.

rz)

f)
.10

Mal Tr"dt'
5000K

9)

8v'dc son!
HIIII. 1.11. a + e) II. so ha'p th, bl'rc
f)

;u. m

fa

)0

X~I CUll hlj}t

so ehUt 0 nhilm ph~ hltn trong khi quy~n.

H~ so hap thy hu-e XI} t!ing cQng diu de chat 0 nhllm nm tren tinh thea nbog d9 blfa co du chung trong kbi quy~. g) lObo hu-c x~ CUll M~t Tr<ri va 'fral Dat [57].

NHI~M KHONG KHI V A

xu

L Y KHi THAI

39

Die C FC

Hint: 1.9. Tj I~ phan tram ciic chllt khf nh;i kfnh phrit thai van khf (1IIy~n glal do~n 1980. 1990 157]

Khi

cacbonic (CO 11 thay vai tro quan qua nha kinh la het cac qua trinh nang bang nhien quan den.
180

Tit bieu do neu tren ta trong trong viec gay hi~u khl CO2 • loai kh] rna hau cong nghe, san xuat di~n lieu hoa thach deu co lien

:s .~ JSlJ
~

'"'".Jl0 (~. J60

eOng nghiep, nang de:) khf " IN CO2 trong khi quyen 6n dinh khoang 280 ·t11D '0 ppm. Cong nghiep va rmic song cang ph at Z,tI trien, nhu cau nang IU<;1ngcua nhan loai cang nhieu thl nong de) khl CO2 trong khi quyen cang tang va dat muc khoang 35q. 0) ppm a thai ky hien nay. Ngoai ra, nan chay rung, pha rung, tang dan so ... cling la nguyl!n nhan lam eho nong de? CO2 trong khl quy«n khOng ngirng tang cao.
~ J(J(J

o thai kY tien

::J48
JJIJ

Him-

~n hlnh 1.10 a va b la di~n bien cua n~ng dQ khi CO2 trong khl quyen tit nam ~850 dtn 1990 (a) va IU<;1ng phat thai khl CO2 do d6t nhien Ii~u tren toan th~ gi6i tit nAm 1950 dfn 1996 (b) (Theo s6 U~ucua Td chdc Qu6c te va thay dc1i khi hau toan diu . IPCC ~ 1995).

fOQQ

r'(10
4tH/II

Joo.
/HO

'aDa

11 ~

* KId metan (CH4)

Metan lil thanh phan chinh trong khl d6t thien nhien, no dU<;1e hlnh thanh trong nhieu qua trlnh vi sinh ky khi. No con la loai khl "dam llyn sinh ra tit qua trlnh phan huy vi trung, go muc, rae, v.v ...

I~~o

fl60

fl10

'''0

',,(J

~~

'11tItJ

b) Bini, 1.10.
h) LUVDI
a) N~g

Nim

dQ khi CO2 trona kltf .. ,...~ put tbM klH CO2 hAnl Dim trEn
toiln tht gi6i .

40

cAc

CHAr

GAy

NHIEM

Mal

TRUONG

KHDNG KH .~

hlnh 1.11 cho thay rang mac du nang d9 khl CH4 trong khl quyan chi bang 0,5'R, nOng de;> 2 nhung toe do tang cao cua no kha nhanh theo thai gian. CO Kh] CH" hap thu tia hong ngoai manh han gap 20 Ian so voi khi CO!.

b110C song A·

= 8 + 12 ,um - khoang cua sd buc xa hang ngo~i cua Tnii Dat Do do voi nang de) thap, khi CH" cling dong valtro rat quan trong trong viec gay hieu qua nha klnh

1.1
1,6

~E
<)

I:h

f.5 0
--- 1-------t-----

---

-------

1---

I..J.~
~.l:'" ,~ 'o~

~ ::- l,l

---_ ~-----

«).~ ~l ~ ,__ r,.

._-

'"

to
0,1
0,6 1850

~
~r-'

I-""

L
---

r--7

/
.

t---

-_

.-----,-

~
1870

~
11'0 /Vim
f9JO 1950 f'17()

Hlnh 1.11. Ui~n hi€n ciIU nang dQ khlCII~

trong

khf (Iuy~n ttl' USC) - 1990157]

• Khi NzO Khl N20 khong gay tac hal gi true tiep cho site kh6e con nguci. Nguoi ta sit dung khf N20 d~ di~u ch~ thu6c git\m dau trong nha khoa, trong th~ due th~ thao, nhung no III loai khi nha klnh rat manh. Me)t phan tit N20 co hi~u qua hap thu tia h~rigngo~i a khoang buck song 8 + 12 pm gap 200 Ian so VCljphan tu khI CO2, • Kht CFC Kh] cloroflorocacbon - goi tat III CFC dl1QCsli dung de lam pioi chat lanh trong.cjic h~ th6ng may lanh, may dn~u hoa khong khl tir han 50 nam qua nhc, nhun'g tlnh chat nhi~tdQng hoc rat phil hQP va 6n djnh cua chung, Trang cOng nghiep nguC1i til con SU d\1ng CFC d~ ch« tao chat xop cung lam v~t li~u cachnhiet, lam chat tlty rtta v.v ... Hai chat CFC duoc sli dung re;>ngrainhat trong ky thu~t lanhngay tit thoi ky dlu III CFC-ll (CCI3F) va CFC-12 (CCI2F 2)' My la nuoc san xuat va su dungnhieu nh4t ch4t CFC, rieng nam 1989 san 111QngCFC bao gam: CFC-ll, CFC-22, CFC-1l3, CFC-1l4 va, CFC-115ct\a My III han 300.000 t (Theo so li~u cua Hang Disu hoa khong' kh{My TRANE, - 199~). Trong qua trlnh su dung van hanh h~ thong may lanh do ro ri hoac do xli moi chat lanh khi SUa chua, tit do CFC co mat trong khi quy~n va tham gia van nhom cac chat

nb. ~Ja .. ,

CFC·la chIt gl1hi~u qua nha kinh cue ky,m~nh, manh gap 12 Ooe-lln cbn CFC- 12 gap 16 000 Ian,

neu so VClikhi CO2 thl CFC - 11

NHI~

KHONG KH V A

xu

LY KHI THAI

41

ve mat doc t6 h9C thl cac chat CFC co the noi' la khOng gAy tae ~i tr1,tc tit~p cho sue khoe con nguoi. 0 n6ng dQ 5000 ppm CFC-ll mdi gAy anh httesng den h~ tim mach va es n~ng d~ 35000 ppm trong 10 ph rndi co the gay me. Tuy nhien, nhirng giesi han n~ng de? neu tren kho co the xay ra trong thuc te - neu khong noi la khong the.

a bang

1.16 la cac so li~u ve cac loai khf nha klnh trong kh] quyen.
Bang 1.16. Khf nha Idnh tTong kh{ quy~ [57]

Thfr tl!

Nang dO trong khl

Ten

Cong thue hoa

hoc

quy~n tren toan

diu nam 1990

Cichon dioxit

DQ tang nang dO h,'ing nam

H~u

qua nb8 klnh

80

cua phOn tli'

C~.

sanh v{rj pMn tli

2 3
4 5

Metan
Oinita axil
CFC - II CFC - 12

CO2
N20 CQ3F CCl F2
CH4

350 ppm

0,5% O~% 0,25% 4% 4%

~7ppm
0,31 ppb 0,28 ppb 0,48 ppb

20
200
12000

16000

Ghi chI;: ppm - phan irteu . 10.6 then the tieh; pph . ph;in ty . lO,q theo th~ tid.

Tren hlnh 1.12 a,b la de?tang nhiet de?hang nam cua khl quyen (a) va xu huong thay d6i m\1C nude bien t~n toan the gidi do hi~u' qua nha klnh gAy ra (b). . Theo s6 li~u cua Co quan Khl tucng Anh, ky h:ICdtt<;1C nh$.n nam 1997 lA nam ghi nong nhat, nhiet dQ khl quyeri Trai Dat nong len 0,43°C so vdi nhiet de? trung blnh eua mQt thai gian dai truce do. Ngoai tinh chat gAy hi~u qua nha kinh, cac chat eFe con lA thu pham trong vi~c lam suy giam va pha huy tang ozon rna ta se xem xet den dttesi dAy.
f/,S.

~o i.,

~ fI.J (o~· 11,1 ~

44
1M

r-----------------------~~

s."" 1951~ ~ ~, ~--------------~~b4~~

~.
'.. "".; so "110

1j. -fl,' . .... -0,1

."
._

.~-O,J ~ -11,4

-o,~
f6tfll M6II
In(}

-12 L-~~~~~~~~~~ '"0 'l1/li Ift(J

__ ~~ INti fl6' ,,,,,

tn,

tfl' fllD

(940 II"

.NW

Nl'm

N.m
Hlnt« U 2. a) DQ tang nblft dQ hang Rim cUn khi quy~ni h) f)i~n hie!n mlrC ntro-c bil!n trsn toan the! gi6i co lien (llIand!!n hlfu '1UR nh~ kfnh.

42

cAc

CHAT GAy

NHIEM MOl TRUONG KHCNG KH ...

1.2.5.2~S~ suy gidm ozan tren liing blnh luu Nguy co tit!p thea mang tfnh twin cau do 0 nhiern khong khl gay ra Iii st! suy·_giam va pha huy tang ozon. Tren m~t dat khf ozon 03 la chat 0 nhiem gay klch thich viern tay niem mac mat va 0 nhi~m gay hi~u qua nha kfnh nhu 0 tren da ndi den. N gufin goc phat sinh khl 03 trong lap khong khl sat mat dat chu yeu la do khoi Quang hoa mang den.

M thong ho hap. Ngoai ra, ozon con tham gia vao nhorn cac chat

Ngttt;Jc l.i, tren tang blnh luu a de?cao tit 15 -:- 50 km tren mat dat thl dQ khoang 300 -:- 500 ppb trong khong khl loang lai Ia lap che cho cho loa! v$t t1'6n m~t dat kh6i nan h uy diet do cac tia buc X(;\ cue tim trong thanh cua M$t Trai chieu xu6ng dat nho tinh chat hap thu rnanh cac tia co buoc -:- O,28~m cua no.

ozon vol nong' nguot va sinh phan buc xa song duai 0,2

Nga)' nay ngtroi ta da -khang dinh duoc rang sir ra rf, phat thai cac chat CFC, cacbon tetraclorua la nguyen nhan chinh cua st,l BUY giam tang ozon, Qua trlnh di~n ra nhu sau: Cac ch't CFC va CCI4 khong' co nguyan to H nan chung khong bi pha huy bdi nhom OH trong khf quyen. Khi cac chat noi tren khuech tan len den tang binh luu thl chung b] tan cOng hOi cac tia C\!C tim song ngan cua M~t Troi va b] phan huy thanh cac nguyAn tit CI. Chinh cac nguyen tit CI nay gay ra su suy giam tang ozon theo phan ung sau dAy:

+ 03 = CIO + 02 CIO + 03 = CI + 202

CI

(1.19)
(1.20)

Nhu v~y,mQt nguyen tit CI co the bien nhn~u phan tit ozon thanh OXythOng thuong.

o bang

1.17 Iii cac so li~u va cac hop chat cua Cl co kha nang pha huy tAn, ozon

[57].
Being 1.17. So li~u ve moi trU"Ong ella cae chat ODS (chift liim. suy giam fling ozon • Olon Depletion Substances)

ThUll!

Ten

rung thue hoa hQC

Nong dO ThOi gian troag khi sOng (ton ll;li), quyen teen trong khf toan the glS'i, quyen, nam ppb
0,62 0,48
0,28

Phal1 tram luvng phat

Tee h~j pM

hUy ozoo

hang nam & th8i d~t den ding bloh Il1u, tang binh II1U 107 kynam S3 100
100 S 100 9

1
2 3 4

Metylclorua CFC· 12 CFC· 11 Caebon tetraclorua Tncoroetan

CH3Q CFzCI2 CFCI3 CCI4 CH3CCl3

2 +.3

6,1
3,9

> 80
::::: 83

2,7
1,2 3,8

0,12 0,12

50
::::: 9

Thea 86 li~u quan trac dUQC view thang 10 nam 1987, n~ng dQ ozon tren Nam Cue giam 50% so vai rmrc trung blnh thai ky 1957 . 1978. L6 thung ozon co dien tlch Ian nh4t l~n tai 24 tri~u kilomet vuong xay ra a Nam Cue vao thang 10 nam 1994. St,I suy giAm tang ozon dAn cJ«n nhirng h$u qua sau da.y: . TAng khA nang mdc b~nh ung thu da. Neu luong ozon giam 1% thl benh ung thu

NH~M

KHONG KH V A

xu

KHI THAI

43

da se tang 2%. - TangkhA nang mac b~nh va mat, ct~c bi~t b~nh due t.huy tinh th~.
- Pha huy he thong mi~n dich cua co the can nguoi va dong' vat.

- Giam nang suat cay trong. - Lam mat can bang h~ sinh thai d(>ng thuc vat bien.
1.2S..1.
MUlt

axil

Theo so li~u quan trac dUQc, dQ axit trong nUC1c mua a nhieu noi tren the giai, nh«t 18. CJ cac nude Bac My va Chau Au khong ngitng tang cao trong suot thC1igian hon 40 narn qua. Sa dl co tlnh hlnh neu tren la vi luong phat tqai khl S02 va NO" tren the giai ngay cang tang theo toe dQ phat trien cong nghiep va nhu cau nang luong cua tung-quac gia, d~c bi~t la cac nude phat trien . . Khl 802 va NO" bi oxit hoa trong khi quyen trong thai gian dai tu vai giC1den nhi~u ngay va bien thanh axit sunfuric va axit nitric. Cac axit nay bi mua hap thu va theo mua roi xuong dat thanh mua axit. DQ axit duoc dac trung bang thong s6 pH: pH = -loglO (Hoat tlnh cua ion H+ tinh thea mol/lit) (1.21) Trj so pH cang nha thi dQ axit cang' manh. Nude tinh khie't co d(>pH = 7, xut NaOH co pH = 14. Thong th110ng, neu khi quyan hoan toan trong sach, khong bi 0 nhi~m hai cac 10l:1i khi 802 va NO" thl di) pH cua nU(Jc mua khOli~g 5,6 - tuc la dathu~c vao tlnh axit do khfCOz trong khf quy~n tac dung v(Ji nude mira .theo phan ung sau day: CO2 + H20 ~ H2C03
~

H+ + HC03"

(1.22)

axit cacbonic

Axit cachonic la 10l:1i xit yeu va phan ung tren day la thuan nghich vai n(jng dQ axit a trong nude mua phu thuoc vao n(jng dQ khf CO2 trong khl quyen. Khi khong' khi bi 0 nhi6m bai khi S02 va NOx thl dQ pH cua nUClCmua se nha han 5,6 va luc do ta sa cd mira axit. V(Ji dQpH clla nuClc mua s; 4,5 bat dlu co tac hai doi vai ca va th,!e v~t. Khi dQ pH nha han ni'.ta thl mua axit gay tac hai nguy hiem cho suc khoe can ngt1C1i, ha huy s,! can p bAng sinh thai, gAy thi~t hai cho mila mang, pha huy rung va huy di~t s,! s6ng.

o Ta.y Due mua

axit da lam thiet hai 8% dien tich rung vao nam 1982 vA 34% vao

nam 1983.

Tt1ang tl,1nhu v~y, CJ ca Chau Au vao nam 1988 theo s6 li~u theo d6i khao sat trtn 26 khu rung thl co 22 khu hi thi~t hai 30%, so con lai thi~t h~i trAn 50%. Tfnh chung toan eMu Au co den 50 tri~u ha rung bi hu hai - chiA'm 35% di~n tlch rung cua toan chlu luc, Trung Quoe, til Nh~t baa Khoa hoc va Cong ngh~ 5-1989 dua tin nhisu khu ritng phia Thy - Nam Trung Quac bi thiet hai nang do mua axit., co nci ty l~ eA.ychet len tbi 90%. 0 tinh IrO Nam mua axit da lam mila mang bi that thu va thi~t hai uck tfnh Mn dA'n 260 tri~u usn.

44

cAc CHAT GAY 0 NH~M MOt TRUONG KHONG KH ._

Su phat thai chat 6 nhiern a mot khu cong nghiep hay mot dia phuong nh«t dinh co the gay ra nan muaaxit tren mc}t vung' rQriglon nhieu khi vuQtra khoi pham vi quae gia vii tra thanh m6~ hiern hoa chung cho toan diu. . 1.3, CAN PH.-\I LAM GI DE BAO

vt

HANH TlNH CHUNG TA?

Ngay nay van de 6 nh iern khong khl va tac hal cua no d6i vai sue khoe con nguui noi rieng cung nhu d6i voi h$ sinh thai noi chung da tra thanh van de hue xuc cua ca nhan loai. Tung quae gia rieng biet can co chuong trinh hanh dong cua rieng mlnh de bao v~ mol truong, dOng thai phai co chuong trlnh hanh dl)ng chung cua ca the giai mai mong co the day lui cac hiem hoa moi tntCJng co kha Dang xay ra tren hanh tinh chung' tao Van de mau chat truce tien la can phai cat giam IUQng phat thai cac chat khl nbA· kinh vacac chat khi giy mua axit rna chu yeu iii CO2, SO 2' NOx, CH4 ... Phuong huang d« giai quyet van de nay la han ehe au 'd1,lng cac loai nhien li~u hda thach, khuysn khich sa .dung nang IUQng hat nhan, dan dan tung budc nghien cuu su dung nang lucng "saeh", tai tao duoc nhu nang lugng Mat Troi, gio, song bien, dia nhiet ~ quy mo sanxu4tcOng nghiep . . Tham gia ky ket Nghi dinh rhu Montreal nam 1987 tai Canada, dai dien 45 nude cOng nghiep phat trien trsn the giai dB. cam ket han che au dung nhien Iieu boa thach den nam 2005. Su han ch€ nay nharn muc dich kh6ng lam cho nhiet de? khl quyen tiep tuc tang cao. Nhieu quae gia da ap dung chinh sach thue phat thai chat 6 nhiem. Thue phlittlu\i chat 0 nhldm phai du cao de cac nhA san xuat nhan thtle dUQc rang dau ttl cho khau xu ly a nhi~m la kinh te hen so vci rmrc thue phai nop do ph at thai chat a nhiem vao khl quyen rna khong xit ly. Canada Iii nuoc di dau trong chien luoc nay, du kien sEl danh thue ph at thai cacbon vai quy mo 40 ty dola trong 15 nam, Luat thue' nay se khuyen khfch cac nha cOng nghiep su. dung ngu~h nang IUQng khOng gAy 0 nhi~m va tAng ctlC1ng<tAu tu cho chuong trlnh eat giam hoac tal su dung Iuongphat thai cacbon [1$5]. Hi~p h()i Bao v~ nang htQng cua 'Anh quae thl khAn'g djnh rang song song v~i danh thue phat thai eaebon din khuyen khlch nang cao hi~u quA sit dung nang ltlgng va bAng chinh sach (y Anh qu6c se giftmtlc phat thai CO2 cua nam 1990 cho den nam 2005.

Cac nuCJc Dan M~ch, Ha Lan, Na Uy, Th1,lYDienva Phan Lan d! ap dung thueJulng . lugng tit 1,2 + 24,2 usn cho m6i Un cacbonphat thai. Con' (j My thl lip dung mde thue 50 USD tren 1 t«n cacbon phat thai.
Thang 11-1988 Khoi thi trircng chung Chau Au EEC dua ra muc tieu cat giam hlgng

'._1·
~

phat thai kh] S02 tu cac nha may nhiet di~n xudng con 57% muc phat thai nam 1980 cho dEn nam 2003 va khi MOx xu6ng 30% cho den nam 1998. Mdc dQ cat giam phat thai S02 cua tung nltae thlnh vien EEC dltQc xac dinh ph" thu()c vao muc gay 0 'nhi~m xuyAn bien giai cua nude do, trlnh de) phat trien cong nghiep, thanh phan luu huynh trong nguan nhi~n ~u dia phuong va S\f no luc trong vi~c kiem soat () nhi~m da duqc lip dung truclcnam 19S0. ,
ht

.~

CQng hba lien bang Due vao thang 11-1990 quyet dinh eAt glam phat thai khi CO2 25 + 30% muc phat thai narn 1987 trong khoang thai gian tit do den nam 2005 {55].

..."-".""'.'.'

'\

NHI~

KHCNG KHI V A

xu l Y

KHI THAI

45

Narn 1997 Nghi dinh thu Kyoto (Nhat Ban) da d~t ra muc tieu giam thieu phat thai khi nha kinh dai vdi 38 qu6e gia da phat trien, thea do tit nam 2008 + 2012 Cc)ng dr,ng Chau Au cat giarn 8%, Hoa Ky 7%, Nhat Ban 6% rmic phat thai cua cac narn 1990 +- 1995 .. De ngan chan anh huang cua tang ozon hi suy giam va pha huy, nhieu quae gia tren the gidi, nhdt la cac nude phat trien da tham gia Cong uoc Vien (22-3-1~85) cam ket lip dung moi bien phap de bao v~ sue khoe con nguoi va moi truong khoi nhirng' tac d~ng tieu cue do t.ang ozon bi suy giam, hop tac t.rong nghien ciiu, quan trae va trao d6i thOng tin va lInh vue nay. Tiep do la N ghi dinh thu Montreal (Canada) ve cac chat lam suy giarn tang ozon ODS di ducc ky ket ngay 16/9/1987 nham xac dinh nhttng bien phap can thiet de cac .ben tham gia han che va kiE~mscat duoc vi~c san xuat va tieu thu cac chat lamsuy giam tlng ozon. Theo do, chuang trlnh eM. giam va 'lo~i bo chat CFC se d11c;1eien hanh thea t ti6n d() sau day (bang 1.18),
Bang J.JS. Tho·j han

dt

gi:',m vii IOl,li ho chilt CFC t heo Nghi dinh tlur Montreal

ky

ngay

16-9-t987

Th(J'i han

Doi v6'i cac nuoc phat tricn

D6i vot ole m.r&c dang phcll

trien(' )

1-1-1')<)(1 1-7· 199() 1-1-20n) 1-1-2007 1-1-2010

Loat

I'\()

crc
13lf<YC,11u thuc hien loat !'x'l

erc

at giam

Q)t gi<1m50% ere

85% CFC

L01;II00 CFC

(.) Vdi muc tieu Ih~1 ch~t CFC dllt1i 0,3 kg/ngudi.nam

D6i vdi cac ch~t HCFC nhu HCFC-22 (freon 22: CHF2Cl), HCFC-141b (freon 141b: C2FHlCI2) va HCFC-142b (freon 1..2b: C2F2HlCl)hi~n nay v(ndttQC $\:1 d\1ng trong ky thu.t l.,nh va di~u hoa khOng lth{ nhung sa duqc cAt gillm dln va loai tri1 hoAn toAn tit 1996 dl!n 2030 d6i vdi cac nuoc phat trien va den 2040 d6i voi cac nudc dang ph4t trlfn. Dlthay the nhung mOi chit lanh nAm trong danhmuc elk ch«t lam sUy' giam tAng ozon ODS (Ozon Depletion Substances) rna Nghi dinh thu Mont"l y&u cAu l~ibo vA cat giAm, hi~n nay cac nha khoa hoc trong llnh vue ky thu,t laah va di~u hoa khOng kh{ dA.nghi~n cdu va bAt d'au san xuat ducc met s6 moi chat lanh mdi co nhi~u tlnh n~Dg uu vi~t ve nhiet dc)ng hoc cling nhu ve bao v~moi truong. 0 bang 1.19 la cac loai mOi chat lanh moi se duoc sa dung trong tuong lai cungnhimg s6 li~u ky thu~t cua chung, Song song vdi vi~ thay th~ moi ch«t lanh, van tm nghlen cuu ch6 tao cac lo~ may "nh, thi«tbj lanh, may di~u hba.khOng kh{ hi~u suat cao co y nghfa cue k; quan ti'9ng trong vifc ti~'t kifm nAng Ittqng va bao v~ mOi tr\1CJng.Theo 86 li~u cua Hirtg TRANE, ml)t hang sAn xuat thiet bi lanh r«t km eua My, neu t«t ca cac may san xu4t tlttdc ".nb (water Ohiller) cO hifu su(t la 0,55 thay vi 0,65 kW/tOn l~nh(·) thl hang nAm cac nhA. may phat difn Be giam phit thAi:
.) 0,65 kW/ton lanh: dill cong sna't dien O,r.5 kW d~ san Xllii't 1 Ion lanh = 3,52 kW lanh h()~c 3024 kcal/h, May. d<)t dll<1c hieu SlJ;\t < O,4~ kW/toll lanh narn 19?R, trong IIIC viJ() nam 1978 hieu su~t chi Iii 0,72

I (-Ling TRANE

kW/ton lanh.

46

._--------_ _-_._--_._ _10 ty kg khi CO2

.... ..

cAe

CHAT GAy

NHI£M MOl TRUONG KHONG KH ...

va

80 tri~u kg khf S02 34 trieu kg khf NOx

Di~u nay tuong duong vdi: xda stl 2,5 tri~u xe ata chay tren dliong hoac trong' them 600 tri~u cay xanh m6i narn (Thea so li~u cua hang TRANE: "KhOng CFC - Trach nhi~m d6i vCJim6i truong").
Bang 1.19. MQt so mol chilt 1:.lIIh mo-i khong pha buy fling ozon (Theo so Ii~u cuahing TRANE Mt)

Ten

COng thlrC hoa hoc CHC~. CF3 C~F -CF3

TOOi gian

tOn t;;Ii trong khi quyen, Oli sO OOp(·)

nam

HJ~u suA't Clli ~ GWP (u)

ehuy~ntfhl nang

lU'ong IY thuylt COp(···)

7,43 7,40

HCFC HCFC HFC· HFC . HFC·

- 123 . 245ca I34a 245fa IS2a

~4
7

0,014

90
560 1300 820

0
()

IS 8

6,94
7,11

0
0

CH3 . CHF2

l.5

140

7,20

Chi chu: (.) 001' - Chi s<i lam suy gilull tlng ozon (Ozon Depletion Power).

( .. ) G WI' - Chi so lam nong Tnii D~t (Global Cac chi so ODI' va GWP (teu lay chit thu.

Warmiug l'uwer).

CFC - 11 lam Ill('ic so sauh.

( ... ) COP - Hieu sua! chuyen lf6i nilng IUI,lngIy thuyet (Coefficient of performance). kW li/nh/kW dic:n rieu

Vi~t Nam chlnh thue tham gia va phe ehuan Cetng UCJeVi~n v~ baa v~ tang ozon va Ngh] dmh thu Montreal v~ cac chat lam BUY giam t~ng ozon cung nhung sua d6i b6 sung cuaNgh] dinh thu vao thang 1-1~94, Chuang trlnh qu6c gia v~ bao v~ tAng ozon cua Vi~t Nam tanh" sau: • Den ngly 1-7-1999 muc ti~u thu chat CFC phai giu nguy~n bAng mite trung blnh cua thbi ky 1995 - 1997. • D«n nam 2005 cAt giam 50% mite ti~u thu CFe so v(}i mile trung blnh thbi ky 1995 - 1997. . • Den nam 2010: loal tru hoan toan chat CFC. • Den nam 2040: loai tru hoan toan chat HCFC-22} (freon - 22: CHF 2Cl). ~n dAy la nhung bi~n phap va chuang trlnh hanh d()ng mang tlnh chi!!'n 1"'1e chung trtn toan clu nham han ch~, ngan ch~n tlnh tl'l,lng 0 nhijtn khf quy«n. Song song vdi nhung di~u noi tren, van d~ xu 11 6 nhi~m C\JC be) trong titng khu c6ng nghitp, tilng nha may, titng cOng do~n san xua:t rieng bitt d~ giAm thi'u luqugphAt thai cae lo~ b\li va khf dC)ehai vao bau khl quyen la het sue quan trong. Do clUnh la Il()i dung ma tac gil se d~ c~p den trong t~p 2 va 3 cua be) sach nay.

47

Chuong

cAe

VEU TO KHi TUQNG CO LJiN OUAN, DIN Sl)' KHUECH TAN CHAT 0 NHt~M TRONG KHI OUYEN eVA
KHi QuvEN

2. 1. D~e DIEM

Lep khl quyen bao boc Trai Dat gain chu yeu la kh] nito chiem 78%, oxy chiem 21% va cac loai khi tro nhu agon, neon, heli.; khoang 1% theo the tich, Ngoai ra trong khi quy~n con ed khf CO2 va hoi nUlle vlli ty l~ thay ddi rA:t .hi~u tit noi nay den noi khac, tit mila nay sang mila khac.

7~~

r-I

'm.

Thanh phan chi tiet cua kh~ng khi cilng' nhu nhimg thong s6 v~t ly cua no: nhiet dQ, d~ entanpy, dung im v: v... ban doc co the tham khao C1 tai li~u [4].

Khi quyen cua Trai Dat co dac diem phan tang rO r~t: 1. UJp tiep giap vl1i m~t dA:t dUQc gQi la tAng cJ6i hru (troposphere) co b~ day khoAng 10 + 12 km " cac vI d~ trung blnh va khoang 16 + 18 km a cac cue. Tang d6i luu hau nhu hoan toln trong suot d6i vl1i cac tia buc XI;l sOng ng4n cua M.t Trbi, nhutig thlnhphln hoi nUlle trong tAng d6i hru h«p tht,J r«t manh bite XI;l song dAi cua m~t. dat, do do tang d6i luu d\lc;fc .nung nong chu yeu la tit m~t dA:t. Tit do phlit sinh ra s\t xao tr~n kh"ng khf thea chi~udung, hlnh thanh ngung tu hoi nUClc va ke~t.heo Ia mAy, mua. Trong tang d6i luu, nhiet d~ giam thea chleu cao trung blnh khoang 0,5 - 0,6 "C/IOO m. 2. Bsn tren tang d6i luu Ia tang blnh .luu (stratosphere) rJ dQ cao tit 12-15 km tren m~t da:t. Trang t.ang blnh hru co chuam~t luong nha khi ozon 03' nha do cac tia cue tim trong thanh phan btic xa cua M~t Troi bi hap thu

'11
7tJ II JJ

~o
]I

If)

If)
QL_ __ ~L-~~~~~--~
_ ftItI-'O-fO-~-IO 0 ~() ~

·c

N;'i~1tI~·

Rin" 2.1. S" thay d~i nhi~t cfi} clia khi qllY~ theo !Ii} cao [61].

48

cAc

YEU TO KHI TUQNG CO LIEN QUAN

+

.-

manh va vi the nhiet de) kh6ng khi dung lai kh6ng giam nira de rai c1 de?cao 20 I~i bat dau tang va dat tri so ::::: llC c'I de) cao :::::55krn. O 3- Tang giua cua khi quye'n - Tang mesosphere Ben tren km. Ling blnh luu la tang mesosphere
trai rcng

25 km

tu de) cao 50 - 55 km den 85

Trong tang nay nhiet de) khong kh] glam gan nhu thea ty l~ nghich bac nhat vdi dQ cao va dat tri so :::::- lOonc - nhiet d¢ thap nhat cua khi quye n a de) cao 85 -+ 90 krn.
4. T~ng nhitt quYVn (thermo.~ere): ~y 18. tMg trell cling cua kh] quy~n - lap khong khl rat "loang" Y~iJq't dO,·phAIl.·i\t kMng ldaI khDAng 1013 ph an tu/cm] (so yai 5 K 101" phan tu/cm] tren mat bien). Nhiet dO trong tang nhiet quyan tang va dat den tri so == 1200l1Co d¢ cao 700 km (hlnh 2.1) [61].

the xac dinh mot each chlnh xac ranh gidi tren cung cua bau khl qu~n boi vi kh6i luong' don vi cua khong khi khong ngUng giam nho theo chiau cao. '!'ren m~t dat (de)eao muc nucc bien) kh6i luong den vi cua khong khl kho 0 nhiet dO O°C 18.1293 gim3, trong luc o' de) cao 20 km - chi con 90 g/m.'.
Khong

M~c du bau khi quyen cd dc) cao rat Ian nhung chi co tang d6i Iuu lA co a.nh huang nhieu den khl hau tren Trai Dat. Tang doi luu tuong doi khong tin dinh do trong tAng nay thuong xuat hien dong chay thea phuong thang dung din den cac hi~n tugng nglftlg tu hoi nude va .sinh ra may, mua. V~n toe chuyan dOng cua khong khl theo phuong taiag dung thuongkhong len, chl dat khoang 7 cm/s a nhirng rung rc)ng Ian. Gic tren m~td4t chu y~u la chuyan dOng thea phuong ngang. 2.2.NHltT DONG HOC CVA QuA TRiNH CHmiN PH!N KHONG KHI 2.2.1. Doi vai khong khi kho Trong khl quyen nguoi ta xern rang motqua trinh dan no hoac nen ep d~u xay ra thea tinh chat dal;ln'nhi(!t (adiabatic) bdi vi s\t trao d6i nhi~t voi moi truCJngxung .quanh dien ra vai euang dO khong du lO.n de dan toi s\t can bang nhi~t dO, noi each kbac Ii. S\t trao·eftS! Ullttt vlJi l1l~i trlilln,g xuag quanh coth~ b6 qua. Khi mOt kh6i khOng khi b6 sung b6~ len cao trong khi quyen' theo phuong thAng dung, no ~ chiu tac dc)ng cua mOt ap suat .1I16i.luc mOt giAm nM, no s6 dan no va nh~t de> cua no ha tha:p. Nguoc lai, khi khoi khOng khf do ha dan dO cao thl no b] nen ep, ap suit tang va keo theo la nhi(!t dg cung tang cao. Nguai ta goi grad ian nhiet dO doan nhi~t kho 18. dO ha hol)e tang nhi~t· dO cua mot kh6i khang khi b6 sung trong qua trinh b6c lAnoao ho~c ha xu6ng th4p trong kh{ quy~n kho. Dinh lu~t thu nhat cua nhiet dOng hocve bao toan nAng hlgng dugc the hitn bAng bh1u thuc:
(2.1)

f)()NG THANG Dl1NG CVA MOT Bt) .

Tit phuong trlnh trang thai cua khl Ij tuang pu = RT, ta lay dao ham cua u va thay vao phuong trlnh (2.1) ta thu duoc: RT dp dQ = (Cv + R) dT ~ (2.2)
P

NHiM

KH6NG KH VA

xU LY

KHI THAI
p=COI1~t

49

Ty' nhiet dla chat khl . rut ra dt1c;1c tit (2.2):

Cp

a ap

suat ban$! hang s6 C p. = (dQ/dT) ~ .

Wc dp = 0 co' theA' (2.3)

= c;

Nhu v~y phuong' trlnh (2.2)

co

+R
the vi~t thanh:
RTdp

dQ = Cp dT --Trong cac c6ng thiic tren:

Q - lucng nhiet, J;

(2.4)

T - nhi~t d¢ tuy~t d6i, K;

p - ap suit,

Pa;

v - the tlch rieng, the tich cua 1 don vi khoi luong chat khl (1di~u ki~n ap suit, nhiet d¢ da cho, rn3/kg; Cy, Cp
-

ty nhi~t cua chat khi C1 dieu kien dAng tich va dang ap, J/kg.K.

R - hang s6 chat khl, Pa.m vkg. K. D6i VC1ikhong khl kho ta co: Cy Pa.rn3/kg. K = 287 J/kg.K.

718 J/kg.K;

Cp

1005 J/kg.K va R .

287

Trong trucng hop kh6i khong khl ducc van chuysn theophucng thl~g dung trong bau khi quyen, hi~u qua cua qua trlnh thay d6i ap suat vl nhi~t d~Ia chi~m uu th~, con qua trlnh truyan nhiet vdi moi tru~ng xung quanh hAag din n· • t va We x, lA thu y~u, • co the be) qua. Disu do co nghla la khdikhong khl khOng dUQcnung ndng' ho4c lam ngue)i tit cac nguon nhiet ben ngoai (rna chi do nc)i t~i cua qua trlnh din n(1), tdc dQ = O. MQi qua trlnh xay ra voi dQ = 0 duoc goi la qua trlnh do,n nhi~t (adiabatic).
Tit do, phucng trlnh (2.4) se tra thanh phuong trlnh doan nhi~t khi cho dQ tri~t tieu: dT T R =Cp dp p

0,286 -

dp
P

(2.5)

Tich phan phuong trlnh (2.5) tit trang thai 1 den trang thai 2, ta thu dUQc:

2
TI

(P2)
PI

PlCp

(P2)
PI

0,286

(2.6)

Bieu thuc tren the hi~n m6i quan h~ giua ap suit va nhiet de)cua chat kh{ trong qua trlnh doan nhiet. No con cho phep ta xac dinh tri s6 the nang nhitt 8 cua khOng k.h{ khO nhu Ii trj so nhi~t dO rna kh6i khOng kh] s~ nh~n dUQc khi no chuy~n dOng m~t each do,n nhi~t tit mire cd ap suat P va nhi~t de? T den muc lip suat ti~u chu'n PTC = 1000
mbar: () = T ( -P
PTC ) PIc
p

=T

1000)
Pmbar

O,2R6

(2.7)

2.2.2.Doi viii khong

khl 'm·

Th~ng s6 v~t Ii quan trong cua khOng kh] ~rn la dung «rn (J). Do 11 lUQng hol nUC1e dnh hlngkilogam chda trong kh6i khOng kh{ «m co phln khO Ia 1 kg [4].
4-0 nhiem khong khi

50

cAe YEU TO KHI TUONG CO LJt::NOUAN

iu

.'_

e 0,622-p-e

, kg/kgKK kho,
va

trong do; p va e _ Ian luot la lip suat chung cua khoi kheng khiam truong) cua hoi nuoc trong khdi khong khl 4m.

lip suat rieng' (sue

Theo djnh nghla tren cua w thl khOng khl am luOn luon co the duoc phan thanh nhftng phln nhu nhau rna trongrndi phan deu co ty l~ hoa trOn: 1kg khong khi khO hoa trQn vai (i) kg hoi nuoc a cung nhiet d(l T va co ap sudt rieng tuong' ung la p - e va e.
Nlnr v~y ta co the lip dung phuong trinh (2.4) cho tung phan khf kho va phan hoinuoc cua khong khl am nhu sau.

riang biet: phan

khong

Doi vCsiphan khong khl kho (1 kg);

_.'.. dQ

=
(w,

RT d(p - e) CpdT (2.9)

Doi VCli ph an hoi nude

kg):

p-e

w.dQ = w [CwpdT

RwTde e ]

(2.10)

Trong cac cong thiic tren:

- ty nhiet ella hoi nude a dieu ki~n Wing ap: Ccup = 1,84 kJ/kg.K; .'. M R(i) - hAng so ch.:t khf cua hoi nude: Rcu = R _' - ; Mw R _ hang so chat khi ella khong khl kho (dit neu a tren);

Cwp

M, M~ _ lA~ htgt la trong luqng ph an tli cua khOng khi ~o va ella h<1i nuoc: M = ,29 va MfJ) ='18 kg/kmo]. .

VI e ·~at· e b

'so

vai

p nen mQt each gAn dung ta co th~ viet:

d(p - e)
p- e

== --

dp
(2.11)

M,t khac, neu lay dao ham phuong trlnh (2.8) va cho d(i) ta st! cd: dp de
p

0 (vl xem co

canst),

== --

(2.12) ,

DI
,

cd ph'uang

b~,pl1tidng;trlllh
,

rrlnh boo toan nang IUc,1ngdQ ella khong khI am ta cQng tung ve cua (2~9)\a(2.10) co k€ d~~ cac ~ng thdc (2.11) va (2.12), ta thu dugc:
' M ~
(1
(1

+ w)dQ = (Cp + wCw )dT P D6i vdi qua trlnh doan nhi~t, ciQ = 0, do do:

tu -

M
tu

(2.13)

T
90", thu~

dT

1 + wMIMw = ( C + wC ) wp p

dp R --;;-

=c: -;p

dp

(2,14)

(2.14), co d~nB t,UOlJ.g tl,t nhu cong thuc (2.5), chi khac lA thanh phan trong dfu ngo4c thay; cho tr] s~ p: 'Nt do ta cd xern s6 dao ngltQc cua thAnh phln trong d(u ng04c 18. ty nhi~t dAng ap ella khong khi am C':p

uc

th«

6 NHIiM KH6NG KH V A Xli L Y KHi THAI

51

C'
P

P1

+ wCwp/Cp + wM/Mw

1 + 1,83w = ----Cp 1 + 1,61w

(2.15)

Thuong (JJ $ (1 -+- 2)10-2 nan C' p == C p va do do cac cong thuc doan nhiet cua kheng . . khi kho co the ap dung dU<;1C cho khong' khf am chua baa hoa hoi nude. 2.2.3. Doi vdi khnng' khl bao hoa hoi nUde Trong qua trlnh dan nd doan nhiet ella khong khl baa hoa ta can xem xet den hi~u qua cua nhi~t «n ngung tI:1.. Khi kh6i khong khi baa hoa b6c len cao thi ap suilt va nhi~t d~ cua nd giam va din den s1,t ngung t1,1hoi nude. Neu goi Ws la dung ~m ella khong khl \lng volt:r,ng th'ai' bA'o hoa cua no ihl qua trlnh ngung t1,1se lam eho Ws giAm di m~t d.i htc;7ng - dws tlnh cho m6i mQt kilogam khong khl kh6 va kern thea do mOt IUQng nhiet tho«t f9. la. - r.dws' trOllg do r - nhiet an ngung t1,1(hoac hda hoi). d nhiet dQ o-c r = 2500 kJlkg.

De don gian hoa van de, ta xern nlng hieu qua ella IUQng nhi~t. noi tr~n chi d6i voi phan khong khi kho, bo qua anh huang ella no d6i voi phan hoi nUC1c. Nhu v~y 'trong ptrucrng trlnh (2.4) IUQng nhi~t dQ = - rows vl htQng n~t deS Ii. Wbi. .. thln kb6i kIlO!)g khi chti khong phai do mot nguon nhiet ben ngoai nita cungcfp.· Do dd qua trinh nay vAn dUQc xern la qua trinh "hau nhu doan nhiet" mac du dQ '#- o.
Va nhu v~y, qua t rlnh "doan nhiet. baa hoa" hoac "giA dean nhiet" dl1Qc bi~u diAn b4ng

phuong trlnh:
dQ

=-

rdw s =edT p r

RTdp p

(2.16)

hay la.:
Dung bao hoa:

dT T

R dp =-Cp P
Ws

- -CpT

dws

(2.17) hainll(1c

am

baa hoa

co th~ viet dua thea cong thdc, (2.8) v(ji », laapsu«t es

())s

= 0,622 -p - es es

, kg/kg

KK kho
(2. \8)

= 0,622trlnh

p Dao

ham

phuong

dws

(2,18) ta co: .des dp

es
--

(.tis ( '-

o dAy khOng
tr6n dAy dUQc. dT

, . (2,19)

th~ xern dw s = 0 nhu C1 trl1i1ng hc;7PkhOng

khl 'mchl1a biO bMd& nhtn

Thay gia tri d{J)s tit (2.19) vao (2.17) va sau khi biA'n ddi ta thu dUQc: R dp =-1 + rw/RT

[ 1 + (r w/Cp~s) (de/dT)

(2.20)

52

cAc

YEU T6 KHI TUQNG

c6

LI~N QUAN ...

trlnh

Thay gia tr] UJs tit cong thuc (2.18) va dua cac tr] so bang so ella r va R vao phuung (2.20), cu6i cung ta thu duoc: dT T
R = -C
p

dp -p

[~~es

1 + 5,418.10

e
1 ~

1 + 5,47.103

P dT

(2.20

Do la phuong trlnh dan no dean nhiet cua khong khi baa hoa. Phuong trlnh nay chi khac vdi phuong trlnh doan nhiet ella khong khi kho baiM s6 p' rna fi' la ham so cua lip suit va nhi~t d~. co tr] s6 nha han don vi. Vi du neu deidT ;::0,5 mbarIK va P' = 0,6. DH~udo m~t 81,t thay doi nhat dinh nao do cuaap de) tuong dCSidT/T cua truong hop khong kh{ khO.
1.3.

P'

p = 1000 mbar,

co nghla la trong qua trlnh doan nhiet dng vdi su(t tucng d6i d,p / p thl s1,t thay doi cua nhi~t khl bao hoa nho han so vai true-ng hQP khong

T= 273 K thl es = 6,1 mbar,

su THAY 861 NHltT

DAN

NO

HO!C NEN

EP OO~N

D() THEO CHltU CAO CVA KH()NG KHi TRONG QUA TlUNH
NHJtT

Truae ti~n ta can xac dlnh 91,t thay d6i ap su~t theo chisucao phuong .trlnh co ban eua cd hQCthuy tlnh: dp = - pg
dz

bAng each xem xet

(.2.22)

Dang thuc nay co nghla la khi len cao them 1 doande thl ap suat se giam di 111Qt dai h1C;JJig dp dung bang trcng IUQng cua kh6i khl (hoac chat long, chat ran) eo day la 1 dan vi di~n tich Om2) va chieu cao la dz: dp = pg.l.dz, trong do p - kh6i htqng dan vi eua khi va g - gia Mc trong truong. D6i voi chit khl, kh6i hrong dan vi p co th~ rut ra dUQc tu phuong trlnh trang thai pu = RT: .
1 p=-=p

RT

(2.23)

KIt hop cac dAng thdc (2.5), (2.22) va (2.23) ta thu duoc: dT g 9,81 r =- =- == 9,76.10-3 Kim :: 1 K/lOOm dz . Cp 1005

(2.24)

r- gradian nhiet d~ hay dQ giam nhiet dQ cua khoi khOng khf kho khi hOc len cao trong dir,u ki~n doan nhi~t (Dry-Adiabatic Lapse Rate). r cling gln dung cho truang hQP kh6q kbf dm chuablo hba hoi nuac nhu cac phuong trlnh (2.14) vA (2.15) di the hien. Khi mc)t kh6i khOng khl bao hoa boc I~n cao ta can lip dung phuong trinh do,n nhi~t
baa

hba(2.2;:~d~P
. dz

:~Itcp:, ;:~:22})
Cp < I,

va

(2.23),. .

~t quA thu

dltll;21::)

<

r'

o NHtM
o

KHONG

KH V A

xu l Y

KH THAI

53

trong do: I" et1ng la ham so cua ap suit va nhi.t de) gi6ng nhu

p'.

bang 2.1 sau day 13 trj so I" ung voi lip suft p = 1000 va 600 mbar vA nhi.tdQ tit -30 den + 30°C.
Bang 2.1. Trj so I" .fog vO-l lip suat va ohi~t clQ khac nha u , K/IOOm
'.

'. Nhi~t lIn, IlC

"

-c,

-.10

-20

-10

10

20

30

AP

Suill, mbar

1000 500

0,9
0,9

0,9

0,7 0,6

0,6 0:;

0,5

0,4 0,3

0,4 O,.l

O,R

0,4

204.

su THAY eVA KHi

Canphan
Sl,t

f)()1 NHIt;:T IX) THEO CHIEU CAO (GRADIAN NHI¢T

QuYEN

eo

vA DO 6N

DlNH

biet ra hai hi~n tucng' thay ddi nhi~t d~ ella khOng kh{ thea chi~u cao.

thay ddi nhiet de) khong khi theo chilu cao (gradiannhi~td~ bote Lapse Rate) rna ~ vita xem xet d muc 2.3 tren day la ap dung cho truang hQP mOt kh6i khOng khf duili tac dung ella m¢t ngoai luc nhu girl, chim bay ho~mQt x'o t~n nAo deSlam eho no dQt nhien. boc len cao ho~c ha xu6ng thap thea phuong thAng ddng. Luc dO, qua- trtah dan nlJ ha~ nen epda~n nhi~t sa xay ra va lam cho nhi~t dO cua neSgiam hOf.ctA1l, thea quy lu~t doan nhiet. TUy thuoc thea trang thai khOng khf Ii kbO (kf ea 'm) hO$e~bAoJlba hoi nUlle rna ta co gradian nhi~t dl) dean nhi~t kh6 I' hoac doan nhi~t bAD hoa I" X8C cfiBh .theo cac bi~u thuc (2.24) hoac (2.25). MOt hi~n tuong khac ella sl,t thay ddi nhiet dl) la sl,t ph an b6 nhi~t dO thea chi~U:cao cua khOng khl trong lOp khl quy~n sat mat dat.
Sl,t phanbe nhiet d¢ thea chieu cao nay tuan theo quy Iu~t rut ra duge tit cac bifu thuc (2.22) va (2.23): dp g (2.26) -=---dz

RT

Trang lop khl quy~n sat mat dB:t sl$ thay ddi nhi~t d~ theo chiau cao~ubng thea quy lu~t ham so b~c nhat, tue Ill:
T2 = Tl

di~n ra

hay la: trong do:

.,

dT TI' T
2-

=-

j:3 (z2 - zl); j:3dz ,

ZI

(2.27)

nhiet dQ Cl dl) cao

va z2;

Ii - gradian nhi~t de), KIm. Rut tri so dz tu d~ng thuc (2.27) thay VaG (2.26) va sau khi tlch phAn ta thu dugc:
~
Pz

I lTI 1g/l43 '

(2.28)

T2

54

cAe

y~U T6

KHI TUONG

co

Ui:N aUAN ...

Khi nhiet d¢ d¢t nhien tang theo chi~u cao ta co {:J < 0 va hie do ta co nghich nht~t. TrOng hie r = eotl6tva r' thay ddi trong thl tr] so f:J eo the thay doi trong pham vi rat va trj so duong Ion hen 1 K/lOOm. Vi du khi thl lop khOng khl day m¢t viii met sat mat dat doi (p = eonst). Luc do tit phuong trlnh tr~ng vii thay vao (2.22) ta co: dT 9,81 g = 0,034 f:J = - -=-=-dz R 287 pham vi tli 0,3 + 0,9 K/lOOm (bAng2-l) rong baa gOUl ca. tr] so Am (nghich nhiet) mat dat bi dot nong boi buc xa M~tTrbi co the co kh6i luong dan vi p khong thay thai p =pRT ta lay dao ham dp = pRdT

Kim

tile

3,4 K/lOOm

(2.29)

Neu fi vuot qua giai han tren, tue III neu khoi lucng den vi p tang theo chieu cao thl st! phan tang ella khl quyense chuyen dong lat nguoc tro lai rna khong can met de?ng It!c xao tre?n nao tli ben ngoai. Nguoi ta goi hien tt1yng do Iii d6i luu tt! de?ng (autocon:vection). . Nhu v~y, tuy thea su phan be nhiet de?thuc te ella khong khl thea chi~u cao rna {:J eo the co nhung c;i8 tri khac nhau va dan den de?on dinh ella khi quyen khac nhau nhu sau.

2.4.1. Khl '1uygn'kh6ng'iSn dinh khi I:J >' r

Nlu s\f phan b6 nhi~t dQ theo chieu cao eo f:J > r tuc la. dQ giam nhiet dQ theo chieu cao m.nh hen so vai de?giam nhi~t dQ theo qua trinh doan nhiet - nguol ta gQi dd 18.phAn b6nhi+t. ~··"sieu doan nhi~t" - thl khi me?t kh6i. khOng khl bi m~t It!e tac dQng .daly len cao, nhitt d~ cua no giam theo qua trlnh doan nhi~t r < (3 nen nh~t de) cua no tn)n~n ~n hon nhi.t d~ xungquanh va do do 110 nh~ hen khong khi xung quanh. Nhu v~y 1Ut6i khOng khl se tiep t uc bi day len eao. Nguoc lai neu luc tac dQng ban dlu day kh6i k.b6ng kh{ xu6ng dttai thl I\hi~t de?cua no se nho hen tile n~ng hen so vai khOng khl xungquanh va nhu v$Y' no se tiE!p tuc chuy~n de?ng xu6:"'g' dttai. '10m lai, trong 4i~u ki~n si~'U doan nhitt (fJ > f) moichuysn dQng thAng dang et\a me)t be) phan khOng khf luOn luen co kem Uieo gfat6c" (hlnh 2.2).
C/rEn;' Uclr nhicf Iii '

givQ /cll;l!I(ftin~

va mat'

/til,.'

j(~i"
,.di

AQ

1r"~;'9.~"( !V "".q.11j_ co Itlnll I,,; iJcrn "ttl;

IIdi giQ' t4c
VI

frlld"9 . ;'111"",,11, .

)(1I11~

1 1
c

Hlnk 2.2. Kh] quylan khOlig tn dillh ho~e sh~u dOl,.. nhi~t:
AB:

lhllyng

dO~1Ilnhi~l kM

r ==

KIlOOm; CD:

dU'ang sieu

doan

nhi~t

ella

khCmg khl xung

quanh.

6 NHIiM

KHCNG KHi V A

xu LY

KHi THAI

56

Dteu kien phan b6 nhiet de) neu tren (sil~u doan nhi~t); III di~ulri~tl khf' q'U~ft khOng on dinh. Trong dieu kien nay cac chat 6 nhiem khuech tan ra moi truong xung quanh ducc thuan lei va nhanh chong. 2.4.2. Khi quyen trung tinhkhi
f:3 ::;:

Trttbng hop phan be nhi~t de) theo chieu cao trung vci dubng dean nhiet (ft co dieu ki~n khl quydn trung tlnh (hinh 2.3).

I')

ta

8,0

-,
"" ~ ------·-------4f---~---'--.l-.-;·~IV!

~'c.J,rji;g

mdi

'.; ? o~--::__-------_---_,_-----'---~, IIIt";(JQ~ lINing ~ .

'\.~.;, 1
bqn.

._

~___:--------_+

,~o'
..,::

dli;'

__ --.---

••

VI'

irf conbtin$l11fJi

N;'iif

ao'

Bin" 2.3. Khi qtly~ trung Hnb: A B - tlU'(Yng doan Ilhi~t kho; CD - dU'('mg philn h6 nhiel dO thirc te trung v&i duong dll\V1 nhiet.

Trong dieu ki~n nay neu mot kh6i khong khi a vi tri bitn,'dlu bat ky hi d'y I~n cao hoac xudng thap, nhiet dQ cua no sa nhanh chong thay ddt'theo qua trlnh doan nhiet va luon luon can bang vdi nhiet dQ moi trucng xung quanb, khdi luong don vi cua no khOng n~ng cung khong nhe hen so vdi khong' khl xung quanh va do do no se chiem vi tri can bAng mai ma khong ti€p tuc chuyen dong thea luc diy ban dau, Ta gel dieu ki~n nay la dieu ki~n trung tfnh. Trang dieu kien trung tlnh SI,1 khuech tan cac chat 6 nhi~m khOng thu~n IQi bang dieu kien kh6ng on dinh.

o
8

Chi',," tft;Jt ,,/tiff4q Iiik;'$/ /cItlit, kI,,' 'VQ ",Ii IrJd"1 Illln!! qlltlll/'

kltt1i'

Ir6- tCJ I vi

kj,'$ng

kit;' (.;"~lIlrd';lI!!
Lr! 'llan

r!QV

NI"ef d$

Hinl' 2.4. Kid qny~' &a djnh ho'~ l~dmS1 tfb,n!irhlth A B - dufrng doan nhi~t kho; CD - phan 00 nh~t d¢ "dU'61 ~n nh.r eua kh6ng khi.

56

cAc

y~U

TO KHr TtJONG CO LIEN aUAN ...

, 2.4.3. Khi q uyen dn djnh khi 0 < P < F

Khi d¢ giAm nhiet dq theo chieu cao duong nhung nho han so vci gradian cua qua trinh doan nhiet kho, ta co khi quy~n 6n dinh (hlnh 2.4). . nhlet dQ

Trong trirong hop nay neu mot kh6i khong khl bi d{y Ian cao (hoac xu6ng thap) thl nhiet de} cua no theo qua trinh doan nhiet se nho han (hoac Ian han) so vai nhiet de} xung quanh tllc kh6i luong' cua no nang' han (hoac nhe han) so vdi khOng khf xung quanh, SI! chsnh l~ch nhiet d9 do cung tuc Iii chenh l~ch kh6i luong dan vi - se co xu huang keo kh6i khOng khi tro lai vi tri han dau. Nhu v~y trong dteu kien khi quy~n 6n dinh IUCln luon cd hi~n tucng kim ham sl,t chuyen dong thang dung cua khong khi va do do qua trlnhkhuech tan cac chat 6 nhiem cting bi han che.

2.4.4. KIll quyen on dinh khi fj < 0 < I'

Trub,llg hgp {J < 0 ta co nghich nhiet va tuorig quan giua duong doan nhiet kho viii duang nghieh nhiet dUQCthe hi~n a hlnh 2.5.

-,
~
C;)

~\

(\
.~ ~\.

,.~ .

fro>

Kif;; klronglrlt/

ttlc

hu· vI" fr/ bal1

/r·eo ;,., 't7 n It

Co .xv It''dl1~
hq'"

tlav

11'0';

I)

~ ~
(0.

"c.~
Nlri?t

~~

,\0'
C

di

Hinl, 2.5. Khi '1l1y!!n rat 011djnh kill co nghjch nhj~t: AD: (1Lremg dOijl1 nhiel kho; CD: phan bO nhtet dQ khOng khf thea dLlo-ng nghjch nhiel.

Truong hop nay hoan to an gi6ng nhu truong hQP "duai doan nhi~t" vira xem xet tren dAy nhung de>dn dinh eua khl quy«n con eao han so vai truang hQp tren do chsnh l~ch nhi~t dQ ella kh6i khOng, khlkhi dich 'chuy~n len cao hoac xu6ng thap so voi nhi~t d9 xung quanh co gia tr] Ian han nhieu so vdi truong hop truae va vl thl! luc keo tro lai vi tri ban dlu manh han, khfquy«n it co khA nang hi xao trQn han.
'10m Iai, ta co th~ tong kl!t cac dieu ki~n on dinh cua kh1. quyen bang bieu thuc duai

dAy: {:J > F: khi quy~n khOng dn dinh {:J = I': kJif quy~n trung tinh f' thay cho r khi khong khl baa hoa

(2.30)

< I': khl quyen dn dinh tu vita den manh (k~ cA khi {:J > 0 hoac fj < 0)

Nt4M KHDNG KH VA

xu

KHi THAI

57

1.S. NHUNG DIEU KltN THOI Tl':T ANH HUONG DEN

2.5.1. Bien trinh ngay cua s\,t phan «'Sn dinh?

o dau

bo

DO ON

DINH eVA KHi

QUYtN

nhi~t de) theo chieu eao

va Iuc nao ta co the bat gap duoc khi quye n on dinh, trung tinh hoackhong

lai cau hoi nay ta din khao sat va phan tlch cac hien tUQng thien nhian dang di~n ra quanh ta ~ang ngay. Do la ngay, dem, ~t Trai d6t nong mat dat, may, girl, mua
V.v ...

De tra

Ndi chung, ca ba mire 6n dinh cua khi quyen neu tren ta eo the bat g.P trElD eilng m¢t dia diem van thai gian khac nhau trong ngay khi thoi tiet mila xuan t:langrao, khOng mAy, khong mua va gid nhe, Thong thucng, trong dieu kien thai tiet neu tren, d<) giam nhiet d¢ thea chisu cao di~n ra thea dtibng gan nhu doan nh i~t van mra eud'i cua ngay sau budi trua, khi M.t Trbi da cap dtt nang luong' de lam am lop khong khl sat mat dat rna lap khOng kh] nay da bi nguei lanh cung vdi mat dat t.ir dern hom t.ruoc. Cling dieu kien thai tiet neu tren nhung neu cuong d¢ bile xa len (mila he) m~t dA:t co the hi dot nang du dQi hen va den lU:Qt cua mlnh mat da:t lai nung ndng IfJp khong khl ticlp giap m~t dat, rai lop khong khl tiep giap mat dat laiddt nang U1p khOng khf ti«p theo ~n tran, cu the tiep t\1C va cudi cung ta co khl quyen sieu doan nhi~t tdc la klittng 6n dinh, Sau M$t Troi Ian, van ban d~m do kheng co buc xa M~t Trai va .mat dA:t la den "11 htang" phat xa tia hong ngoai rat manh va hieu qua van khOng trungnsn rid cftt(;ie lam nguoi mot each nhanh chong lam cho cac lap khllng khl tiap giap vfJi m.td«t cung tuan tl,t duoc nguoi theo, We la hlnh thanh dong nhiet tuong doi «'Sndinh di tit khOng khl van mat dat bang cac phucng thiic trao d6i nhiet: dAn nhiet, dor hru nhe va bile XI(l. Kat
~OO()

v~t

"t~ .....

KIt/ fltI!I;;' iiilJ

,J,lJa~.p =

0,65 X/fOOm

-Q

'b.

"'"
(~

~
I;)

~
~
'I).

JOOm

1$ -:-JO·C

J(J~ NIr;fl di

ss

·C

Hinlr VS. I-h:in

ho nhi~t

dQ thea chien cao vim cac thirl glan kh:lc nhau trong ngAy kbl that tilt n5ng rtio, khon~ m:iy va gin nhe,

58

cAc

YEU

TO

KHi TUONG CO Llt:N QUAN ...

qua laden rang sang ngay hemsau ta quaaeat thl1:y a sat mat d4t nhi~t d(> tang dan theo chieu cao vOiqQ cao co the dat tai 300 mIhlnh 2.6).
D6 la lop khl quye'n nghich nhiet va nguoi ta gui dang nghrch nhiet

nay la nghich
nong

nhi~t bucxa. tit tu de hinh thanh lap khcng khi. gan nhu doan nhiet a sat mat dat. Khong khl trong lap doan nhi~t nay khong the tham ~h~p van lap nghich nhiet con lai Mn tren no ttl dem hom trtrdc do tlnh on dinh cao. Nhung CJranh.gici tiep giap vftn co su hoa tron giira khong khl trong lop dean nhiet mdi hlnh thanh vai k.h6ng khl cua ldpnghich nhiet, c()ng vao do la buc xa M~t Trai moi luc mQt manh hen, lam cho lap khnng khf !lm doan nhi~t eu tang dan va cuci cung la loai bo hoan toan lop nghich nhiet van khoang hie xe trua. Den gifta budi chieu ta I~i co buc tranh doan nhiet trai rong den de?cao khoang 2000 m, trong hie do a sat m~t dilt den de')cao khoang vai tram met co the co lap sieu doan nhiet - lop kh(}ng khi khOng on dinh,
khl rnong duce nung Khi M~t Troi len cao, mat dat va tung lop khong

2.5.2. Nghjch nhiet Nghich nhi~t dong vai trorat quan trong trong khi h~u hoc () nhi~m khOng khL Khi co nghich nhi~t khong khf trCJ nsn rat 6n dinh va can triJ· moi chuydn de')ng thAng ddng cua tungbQ ph*n khi do I1Je noi gay ra. DQ on dinh do nghich nhi~t tao ra con Ilm h,n che S1;l trao doi nang luong gio cua lop khong khi sat mat dilt voi gio CJcac lap kh! quyfn tren cao va do do lam can tro qua trinh khuech tan cac chat {) nhiem theo ca phuong . dung IAn phuong ngang. Nghlch nhi~t duoc hlnhthanh do nhieu nguyen nhan khac nhau: 1- Lam lanh lop khOng khf tu Mri dufJi. 2- Lam nong' lap khong khf ttr phla trsn. 3- Chuyen dong cua dong khong khi lanh ben dudi lap khong khi am. 4- Chuyen dQng cua dong khong' khl am ben tren lap khong khl lanh. Trong bon nguyen nhan neu tren thl nghich nhiet do nguyen nhan thu nhat gay ra chlnh la dang nghich nhiet buc xa rna tren day ta d4 xem xet. Dang nghich nhiet nay tht1ang xuat hien quanh nam vao mra dem den sang sam, nhung v~ mila dong eo the keo dal ca ban ngay khi nang luong buc xa M~t Trai khOng du sue pha va lop nghich nhiet. O,e bi~t a nhftng vilng khf h$u Ianh khi m~t dat co lap tuyet bao phu, nghich nhi~t co the keo dai 5 .... 7ngly bCli vi lop tuyet phan xa rat tot tia nang M.t Trai dong thcl la v$t phat xa manh tia hong ngoai (16; 57]: Nguyen nhan thu hai thuan~ Xl,lat hi~n 0 nhirng vung ap sua:t cao khi cd lap may ehe phu bau trai va hap thl,l nang lU9ng buc xa tU M~t Trdi chieu xudng. Trong vung nay co dong chay cham cua khongkhi huang xu6ng duai va gid nhe, Khoi khong khI n~ng chlrn xu6ng duai sa lam tang' nhi~t de')cua ban than theo qua trlnh doan nhiet (f) va tht1ang trCl thanh lap khong khl lim hen so vai lop khOng khl 0 phia dudi. Ket qua ta co lop "nghich nhi~t lang chlrn" hoac lop "nghjch lihi~t tren eao" (Subsidence inversion hoac inversion aloft). Lap nghich nhiet nay thucng cd a de')cao tu 400 .... 500 m den 4000 5000 m trOn' m.t dat.

c•.•

NHIiM

KHONG K~

VA

xu L Y

KHI THAI

59

Nguyen nhan thu ba la truong hop-dong kh6ng khl lanh tit cac vilng dat cao van ban dem trim xu6ng cac thung lung tao thanh lapkhong khi lanh nam ben dudi lap khOng kh{ 4m va dan den hien tuqng nghich ahi~t a day thung lung. Trucsng hcp nay n~u co ngttng tu xay ra thl Mp sttdng gia se hlnh thanh v~ lam cho anh nAng Mat Trai vao ban tig~y khOng the xuyen qua dune, luc do nghich nhi~t co the keo dai nhieu ngay va chi khi nao co gi6 m anh hoac baa no mdi bi quet sach khOi thung lung. Cu6i ding, nguyen nhan thu ttl thuong xay ra khi co dong khong khi tit phla khuat gio cua sucn nui th6i Nhiif ito xu6ng chan nui, Dong khong khl nay se duoc am len thea qua trlnh nen ep Hilli. 2.7. LOopnghjch n~l~t sat m~t cJ8"tva doan nhiet va no len van ben tren Mp 16p nghich nh'~t tr~n cao. khong' khi lanh d sat mat da:tdttai chan mii gay ra hien tucng nghich nhiet vdi cucng d¢ manh va co the keo dai. Tren cung mot dia diem van cung mOt thai gian cd the co hai lap nghich nhi~t cung song song ton tai: mOt.lap c'J sat m.t dat den dO cao 100 + 200 m va mOt lap d dl) cao tit 900 den 1100 m (hlnh 2.7) [62]. TOm lai, nghich nhiet co the hlnh thanh va ducc tang cttCfngtrong nhllng di~u ki~n sau dAy: - Tho! t.iel trong nam: ve mua dong nghich nhiet tht1Cfngkeo dai do M~t Troi kheng' du sue lam am mat dat de pha va lap nghich nhiet. - KhA nang hap thu va nha nhiet cu~ m~t dat: mat dat tro trul khong eo cAy hap thu va nha nhiet nhanh hen so vdi mat dat co lap thuc v~t che phu do do no t'1-0di~u ki~n thuan IQi cho viec hlnh thanh nghich nhi~t. Cung tuong t\j nhu v~y khi m~t dat co lap tuyet bao phu. . - Strong 'mil, may - nhat 130may thap va che kin bau trci lam cho buc x'1-M~t Trcsi khong du sUe him amm~t dat. - Su di chuyan cac kh6i khong khl am hoac lanh tit st1Cfnmii xu6ng dang bang ho~c tit cac trien dat cao xu6ng thung lung. Tat ca cac dang nghich nhi~t du 0 sat m~t dat ho~e a tren eao deu can tra su xao trl)n cua khl quyan va do do din den su tlch tu cac ch~t 0 nhi~m, lam cho nbng dO ch«t o nhi~m co the tang rat eao, gay tac hai nghiem trong den mOi tr\1<Jng sinh thai cua khu
vue.

2.5.3. Kha nAng xu~t hi~n cac c«p 6n dinh

theo thiJi gian

De co khai niem ve thai gian trong ngay, trong nam xuat hi~n cac cap dn dinh k4c

60 nhau cua khi q uyen ph~ thuqc vaa su phan ba nhiet de? thea chieu cao, tren hlnh 2.8 gioi thieu su phan ba cac cap on dinh thea thai gian ella vu ng Dong
Narn nuoc l\{y [16; 52]. Tit bieu do hlnh 2.8

cAc

y~U

TO

KHi

TUONG CO
f I

LIeN QUAN ...

!I
"-

.. r-I

0 ..- ~

-4
2

10
I

14

I.

ta thay, trong dieu kien f8 khi hau binh thuong: It may, khong mua, gin - Z2 nh~ d¢ khong dinh tit vita den manh I !l III LY Y !lI ill lff[ lX X Xl lJJ thuCJng xuat hien van Thting mila he va mila thu trong khoang thai gian Hinli 2.S. Phfiu bo ciic cap hn ctjnh cun khl 4uy~n thee thai glan tit 9h den 14 + 15 h trong ngay va trong nlim: hang ngay, Trang thai L sieu doan nhi~t - khi quy~n !chong on djnh manh; gian n~u trsn khl 2. dam nhi~t hoac xap xi doan nhi~t: !chf quy~n trung tinh; quydn co phan b6 nhlet 3. dU'O-idoan nhi.4t ho~c nghlch nhl~t: khi quyen On dinh vira den manh. d¢ sieu doan nhiet, d¢ rai Ian va kh uech tart nhanh chong chat 0 nhi!m. KhI quy~n trung tfnh hoac khOng dn dinh nhechu y~u xuat hi~n vao ban ngay cac thang mua dOng hoac vao sang sam va ¥~ chisu cac thang mua he, mua thu. Con khf quyen on dinh til dudi doan nhiet cho cM"nnghich nhi~t chu y€u xuat hi~n van ban dl%mk~ ca mua he lin mua dong, nhung v~ mila dOng nghich nhi~t keo dA.i hon mila he, tham chf trong nhirng dieu kien dac biet no co the keo d8i eli ban dem va ban ngay hang tuan Ie.

on

2.5.4. Dc}cao hoa trc}n Khi m~t dat bi dot nang khOng emu thl be) ph~n khOng khl tiep giap voi eh6 mat dat bi dot nang manh nhl1t se eo nhi~t de) cao va bay Mn ri6i tiep nhau thanh cQt kheng khl nang, khOng khf mat xung quanh a tren cao se chlm xu6ng dudi de ,thay the. KIt qui ta eo Sl,i hoa tren khOng khl theo phuong thing dang tren mot pharn vi re)ng va do do keo thea ca s~hoa ~n thea phuong ngang (liInh 2.9).

eft /chong klt/ nQn9

b(lc nlranlt K;,i"S kif/mat chi," J(uO;'9
(elf

ca o

,I,,
Yi if/
S'u3f thQ'P

,
co tip

Hink 2.9. C(it khOng khf nong hoc len cao.

NHI~M KHONG

KH

VA

xu LY

KH( THAI

61

Khi bee len cao, nhiet d¢ khong khi se giarn theo qua trlnh doan nhiet lam cho chenh lech nhiet de) gii".ta khrii khong khi dangboc len cao vdi khong' khi xung quanh moi hie mot glam dan cho den hie nhi~t d¢ can bang thl khoi khong khl dung lai, khong tiep tuc bay len cao duoc nira, D9 cao rna tai do co 81,t can bang nhiet d¢ ducc goi la d¢ cao hoa trC)n. D¢ cao hoa tron duoc xac dinh Mng each tim diem giao nhau cua dttbng doan nhiet di qua diem co nhiet d¢ cao tren ~~t da:t vdi dttbng phanbo nhi~t dO theo chiau cao thuc teo Vi du diem A tren hlnh 2.6 cho ta d¢. cao hoa tren cua khi quyen. Chat 0 nhi~m phat thai mat dat. se duoc hoa tron mot each deu dan den d¢ cao hoa tre}n va dirng lai " do khong the bay len cao hen. Nhu vay d¢ cao hoa tron xac dinh gidi han tren cua qua trlnh khuech tan cac chat 0 nhi~'m trong khf q\ly~n.

tu

D9 cao hoa tr?n co trj 90 th~p vaobuc1i ngay cho den xe trua la dat tri so ldnnhilt. mila dong. De cokhai niern ve do cao hoa tron, ella vung Bac My [57]. Bang 2.2. DQ cao hOa
(j

sang va tang dan len the() thbi gian trong Ve mila he de} cao hoa tre}n Ian hen so voi

hang 2.2 dua ra cac so li~u ve de) cao hoa tren

trc}B

't~tHnh cUa vilOg B~c My

DO cao hoa tron, m trung blnb
450 2100 470 970

Thot gian

thay dOi trong khoang

BuOi sclng mu.l he !JuDI chleu mila 'he Buoi sang mea dong BiJoi chieu mua dang 200 +. UOO 600 + 4000 200 + 900 600 + 1400

Khi di may bay qua cac khu cClng n&Ili4P- ~thanh rnl)t ldp may day d~c trAi r¢ng ban dUdi m"y bay. M~t dong nhat nhung co dlnh cao khA d~u nhau. Do chlnh ldp may Wong ung vai de} cao ngung tu, tuc la de} cao bdc len cao bat dAu ngung tu va tao thanh may. Ben hoa tren kheng' khf dt trpng xanh. 2.6. HiNH DANG LUONG KHutCH TAN CHAT

ph6 IOn ta thubng quan sat thA:y tr~n ella l(Jp may tuy 10 nhO khong IA dQ cao hea tr¢n. M~t ducsi cua rna d do ht1i nUl1c trong khOng khl tren ldp may, tuc b~n tren dl) eao

o NHI£M

(LUONG KHOI)

De} r6i cua khl quyen duoc phan bi~t thanh hai dang khac nhau: de} rai d6i luu do nhiet gay ra va de} roi co hoc. De} roi co hQC xay ra tit chuyen d¢ng cua khOng khl tren mat dilt va no phu thuec vao nhftng yeu to kheng thuoc ve nhiet nhu nha cira, v~t can doi vdi chuyan dong cua khong khl. DI) rai co hQC cang tang khi van toc gid tang va mat da:t cd nhieu ch6 go ghe loi lorn. R6i dd'i luu do nhi~t va r6i co hQC thuirng tac dQng mOt each nhau den qua trlnh khuech tan chA:t 0 nhi~m. R6i d6i luu dUQc hlnh thanh khOng khl xung quanh. phan Ian Ia do chenh 81,1ph an b6 nhiet

~ng

thbi v{Ji

ty l~

khac

I~ch nhi~t dQ gifta lu~ng khoi va co lien quan

de? thea chiau cao cua khl quyen

62

cAc

y~U

TO

KHI TlJ<;)NG

c6

LI~N QUAN ._

JOO

100
c)

--_...~-----.....,,_ ~.....----~------

"::'"'---

300

100 \ \ e)
\ \

____

dwng doen nh';t;

--duang phiin 00 nhit:t dO thea ebieu coo; a) luang kh6i 0011 IUVIl (looping) - khi quy~n !toong On dinh manh; b) luoog ~ hinhcOn (coolng) - g~ v61dieu ~ tna1g tinh; c) luang khOi hinh quat (fanning) - kYp nghjch nhl~t be n~t til' n'l@l da"t ~n d() em tfen oog kOOi; d) luang ktD khuech tan 11~ Cr bien tren (lofting) - kJp nghich nhk;t tLr n~t <.tat den dO cao ong kIxli; e) kh6i khuech tan maoh & bien du'Oi - 'xong !thoi" (fumigating) - lap nghleh nhJet ben teen ong kh6i; f) I~ kh6I bt ~ ehe ea & bien tren Ian bien dLr6'i nhu 'hlile bay" (trapping) - nghjch nhk;t ben dU'61 va ben tren ong kh6i.

luana

NHI~M KHONG

KH

VA

xu L Y

KHl

THAI

63 cua hien tuong' roi d6i

eh~t che denchenh htu.

lech nhiet

d(; noi tren va la yeu to quan trong

Nhu tren day dii phan tich, tuy thuoc van s\i phAn b6 ba cap on dinh cua khi quye n: khOng on dinh, trung tinh tinh lam lQ ra qua trlnh rai co hQC khdi dau, trong khi do tang r6i d6i hru, con khi quyen dn dinh thl lam t.ri~t tieu cac hlnh 2.2 den 2.5.

nhi~t d¢ thea chieu cao taco va on djnh. Khi quyen trung khi quyen khong' 6n dinh lam rai co hQC nhu ·dA the hi~n

Hinh dang va "stt ph an b6 nong dQ cua luong khoi phu thuoc van cac dac tinh cua roi. Tren hlnh 2.10 giC1jthieu sau dang khac nhau cua loong khdi ph'! thuoc van cac dieu kien khi quyan: a) Khi khi quycn khcng 6n dinh tuc la khi phan bo nhiet d¢ sieu doan nhiet, luong khci se cd dang uon luon bdi vi cac phan dQng xao trQn ngliu nhien thea huong len cao no se tiep tuc bay huang xu6ng thap no se tiep tuc bay xuong thap. Do la dang luang thea chieu cao co dang tli kh6i khi bi mQt tac len cao va nguoc lai khoi dien hlnh thucng

co vao ban ngay khi M~t Troi dot nong mat dat vdi cucng d¢ buc xa len va gay ra cac dieu kien khong on dinh nhiet (hlnh 2.10a). Buc tranh tuong t1,t cung co the xay doi nui a phla dau gio gay ra. b) Luong khoi dang hlnh tinh hoac gan trung tinh khi mat dat vito ban ngay va buc dern deu bi giaru. Gee rna cua c) Luong khdi hinh quat

fa khi co rai co hQC tren rnQt quy rna reng do

con thuong hinh thanh trong disu ki~n khi quyen trung troi co may chephu lam cho birc xa M~t Trai huong van xa hong ngoai tit mat dat ht(dng VaG khong trung vao ban luang khoi hlnh can van khoang 200 (hlnh 2.10b). thuong xay ra trong dieu kien khl quyen 6n dinh vai phAn

bo nhiet de} theo chl~ucao theo dang nghich nhiet kat hop vdi gio nhe. Trong dieu ki~n nay tinh chat rai co hQC b] tri~t t~u theo chisu dung va no chi phat trien dUQc thea ehi~u ngang lam cho lubng khoi co dangmong va xoe re)ng tren mat bang nhu hlnh cai qu~t (hlnh 2.10e). Vaoban dem khi m~t dat duoc him nguQi do buc xa hong ngoai ra ngoa! ta thttbng bat gl)p lu~ng kh.oi hlnh quat. d) Khi khfquy'n cd 8\1 phan tAng, a phiadudi sat m~t dat trong pham vi de) cao 6 .. g khdi co nghich nhi~t con a phla tran vAn co phan b6 nhi~t de) blnh thttang (doan IildOt, sieu doan nhiet ho~c dUCfidoan nhi~t) thl chat 0 nhi~m se tlch t\1 agln map trAn eua Ilfp nghich nhiet va tao tbanh mat duci kha bang ,phAngcua luang khdi, chllt Onhi6m khukh tan duoc thuan 19i hen mat tran (hinh 2.10d). Trong dieu ki~n nay rat co lqi va m4t mOi truong vl nang de) chat a nhiern tren mat dat dttgc han che roue thap. Luong khoi khuech tan manh a bien tren thuong xuat hien vao budi chieu toi khi M~t Trai l~n va

trai trong, a ben tren khoi

khOng may.
t.t,(

e) Cling tucng

nhu truong

hop d nhung ta co buc tranh

S\i phan tang ng\1c,1clai: l<ip nghichnhi~t gan nhu doi xung vCJi hlnh dang lu~ng a mat dudi - ·xOng khoi".ml).t dllt (hlnh

lop sieu doan nhiet>

trttang

hQP d: luang khoi khusch tan manh

2.10e). khong

DAy IAtruC1ng hop bat IQi vi nong de}chat 0 nhi~m tren mat dat s~ tAng cao. "XOng khdi" mlJ.t dat thuong xay ra vao budi sang khi M~t Trai ham nong mat dat va cac Urp
khf mong' tuln tl,t tit dttai len tren nhung tit dem hom truce. chua

du de

loai

be hoan

toan ldp nghich

nhi~t da hlnh thanh

64
f)

cAc

y~U T6 KHI TUONG

CO

LIEN aUAN ._

Khi ca d ben tren va ben duoi 6ng khdi deu eo lap nghich nhiet luang khoi s@ bi gidi han a giua hai 16p nghich nhiet va chat 0 nhiern rat kho khuech tar len tren lin xudng dudi - co the xern nhu "cai bay khoi" (trapping).
2.7. CHUY~N D<)NG NGAl'lG

eVA

KHI QUY~N

Chuye n uQllg ngang cua khi quyen (thanh phan ngang cua gio) du\)c hlnh thanh chu yeu Iii do be mat Trai Oat duoc dot nong khong deu, congvao do la anh IHtC1ngcua Trai Dat quay va anh huang ella h,IC dia, dai duong, 2.7.1. Cac vong tuan hoan nhi~t

LUQng nhiet do M~t Trel chieu xu6ng Trai Oat a vung xich dao Ian hen gapnhi~u Ian so vai hai cue, do do kheng khl a vung xlch dao quanh nam nong btrc can a hal cue luon luon bang gia. Theo quy luat, h~ <'1 dau nang hen thl khong khl nang <'1 noi dose h6c len .cao va chuyan d¢ng ve phla co khong khl lanh, can khong khl <'1 vung lanh se chiy v~ vung ndng de thay the ch6, tao thanh mot vong chuysn dc)ng tuan hoan ma ngulJi ta goi la tu~n hoan nhi~t (thermal circulation) gi6ng nhu chuydn d"ng cua khong khl trong mot gian phong co d~t Ib st1ai ve mua dong. Theo each suy luan neu tren ta co the cho dol mot co cau chuydn dQng cuakhong khi d tren cao tit xlch dao thai dericac cue, nguoc lai tit cac cue se co dong khong khf chay dttdi thap va lai xfch dao. Thy nhien, do be day lap khi quyen qua nho so vai khoang each tit xich dao den cac cue nen vong tuhn hoan nol tren khOng lin dinh va mat co hQC va no bi ngatra thanh nhfsu vong tuan hoan con. ThOng thuong tren moi ban cau co ba yang tulln hoan nhu thehi~n a hlnh 2.11. Tit hlnh ve ta thay tren bac ban cau cac vong tuan hoan (hal vong) d sat xlch dao va aO Bac Cve co chieu huang di tit nam len bac a tr~n cao va tit bac xu6ng nam a sat m~tdat, con vong tu~n hoan 11 gifta tit vI tuy~n 300 hAc d~n 60° hAc thl co chuy~n dQng nguoc lal: tit hAc xuong nam {J tran cao va tit nam . l~n hAc c) satm~t d4t. 6 ch6 ti~p giap gifta cac vong tuan hoan taco khOng kh] ehuy~n dOng thAng ddng tit dudi len t~n hoac tu tran xu6ng duel, Chuy~n d¢ng thang dung Hlnh 2.11. SO' do tulinhoAn CUll khf'luya!n. tit duiJi th«p len cao tao ra vung ap suitt th4p con chuy«ndQng nguoc lai tit tren cao xucng thap se tao thanh vung' ap suat cao. Nhu v.y tr~n toan dja. cau ta th4y ca thay co sau vong tuan hoan va bay vilng tilp gtap. Hat vung tilp gtap a hal cue, a do khOng khl chuydn dQng tit tren cao xu6ng m~t d«t, gly ra ap suat cao. Hai vimg ti~p giap 11 cac vl tuy«n 600 hAc va 600 nam _ khOng khf chu~n d()ng tit mat da:t b6c len cao, gay ra ap suat th«p. Hai vung tiep giap a cac vl tuyen 30n bac va 30° nam - khong khl di tit tren cao xu6ng thap, gAy ap su«t cao va cu6i

o Nt4M I<HCNG

KH V A.

xU LV

KHI THAI

65

cilngmc)t vitng tiep giap if dung xich dao - khong khl di tit m~t dat boc lsn cao, ~o vung ap au't tbap, Nhu ta da biat tr~n dAy, khong khi boc l~n cao thl giam nhi~t dQ do dan ntl do.n nhi~t kA't qua gAy ra mua, con khOng kh] ha xu6ng thip sA tAng nhi~t dt>do nen ep do.n nhi~t va k€t qua 18. khong khf sE!ndng va khO. Chlnh vi nguy~n nhan nay rna t:;li caevung' tiep giap co "gio thang" if xich dao cung nhu d c~n cac c1/.cco lucng mua tren trungblnh va 00 nhH~u rung r~m, con if cac vung tiep giap cd "gid chlm" thuoc cac vi tuy~n ± 30° k« ca a hai cue - t_\tgng mua dt1ai trung blnh va la noit~p trung nhieu sa mac lCfn tr~n the giCfi. Gid thai tu vung ap suat cao den vung ap suit duisng kinh t.uyen, nhung do Trai Dat quay tit tay tt.y. Dodd if b4c ban diu cd gid chu dao theo huang cau thea hU'dng dong nam va tay bile. Nhu vay phan xlch dao thanh mot goc 45°. thip luc dAu cd huong song song vCfi sang dong nen no bi l~ch v~ huang dong bac va tAy nam con if nam ban Ian huong gid chu dao hop vai dUbng

Tren day la SO do don gian hca va quy luat chung cua s1/.chuydn dQng cua kbf quy'n - tdc cua gic. Chuydn dQng thuc te cua gid tren Trai Oat con phirc tap hen nhiJJu do lnll hudng cua dia hlnh C\1C b¢: mi! non, song' M, luc dia va d~ duong. Can luu y rang huang gid tran tang cao co the kMng trimg vai huang gid trinmtt d«t. Sl,t thay d6i huang gid nhu v~y phu thuQc nit nbieu vao dis. hlnh C\1 th~ ella thlnh ph6 hoac khu vsic, Do do cac thong so co lien quan den s1/.Ian truyen chat (}nhiAm ~ng 'k,h{ quyen la van toc va huang gicS can dugc khao sat do dac b~i ch6 se dam bt\oChiah IE hon 18. can cu VaG 86 litu quan trac khl h~u dit tM'n hanh trong thbi giandAi. .~u nAm a cac tram khl tugng ltn ~n.

va v~n toc, gi6 duoc chia thanh cac cap theo thang Befort duoc Td chttc Khf tuong the gioi (WMO) thira nhan nhu sau (bang 2.3) [28].
Bting 2,3,Cac cap gia thee thang Borort

Cc'lp
0 I 2

gio

Ten gl)i Uing gt6 Gi6 rat nhe Gi6 nbc Gi6 yeu GI6 vim

IAlu hi~u MQI v~t yen tinh KhQ lay dOng La eel)' lay dOng
cay con xao
XI.lC

V~n toe, m/s

0 + 0,5 0,6 + 1,7 1,8 + 3,3 3,4

1 4 5
(1

canh cay

lay d6ng

Gi6 m~h vira Gi6 manh

Gi6 to Gi6 rat to

M~t ho gon s6ng Canh lon lung lay

8 9
10 11

Baa nhO Bao vim Bao to

Bao rat to

12

rung chuy~n Lam gay cAnh cay Lam toe m~1 nha Lam dll cay col, nha ClTa nn pha nhleu Gay thi~t h;..1i nghiem tl'Qllg
to

cay

5,3 7,5 9,9 12,5 15,3 18,3 2~6 25,2

9,8 12,4 15,2 18,2 21,5 25,1 + 29,0 > 29

+ + + + + + + +

5,2
7,4

D6i vCfiqua trlnh khuech tan chat tJ nhi~m trong khi quy~n thl I~ng gi6 va gid e«p
5-0 nhiem
khong khf

66

cAe

YEU

TO

KH( TUONG

co

LI~N QUAN ._

1 ed khA nang' gAy nguy hiem ve mol trucng cho ban thAn cac nhA may, khu cOng nghi$p ngay tai moi phat thai chat 6 nhiern. Gio cap 2; 3 co the gay 0 nhiem eho khu V\fc dAn cunam tiE!'pgiap voi nha may hoac khu cong nghiep neu khOng co dAi each ly. Cac cap gi6 cao han eo tac dung khusch tan -nhanh chong ch't 0 nhiem ra pham vi r()ng va xa, Iam cho nang dO chat 0 nhiem tren mat dat giam di rat nhanh.

2.7.2. Chuyen dc)ng ngang cua khong khi

a sat

m.t dilt mt Ian den

Dia hlnh, dO go ghe ella mat dat va cong trlnh nha cira eo anh huang chuyen dOng ngang ella khong khi tren mat dat

Khi gio thoi qua cong trinh, cac go sac canh cua cong trinh se hat luting gio IAn cao t,o ra dO rai co euongdQ va klch thuoc Ian han nhieu so vni de) r6i tt,i nhien ella ban than luang gid, lam cho luang gid co kha nang bi thay doi ea v~n t6c lin ehi~u hU&n:g chuyen dc)ng. Tren

hlnh

the hi~n dong chay cua khong khl tren .~.t cat dung khi thdi qua .mot cOng trlnh co d"ng mong nhu tUlIDg chAn vai b~ dAi khonggioi han d4t vuOng gOc vai ehi~u gi6 [28].
2.1.2
Tht,ic te cho thay rang khi Hint« 2.12. BtI!'n d~ng cda gl6 trm m~t dat khl thol qua cOllg trlnh co dl.mg mong nhU' tu-ang ch&n b~ cao H va dal vo hlJn: cOng trinh (nha, L trU'o-ng v~ toc coo gio chua bi anh huang hOi v~t cart IL vUng him giO; f1I. vung tuong chan) co b~ bOng khl dong; IV. vung duOi allh hOOng; 1 ranh gi61 viing arm huUng (roi); 2. ranh dal bang hol)c IOn gi6i vLmg tuan rnJ<ln ham gl6; 3. ranh gi6i vUng duOi Anh hU"611g;4. raOO gI61vUng han 10 Ian chieu tuan hoon cua bong khi dong; 5. dutYng v~ toc blng khdng eua vung bOOg khl d¢ng. cao (l ~ 10 H), thl a phan gifta cua cOng trlnh bile tranh vI dong chay ella khong khl d4kha gi6ng vdi hlnh v6 nAu tren. 18 co the phan biet cac vung sau da.y: Vung Ila vung chua bi anh huang nao cua v~t can xung quanh. 1'rong vung nay truong v~n t6e gio .theo chieu cao thay ddi theo quy luat logarit va phu thuc)c vao de) g~ gh~ cua mat dat. Ranh gioi vung anh huang (roi) duoc xac dinh tit di~u ki~ll: vecto v~n toe cua dongchay khac bi~t so voi vecta van t6c a cung de} cao nhung each xa v~t can v~ phla dAu gio vuot qua 5%. Vung II IA vung girl ham, ap suat tang cao va gio chuydn dQng tuan hoan, d sat m$t dit v,n toe. gio cd eb.iau ngUC1cvai chieu pd chInh ban <flu.

o Nt4M

KHONG KH VA

xli LY

KHf TH~I

67

Vung III lavung bong khi dQng - lip suA:tam, gio chuy~n dc)ng tuan hoan, chAyngt1c;tc ve phia v~t can va la noi tich luy chat a nhidm neu nguon phat thai 0 nhi~rn nam trong phsm vi nay. Vung theo dieu kh6ng sai vimg nay
IV la vung du6i anh huang - ducng ranh gidi cua vung nay ciing dUQc xac dinh kien tuong t1,1 nhu vung I, tuc Ia gioi han bang duong dAng luu toe vdi v~n toc khac qua 5% so voi van toc a cung dO cao nhung each xa v~t can. Be dai cua co tr~s~ khoang 17 Ian chieu cao cua cong trlnh.

Doi voi cong rrlnh co be day (tuc be rong) Ion gap nhieu nin so vdi chiau cao thl s\1 bien dang ella trucng van toc gic khi th~i qua theo phuong true giao voi b~ d8.i cua cOng trlnh co tn¢t so dac diem khac biet so voi truCfng hQP nM. meng ho~c tuang chAn (hlnh
2.13).

Z/H
8

,
quaceng

16

••

l.ll. 8II.....

ea·'16 tren ml;it dat khl thtil

trtnh c6

h~ dAy16n:

'~I;.~~
y.·
Ittf" .:--

bt·Mbb~: bdi v~t can; n. vung gic ham; III. vUng bOOg khi dOng trin mw; N. inhbwcmg; V. vllng b6ngtbf dOng (] phia urong khuut gio elm cOng trinh; t ranh giOi vung WIlg gl6 ham; 3-.ranh gt61 vung duoi anh hu&ng v [u 0 = 0,95); 4. ranh 8161 vung bOng khi doog ~ .•,~, S~tiI1blll61 vUng 'bongkhi ~gphia , matsau ella cooS trinh; 6. duang v~n toe bhng kMl\g coo bOOg'

{~"tntlSc.j6chU'8

..

'

:.~ trtibng hqp nly.wng b6ng khl dQng duoc tao ra do dong chl\y hi hA:tngttqc len a~Jtll:~1lMnt.m4td6n gi6 eua cOng trlnh se nam gon tren pham vi mai nha(vung III>vl''_'phia lthu't gig eWl cOng trlnh lai hlnh thanh them mQt vung b6ng khl dQng khac {·.-i~Y}.~iGM ::';:!c b! :¢:g c~~g trlnh !a!l, so1c dn d6i vCti ~h1Jy~nd"ng cua giD e~~lbn .nen b'A cao,C\\ac4c' vungtu!n hoan trong truong hQP nay be han so vdi trucsng hqp' .... m61lJ. hOte tubugchAn.

=~~

t.f.'>_

thay ddi o6a v"

*gio

theo chieu cao

, B4t ky mi)t eh!t long nao chuydn d(>ng trong dl1ang 6ng, muong din cling d~uchiu tac dQng cua luc ma sat do thanh ang, thanh muong din gay ra doi vlJi dong chay. Chuyen di)ng cua khr,ng khl tren m*t (fat cung chiu tac dOng tucng' t\t nhu v~y cua m~t dat: dQ nham, dQ go ghe ella m~t dat lam cho vl)n t6c gid " sat m,t d«t cd th~ xem

68

cAe YEU TO

KHI TUONG

co

LIEN QUAN _ v~ sau Gh~m bh~u thuc sau: (2.31)

la.pang
db.

khong va cang len cao van toe gio cling Ion dan, hie dau tang nhanh
thay doi thea chiau cao cua van toe gi,j d uuc th:>' hien
bang'

Quy luat

vai

rp

=In

---

Zo

In
c'J

1+ (I)-I
Z Zo

(2.32)

trong do: u(zf. van toe gio can tim

u(zlf
Zo-

d¢ cao z, m/s;
l'

v~n

t6c gio

ad biet

a d¢ cao z

m/s;
d'2

d¢ cao tinh thea met rna a do van toe g10 l,w,: xe rn li b;'ia~ khcng; da biet, m, ngubi

z va z 1- Ian IUr;1tla d(i cao can tinh van toe va de cao cO van
Thucng'

ta nhan z(l = O,lm - dQ go ghe ella mat dar, noi van toe gic co the xem la bang khong, luc do cong thuc (2.31) va (232) co the ducc viet t hanh: u
(z)

::::: U trac

In
(1I)

(z/z()

(I

n -.

'/)

(233) duoc do

Zo

zl

= =

o cac

tram

quan

khi tucng, v~n toe gi6 thuong

tru do gio

co

d¢ cao

10 m, do do de thuan tien eho vi~c tlnh toan v~n toc gio cJ do can z bat ky thea s6

lieu gio cua tram khi tucng, ngliai ta l~p b.eu zi 10 m thea c6ng thuc (2.32) (hlnh 2.14).

d~ de tra M so 'P Li f:-s vui z,' == 0,1 m va

VI du: Odja phuong A ve mua he van toe gio trung bl nh thea so lieu khl tucng III 3,2 m/s. Tfnh v~n toe gio trung binh d d6 cao z = 30 In vao thai gian da cho cua dia
phuong Glai: noi tren.

30 m thea bie'u dohillh 2.14 ta tra duoc rp = 1,24. Vf!..y U(z) = 1,24.3,2 ::::: m/s. 4
Z=

Ung vai

94

1(1
~ I(J

Ngoai quy lu~t bien doi teSe gio theo chieu cao thea lograrit neu tren, bang thuc Sutton cling dua ra quy luat cQa gicj thea ham so mu nhu

cua

van

ham

so

~' 14 ,-.

nghiern bien doi

sau [54;

'tl

./.
,. .

'I).

6%]:

u(z) -

_
=

u(d)

(s.)a/{2-a) z.
I )"
1

..:: "
'=:

=
(2.34)

( ~.

I) I) V·

I'

u(zl) (:

Trong • Khi

do: nhiet dQ giam manh theo

chi~ucao, ttte khi quy~n khong dlnh: a = 0;20 ... n = 0,11.

on
Bin" 2.1-1. Bit;u

• DQ giam nhi~t dQ thea chieu cao nha ho.c blng kh~ng: di~u ki~n khl

do II~ so rp aTIIg va ZI = 10 m.

vO-l Zo

0,1 m

NHI~M KHONG KHf V A

xLi LY =

KHL THAI

69

quyfn trung tlnh: a = 0,25 ... n

0,14 .

• Khi co nghich nhi~t vita: khl quy~n ~n dinh: a Theo 56 li~u cua M.E.Berliand dttt;fc nhan n = 0,15 + 0,20. (lOa] thl

0,33 ... n = 0,20 .

• Khi co nghich nhi~t manh: khl quy~n dn dinh manh: a

0,50 ... n

0,33.

56 m\l-n. trong cong thtic (2.34) thuong'

Ngoa! ra, theo ket qua nghien cdu cU'a I~n J.S. (1979) [8], van tOc gio thay ddi thea chisu cao thea quy luat ham 56 mu phu thuec vao dq go ghe cua mat d~t Z(I va cac cap 6n dinh cua khi quyfntheo tltang Pasquill - Gifford MU ~ baq 3.4 chuong 3. Cong thuc co dang:
ll(Z)

u(IO)

z )n ( 10 ' m (dQ eao cUa tr\l do

(2.35)

trong

do:
ll(1(}fv~n Me kh{ tueng),

gio a dQ cao 10
tlnh van toe

gio

cua cac tram quan tnic

z- dQ cao bAng 2.4.

can

u(7.)'

m. S6 mu

trong cong thirc (2.35) duoc eho

Bring 2.4. S6 mii n trong cang th.rc (!.JS)

nO go ghe Z o

Cac d{p

coo

On

dinh (,ua khi quy~n theo thang PlNJudl - Gifford (xem b3ng 34 Oll.n.mg 3)

m~U (tat,

m
0,01 0,10 1,00

A 0,05 0,08 0,17

B 0,06
0,09
-

E 0,32 0,34 0,38

F 0,53 0,54

3,00'

0,27

0,17 (),28

0,06 0,11 0,20 0,31

0,12 0,16 0,27 0,37

0,47

0,61 0,69

.1

70

Chuong

3
0 NHI~M
CAO

TiNH ToAN KHUECH TAN CHAT

Ttl

cAe NGUON DIEM

Trong thuc te ta quan sat thay co nhieu loai nguon thai chat 0 nhiem khac nhau nhu ong kh6i nha may, 6ng xi. khf cua cac lo~i thiet bi may moe ceng ngh~, ong xa khl cua xeoto - xe may, cua mai thoat gio cua nha cong nghiep, bal chua v~t li$u than, xi, xang' dllu V.v .. Tit nhung loai nguonthai do ta co the phan chung thanh ba dang chli y6u sau. day: - Ngubr: diem: 6ng khdi, 6ng xa khL Chat 0 nhiern thoat ra tit mOt diem la mieng 6ng khdi, miengdng' xi. khi. - Nguon dUiJng: clia mal thoat gio nha cong nghiep, oto n6i duoi nhau chay tren dUC1ng.Chat 0 nhiAm hoc vao kh{ quyen thanh v~t dal, - Ngu?m mq,t: bili chua vl).t li~u co bee bui, b6c hoi khl d9C hai - chat 0 nhi~m b6c vao kh{ quy~n tit mQt b~ m~t co di$n tlch rQng. Trong dang ngubn diem nguai ta lai phan biet thanh nguon di~m cao va ngubn dit1m th4p. Nguon diem cao Iii nguen co dang ong khdi, dung dQc l~p CJ ch6 tr6ng khOng bi cac chuang. ng~ nhu doi nui hoac nha cua che chan xung quanh hoac dllng trong quln th« cac cO.ng trlnh nhung de) cao cua no vugt ra ngoai vung bong khl d¢ng do cac v.t can ho~c cOng trlnh nba clia xung quanh gay ra. ThOng thuong' ong khoi co de) cao Ian han hoac blng 2,5 Ian chisu cao cua cac chuang ngai hoac cOng trlnh Ian can thl dugc xem 11 nguan diem cao. Nguqc lai vai nhimg diau vita neu ta se co nguon diem thap. Trong chuong nay ta nghien cuu quy luat khuech tan cac chat 0 nhiern do nguon diem cao gAy ra.
3.1. LV THuvtT KHutCH

TAN CHAT vi ph.n

KIIi QUYtN
3.1.1. Phuong trlnh

o NHI£M

(D~NG KHi

vA

D~G

LO LUNG) TRONG

cua qua trlnh

khuech tan

Phuong trlnh vi phan cua qua trinh khuech tan chat 0 nhi~m dang khl va dang 10 lung trong khi quyen duoc dung lam CO sa cho moi gia cOng toan hQC va qua trlnh nay 1& xu«t phat tit phucng trlnh cd di~n va din nhiet trong vl).t d.n [57;58]. Trong truC1ng hop ta dang xem xet a day Iii dong khf chay roi, phuong trlnh bieu di~n nang dQ chat 0 nhi~m (khdl lucng cua chat do trsn dan vi the tich) t~i m¢t diem co toa

71 dQ z, y, z co dang nhu sau:

iJC

Tr T-

iJx

iJ

(kx

ec

ax)

iJ iJy

(ky

sc iJy )

+-

iJ iJz

(3.1)

tt'ong dd: C - n~ng de) ch«t ~ nhilm, g/ro3; t.hbi gian, s;

kx' ky' k; " Ihn Ittc;ftla h~ s6 khusch tan r6i thea phuong z, y, z.

D~ di~n giai phuong trlnh vi phan neu tren, dau tien ta chon di~m quan sat di dQng thea true ella luC;ng kaoi (hlnh 3.1). D6 la phucng iphap di~m quan sat Lapan. (Lagrangian viewpoint). Til diem quan sat nay, nguoi quan sat cd cAmgiac mttd«t chuydn dt)ng ve phla nguoc lai chiau gio gi6ng nhtt khi ta nhln tit maybay xu6ng dut'Ji. Ta bAt. dau "bay" va quan sat til phla dau gio cua nguon phat thai (Dng khoi) do do ta co the gia thiet d.ng nong' dt) ban dau ella chat 0 nhi~m Co. = 0 (N!u Co i! O.ta phAi . ~ng vaa k€t qua tlnh toan duoc 0 day d~ danh gia n~ng de) 0 nhiem dUQcchfnh x'chdn). Khi bay qua sat ngay ben tr~n ong khoi ta quan sat thlfy n~ng dQ 0 do la cue dai, sau do clng ra. xa ang khdi theochisu gid, luang khdi cang nO r¢ng va ~ng dQ ch«t 0 nhi~m cang giam dan do co hien tucng hoa tron hoi khuech tan roi.

-Ah
h
( Troc x: Irung

II
;'11/1"9gi';;

Hinh' 3.1. LlI~g

khOi tir nguon di~

cao troDg h~ true .I'J~.

hlnh hl)p cd canh Ia !J.x, fl.y va. Il.z a gAn true cua lu~ng kh6i va. thilt I~p s,! can M.ng v~t chat xAy ra trong kh6i hlnh h()pnay.
Ta xem xet met khdinh»

GiA t.hi.~l rang chat 0 nhi~m kheng dUc;fcsan sinh ra, cung khOng bi phan huy ti~u hao trong khi quyen, do dd ta co the viet: Luong v~t chat tlch t\1 trong kh6i hlnh hQp LUQng v$t chat di vao

(3.2)

LUQng v~t chat tlch t1,ltrang don vi thbi gian 18.vi phan thea thbi gian cua IUQng tich tu, tdc tich so cua nong dl) va the tich. Nhu vl),y ta co:

72
CUbng dO tich tu thea thai gian

rfNH roAN

KHU~CH

rAN

~T

N 111M

._

=-

iJ (C.Y)

cd dong khl chuyan dQng di vao cung nhu di ra khGikh6i hlnh hQpvi khai hlnh hc)p cung vai nguot quan sat chuydn d9ng dung thea vp t6c C1,lC b¢C11a gid. Thy nhien, d day van xay ra sv. chuyen dOng ella dong v,t chat di qua sau m$t cua kh6i hlnh hQp do co hoatrQn bdi khusch tan rai ma cuong de) cua nd trAn 1 dan vi di~n tlch co thl1 zem 18. ty I~ thuan voi bit!n thien r:t~ng de) C tren phuong phap tuy~n n cua tiet di~nxem xet: Dong v$t chat do hoa trQn tren don vi di~n tlch ella tiet dien xem xet trong don vi thai gian
i)C

o dAy khong

iJr

= v-

oc
aT

= tu&y!!J..z-

sc
iJT

(3.3)

= -kiJn

(3.4)

treng do: k . h~ so ty l~ dttqc gQi IS. h~ so khusch tan roL Vi dong v.t chat co don vj IS. g/D12.s, iJC/iJn co thu nguyen 1A g/m4 nen h~ 86 khuech bin k co thd ngUyen IS.

m2/s . dung nhu thu nguyen ella h~ ,; nhlet;

so

dAn nhift

de) trong ph1tongtrinhdin

n . khoang each thea ph uong phap tuyen ella tiet dien xem xet, C1,lthe IS..xdoi
voi tiat dien !!J..yt1z,y - tu!!J..z va z - tu!!J..y. Dau trl! (-) trong bieu thuc (3.4) sang phla nong' de? thap.

co

nghla la dong vat chat di tit phia nang de) cao

Xi

Ap d\lng bieu thdc (3.4) dai v(Ji hai mat ella hlnh hOp tl'1!C giao vdi chisu Luqng V$t ch«t con 1~ trong kh6i hlnhhQp do hoa tr¢n Jl- th h rul eo p uong x
=[

ta co:

(k -.iJx ) ti!l.X - (k -. ) llJl.X+ A._]!!J..Y!!J..z iJx

L.U

oc

iJC

(3.5)

Tuong tv. nhu tren ta viet cac bieu thtic cung loai (3.5) d6i Yeti b6n m~t con lai ella kh6i hlnh hQp sau do ee)ng Il;\i va can bang vai va phlli ella dAng "ute (3.3), ta thu duqe:
iJC
(jf= iJC

(k

-(Jx-) tlJix+tt.x

iJC

.
(

aC
k

ax

iji ) t~ix

+
iJC

(k-) iJy

iJC

aC - (k-). tlJi y+ &y iJy

!!J..y

t~i Y

( k ijZ ) tl)iz+&z - (k a; L'il

&z

(3.6)

rna

lim Ax ... a

( k a;) tlJix+tt.x

iJC

ax

(k a; L~iX

()C

(3.7)

Tuong eilng ta co:

tv nhu

v~yd6i vai cac s6 h,ng thd hai va thu ba ella phuong trlnh (3.6), cu6i

-=k
iJr

sc

-+k-+kiJx2
iJy2

iJ2

iJ2

iJ2

iJz2

(3.8)

·-._-,~-'i

o NHIIM

KHONG KH·

vA

xu L Y KHf

THAI

73

Titth\1c nghiem ngubi ta th«y ring M 86 khusch tan r6i tron, khf q.n taeo etc phuong x, y vlzkh6ng gi6ng nhau, do do tacln thAm vao ht 86 AI tron, phUOD, trlnh trA.n cac chls6 chan x, y, z mQt each tuong ung: kx' ky' kz va tit do ta thu dUQc d,ng phuongtrlnh 3.1. dA nAu t~n dAy.

3.1.2. CactruiJng hqp khu~h tan mc')t chieu, hai chieu va ba chi~u Nhu t~n dA n_oi, phuong trlnh (3.1) ho~c (3.3) cd d,llg hoAn toan gi6., viJi ph",
trinh din nhi~t trobg v.t.rAn. Qua trlnh khu«ch tan cung gi6ng nhu qua trlnhd4n .co th~ di~n ra trong khOng gian mQt chieu, hai ehiau hoac ba chi~u. Ilh"t

Vid\1 dan gian de minh hoa cho truong hop deln nhiet m¢t, hai hoac bachieu cdth~ n~u ra JIlQt each cu the lit: deln nhiet tren mQt dAy kim loai manh (mQt chisu); din nhi~t tr~n mQt tam kim loai mong va phang (hai chiau) va deln nhi~t trong rnQt kh6i kim 10\li hlnh hQp (ba chisu) khi co nguon nhiet cap vao met diem nao do cua cac v.t th~'d.ng sQi, dang tarn hoac dang kh6i noi t~n (xem hlnh 3.2).

.,
I
I

/
0)

--.-. 11,~ /'

II

I • r : 17

C)

Hin', 3.2. Minh hQll hi'"

tU'9'D& lao

truylta: mqt chl~u (a)j hal chi&' (b) vA ba chl~

(c).

Lbi giAicua phuong trlnh (3.1) ho$C (3.8) cho tntbng hQp m~t, hal hO$Cba chi~u cd giCli thi~u ti 011 trong cac W litu chuy~n mftn v~ dAn nhi~t trong v.t rAn rnA tit IAu dA kha quenthu¢c [12].C\1 tM 1&: D6i viJi bli toan m.,tchi~u: C
Q
(x)

2(1t"!) I12k

Vz

EXP

(3.9)

D6i vCli bli toan hai chieu: Q C(x y) = .

,

EXP [--(4(1t"!)(k ky )Vz "lex x

1x2

+ -)]
ley

y2

(3.10)

D6i v6i bAitoan

C
(x,y.z)

ba chl'u:

Q
8(.7tT)3/2(k k) 1/2 xy z k

(3.11)

74
Trong cae ~ng thde trOn:

rfNH rOAN

KHU~CH TAN CH~ T

0 NHtM ._

. Q- lU<1ngphat thai ch(t 0 nhi~m ~i ngu~n di«m tdc thbi, g ho~c kg.
jj. cAc C~NG THUC TINH ToAN KHU£CH T.iN KHAc NHAU Ap Df,JNG TRONG THue T£ THOI KY DAU CVA su PHAT TRI£N KHOA HOC MOl TRllONG

vt

Cac cOng thtlc tfnh toan khu€ch tan duqc apdung r¢ng rAi trttdc dAy d« danh gia sl,t phAn b6 nlang dQ ch't 0 nhiAm xuOi theo chi~u gio cua ngu~m di~m Uen t\lC (ngulan host dOng lien tuc) la do Sutton (1932, 1947a, 1.947b) va Bosanquet va Pearson (1936) d~ xuit tren co sa Iy thuyst khut1'ch tan eua 'l8ylor G.!. (1915) va .Shmidt W. (1917) veli phuong . trlnh vi phan tirong t\l nhu phuong trlnh (3.1) nhung va trai co them thanh phan u -.
.... .

d4 k& den yeu to v~n t6c gio trung blnh u thdi song song thea true x ung voi trU(JD'g hc;1p di'm quan sat c6 dinh,
.

- ec
~

3.2.1. Cong thue cua Bosanquet

va Pearson

(1938)

COng thdc xac dinh nOng dQ chat 0 nhi~m tren mat da:t cua Bosanquet va Pearson co d~ng nhu sau [52; 58; 62]: M' y2 H (3.12) C(x,y) (2n) 1!2 pqux2 EXP. [ - ( 2q2x2 + px ) ]

(3.13) Khoang each tit nguon (chan 6ng khdi) din vi tri co nong dO cue dai d4't:

emax tren
(3.14)

m$t

Trong cac cOng thuc trAn ngom cac ky hi~u dd bi«t con co:

M- hl'1ng phat thaich4t 0 nhiAm t,i ngul)n diem lien t\1C; g/h; H- chi~u eao hi$u qui cua ngul)n tlW d,ng 61lg khcSi, m;
p, q - Iln lu'1t la h~ 86 khusch tan theo chlsu dda,· va chilu npng duqe Dc dinh bAng th\lC nghi~m va liLh~ 86 khOng thu npyen. Tri s6 p thay dciitrong pham vi tit 0,02 + 0,1 va trj 86 q = 0,04 + 0,16 tuy thea muc dO r6i cua khI quy«n tit y«u d«n manh, Gia trj trung blnh cua cac h$ 56 P va. q ung voi mac de) r6i trung blnh cua khl quyfn co thf nh.n p = 0,05 va q = 0,08; e - co s6 logarit t\1 nhien (e =' 2,7183). 3.2.2. COng thue cua Sutton (1947b) S~ d\&ng ly thuy€t khu€eh tan cua Taylor G.I. va cho rAng 5\l ph4n b6 nl)ngdQ chIn o nhi~m do lul)ng khdl Ian tea ra mOi truCsng xung quanh la tuan theo lu~t phAn ph6i chu'n Gauss, Sutton O.G. dA tim ra cOng thdc xac dinh nbng dO tfi di~m co toa dO X, y, Z xuOi theo chieu gicS[62]:

o ....
c(x,y.Z)

KHONG KH vA xli LY KHf nt~1

M _y2

75 (z - 1f)2 82 x2-n ]
Z

= n:8 8 ux2-n EXP ( S2x2-n

y
Z

o dQ cao
C(X,y)

m~t d4t (z

) { EXP [

+ EXP [

(Z + H)2 S~x2-n ]}

(3.15a)

0), cOng thuc trAn trCJ thAnh:

2M
nS S
Y
l

1
EXP [ x2-n

1.2
(S2 +
Y

ux2-n

S )]
Y

](2

(3.15b)

Tr] s6 n~ng dQ cue d~i:

Cmax
va khoang

2M e n:nH2

(-S y ) =
21(2-n} _
--

Sz

0,234

-2(8) , H y
It

Sz

(3.16)

each tit nguon den vi. tr! co C milX : .

xM

_ ( H) Sz

Trong cac c6ng thuc tr~n cac M s6 8z vA Sy co y nghla tuong t\f nhu cac h~ 86 P ya q trong c~ng thuc (3.12) cua Bosanquet va Pearson nhung thtl nguy.n cua chung 18. (dO dai)n/2;n - M selph\! thuec vao dQ bi6n thien nhi~t d¢ theo ehi~u cao. . Tr] so Sy, Sz va n trong ding thuc Sutton

H Sz

(3.17)

ducc cho

CJ

bang

3.1.

Bring L], Cae h~ so khutch tan roj (xoin) ding quat coo Sutton O.G. [62]

Thu

He sO S y =s z' mn{2
Dieu k~n l'ln dlnh ella khf quy~n n 25

tl,

Do cao tren
50 0,17 0,10 0,06 0,05 0,21 0,12 (l,08 0,06

m~l dil, m

75
0,16 0,09 0,05
0,04

100 0,12
0,07

1 2 3
4

NbAet dO ~1 ~ thea .dO cao NhIet dO gIiD nh~ h~~ khoog thay d(ji
Nghjch nhitt lrung hinh Nghjch nh~t m~nh

0,20 0,25 0,33 0,50

0,04 0,03

3.2.3. So sanh cae c6ng thltc cua Bosanquet Suttoti (3.15; 3.18)

va

Pearson (3.12; 3.13) vl eua

. Tif cac e6ng thdc (3.13) vA (3.16). ta tbl:y rlag wfu gil thi,ftty &6. p/q va 8JSy 1& bAng nhau thl gia tri Cmax tlnh thea hal congthuc neu tIin cbllfch nhau khoang gAil bAng 8,5% CJ cac h~ so: 0,216 CJ e~ng thuc (3.13) va 0,234 CJ cOng thdc (3.16). Tuy nhiAn, trong cOng thdc Sutton ty s6 SiSy dl1QC nhan bAng 1 d6i v{Ji 6ng khdl co d~ cao ·}6n hen ho.c bAng 25m (xem bang 3.1), trongkhi dO ty so p/q co gfa trj nAm trong khoAng tif 0,5 .... 0,63, do dok~t qua tlnh dl1QC thea cOng thllc cua.Boeanquet va Pearson (3.13) chi bAng 46 + 58%tri 86 t{nhdl1<;1c thea cOng thdc Sutton '(3.16).

0« thl.y r(S dl1QC hlnh dang dttl1ng cong phan bo n~ng d" t~n m.t d«t doc thea tl'\lC gio (true x) ta co th~ bi~n ddi cac cong t.htlc (3.12) va (3.15) v~ d~ng khOng thdnguyAn vdi cac ham va bi«n ty d6i: x (3.18) x ::-

76 C C::;:Cmax

TrNH ToAN KHU!CH TAN CH,(T vl

N•.

(3.19)

Tit (3.12) + (3.14) va (3.15) + (3.17) ta thu ducc m¢t each tucng ung: Bosanquet Sutton:

va Pearson

S=o Cy=o

(~)-2
(x)II-2

EXP[2(; - _ 1)/';1
EXP[1 - (x)0-2]

(3.20) (3.21) va (3.21).

Tren hlnh 3.3 la cac duong bieu di~n VEl theo cac phuong trlnh (3.20)

M~tkhi cac tri so Cmax va xM dll duocxac dinh theo (3.13) va (3.14) hoac thea (3.16) va (3.17) thl cac tri so C khac tren true gio co th~ xac dinh duoc mot each de dang nho bi~u do neu tren.

I~
0,8
~~

_'

/JOSANQU.T

If

PEARSON

((ing fft(J, J.IO)

)·21)

"
--

"

n=

fI,1I }

I~\ '\ ~.

- - - -n: 0,1'0

SUTTON

((On9 lhJc

41

,
f

l\:

"~\

"\ <,
~

... ~ 1'-.'" r--:::-4-

I~ ...

~J ,

r-- r-- r--::: ~ r--S 6

1-_

1"::-

--

I(J

= X/XM

Hinh 3.3.Bi~u

elo nong eli) khong thir nguyen dQC theo trye gi6.

Tit caccOng thdc tfnhtoan n~ng dQ chit rut ra mQt's6 klt lutn sau dAy:

0 nhi6m tren m~t d(t neu tren ta co th~

1- Nbng dO 0 nhi6m ty l~ thuan b.c nha:t voi cUCJngdO phat thAi. 2. N6i chung, s1:'pha loAng khf thAi bang each hoa tr¢n them khOng khf vao khl thai ~ong c6 tac d\lng dug kt1 din vi~c giAm n~ng de) 0 nhi4m tren m.t d4t. Them khOng khf dl pha loAng khf thAi se lam, tAng .ehi~u cao hi~u qua cua 6ng khdi do v~n .t6c thoat W c) mitng 6ngkhdi tlng. Ditu nay cd y nghIa khi v.n t6c gid be. Ml)t khae, khi pha loAng kIP thAithl nhi~t dO eua no sa giam va do do dQ nAng cao lu~ng khdi do nhi~t se giAm. 10m lai, 81:' pha lollng co tac dung true ti~p d~n 81:' giam nl)ng dO ch(t 0 nhi~m trong luang khoi a vilng gAn 6ng khdi, 3- Chi~u cao hi~u qua cua 6ng kh6i g~m ba thanh phan: chieu cao hlnh hoc h; de?

Nt-4M KHONG KH V A

xu LY KHI THAI

77
d~ l1ht:

nAng luang kh6i do v~n Me thoat 6.hv va d() nang lul)ng kh6i do eh~nh l$Ch n~t H = h. + Ahv + 6.hl(xem muc 3.5).

4- Khi d() cao hi~u quacua ang khdi tt.tdng duong nhau thi n~ng dO 0 nhiam lJ cu4Si hul1ng gid ty 1~ nghich vl1i v~n tOe gid. V~n Me gid tAng gap cfM thl n~ng dO 0 nh~m trtn

mat da:t giam khoang 1,5 Ian. 5- Cac cong thtic xac dinh nong d¢ tren m~t 'da:t thudiroe vl1i gil thi~t m$t d«tbang phang. Anhhudng cua dia hinh khong bang phAng co the duoc k~ den bAng cac h~ 96 hieu chlnh d¢ cao lii~u qua. cua ang khdi. 6- V] tri tren mat datcc nong de) cue dal Cmax la ham s6 cua d() ~n dinh khl quy~n. Trong dieu kien khOng on dinh vi trf co Clllax nam gan ang kh6i; ngucc lai, khi kh('quy~n cang dn dinh vi tri co Cmi1x cang nam xa ong kh6i.

3.3. eONG THUe xxc DfNH su PHA.N 80 NONGt><)

PH61CHUAN GAUSS 3.3.1. Cong thuc co .

CHAT o NHltM THEO LU~T PHAN

sa
va Gifford [9; 32] luQng ch«t 0 nhi~mtroDg cua ~ s6 ck kh4i pb\1~tdc tbbi,ahliDg kh6i ~ng ra khi ra xa 6ng khdl gi6ng nhll mOt is va x«p chong k~ mep l~n nhau (hioh 3.4).

Thea me, hlnh luang khoi cua Pasquill lU~llg' khOi cd th« du.,c xem nhu tdng hqp phut do duoc gid mang di va dan dAn nll banh ml dUQc cAt ra thanh nhisu l8.t mong Luong chat 0 nhidm trong tung nhau, tuc la bo qua s\i trao d6i chat each l~p luan do, bai toan Ian truyan ta chon ceng thuc (3.10) de ap dung

lat mong cua luang khoi co the dUQe xem .1 Bhu tit lat nay sang tat no k~ b~n nhau trOn true x. Tit ch«t 0 nhi~m 0 dAy 18.bAi toan hai chf~u vA do do cho trucng' hQP nay.

a) c)

b)

d)

IDnI, 3.4. Bl~u diln lu'&Jg kh61 bang cac khOlph¥t

t.rc that vl I.... t~.

78

rfNH rOAN KHU~CH TAN CHAT

N~

. Nfu ta thift I~p 81,1 can bAng v~t chit trong tung "hit· khdi cd b~ dAy 1m thea cbi~u x va cac chieu y, z ia vo cue k.hi cac "lat" khoi chuy'n dQug cung vdi van t6c gid u thl thiJi gian d~ tung lat di qua kh6i ang khoi la Imlu va do dd luong chat 0 nh~m chua trong ·Iat" khdi se 1A Q = M x l/u. Ngoai ra, can luu y rang bai toan hai chiau 0 da.y IA chieu y va z thay vi cho chieu x va y trong cong thuc (3.10). Tit nhung di~u ndi tr~n, oong thuc (3.10) se tro thanh: M 1 y2 z2 C

= = =
x

4.nUT(k~z)1/2

EXP [ - 4r (.ky + kz ) ]

(3.22)

Ti«p thea nfu d~.t:

kv

kz

x u 0,5a; -; x

05a2-. ' y

u
,

(3.23)

u trOng do: (1 va (1z - dl1Qc gQi la h~ 86 khuech tan theo phuong ngang va phucng du~, co thd ngu~'; IA dO dAi m (vi ky' kz co thd nguy6n la m2/s). . Sau khi thay thf ba dAng th\Jc (3.23); (3.24); (3.25) vao phuong trlnh (3.22) ta sethl,l dl1(1c: M y2 z2

vA

r =-

(3,25)

C= -

2.nuaa z y
AI

EXP[-(-+-)]
~y ~

2.nua a
Y

EXP( --)2~

y2
Y

(3.26)

DA.y la cong thuc CO so cua mo hlnh Ian truysn chat () nhiem thea lu~t phan ph6i chum Gauss rna nguai ta quen goi tAt la "mo hlnh Gauss" CO "'.

3.3.2. DiAn giii cOni thOc "mo hlnh Gauss" cO 80 blDg phudng ph'pphAn deb th~ .nguY60
COng thdc (3.26) con co th~ dugc di~n giai bang phuong phap phan dch thu nguy~n nhu sau: Tu mi~ng ang khdi chat 0 nhi~m vai v~ t6c blng v~n tac gio u, m/s. d~i theo thlJi. gian thl m4t d~cU., eh«t gid (cungla t1"\lc lu~ng khdl) ae bAng duoc gio mang di thea t1"\1C trung vai huang gio x Neu ll1qng phat thai chat 0 nhi~m M,g/a 1a khOng 0 nhi~m tr~n tat ca cac m~t cAt tr\fe 'giao vbi tr\lc Mlu, g/m (hlnh 3.5).

Nfu gia thiet eha:t 0 nhiam khOng co phan dng hoa hoc ·vai ·khOng khi xung quanh, tuc khOng san sinh ra cling nhu khOng phan huy di, thl m~t cf~ ch«t 0 nhi~m t~n tit ca cac m~t cAt tr1,tc giao vai true gid 0 moi khoang each x d~u nhu nhau nhu th~ hi~n lJ hlnh 3.5. Nhung n~ng de) chat 0 nhh~m trong luang khoi thl giam dan khi khoang each x tang do co hi~n tUQng khusch tan thea phuong ngang (true y) va thea phuong dung (true a), chlnh vi v.y ma 11.i~ngkhai Jan rOng ra sung quanh true luong. CAng ra xa khoi true

o NlI8.t

I<H6NG

KH

VA

xU LYKH

TH~I

79

= I rn/s

Orang do phlit th8i M

=4

dO'11 viis u

= 4 rn/s

j.. ~ . ~. ~. .~
o
f

Khoang c3ch dOC thea true

gic (x).

rn

Bini. 3.5. Sa do mlnh

hQ8

anh bml

cUav" t6c at6 ctto ._1 dQ chat ti nht&n do llIu~pb't thAt IIfn tvc va hang sO gAy ra,

luang theo phirong y va z nang dQ cAng giAm nha. tdc nang d¢ nghich bi~n v(Jikhoing each y va z, Tit do ta co th~ vi~t: M

c ----uyz

(3.27)

trong do: thii nguyen cua va phai bigu thdlf (3.27) 1Ag/m3. BAng nghien cuu Ij thuy~t vA thljc nghi~m ngtteri ta th«y rAng slj phAn b6 n~ng d~ tr@n m.t cAt true giao v(Ji true luang thea chi~u ngang y vA thea chi~u ddng z 18. tuAn thea dang hlnh chuang cua luat phan ph6i chufn Gauss vm sai phirong chufn C1 nio d6 (hlnh 3.6).

Hinh

3.".

Gauss

DtrfJong-cong phin ph" chuhn (d,ng hlnh ehuoog) kht C1 1.

H,"h 3.1. S" phAn h6 n~g de)chit 0 nhtlm theo chi" y vA z eM m\lt c't trIFc
glao val true tu'Ong kh6t.

80

TfNH ToAN KHU~CH TAN CHAT Tit ly thuye't xac suat ta biet. bieu thdc phAn ph6i chuan Gauss co dang:

NI"._

xC;)

= --

-n:

'2 2 e-~ 1'2a

(3.28)

Neu xem xet mot mat cat true giao vai luong' kh6i ta se thay s1,i phan bo n()ng dQ chat 6 nhi~rn thea chieungang y va chi~u dung z cua mat cat do co dang nhu hlllh ve (hlnh 3.7). Ap dung bi€u thuc (3.28) vao truong hop cu the 0 day thl ; co the la y hoac z va ham x(Y), x(z) nghich bien vai I y I va ~z I, do do tit bieu thuc (3.27) ta co th~ vilt thanh: (3.29) trong do: Uv va (Jz la h~ s6khukh tan thea phuong ngang y va phucng dtlng z va la ham s6 cua khoang each x ke tit ngubn d~n rn~t cAt xern xat; h~ so Uy va (Jz duQc xac dinh bang th\fe nghi~m ph\! thuc)e vao khoa~g eaehx ung vai cac diau k.i~n kh{ h4u khac ~; Chfnh vi v~yma da:u ty I~ trong bi~u thdc (3.27) d! cluQc thay thl 'bAng d4u = ls lfbg thdc(3.29) . Bi&u thuc (3.29) cling chlnh la bieu thuc (3.26) ma ta da nhan duoc tren day bang each giai phuong trlnh vi phan dao ham rieng ella qua trlnh khuech tan. 3.3.3. S\1 bien d.ng

ella

ID&

hlnh Gauss

cd

sil

Di~u cln luu y tru{Jc ti4n Ia ~rqJlg c4ecOng thdc (3.22), (3.26) va (3.29) cac tQa dO y \l'a z d~u tInh tu dUbng tr\lc ella lu~ng khoi. rKhi chuyen va h~ true x, y, z rna g6c 0 trung vcichan ang khdi tren rn~t ~tthl y khOng thay doi nhung z phai duoc thay the bang z - H hoac H - z (hlnh 3.8), do do cac
cOngO thuc (3.26) hoac (3.29) se tro thanh: C=
.

M
2xu(Jy(Jz

y2 EXP ( - -)

20;

EXP [ -

(z - H)2
2a~

(3.30)

thea de} xa x khi luang khoi no rong va cham m~t. dat thl m$t dat c4Dtnl·lthOng cho lueng ti!'p tuc ph at tri~n, ngucc lai, chlsu h\1{Jng khusch tan s~ bi m$t Po nguec trls IAn nhu th~ co mQt ngubn ao doi xdng qua mat dat va m$t dat duq,,_ nhu "t4m guong" phAn chieu (hlnh 3.8). .

NgoA,i ra, tuy thuoc

d«~,mD!

D4f k',*,inh hUCJngcua m$t dat phan XI.;l khuech tan, nang de) tai cae di~m bat ky A, B duqc gil thift nhu do hai ngu~n gi6ng h~t nhau gAy ra, trong do co m(lt nguon thl1c va m~t.nsuh' hoAn toan doi xung qua mat dat. Nang de) di~m xem xat (A hoac B) do ngu~n th\tc: gly ra dUQc tinh bAng cOng thuc (3.30), cOn do ngu~n Ao gay ra s~ d\1qc dnh bAng bilu thuc:

'0

u.i

c=--N~ng dQ tdng ce)ng tinh duoc

(3.31)

tu

(3.30) va (3.31) se IA:

o 'Ne4M
C

KHONG KH V A OM
Y o7.

xU LY
y2
-2 )

KHI THAI

81

= ---

EXP ( -

211UO

20V .

EXP [ -

(z

20z •

H)2
2 ]

+ EXP

(z + 11)2
~]
z

}<3.32) .

DAy chlnh lit cong thirc tlnh toan khuech bin chat 0 nhi~m ti1 ngu~n di6m cao li~n

tuc va hang s6 thea "me hlnh Gauss" rna cho den ngay nay vin du"c ap dung kha pM hili"n. Cting co the goi cong thuc (3.32) la rno hlnh Pasquill - Gifford [55]. Khi tlnh toan nang dQo nhi~rn tren m~t da:t thl z thanh:
C(x.y) - -M
llUOyOz

0 va cang thuc (3.32) s~ trlf

EXP ( --2 ) EXP [ --2 ] 2 2

Gy
°

y2

H2

(3.33)

°z

Truong hop tinh su phan b6 nang ct<) tren mat dat doc thea true gio (true z), ta cho 0 va thu ducc:

C(x)

M
1fUOyOz

H2

EXP( - ~)

(3.34)

D~ tlnh nang d¢ cue dai C max tr~n mat dat, ta co the giA thitt m"t each gln dung

1
~
1-----7""

~H

U~-

-----:::::r -

----

_1{A)~H----+-

+------

...__

---

xet
A vi B

Hill" 3.S. KhoOnS each theo ehi~ di'rag eUs elk , ... xem rt~n dtrfrn~ h'\IC cim luling th.,e va luCkag 80. 6-0 nhiem
khong khi

82

riNH rOAN KHUECHrAN CHAr

NHtEM ..,

rang ty so a/oz la khong phu thuoc van z, We hang trlnh (3.34)ihea at. va eho tri~t tieu, ta se eo:
H

so.

Luc do ta lilY dao ham phuong

(3.35)

Neu biet mdi quan Mella Oz phu thuoe vao x (xem bieu do hinh 3.10 hoac bang 3.2), ta co the tinh khoang each xM tit (3.35), sau do tlnh 0y phu thuoc van xM bang bieu da hinh 3.9 hoac bang 3.2 rai thay vao (3.34) ta se co: 2M O,1656M

C max -= -----'JT.l2euaji

=---ua~

(:3.36)

Dieu din 'luu y la cac c6ng thirc xac dinh nong' de) 6 nhiem cua cac tac gia neu tren day cling nhu cong thuc thea mo hlnh Gauss (cong thtic 3.32) deu duoc dua tren cac gia. thh!t sauday [70]:

1- Cac dieu kien on dinh: van toe gio vii eha dQ r6i khong thay doi thea thai gian. 2- Dong chay dong nhat: van toe gio va che de? roi khong thay doi thea khong gian. 3- Ch«t 0 nhiem eo tinh tro, tuc Iii khong xay ra phan ung hoa hoc cling nhu khong lAng dQng do trong luc.
4- Co sl,t phan XI:\ tuyet d6i ella be mat dat doi vel luang khoi, tuc la khong co hien tuqng mat da:t hap thu chat 6 nhiem .

.5- Su phan bo nong itt) tren ml),t cat trucgiao vci true gid thea ph uong ngang (y) va phuong dung (z) Iii tuan theo lu4t phAn 'phoi (xac suat) chuan Gauss. 6- V~n toe gic khong bang kh6ng de cho hien tuqng khuech tan thea phuong x duoc coi la khnng dang ke so vdi luc v~n chuyen va IOi cudn luang khoi ve phia truce cua gi6.

M$c dau co gia thie't thu hai neu trsn, nhung nhleu tac gia vAn su dung vl)n t6c gto do duqc a cac tram khl tuong thong thubng (do a de? cao 10m) d.t tinh toan xem nhu do la v~il toc gio trung blnh ke til mat dat d~n dQ cao cac ngubn thai thong. thuong. A.C.Stem [62] ll:li cho rAng khi tlnh nong dO doc thea true luan, kluSi thl trong cong thuc Sutton lay cac gia tri u, Sy' Sz a de?cao 'luang Iii hop ly, nhung khi tinh nang dQ tren ml)t_ d«t can lay cac so 1i~u neu trsn lap khong khl trung gian gii'ta ml)t dat va true lubng. Cling co tac gia de ngh] dung v~n t6c gio a dQ cao hleu qua cua ong khoi tlnh dl.1<;1c til quy lu.t bien thien cua v(in toc gio thea chisu cao thea ham so mli (2.34) de tinh toan khuech tan chat 6 nhiem (Hanna R.S. trong [8]).

CAn th4y rang nhan vl)n toc gid a dO cao nao d~ tlnh toan cling deu khong phu hop v{Ji nQi dung cua gia thiet thu hai dB. neu ra tren day. Tuy nhien neu nhan v(in toc gio do tram khl tuong do a dO cao 10m de tfnh toan d6i voi nguon thai cao han 10m thl vi~c -dl,t baa nong dt) 0 nhi~m tren mat dat se thien ve khanang nguy hie.m co the xay ra,

3.3.4. He so khueeh tan •

ay

va

az

De ap dungduec cac cOng thuc tlnh toan khuech tan theo me hlnh Gauss can phai bilt cac e&. tri cua cac he. so 0y , 0Z . ala .

ONi4M

KHONG KHI

vA

xu

L Y KHI THAI

83

l.I!
~"

z
J

~
./

/. V

/. ~' 10;,1-'
Ci ~
0
Ifj

t>
./ ./ ./ 1./

E
F

~I' I'

I'

v·

./

.'

~~I'
if if

V/L v_L' V./ VII

10' ~
1/ / V
:/ :/

./

//

V'

v:

"'/

V 1;01' V

if!

./
./

to ? ,, ,
'

// / :/ "'~
V~ ~
V

/ / i/

./

~ ~

v:

,/

./

B- ...... C_ .....

A-K""4 ..~."
c ....

: ..

0.1"' ...

V
L

B.6•• " "".

F.6• .,_"...

10"

10'

10"

10

Hini • .1.9. Il~ so khlll!ch tan nlsng 0y' m.

Tit cac bieu thitc (3.23) 2k.f

va

(3.24) V2 va

ta

co:
0z

"s" (--;:-)
Nhu v~y 0y va
Oz

=
x,

(3.37)

dQ rai cua khl quyen vav~ t6e gio. Pasquill va Gifford da bang thuc nghiem thie't I~p duoc moi quan h~ cua cae ht .6
phu thuoc vao khoang each

0y, Oz phu thuoc vao khoang each x xuoi thea chieu gio ung voi cac muc de) dn dinh eua khi quyen khac nhau A, B, C, D, E va F, M6i quan h~ tren duoc cho dudi d~ng bieu d~ (hlnh 3.9 va 3.10) [61], . Ngoai dang bieu do, Briggs G. da gia cong cac s6 lieu thuc nghiem cua Gifford thAnh d~ng cOng thuc de ap dung duoc thuan ti~n khi tinh toan, nhdt la khi can l~p trlnhtrsn may tlnh di~n ttl.

84

TINH

rOAN

KHU£cH

TAN CHAT

0 HlIItM ._

>(

10 J

I/
1

101

/
c

)
II

1I
~ ,.... L
.f

,/

~ 1"....

.L

V
,A
J

V
"

./ V /' B L
VLE
,/D~ ...
."".F

r-- ....

,/

V~ ,
~ ~ ~

./

V
I---'" ~
Io-"~ r'

/
,~
L ..L

V
~

t'

v
~

/ ;/

"'"

V V~ ~ ~ _L
"
-

...
~joII

'"

A:iI; .........
B· ..•.... ~~.......

"'"

VL
~

./

IL: '

C-I." , ~ .. D- T. '. ,. .....

..,

I
2

F.6.41~ ,..
101 2 & 104, 2

B-6.i ... ..,

z· X"..". c4cA
Hink 3.10. H~

,*..,4", ,.

so khuech

tan do-og az' m.

DUai dAy 18.bang eOng thuc tfnh toan uy va az do Briggs G. I~p doi vai khoang each x tit 100 -+ 10 000 m [8; lOb] (bang 3,2). .

Han ch~ cua cac cong thuc tlnh ay va az cho d bang 3.2 18.chung chi lip dung duqe cho khoing each % = 100 + 10.000 m. Ngoai ra, trong nhieu truong' hop sO'li~u tfnh duqc theo eOng thuc cho a bang 3.2 va tra theo bieu do sai I~ch nhau kha nhieu, VI du tr] s6 u~ cl khoAng each % = 1000 mung vdi c~p 6n dinh A tlnh ducc Ia 200 m, trong luc tra hilu cI) Iii ~50 m, tuc sal so (200 - 550)/550, x 100 = -64%; Hoae a dp 6n dinhD khi x ~ 2;km, sai so IA ...,:100% - tuc soli~u tfnh theo cong thuc gfp 2 IAn so li~u tra'bieu c:m. Theo D.O. Martin [57] cac cong thtic tlnh ay, al thay cho bieu d.ng nhu sau: .
a
Y

em hlnh

3.9 va 3.10 eo
(3.38)

axO,894

va

l'

bxc

trong'do: x - khoang each xuoi thea chieu gic ke' tit nguon, tlnh bang km. Cac h~ s6 a, b, c, d cho a bang 3.3.

o ~M
cap on

KHONG KH V A.

xu LY

KHi THAI
tllan cac h~ so 0y va Gz
(X

85
tinh theo m)

l1{;n~ .1.2. C<ing thin: tinh

dinh

theo Pasquill

l
.
0,04 x(1

y , 111

Gz,

Vlmg nang Ihon 0,22 x( 1 + 0,000 I x)" 112 0,16x(1 + 0,0001 x) ·1/2 o.u e (I + O,OOOlxr1/2 O,08x(1 +0,000Ix)"1/2 0,06 x(I + OpOOlxr1l2
-

0,20 x 0,12 x 0,08x(1

B
C

D E F

+ 0,0002 xr1l2 0,06 x(1 + 0,00015 xrl/2

0,03x(1 +O,QOq3xrl 0,016 x(1

+ 0,0001 xrl/2
KIIll vIle thallI! phD

+ 0,0003 xrl

A·B
C

0,32 x(1 + 0,0004 xrl/2 0,22 x(1 + 0,0004 xr1l2 0,16 x(1 + 0,0004 x·l12 0,11x(I

0,24 x(1 0,20 x 0,14 x(1 0,08 x(I'+

+ 0,0001.r)1I2 + 0,0003 xrln

0,00015 xr1/2
..

D
E-F

+ 0,0004 xrl/2

----

Bring J.3. Cac h~

Sf)

a, b; c, d trong cong tlnh 3.38.

cap on djnh
A

a
b 2Ll l)6 104 68 50,5 34 440,8 , 106,6
61

x :s 1 km
c ~941 ~149 0,911 0,725 0,678 0,740 d 9,27 3,3 -~7 -1,3 .-0,35

x >1 km
b
459,7 108,2 61 44,5 55,4 62,6

c
2,094 L098 0,9lt 0,516 0,305 0,180

d -9,6 2,0 0 -13,0 -34,0 -48,6

8
C D

33,2 22,8 14,35

E F

Tlnh toan 0V' 0z thea cOng thue (3.38) cho kat quakhi. ~t vai s6li~u tra bieu do d6i vai cac cap D, E; F, tuy nhien trong met s6 truong' hop vAn co sai s6 tuong d6i Ian. VI du a c(p dn dinh B khi x = 2km sai so Hi -60%. each tot nhat de dat de}chlnh xac cao la dung phuong phap hoi quy de chuyen cac so li~u tra duc,1ctheo bieu do thanh cong thuc tfnh toan va viet duai dang cac chuong trlnh con do chang tOi th\lchi~n d~ phuc V\l eho vi~ xAy d\Nlg plrlln mt1tl' tfnh 'toan khukh tan ch(t 0 nhi~m (xem phu luc 3). 3.3.5. Cae e(p on dinh cua kh] qU1~n . Theo Pasquill va Gifford cac e§p dn dinh c\la khl qu~n eoli~n quan ch4t ch~ vdi s\l bitfn thi~n nhi~t de}kh~ng khf theo chi~u cao. 'Itly thea ehi~u hu&\g va nhted~ thay~i nhi~t d~ theo chieu cao ta co cac truong hop dAngnhi~t, doan nhiet, sieu doan nhi~t hoac nghich nhi~t (hlnh 3.11).

86

TINH ToAN KH~CH

TAN CHAT

0~

._

, CA C ~

CAP

A'

KHi
I

, HAU

, Khong On

'.~.

a.inh

.,...
~ ::)

-e
~.
<~

.c::

lOO
110 160
I\.

l-!::

~ c::

R af 0;' J"n h

,
~.

()()~ n nhi?1

, ......
(I)

(-ttle
f40

/(00

m) .

l'
\
\

Dang nh"~f
~
J

rr

~ flo
.......

e tao ..:: 80
(~

'1).

\
1\ \

I)

\.l

<I).

60 ,;-Siiu t1o~n nhi?f:

1/
~
J

L
( y,- "'I)

(Y':IIf -6°C!fOom)\ :-40 /0

\
~
\

I N.1_h/Ch nhi!f-

- I(}

-8

-6 N"i~f

-4

-2

\, V
a

1
n"i~f

fa

r--

tit! giam·

D99ia lang

-I- .

a~
rI~ tang

..

Nltifl

--i

Hi,." 3.11. Cac trvO-ng hW blell thlen nhl~tdQ khcing khl thea chl~u cao trIll m,t dat.

S1j bien thien nhiet dQ thea chleu caa phu thuoc vao cac yeu to thai tiel nhu hue xa M.t Trtsi ban ngay, dQ may han dem, v~n t6c gid v.v ...

<> bing 3.4 lA cac c4p dn dinh cua khl quyen phu thuoc
alaau do Pasquill d~ ¥u(t ung vai cac duang cang

VaG

cac y~u t6 khf h~u khac

3.10.

v va. Uz tren cac bieu db hlnh 3.9 va the hoa ph\! thuOc theo

S1j phln c4p dn dinh cua khf quyan thea Pasquill con duoccu

6~M

KHONG KH

vA xu

LV KHI THAI

87

dc)cao M~t Tr<ri (hil), luong' mAy t~ng thap, tang cao va tdng ec)ng (nt' nc' "0) cling nhu su co matcua lap tUyt~'t phu va mOt so y€u t6 khac trong cac cOng trlnh ngh~n cUu cua Turner (1961); Ulig (1965), Bttzov (1974), Mashkov va Khatraturov (1979) ... [lOb]. nhirng hlnh thuc phat trien cua bang xacdinh c4p .6n dinh cua khf quyan. Trang bang nay, ngoai cap 6 (cap F) ra, con them mc}t c4:p thd bay nua.
Bang .U. X:k dinh de cap lin dlnh ctia khf (llIy~n theo Pasqnlll [lOb; 32; 57]
Otic xa M~I Tnri rnll10gay
manh

o bang .3.5 III mc)t trong

V~n toe gill (Y

d(1 cao. 10m, m/s

00

may

IBn dern quang

vua A-B B
R-C

y6u B
C C 0 D

may mong h<*

de)

may

~ 4/8

do may

may h,*
S 3/8

<2
2-3
:\ - 5 ."i . 0 ~0

A A-B
H

E 0
0

F E D
D

C·D
0

Ghi chii :

1· Cac dp trdi.

An djnh

A,

8,

C,... F

tuong ling

vr:1i de

kY

hieu

tren de bi~u ttl'! hinh 3.9 va 3.10.

50

2- D(I m~y dtr~e de

dinh nhtl lit lIng vrti

ly Ie vilng
trtl(lng

trai bi mAy pht\ n~ng g~t

vrti toan

b¢ b"lu

trdi nhin th'Y tren dtldng chan

3- Bile xa Miit Trc1i manh

hop troi

V;IO

bur.i trua

giiia mua he.

4· Bile xa M~l l'rili Y~lI (Ing voi truong

hop tr<1i n~ng van buc\i irua giila mila dong.

5- Dieu kiCIl irung tinh ap dl)ng cho truoug hop trdi nhi~u mAy ban ngay h()~e ban dern.
6- Vito han .dem khi gi6 y~u « 2mts) va Iri1i trong, do hi dieu kien hinh thanh nhiell sll(1ng gia, su lan lela the" chieu tilIng s~ oM hon ret so vdi clip F, do Ml han~ 3.4 lte trt<ng kMng X;lC dinh c~p 6n djnh m'!n hc\i vi tlll'!ng khoi it eo kh;i nllng tli thco 01';'1 hll<lng nh:{t ltinh.

ro

7. Drii vc1i Gil: ci\p ()n djnh trung gian A-B. ttldng (lng.

IJ - C v.v ..• de

he so (Jy'

(Jz

dll<;lc I~y gia tri trung

binh cua 2 t~p

B_,3.5. Phan cilp ~n djnh khfquy~n

thee cit) cao M~t Tral va 49 may

Ban ngay
V~ toe gi6,

. "Q
< 15
2-3 :\ 3 4 4
0

Ngay hoac
nt

Ban dern
no =5 + 8 haJc

m/s

II ~l

> 60°
1 1- 2 2
) )

II

=15+ 600 1- 2 2 2-3 3 -4 4

=8

dem

+ 10

no S 4

nc =8 + 10

<2
2 -3 3-4

5·6
5

6·7
6 5 4
4

4 4 4 4

5 -6

4 4
4

>6
..

88

TINH ToAN KHU~CH TAN CHAT

SO SANH KtT QUA TIN" ToAN NONG IX) NHltM 'HWNG PHAp: BOSANQUET - PEARSON,SUTTON vA

NHibA ...

3.4.

TR£N M!T OAT THEO 8A "MO HiNH GAUSS"

vi

df!. 3.4.1

Tfnh toan n~ng dQ chat 0 nhH~m tren mat dat tran tr\lC gi6di qua nguon, cho bi€t: luong' phat thai chat 0 nhidm M

vi tri each nguen thai 2 km nam

chl~u cao hi~u qua cua nguou. thai H = 100 m;

500 g/s;

v~ toc gio trung blnh u = 5 ·mls;

khf quy~n co mire dn dinh trung tinh.

cui
a) Tinh thea cong thiic cua Bosanquet va Pearson. Nh4n gia tr] trung blnh cua cac h~ s6 khuech tan dung va ngang: p

0,05; q = 0,08.

Ap

dung cOng thuc (3.12) ta co: 500 )( 103 C(l",j = 0, Z = 0) V2ii 0,05.0,08.5.2000 2

EXP (

100 0,05 x 2000)

=
Ung

2,493.e-1

0,917 mglm3

b) Tinh thea cOng thuc cua Sutton: vai muc on dinh trung tinh tuc bien thien nhiet dQ thea chieu cao III giam nhe hO$c kh6ng giam, CJ de) cao nguon thai 100 m, tit bang 3.1 ta tra duoc: Sy = Sz= 0,07 va n = 0,25. Ap dung cong thuc (3.15b) ta co: 2.500.103 10()2 C( . . EXP ( 00( ) ) x,y = 0, Z = 0) 1C .0,07 .0,07 .5.2000<2-0,25) . 202-0,25 .0,072
= 21,721.e-3,412 = 0,716 mg/m3

BaRg 3.6. So ~uDh ket qua tinh todn theo ha phu-O'ng phnp khne nhau

11111 111
1

, PhU'OTlg phap

ClIng thu-c linh

Ket qua tinh loon

Cm3X '

loon
(3. t3) va (3.14) (3.16) va (3.17) (336) vii (335)

mg/m3

XM• In

Bosanquet va Pearson
Sulton PasqUill

2 3

va

Gifford (''1110hinh Gauss")

1,350 2,342 0,810·

10(10 4033

3200·

CII" thlch(·) Theo cOng Ihllc (3.35) xac djllh Gz(~max) ::::: HMJ/'/2' = 70,7 Ill. Ung vcli Gz = 70,7 dung bieu dO hinh 3.10 Ira ra dllJ.,1c x = 3200 Ill. Bi~lX M,dUlig bieu dii hinh 3.9 Ira ra dll<Jc Gy = 205 III vii sau d(, dung cOng lhlle (3.36) ta tinh ra dllQc CD13X = O,HIO 1Ilg/D13. .

c) Tinh thea cOng thuc cua Pasquill-Gifford

("mo hlnh Gauss"):

Ung vai dH!u ki~n trung tlnh (cip dn dinh D), ttt bieu dO hlnh 3.9 va 3.10

a dQ xa x

= 2000m ta tra dUQc cac h~ s6 khusch tan theo chisu ngang va chisu dung' nhu sau:

o Nt4M

KHOOG KH V A
ay

xu
=

KH( THAI
va a,:: 10()2 53,1 m

89

139,8 m
VIlO

Thay cac so li~u da biet 500.103

cOng thuc (3.34) ta tinh duoc:

Jr.5.l39,8.53,1 :: 4,288.e-l,773

EXP(--) 2.53,1
=
0,728 mg/m ' .

N~ng d9 cue ~~i tr~n mat dat

emilx

Nh~n xet: Nang d¢ chat 0 nhi~m tren mat dat d khoang each r = 2000 m doc thea true gio ke tit nguon tinh t.hea ba ph11c1ng phap tuong d6i gan nhau, trong do sai l~ch gfQa k~t qua tfnh thea Sutton va Hmo hlnh Gauss" la n~m trong pham vi sai s6 cho phep, Ngttc;1c la], so lieu ve Cm<lx va xM cua ba phuong phap ta khac bi~t nh au tuong doi Idn, cungnhu tr~n mat cat true giao VOl true gio cua ba phuong phap neu tren, ta co th~ l~p ebtlang trlnh tfnh toan va ve bieu do t.ren cung' mot ty l~ xich de co the so sanh dtl<;lc ra rang nh't, Cac bieu do phan d birth 3.12 den 3.15. (Chu

va khoang each xM tinh duoc ghi fJ bang 3.S.

vi du 3.4.2: De thay ra 31J phan b6 nang d¢ 6 nhiem tren mat cLit dye thea

true

gfo

bo nong

d¢ dng voi 30 lieu dau van (so lieu nguon) khac nhau cho nguon dung de tinh toan a day: H lA d¢ cao hi~u qua cua

y:

trong

cac

so lieu

Hinh 3.12. Rieu do nong dQ tn1n m~t dat ,1,:,<,theo true gill.

90 6ng khoi).

rfNH rOAN

KHU~CH TAN CHAT

0 Nt4M ._

Tren hin h :J U vi J t J Iii cac duong cong phan b6 nong' de) d9C thea true gid va tren mat cat t ruc giL) " .Ji t r uc gi6 (cross - wind line) C1khoang each x = 3000 m cua ngu~n co so lieu cho (; vi d u :] 4: 1. Cac duong cong duoc ky hieu BaS-PEARS _ Bosanquet vA. Pearson, SUTT - Sutton va G - Gauss. Cac ket qua tinh toan a VI du 3.4.1 cung cd th~ doc ducc treri c:u: U:.1dlcg cong tuorig ung a hlnh 3.12. Trong do din luu y Iii cac tr] s6 Cmax vii xM tmh th eo cong thuc cua phucng phap "Gauss" la gan dung, do do trj s6 doc tren bieu do mci Ia t r] 56 chlnh xac va co sai l~eh nhat dinh so vdi tri s6 tinh dUQc thea cOng thuc. . Cac duo ng COflg phan b6 nong d¢ tren mat cat true giao voi true gio hlnh 3.13 cho ta thay be f¢ng cua "vet khci" tinh thea phuong phap Sutton rat hep so voi cac phuong'
phap khac.

Cac duorig con g trsn hlnh 3.14 Wong tu nhu hlnh 3.12, nhung lap cho hal ngubn eo s6li~u khac nhau (ghi tre n bieu do). Dieu dac biet can luu y a day Ia neu giii cac h~ sO khuech tan cua hai phuo ng phap Bosanquet - Pearson va Sutton nhu truce, troll,l1ic 4() on dinh khl quye n thea phucng phap "mo hinh Gauss" chuye n tit D sang C thl cac dl1i1ng eong phan b6 nang d¢ tren mat deft doc thea true gid cua hai phuong phap Bosanquet Pearson va limo hinh Gauss" rat gi6ng nhau. Nhu vay co the rut ra ket lu~n Iii h~ so .. khuech tan dt1ng p = 0,05 va ngang q , = 0,08 trong phirong phap Bosanquet-Pearson 18

Bin" ].13. Bi~u do nong de) tren m~t dat treu m~t dit tr .... giao vO-ltrue gl6 e
(cross _ wind concentration).

NH~M f><..
2.

KHONG KH V A
l

xu

L Y KHI THAI

91

a.
I. I.

"'!" ~ lei ~inpo

ft i
i
I

"'~
I
1

r!'~ ~ "'~
i
I

~,

~ tl~

, "I"_'r:'I

I!I IrF

I~o
!'IrA it31,

~~

I~ l!!~ ~ ~ t11lllf ~
I'
II

k'

rot"-

I. 1. 1..

..
i.

!
i

I.
I,

leo

In
",

l . t: n'-

o. o.
o.

'J!ll ; i~,_i
/ i/';
!I
I"bC
r--~f(

!a
i't--[\

ri ID

r:
i"o.

.... f-..

~.
~,

1/

1/

1/

,1 :SU

~In
Iu, I..

I'<~

o , ~!e

Ir'r-.

o.
o.

il !f~.J,

o. o.
o.

l
~IL/
0

II

II

IN

It ~1 It ill.. Ii" II

IJ

r:::~

f-..I" ~:::

II. :3~

IJ

o.

I'r--

~.
3000

lit
..000

1000

""

aooo

)c.

~.OI.to •

HinJ, J.N.So

sanh bi!!u do n(jng de) dQC theo true gio cua hai ngllon

tanh then ha phtro'ngphap

-j;.OIl

-400

-2nD

200

400

..00

Hi,,;, .1.15. ni~u do nong de) tren hai m~t

dt tr,!c gIRo v61 true gl6 CWt mQt ngu&.

tfnh theo hn J1hlr011~ phap.

92

TfNH ToAN

KHU~CH TAN CHAT - Gifford.

NHt£M ...

tuong

ung vui cap kho ng on dinh nhe (cap C) cua Pasquill

Hlnh 3.15 III bh3' do nang dl) tren hai mat cat ngang (cross - wind concentration) . u khac nhau x = 1000 m va x = 1400 m cua nguon s6 1 t~n hinh 3.14 duqc tach rieng bi~t. 'fa thay 0 cac mat cat khac nhau hai phuong phap Bosanquet - Pearson va "mo hlnh Gauss" cho ket qua gan nhau hen so voi phuong phap Sutton. J,S,CHitUCAO
HI~U QUA

eVA

6NG KHOI

VaonhqngnAm 1950 - 1960 tren .the giai co rat nhieu cong trinh nghisn cuu ve dO nang cao cda luong khdi khi thoat ra kh6i mieng ong khol. Phan Ian cac cong trinh nghien cdu nAy d~u dua vao quan sat thuc te va thuc nghiem hoac k~t hop gifta Ii thuyet va thuc nghi4m. Saud4yxin nsu ra mot dung rc)ng rii nha:t.

so

cong' thuc tinh toan d¢ nang cao ella luang khoi duoc ap

Tren hlnh 3.1. 0 muc 2.1.1. da the hien hlnh dang phiS bien cua luang khcii. Tal mieng ang khdi, nho van toc phut, luang khoi co mot dl)ng nang ban dau lam cho no co xu huang Me thAng dllng len tren. M~t khac, do nhi~t de) cua khci cao han nhi~t dQ' kheng khl xung quanh, lu~ng khoi chiu tac dung cua "I1jC n6i" do chenh l~ch nhi~t d¢ gay ra . . Cung vai cac luc nang, luang khoi chju tac d¢ng ella hIe gid nam ngang do do dinh cao nhit ella luang khdi ~ nam each ra ang khdi mOt khoang each nhaltd,nh nao do xuOi theo chisu gto. Khi da dat dUQc de? cao ay nrc la hie dQng nang ban dau ella luang khol .da hi tri~t tieu va nhiet dQ khoi da tro nen can bang vol nhlet dO khi quyen do ket qua cua qua rrlnh hoa trQn vai khong khi xung quanh, luang khoi se. gift phuong nam ngang song song vai chieu gio. 3.5.1. Cong thuc cua Davidson W.F. [32; 62]

Dua vao ket qua thuc nghlern tien hanh tren ang khl dOng 0 Bryant nam 1949, DavidsonW.F. da dua ra ccng thtic sau day - ducc goi la cong thlle Bryant - Davidson.

6h D (:)
=
v

1,4 (

1+

T::

) i

,m

(3.39)

Cong thuc trancd

the dltC}cphan bi~t thanh hal thanh

Ri~ .

Thanh phan dO nang do v~n t6c ban dlu ella khoi (mo......
Ah

_tt.e):
(3.40)

(W) u' ( -W)

U

1,4

va thanh phan dQ nAng do sdc ndi gAy ra boi chenh l~h nhiet de} (buoyancy rise): liht = D
1,4

I1T . -T

Trong cac cOng ~h\1'ctren:

w-

khoi

' m.

(3.41)

D- dltong kinh cua mi.ng 6ng khdi, m;

v.n tac ban dlu cua lu~ng. khoi ~i mi~ng 6ng khci, mls;

u - vto t6c gio, m/s; T kh6( nhi~t de) tuy~t dai cua khoi tai mieng ang khdi, K; liT- ch~nh l~ch nhi~t dQ gifta khai va kh~ng khl xung quanh, °C hoac K.

6 NHltM KHDNG ·KH v A

xu

Y KHI

THAI

93

3.5.2. C6ng t.htrc cua Bosanquet - Carey

va

Halton [20; 62]

Cftng thuc cua Bosanquet va ct;>ng su duoc dua t~n ly thuyErt kat hop vai thuc nghiem, trong do eft;> nAng do d¢ng nang va dt) nAng do chsnh l~ch nhi~t eft) IA ham 96 cua khoing each x k« tit chan 6ng khoi xuei thea chisu gid. Cac cftng thdc efttc;lcxay dung cho di~u ki~n trung tfnh cua khl quyen. llhv max D~ nAng cao do d~ng nang ban dau: llhv Khi x > 2 I1.hv ,

ll.hv. max (1 - 0,8 4,77 1

(3.42)

rna x:

(3.43)
u.

0,43(I)

..DO nAng cao do luc noi (chsah

u3T

l~eh nhi~t dl»: (3.44)

6, 37gL1 ll.T1z Sh. =-----!

Trong do z la ham so ella X rna: X= ----

ux

(3,45)

3,57v'L1w
(3.46)

TI
HAm s6 z =

roo

dUQC cho d1l(ft d(lng bi~u

to

(hlnh 3,16), (3.47)

DO nAng t6ng ceng ella luang ll.h = llhv

khdi:

ll.ht

4
l

I (J o

./

...--~

.....

20

-/0

60

60

IDO

Hinll .lUi. Ham so z =

(X) dung trong ding th{rc Bosanquet

va CQng s.,.

94 y'a chi'eu cao hi~u qua cua 6ng khoi: H

rfNH rOAN KHU~CHrAN

cHAr 0 NHEM ._
(3.48)

II,

0,756.11,

Trong cac cong thuc tren ngoai nhung ky hi~u dii biet, ta co:

T 1- nhi~t dQ tuy~t d6i lila ~i do kh6i htqng don vi cua khoi can bAng vdi kh6i luqng don vi cua khcng khi Kung quanh (JD4t; each gAn dung co th& xem TJ =:
TXq);

L1-luu

lucng khci thai

nhiet dQ Tl' m3/s;

6.T1 = Tkh''Ii - TI - hieu s6 giira nhiet dQ cua khoi tai mieng 6ng khdi va nhlet de) T.; g- gia t6c trong truong, m/s-'. Bosanquet va cQng sl! con cho cong thuc sau day ap dung cho di~u ki~n kh{quyen on dinh. Day la tri s6 gici han cua cong thuc neu tr6n trong dH~u ki~n khl quyen da. cho:
6.hmax

4,77 1 + O,43u/w u2
Tl

--+
u

vLtw

6,·37g

L.l1T. u3T
1

(lnJ2

+J

2),

(3.49)·

VC1i
J

.,fL\w

( 0,43

g grad t

- 0,28-

w Tl
g

6.T )
I

+ 1,

(3.50)

trong do: gradt - dQ bien thien

nhiet dQ thea chieu cao cua lC1pkhl quyan sat mat dat,

3.5.3. Cong thtre cua Holland Dua VaG ket qua khao sat luang khoi tit nhirng eng khoi nho a vimg Oak Ridge, Holland J.Z. (Uy ban Nang lucng nguyen tit cua My - 1953) dii dua ra cong thirc xac dinh dQ nang cao luang khdi, duoc goi lA cOng thilc Oak Ridge [62; 70]:
6.h = (l,5wD

4,1.1O-5Qh)/u

(3.51)

6.h, D - tlnh theo m;

u - tfnh theo m/s; Qh- cuong dQ nhiet cua luang khl thai ra moi trucng xung quanh: Qh = C~p6.t, calls, trong do Cp- ty nhiet dAng ap clla khoi, cal/kg.lIC; p- khdiIucng don vi cua khoi, kg/m3;
6.t- chenh l~ch nhiet de) cua khol va khong khI xung quanh, DC. Cong thuc (3.51) neu tr~n lip dung cho dieu ki~n trung tfnh cua khf quyen. Wi voi dieu ki~n on dinh ket qua tlnh duoc thea cOng thuc din tAng them 10 + 20%, nguoclai, d6i vai di~u kien khong 6n dinb - giant bat di cung chirng «y ph an tram. V@sau Moses va Carson (1968) [70] dua trim cOng thuc cua Holland va phat tril!n de lip dung cho loai ang khoi co chisu cao va cong Built Ian. COng thuc co dang sau dAy:
(3.53) (3.52)

Trong quyen:

do a\ va az la cac hang so thuc nghiem phu thuoc vao dQ 6n dinh cua kh!

NH~M KHONG

KHi V A

xu L Y
a., =
a1

KHI THAI
3,5; -1,0;
0'2

95

• Khong on dinh
• Trung tinh
0(10

=
=

0,33 0,145

a, =0,4;

• On

dinh

a2 =0,171 a2

Ky hi~11 va

vi tinh toan trong eong thiic (3.53) gi6ng nhu trong cong thuc (3.51).

D~ lip dung rna hlnh Gauss trong tinh toan khuech tan chat. a nhiem Holland J.Z. lai __ ~c!~_a_l'~(!oJlg thuc sau day de xac dinh dQ nAng cao ella luang khoi [54; 57]: wD Tkh,· - T Aft =-(1,5 + 2,68.10-3 PD 01 xq ), (3.54)
U

Tkhoi

trong do: tlh - dQ nang tong cQng ella luang khoi do d¢ng nang ban dau va do chenh l~ch nhiet dQ, m; p_ lip suat khl quyan, millibar (Latm

1013 mbar);

Tkhoi' T Xg - Illn hrct III nhiet de) tuy~t d6i ella khdi va cua kheng' khi xung .. quanh, K. Doi voi cac cap on dinh khac nhau theo Pasquill - Gifford cua khi quyen, ket qua tlnh toan theo cong thuc tren dUQc nhan vdi h~ sO tucng ung. CI,1the la: Cap A va B - nhan

so 1,1 -+ 1,2 .

.Cap D, E, F- nhan h~ so 0,8 -+ 0,9. Th\1C chat hai cong thuc (3.51) va (3.54) cua Holland la nhu nhau neu nh4n Cp = 240 cal/kg.K, Txq = 293K, Pxq = 1,2 kg/m3 (khoi hrcng don vi cua khong khl xung quanh) va ap suat khl quyen P = 1013 mbar. 3.5.4. Cong thuc
Cacphuong phap

eua Briggs G_A.

hien d~ d~ xac dinh dc? nang ella luang khoi trong di~u ki~n khI

quy~n on dinh hoan toan dap dng dUQCyeu cau do co co sa ly thuyetkha ns rang va co th~ tien hanh quan trAc, do dac th\1c M tUdng doi dan gilln d~ bti sung cho Iy thuyet. Trong di~u ki~n ISn dinh, (} giai doan dAu cua s\1 phat tri~n luang khoi dUCJitac cl\lng cua l\lc n~it dc)r6iMn trong ella luang chi~m uu the so vai d~ 1'61cua khOng kh! xung q\la#h. Tuy nhi~n, trong di~u ki~n trung tinh va khOng dn djnh cua khl quy«ll, luang khdt u6n lu~n nhung cuoi cung cung d~t duoc dc?cao rna tai do de?roi ben ngoai tra nAn dang kf hen so vC1idc? r6i ben trong lubng, hie do luang khdi ng\1ng phat tri«n. Trul1ng hc;jp nay r~t phiic tap cho cong viec nghien ciiu va quan sat, tuy nhien Iai la trttl1ng hop kha ph6 bien. Briggs G.A. (1975) dA nghiAn ciru trucnghcp ndi tren va dtta ra cOng thdc sau clay ap d,mg cho di~u ki~n co tac d1,1ngcua I\1Cndi la chit ~u (dng vCJicac clip ~n dinh A + D) [2; 8; 55]:
FI/3

Ilh = 1,6 11,

xf3,

m,

(3.55)

trong do: F - luc ndi ban dAu etta luang khoi ducc xac dinh theo cOng thuc: gwD2 Tkh6i - Txq F= , m4/s3 (3.56) 4 Tkh6i
xI' -

khoang each tit nguen den diem ket thuc dQ nang eao trung blnh cua luang khdi:

96 khi F < 55 khi F ~ 55

m4/g3

rfNH rOAN KHU£cH rAN CHAT 0 Nt-EM ._

thi thl
xI xI

= 50F = l20F

U.625; U,4.

m4/53

Rieng d6i vci cap trung tinh ella khI quye'n, Briggs G.A. con dua ra cong thuc:
60ft

trong do: u. = goi la v~n t6c rna sat. D6i vai mat di(t bAng phang co tham co h~c trong' trot nong nghiep u. = 0,6 + 0,7 m/s; h - chieu cao thuc cua 6ng khoi, m. Trtti1ng hop co nghich nhiet, cong thuc Briggs co dang sau [lOa]:
AI! = 2,6-FI/3

r;;p -

1 54 (_-) , U.u.

2/3

hl/3

'

(3.57)

(3.58)

Khi trcl dung gio, dQ nang cao luang khdi duoc xac dinh thea cong thuc,
I1h
=:;

5 lFI/4 (g iJT , T iJz

)-YB

(3.59)

3.5.5.Cong

xe

thue cua M.E. Berliand

va

ella m~t s(f tac gill khac i1 Nga (Lien

cu)

Can cu vao so lieu thuc nghiem va so sanh ket qua tinh toan n~ng dQ chat Onhi~m tran m~t dat, Berliand va c¢ng s\i (1964) dtia ra cong thuc xac dinh de) nang' cao lu~ng kh6i nhu sau [lOb]: wD gLI1T
I1h = 1,875 -

1,6

(3.60)

to

ufoTxq

trong dou10' v~n Mc gi6 do dttqc a CQtdo gio tram khl tucng, tiic do L - luu lucng khdl thai ~i mi~ng 6ng khdi, m3/s.

dQ cac z = 10m.

Ngoai cOng thdc X8.C dinh dQ ning luang khdi neu tren cua Berliand, a Li~n XO (cd) con ap d\1ng nhiilu cOng thuc cua nhiilu tac gia khac nhau. 0 bang 3.7 1& mQt s6e6ng thdc chu yA'u va s6 li~u tinh toan theo cOng thuc d6i cbitlu vCJis6 li~u th\lc nghitm [16]. 3.6.

NGOON:OI£M

su

LANG DQNG CVA BVI TRONG QuA TRiNH KHUECH TAN KHi THAI Til
CAO

cAc

Nhung cong thuc tlnh toan khuech bin neu ra tren day la ap dung cho cac eh(tkhf: 1)6i vCJib\1i nhe It, litng, mQt each gan dung co th~ xem v~n toc rei cua chung duai tac d1JJlg cu.. trqng luc 18.khOng daDg k~ va muc dO khuech tan cua chung C(ing gAn nh\tclia khl, hie do ta vAn eo the ap dung cac cOng thuc do de xac dinh n~ng dQ bui tr6n m.t d«t (tdcn~ng de) bui trong lap kheng khl sat mat dat). TUy . nhien, d6i vdi khi thai co chua bui vdi thanh phan co hat khac nhau (polydispe rsa), van toe roi ella cac co hat bui tho va n~ng klch thudc d > 20 ,urn IS. dang ke, do do chung s~ l'ng dc;mg nhanh xu6ng m.t dat C1 vimg gAn chan 6ng khoi xuOi thea chieu gio. Nhu v~y sa co s1,tkhac bi~t dang k~ giua n~ng dQ bui va nong' de;> khl tren m.t dat . . Tren hlnh 3.17 the hien 81,t lang dong cua cac I01;lico bui tho, min khac nhau tren m$t dat cung' nhu di~n bien cua n~ng d() bui va khi xuOi theo chieu gid.

~M

KtiONG KH

vA

xu

l Y KHI THAI

97

V)

II ~

52

I').

9 -I'
II

I---t-----,--i

,8
<II),

'01)

'01)

c:

'8 .! u
o

'01)

,~

r---r---------~ ~
\0.

....
::::>

;6
>

...t-~

:=
.... =
;a
.=

:a

II

o
I

,~

s
',),

al ::i ..__.....
Q r-t
'<t'

C").

s'
,,.,_ .....
o
o

"'l.
V)

C").

QQ, o_ ..... _ N ..,. V)

,,., ..... sa

7·0 nhiem

khOng khi

98

TiNH ToAN

KHU~CH TAN CHAT

N~

._

1---......

lVo;'g

a,4' /rllliren
r-

......... ---..
<,

"'tif cal d'Jnq

8ui lira

HinIL J. J 7. Phaiu ho nong dt) b~i

va

khi tren m~t dill do ang khol gay ra .rng val v~n tOe gl6 nlast dillh.

Bosanquet va cQng·st,t [52] da nghien cuu Ii thuye't phuong phap xac dinh Iuqng tang dong trung blnh ella bui, trong do co tlnh de'n v~n t6e roi t\l do ella bui trong di~u ki~n thai tiel cd gid. ~ m~t Ii thuyet, khi v~n t6c roi t\l do cua bui cang Idn thl vi trf co m4t dQ lang d9ng bui cue d,i se nam cang gan chan oug khdi. Bosanquet con chi ra rAng: tang chieu cao ong khdi cd tac dung cAi thi~n dang ke vimg gan chAn.ong khdi, nhung <'1 khoang each til 1 + 2 darn tra len vi~c nbg chleu cao ong khoi khong co anh huang gi ra r~t. CUiJnC dQ lAng d9ng trung blnh cua bul trAn goc cung 45° a phIa cu6i gid dUQc xac dinh theo cOng thirc: 1,27Mb ap2
GTB b
-

'H2

I'(I

+ u';pu) pu

(3.61a)

trong do : Mb khoi lUQng phat thAi bui trong dan vi thai gian tai mi~ng ong khdi: gis, kg/h ho~c kg/ngly, t/thang v.v.; a - ty l~ thiJi giancd
o

gid nam trong.gdc cung 45° v~ phia cuoi gid ke tit nguon; 5. "Co h9C ve

P: h~ s6 khuech tan dung cua Bosanquet - cd the nh~ p = 0,05 (xem muc 2.2.1);
ur v~n t6c rot t\t, do tm han cua bui, mls - xem T~p 2, chuang bui v;}, cac pbepda bui";
0

cua d~ htc;Jng 1 + u';pu, cho a bang 3.B. Nlu H. ~a % tinh thea don vi m thl GJB co dan vi cua Mb tren m2, vi d1,1g/m2.s, kg/m2.1l. ~c .kghn2.ngay V.v...
0

I'(l + ufpu)

ham s6Gamma

CUlJnj dQ lang dong cua bui tren tr\lc gid dUQc xac dinh thea cOng thuc:

o Nt4M

KHONG KH V A

xU l Y
U/pU)

KHf THAI
ur

99
2+11 /, "pue-H/px

0,282 Mb P
Gb()() =H2r(l

pU

(pX)

(3;61b)

Bang 3.S. Hilmso

U ,.IP,1l

Gamma (f) clia (I +U!ptt)

r( I +V r/plI) ~(l00 n,989 0,97M 0,969 0,959 0,951 0,944 0,936 0,930 0,924 0,918 0,908 0,904 0,901 0,898 0,895 0,892 0,890 O,M89

[J

rip

It

r(1 +1J,)pII) 0,887 0,886 0,tl86 0,/'lB6 0,886 0,886 0,887 0,888 0,890 0,891 0,894 0,896 0,899 0,902 0,905 0,909 o,t) L1 0.917 0,')21 0,926

ufpu
0,80 0,82 0,84 0,80 0,88 0,90 0,92 0,94 0,96 0,98

rei

+V,.IPIl}
0,931 0,937 0,943 0,949 0,955 0,962 0,969 0,976 0,984 0,992

v ~/p"
1,20 1,22 1,24 1,26 1,28 l,3O 1,32 1,.14 l,36

r( 1 +V,.1PII}
~102 ~114 ~126 ~139 ~153 ~167 ~181 ~195 1,210 1,227 1,242 1,258 1,276 1,294 1,311 1,329

0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,12 0,14 0,16 0,18 0,20 0,22 0,24 0,26 0,28 0,30 0,32 0,34 0,36 0,.18

0,40 0,42 0,44 0,46 0,48 0,50 0,52 0,54 0,56 0,58 0,60 0,62 0,64 0,66 0,68 0,70 0,72 0,74 0,76 0,78

nsn

~oo
~O2 ~04 ~06

~ooo
~O09 ~017 ~027 ~O36 ~046

l,38
~40

~42
~44

~4'6
~48 1.-)0

~os
~IO ~12 ~14 ~16 ~18

~OS7
~O67 1,079
~O90

Nhu v~y: 0,222 4,44 -=--

pq

khi p = 0,05

(3.62),

MOt phuong phap tiep c~n khac d~ tlnh toan dl! bao nang dO bui tran mtfj)t1ft '40 ngu~n di~m cao g4y ra lA xuat phat tu rnO hlnh Gauss co so - tllc rnO hlnh Gaulli 'chua kI dfn'8J!. phsn ~ cUa m$t dat doi voi chn 0 nhiAm duqc th' hi$n bAng,cOng tIldc, (3.30). Ooi voi da so chat 0 nhi~m th~ khl thl mat dat khOng h«p th\l rna phan ngu(,fctl'() laivao khl quy~n. Con doi vdi bui ta co th~ xern m4t d't Il ytt hlp th\l hoAn toln. VI v*y m6 hlnh Gauss co S() co y nghla quan trt;mg trong trubng hc;rp, ay. n Ngoai ra, chat 0 nhi~m th~ kh] hau nhu kheng chiuanh huong cua l\fc trc;>ngtruong, con bui thl rei trong khl quy~n voi van t6c ur nhat dinh tuy thu(k vao kich thuoc h~t va khai lUc;fngdan vi cua no (xem cong thuc 5.12 hoac 5.13 . Chuang 5). Do do dal luc;rng H trong mo hlnh Gauss can duoc hieu chlnh bang each trir bat di 'doan dubng rna h,t bui roi duoe trong khoang thbi gian r. Doan duong do la vr,r rna r = xlu voi x la khoang each doc thea true girl tfnh tu nguen va u - van t6c gio. Cu6i cung, cong thuc (3.30) se duoc hieu chinh thanh:

x,

100

rfNH rOAN

KHUECH rAN CHAT

VrX

0~
(3.63a)

...

EXP [_

(z-H+- .. )
\..
20'2 z

U]

De tinh nang de) bui tren mat dat ta chl viec thay z

0 vao cong thuc tren, con de

tinh toan nong de) bui tren mat dat doc thea true gio ta thay ca y ~Jl8' thdc sa tro thanh:
. Cb(X)

va z = 0 va luc do

Mb = -q-,_-- EXP [&.:ILuO'-F-z

(H - vrxlu)2
20'2 z ]

(3.63b)

Trong cac cong thuc 3.6aa,b: Cb- nong de) bui ti~
U r-

thea g/m\

j\;lb- Iucng phat thai bui thuQc nhom CO hat can xem xet, g/s; van t6c roi toi han trung blnh cua nhdrn CO hat bui xem xet, m/s; , x- khaa~g each doc thea true gio ke' tit nguon, m; Cac kj hieu khac va don vi cua chung thOng co gl thay d6i so vdi truoc. CUC1ngde) lallg dQng Clla bui tren m~t dd:t dec thea true gio nhu sau: . (Luu luqng).(Nong dQ) Kb.6i h.t<;lngv.n chuyen Di~n tich
=
uPb(X) Gb(X)

co the dt1<;1CUY ra B

Dien tlch

=
Tit ddta
Gb(lC)

(V~n t6e).(N~ng dQ) = thu dt1<;1c:

M
b

ur

2JruO' y0'z

EXP [ -

(H - urxlu)2 2O'z
2

'

J,

g/m2.s

(3.6Se)

thai loai bui CCJ hat c5 = 40,um lA M b = 40 gls. Hay xac c.qnh cUC1ngdQ lang dQng cua bul doc thea tr\lc gio CJ khoang each x tit 200 dln 5000 m \lng voi di~u ki~n dn djnh cua khf quyen thuec cip D. Cho bi€t: v$n t6c gio u = 3 m/s vA kh6i lucng' don vi cua bui P» = 1600 kl/JIl3. , '

vi du: MOt nguon phat thai bui co chieu cao hieu qua la H = 120 m voi htQDg ph at

Gidi, '
Tit cbBg thdc6:1'3-'ho$cbM'u do 5.3 (chuang loti b1,li'da cho hl ur =O,073,:m./s. 5) ta tra dUQc v$.n t6e roi tdi han eua

Ap

d\lug' ~ng
"

thdc'·~3.f8c~ ta co:
E,XP

40.0,073:
Gb(X):;

'.

['

21t.3.O'yO'z,

2"

1 ( 120 - O,073xI3
0' '

2]
)

...
D$t

0,155,
O'yO'z

.JkXP

['.

(120 - 0,0243.1:)2,]

0,155 A =--