An Sinh Xa Hoi Luy Tien o VN

An sinh x hi Vit Nam Ly tin
n mc no?
Martin Evans, Ian Gough, Susan Harkness,
Andrew McKay, o Thanh Huyn v L Thu Ngc
Chnh ph Vit Nam hin ang thit k li cc chng trnh an sinh x hi ph hp hn vi qu trnh hi
nhp kinh t quc t v s vn ln nhanh chng thnh mt nc c mc thu nhp trung bnh ca t nc.
UNDP rt vinh d c h tr Chnh ph trong n lc xy dng cc chnh sch x hi nhm thc y tng
trng, gim ngho v an sinh thu nhp cho tt c ngi dn Vit Nam.
Vic thit k cc chng trnh an sinh x hi rt phc tp bi v chng ta mong mun cc chng trnh ny
s t c mt s mc tiu. Th nht, chng phi bo tr c ngi dn khi nhng ri ro i vi mc sng
ca h do tui cao, bnh tt, phi nui dy con ci, tht nghip v cc s kin khc trong cuc sng. Th
hai, chng phi gip gim ngho v bt bnh ng kinh t. Th ba, chng cng phi thc y tng trng v
to thun li cho qu trnh chuyn i t nn kinh t ng sang nn kinh t m.
Bo co i thoi Chnh sch ny ca UNDP xem xt cc chnh sch an sinh x hi hin nay v phn tch
mi quan h gia an sinh x hi, tiu dng v thu nhp. Bo co nhn thy rng khi chnh sch an sinh x
hi c coi nh mt tng th - bao gm ph s dng cng nh cc chuyn khon th cc chnh sch hin
ti khng ng gp vo cc mc tiu quan trng v xa i gim ngho v bt bnh ng. Mc d cc h
ngho nhn c tr cp di hnh thc chi chuyn khon, nhng h phi chi tr mc tng ng hoc
nhiu hn cho ph s dng cc dch v c bn nh chm sc sc khe v gio dc.
Bo co i thoi Chnh sch ny ca UNDP ng gp vo cuc tho lun chnh sch quan trng Vit Nam
thng qua vic nh gi khng phin din tnh hnh pht trin ca t nc v ngha chnh sch ca nhng
pht hin i vi tng lai. Mc ch ca chng ti l khuyn khch s tho lun v tranh lun da trn c s
c y thng tin thng qua vic bo co trnh by nhng thng tin v bng chng thu thp c mt cch
r rng v khch quan.
Chng ti xin chn thnh cm n nhm nghin cu ca trng i hc Bath cho phn tch su sc v cn
thn v h thng an sinh x hi hin ti ca Vit Nam. Ti liu c trnh by trong Bo co i thoi Chnh
sch ny c tho lun ln u vo thng 11 nm 2006 ti mt hi tho quc t c t chc H Ni do
Vin Khoa hc X hi Vit Nam, B Lao ng-Thng binh v X hi v UNDP ng t chc.
Mc d quan im c a ra trong bo co khng nht thit phn nh quan im chnh thc ca UNDP,
chng ti hy vng rng vic xut bn bo co s khuyn khch nghin cu v phn tch nhiu hn na v vn
quan trng ny.
Li ta
Setsuko Yamazaki
Gim c Quc gia
Chng trnh Pht trin LHQ ti Vit Nam
Li cm n
Cc tc gi cm n s gip ca ng nghip v bn b ti Vit Nam trong qa trnh xy
dng bo co ny bao gm ng Nguyn Phong, Tng cc Thng k Vit Nam, Gio s Hoi
Nam, Ch tch Vin Khoa hc X hi Vit Nam, Tin s Nguyn Hi Hu, B Lao ng-Thng
binh v X hi, b Nguyn Th Thanh Nga, UNDP v ng Rob Swinkels, Ngn Hng Th gii.
Cc tc gi cng xin ghi nhn v hoan nghnh cc kin nhn xt v tho lun ca cc i
biu trong Hi tho An sinh x hi do B Lao ng-Thng binh v X hi, Vin Khoa hc X
hi Vit Nam v UNDP ng t chc vo ngy 30 thng 11 nm 2006 ti H Ni. c bit
chng ti xin cm n li nhn xt v tho lun ca cc ng Nguyn Hi Hu, B Lao ng
Thng binh v X hi, gio s Trnh Duy Lun, Vin Khoa hc X hi Vit Nam, tin s Bi
Quang Dng, Vin Khoa hc X hi Vit Nam, Tin s Phm Nht Tn, B Lao ng
Thng binh v X hi, gio s Ian Gough, i hc Bath, Tin s Felix Schmidt, Friedrich Ebert
Stifung, b Rose Marie Greve, trng i din ILO.
Tin s Martin Evans l hc gi thnh vin ca Hi ng nghin cu kinh t v x hi v mun
by t s bit n vi khon h tr s RES-000-27-0180 ca ESRC
i
Danh mc Hnh v Hp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .iii
Danh mc Bng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .iv
1. Gii thiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
1.1 An Sinh X Hi v Bo Tr X Hi ti Vit Nam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
1.1.2 Bo Him X Hi v Bo Him Y T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1.1.3 Qu Bo Tr X hi cho Cu Chin Binh v Thng Bnh Binh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
1.1.4 Qu Bo Tr X hi cho cc hot ng h tr thng xuyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
1.1.5 Cc chng trnh mc tiu XGN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.1.6 nh Thu v Chi tr cho Bo tr x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
1.1.7 Bo tr x hi phi chnh thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
1.2 iu tra Mc sng H gia nh ca Vit Nam (VHLSS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1.2.1 Mu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1.2.2 o lng mc thu nhp v anh sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1.3 Tm tt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
2. Thu nhp v An sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1 Thu nhp h gia nh v An sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1.1 Bc tranh tng th . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
2.1.2 Chnh lch v thu nhp gia cc khu vc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
2.1.3 Chnh lch thu nhp gia thnh th - nng thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
2.1.4 Khc bit trong thu nhp ca h gia nh gia cc dn tc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.1.5 Phn phi thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
2.2 c tnh mc ly tin trong phn phi tng thu nhp v phn phi thu nhp kh dng rng .26
2.2.1 Thu nhp v cch o mc ly tin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
2.2.2 nh ngha thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
2.2.3 Cc phng php nh gi s bt bnh ng v thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
2.2.4 Tc ng ca an sinh x hi vi xp hng v thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
2.3 M hnh ha mc ly tin ca h thng an sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.3.1 Nhn Tr cp An sinh X hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2.3.2 M hnh Ph s dng v Chi tiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
2.3.3 Bng chng ly tch t phn tch thu nhp v cc m hnh an sinh x hi v cc loi ph .42
2.4 Tm tt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
3. Ngho v An sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.1 Gii thiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.2 c lng mc chi tiu v ngho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.3 Cc hnh thc tr cp an sinh x hi trong mi quan h vi ngho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
3.4 Th nh gi tc ng ca vic nhn tr cp an sinh x hi vi ngho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
3.5 Xy dng m hnh ngho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
3.6 Tm tt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
i
Ph lc
ii
Ph lc
4. Tc ng ca H thng An sinh X hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
4.1 Tc ng th cp v tc ng hnh vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
4.2 T l nhp hc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
4.2.1 T l nhp hc, Chi ph v Thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
4.2.2 An sinh x hi v gio dc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
4.2.3 M hnh ha An sinh X hi v T l hc trn tiu hc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
4.3 An sinh x hi v vic lm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
4.4 An sinh x hi v tin gi ca ngi thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
4.5 An sinh x hi v Tin gi tit kim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
4.6 Tm tt v kt lun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
5. Tm tt v kt lun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
5.1 Nhng bi hc v s liu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
5.2 Phng php lun v cch tip cn - mt s suy ngh v bi hc phn tch . . . . . . . . . . . . . .79
5.3 Pht hin v mc ly tin ca h thng an sinh x hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
5.4 Tc ng hnh vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
5.5 Nhng la chn chnh sch v tng lai chnh sch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Ti liu tham kho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
ii
Hnh 1.1: S ngi ng bo him x hi theo ngnh v loi hnh s dng lao ng . . . . . . . . . . . . . .4
Hnh 2.1: Tng Thu nhp H gia nh Vit Nam 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
Hnh 2.2 : Cu phn thu nhp t an sinh x hi theo vng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Hnh 2.3 : Cu phn thu nhp t an sinh x hi ti thnh th v nng thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Hnh 2.4 : Khc bit v thnh phn thu nhp t an sinh x hi tnh theo dn tc . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Hnh 2.5 : T trng ca cc Chng trnh An sinh X hi theo Nhm ng phn 2004 . . . . . . . . . . . . . . .25
Hnh 2.6 : Tc ng ca an sinh x hi i vi phn phi thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Hnh 4.1: T l nhp hc, Chi ph v Thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Hnh 4.2: Tr cp gio dc bng hin vt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Hnh 4.3: Phm vi bao ph s hc sinh nhp hc ca cc loi tr cp gio dc bng hin vt theo la
tui v nhm ng v thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Hnh 4.4 : Tr cp di hnh thc chuyn khon cho gio dc theo la tui v nhm phn v thu nhp .58
Hnh 4.5 : Chi tiu cho gio dc theo la tui v nhm phn v thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Hnh 4.6 : T l vic lm ca tr em theo la tui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Hnh 4.7 : T l vic lm tr em theo nhm ng v thu nhp th trng ban u v tui (6-16) . . . . . . . .60
Hnh 4.8 : T l i hc trn tiu hc t 11-16 tui theo la tui v nhm ng v thu nhp . . . . . . . . . . . .62
Hnh 4.9 : Hot ng kinh t ca Nam gii t 16-65 tui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Hnh 4.10 : Hot ng kinh t ca N gii 16-65 tui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Hnh 4.11 : S gi lm vic hng tun ca nam theo la tui v loi hnh cng vic . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Hnh 4.12 : S gi lm vic hng tun ca n theo la tui v loi hnh cng vic . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
Hp 1 : Cc Chng trnh Bo him X hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
Hp 2: nh ngha v thu nhp ca TCTK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
iii
Danh mc Hnh v Hp
Bng 1.1 : Tng thu t ng Bo him x hi v Bo him y t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
Bng 1.2: Chi tr BHXH ca Vit Nam 2002-2004 (t ng) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
Bng 1.3 : Tng s ngi nhn BHXH di hnh thc chi tr t 2002-2004. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
Bng 1.4 : i tng hng tr cp x hi thng xuyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Bng 1.5 : Tr cp Gio dc v Hc bng t cc Chng trnh Mc tiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Bng 1.6 : Phn b Tr cp y t cho ngi ngho theo tng vng nm 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Bng 1.7 : Cc bc v mc thu thu nhp c nhn 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Bng 1.8: So snh Chi tiu cng v Tng chi chuyn khon an sinh x hi theo VHLSS . . . . . . . . . . . .16
Bng 2.1 : Mc Nhn An sinh x hi Vit Nam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Bng 2.2 : Thu nhp c nhn h gia nh v cu phn thu nhp theo vng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Bng 2.3 : Thu nhp v cu phn thu nhp h gia nh thnh th - nng thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Bng 2.4 : Thu nhp h gia nh v thnh phn thu nhp theo dn tc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Bng 2.5 : Thu nhp theo nhm ng phn v cu phn thu nhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Bng 2.6: An sinh X hi theo Nhm ng v 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Bng 2.7 : Bt bnh ng thu nhp v mc ly tin ca h thng an sinh x hi ca Vit Nam . . . . .29
Bng 2.8 : Thu nhp trc Chuyn khon v Tc ng Danh ngha ca An sinh x hi, Thu v Ph s dng
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Bng 2.9: Tc ng Rng ca Thu, Tr cp bng Chuyn khon v Ph i vi Tng Thu nhp . . . . .32
Bng 2.10 : Phn trm s ngi sng trong cc h gia nh c nhn chuyn khon an sinh x hi tnh theo
nhm ng v thu nhp trc chuyn khon (OMRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Bng 2.11 : Hi quy Xc sut bin: Nhn tr cp An sinh X hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Bng 2.12 : Phn tch Hi quy OLS v Mc tr cp An sinh X hi (log) i vi Nhng ngi sng trong cc
H gia nh c nhn Tr cp An sinh X hi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Bng 2.13: M hnh Hi quy OLS v Chi tiu cho Gio dc v Y t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Bng 3.1: Cc thc o ngho Vit Nam, 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Bng 3.2 : Cc thc o ngho Vit Nam s dng s liu v chi tiu tr chi ph nh , 2004 . . . . . . . .47
Bng 3.3: T l phn trm dn s c nhn tr cp an sinh x hi, theo nhm ngho . . . . . . . . . . . . .48
Bng 3.4: Mc tr cp theo u ngi m cc c nhn c hng cc loi tr cp an sinh x hi khc
nhau nhn c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Bng 3.5: c tnh mc ngho khi loi tr tng loi tr cp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Bng 3.6: c lng tc ng ca chi tr tr cp an sinh x hi i vi su ngho ca nhm ngi
ngho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Bng 3.7 : Cc m hnh hi quy v xc sut ngho ca cc h s dng cc ngng ngho khc nhau .52
Bng 4.1 : Vic lm ca tr t 11-16 tui ang i hc v khng i hc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Bng 4.2 : Xc sut nhp hc ca tr trn tiu hc ca la tui 11-16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Bng 4.3 : M hnh hi quy v xc sut mt c nhn c tham gia hot ng kinh t . . . . . . . . . . . . . . . .67
Bng 4.4 : M hnh hi quy v hot ng kinh t t tc ca nam v n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Bng 4.5 : M hnh hi quy v hot ng kinh t c tr lng ca nam v n . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Bng 4.6 : Nhn tin gi ca ngi thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Bng 4.7 : Nhn v gi tin cho ngi thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Bng 4.8 : M hnh hi quy OLS v nhn v gi tin cho ngi thn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Bng 4.9 : Tin tit kim v ti sn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
Bng 4.10 : Hi quy v vic nm gi tit kim v ti sn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
iv
Danh mc Bng
Bo co ny c vit cho Chng trnh Pht Trin Lin Hp Quc (UNDP) ti Vit Nam tip theo Vn kin
i thoi Chnh sch Ngoi Xa i Gim Ngho: Khun kh H thng An sinh X hi Quc Gia Hp nht
Vit Nam xut bn nm ngoi trong a ra nhng nguyn tc chung cho cc chng trnh an sinh x
hi ton din Vit Nam. Bo co ny mang tnh thc tin hn v s dng s liu t iu tra mc sng h
gia nh ca Vit Nam (VHLSS) xc nh cc i tng ang c th hng cc chng trnh an sinh x
hi v tc ng chung ca cc chng trnh ti thu nhp v ngho. y l bo co th nht trong nhm
hai bo co tip theo bo co trc y, tp trung xem xt tng th dn s v h thng an sinh x hi. Bo
co th hai trong nhm c tn Mi lin quan gia tui cao v ngho Vit Nam s xem xt c th v nhm
ngi cao tui.
Vit Nam ang t mc tng trng kinh t cao vi tc tng GDP t 4,8% nm 1999 ln 7,7% nm 2004
1
Cng vi s tng trng ny l thnh tch gim ngho y n tng, t 59% nm 1993 xung 29% nm 2002
2
v xung cn khong 20% nm 2004.
Chng gii thiu s im li h thng an sinh x hi hin ti ca Vit Nam v tp trung vo nhng chng
trnh c quy nh c t nm 2004, nm d liu ca iu tra VHLSS m chng ti s gii thiu trong chng
1 v s dng s liu phn tch trong cc chng tip theo. Chng 2 phn tch hai cu hi quan trng. Th
nht, An sinh x hi c tm quan trng nh th no i vi phc li ca cc h gia nh phn theo khu vc,
theo nhm ng phn v dn s v vng thnh th nng thn? v th hai: An sinh x hi c tc ng nh
th no ti vic ti phn phi thu nhp?. Chng 3 xem xt an sinh x hi trong mi quan h vi ngho v
vic liu cc chng trnh an sinh x hi ca Vit Nam c ng gp c g v ng gp bao nhiu cho cng
cuc gim ngho cc khu vc, gia cc nhm ng phn v v vng thnh th nng thn. Chng 4 chuyn
t m t h thng an sinh x hi sang a ra nhng phn tch ban u v s b v tc ng hnh vi ca h
thng an sinh x hi. Cui cng, Chng 5 tng kt tm tt nhng pht kin ca nghin cu v kt lun.
1.1 An Sinh X Hi v Bo Tr X Hi ti Vit Nam
Thut ng an sinh x hi c nhiu nh ngha khc nhau v cn c lm r va ph hp vi h thng
Vit Nam va xc lp mt nh ngha phn tch r rng nh gi mt cch tin cy tc ng ca an sinh
x hi i vi ngi dn. Ti Vit Nam, thut ng ni trn ch h thng bo him x hi (BHXH) do Bo him
x hi Vit Nam (BHXHVN) mt c quan ca Nh nc Vit Nam qun l. y l c quan chu trch nhim
thu cc khon ng gp bo him t nguyn cng nh bt buc thc hin chuyn khon thu nhp v
chng trnh bo him y t v cung cp mt lot cc hnh thc tr cp cho cc i tng ng bo him v
thc hin bo him y t. Cc hnh thc chuyn khon thu nhp m BHXHVN qun l bao gm ch yu l
lng hu tr, cc tr cp ngn hn nh thai sn, m au v tht nghip. Nu p dng mt cch cng nhc
nh ngha cho mt c quan nh vy vo phn tch th mt s loi hnh tr cp bng chuyn khon v bng
hin vt rt quan trng cho cc h gia nh s b b qua. l cc chng trnh ginh cho tng nhm i
tng nh thng binh v cc gia nh lit s v cc chng trnh dnh cho ngi ngho bao gm cc
chng trnh h tr bng chuyn khon v bng hin vt dnh cho cc gia nh ngho hoc nhm dn c
ngho hoc theo khu vc a l.
Mt c im khc ca chng trnh bo him x hi ca BHXHVN l bo him di hnh thc chuyn khon
s da trn qu trnh ng bo him. iu c ngha cc cuc iu tra gia cc nhm dn s ti mt thi
k (cross-sectional) s xc nh ngi nhn v ngi ng ca cc chng trnh bo him tr chng trnh
bo him chnh hu tr - c xy dng trn nguyn tc thc thu thc chi (PAYG) theo nhng ngi
ang lm vic ng bo him tr (mt phn hoc ton b) lng hu cho nhng ngi ang ngh hu. Nh
vy mc ly tin s ch gia cc c nhn ch khng phi da vo vic ng v nhn trong mt i ngi
ca tng c nhn. iu ny tri ngc vi cch nh gi ly tin theo sut chiu di cuc i trong cho
thy h ng bao nhiu vo cc qu bo him x hi v t c tr bao nhiu. Theo cch nh gi
ny, khi tnh mc tng ca ton x hi ta s thy bc tranh rt khc so vi kt qu ca cch phn tch gia
cc nhm dn s ti mt thi k (Falkingham v Hills 1995). Phn tch ca chng ti n thun l phn tch
gia cc nhm dn s ti mt thi k v do mt trong nhng nhn t chnh quyt nh mc ly tin l
mi quan h gia ngi ang ng bo him v ngi ang c nhn bo him.
iu khon tham chiu cho nghin cu ny v nhng nghin cu trc y ca UNDP v vic pht trin cc
phng php tip cn chin lc v chung nht i vi an sinh x hi v vai tr ca n trong vic gii quyt
1
1. Gii Thiu
1
Bo co Pht trin Vit Nam 2005, Kinh doanh, Bo co chung ca cc nh ti tr cho Hi ngh Nhm cc nh T vn ca Vit Nam, H
Ni, thng 12/2005
2
Tnh theo chun ngho quc t. Bo co Pht trin Vit Nam 2003, Ngho i, Bo co chung ca cc nh ti tr cho Hi ngh Nhm cc
nh T vn ca Vit Nam, H Ni thng 12/2003
2
An sinh x hi Vit Nam Ly tin n mc no?
cc vn c cu nh ngho v bt bnh ng c ngha l cn thit phi c mt phng php tip cn mang
tnh phn tch c xt ti c hai bi hc trn khi nghin cu v an sinh x hi. Ni mt cch n gin, chng
ti xem xt n nhiu chng trnh an sinh x hi v cc chng trnh khc i km hn l ch c h thng
BHXH ca BHXHVN v chng ti s dng phng php tip cn xem xt mt cch nht qun c cc ngun
u vo (khon ng bo him v thu) cng nh u ra (khon chi tr, tr cp bng hin vt) v tc ng
chung i vi thu nhp ca cc h gia nh, phc li v ngho.
1.1.2 Bo Him X Xi v Bo Him Y T
Bt u thc hin Vit Nam nm 1947 v c m rng nm 1993 t phm vi ban u l khu vc nh nc
sang khu vc doanh nghip t nhn v cng ty lin doanh, chng trnh BHXH bng ngun ng gp bao
gm tr lng hu tr, tr cp thng tt, tr cp thai sn v n nm 2002 th b sung thm tr cp tht
nghip. Mc ng l 15% cho ngi s dng lao ng v 5% cho ngi lao ng. Ton b vic thu v chi tr
do BHXHVN qun l. Phn chi tr hu tr c cng c gp vo h thng hin ti v trn 80% chi ph tr bo
him hin nay c ly t ngn sch nh nc v c ch ng gp mi ch c thc hin mt cch h thng
t nm 1995. Cc chng trnh BHXH c miu t trong Hp 1.1.
Bo him Y t Vit Nam, c xy dng nm 1995, bao qut khong 13% tng dn s (Justino 2005 trang
6) v bao gm c bo him t nguyn v bt buc. Phn ng bo him bt buc t khu vc tuyn dng lao
ng chnh thc l ngi s dng lao ng ng 2%v ngi lao ng ng 1%.
Bo him y t t nguyn c thc hin bng cch mua th bo him c gi tr 1 nm. Nhm tham gia chng
trnh bo him t nguyn ch yu l hc sinh, sinh vin cc vng th im nhng ngi i khi phi chu
p lc tham gia chng trnh ny. Mc ng t nguyn tu thuc vo loi hnh trng v cc chng trnh th
im khc nhau
3
. Tng cng c khong 20% sinh vin v hc sinh tham gia chng trnh ny
4
.
Hp 1: Cc Chng trnh Bo him X hi
Tr cp Ngn hn
Tr cp thai sn tr cho nhng ph n ang cho con b n thng th 4. Tr cp cng bao gm 3 ngy ngh
php kim tra sc kho trc khi sinh.
Tr cp m au t 30-60 ngy/nm trong nhng ngi phi lm vic trong mi trng nguy him, c hi
hoc ng bo him mt thi gian di th c ngh nhiu hn. Ngi nhn tr cp phi c chng nhn ca
trung tm y t. Chng trnh cng bao gm m au ca con ci ti a t 15 n 20 ngy/nm. Ngi ng
bo him c ngh ti ti a 180 ngy/nm, bt k thi gian ng bo him, nu phi iu tr lu di.
Tr cp thng tt v bnh ngh nghip dnh cho nhng i tng b thng tt hoc mc bnh trong thi
gian lm vic v di chuyn ti ni lm vic. Ngi s dng lao ng tr mi chi ph, bao gm lng v chi ph
y t. Mc tr cp c tnh khi c th xc nh iu kin v tc ng i vi kh nng lm vic, mc thng
tt. Mc tr cp l mt khon tr mt ln tng ng t 4 n 12 thng lng ti thiu. Mt ngi lao ng
b mt trn 31% kh nng lm vic s c nhn bo him x hi hng thng bng t 40% n 160% mc
lng ti thiu.
Tr cp tht nghip v mt vic lm do tha lao ng: tr mt ln tng ng mt thng lng cho mi nm
lm vic.
Tr cp di hn
Lng hu c tr cho nhng ngi c ti thiu 20 nm ng bo him (15 nm i vi ngi lm vic trong
mi trng nng nhc, c hi), trn 60 tui i vi nam v trn 55 i vi n. Lng hu mc 45-75% mc
lng trung bnh lm cn c ng bo him; mc lng hu thp nht tng ng mc lng ti thiu. Ngi
ng bo him c th c nhn lng hu sm trong trng hp mt hn 61% sc lao ng nhng mc
lng hu s b gim 2% cho mi nm cha ng bo him.
T tut dnh cho con di 18 tui, v/chng, cha m v cha m v/chng ca ngi c trn 15 nm
ng bo him x hi. Tr cp hng thng t 40-70% mc lng ti thiu hoc tr mt ln ti 12 thng lng.
3
Theo Thng t lin tch s 40/1998 ngy 18/7/1998 ca B Gio dc o to v B Y t, mc ng bo him t nguyn l t 15000-
25.000 ng cho hc sinh tiu hc v THCS, t 30000-40.000 ng i vi hc sinh THPT, trung hc dy ngh v i hc. Ch tch
UBND cc tnh/thnh ph s quyt nh mc ng trong khun kh nu trn da vo tnh hnh kinh t-x hi ca a phng. V d:
mt hc sinh tiu hc H Ni phi ng 30.000ng bo him y t nm 2005 (s liu c cung cp cho cc tc gi).
4
B Y t v Tng Cc Thng k, 2003, iu tra y t ton quc 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh Bo him y t Vit Nam
(trang 4).
Nm 2002, c khong 12,6 triu ngi c bo him trong 4,2 triu ngi tham gia bo him t nguyn.
Nm 2005, c tng cng 16% dn s c bo him
5
.
C nhiu l do dn ti hin tng trn ng bo him x hi chnh thc. Th nht v nhiu loi hnh cng vic
c tr cng cha c chnh thc ho v ging nhiu hn hnh thc t tc vic lm hoc vic lm th lao
trao tay. Th hai ngay c khi c hp ng lao ng chnh thc, mc lng lm cn c ng BHXH c th b
khai man trnh phi ng qu nhiu. Mc ng da trn lng c gi l lng cng, thng l mc
lng th hin trong hp ng lao ng. Trong cc doanh nghip nh nc v khu vc hnh chnh, lng
cng da trn Ngh nh 26/CP
6
c sa i vi mc lng c bn (lng bc 1) l 350.000 ng/thng
7
Thm nin th hin trong mc lng qua cc h s nhn vi mc lng c bn ni trn. Nhiu c quan
nh nc s dng lng cng tnh mc ng BHXH v BHYT
8
. Tuy nhin, vic trn ng bo him xy
ra phn c gi l lng mm: ph cp v thng cho ngi lao ng. Thng thng cc khon ny
khng c tnh vo khon ng BHXH nhng c th c xem xt khi ng thu thu nhp. C hai loi
thng: thng tin c th c tnh vo thu nhp phi ng thu thu nhp ca ngi lao ng v thng
bng hin vt khng c tnh ng thu thu nhp
9
.
Thng thng BHXH c trch trc tip t lng tng v vic tr BHXH v BHYT vn c coi l trch nhim
ca cc doanh nghip
10
. Lun c s m m v thiu r rng v mc lng cng v lng mm v do t khi
c thng bo chnh thc nn nhiu ngi lao ng c th khng bit mc lng tng ca mnh l bao nhiu.
Nhiu cng ty v t chc nc ngoi ln th r rng hn trong vic thng bo c lng tng v lng rng
trong cc qung co tm ngi nhng cc doanh nghip nh th cch lm rt khc nhau.
Nhng hin tng trn dn ti hai kt qu quan trng ca bo co ny. Th nht, s khng chc chn v mc
thu nhp tng lm hn ch mc chnh xc ca VHLSS v ngi tr li ch bit mc tr cp c nhn ch
khng bit mc ng bo him l bao nhiu. Th hai, iu ny dn ti nhng vn ln trong vic nh gi
v hiu tc ng ca an sinh x hi i vi thu nhp h gia nh. Chng ti s tr li bn ti nhng vn
ny trong phn sau ca chng.
C kh nhiu nhng c tnh khc nhau v quy m ca bo him x hi v y t. Theo Jowetta (2003) c 0,9
triu ngi lm vic trong khu vc chnh thc (15% tng s ngi lm vic trong cc khu vc chnh thc nh
cng chc, cng chc v hu v cc cng ty ln) v 29 triu ngi lao ng trong khu vc phi chnh thc
khng tham gia bo him. S liu v BHXH cho thy con s ngi tham gia BHXH tng 20% t nm 2000
n nm 2004 ngha l t 4,1 ln 5,8 triu ngi (MOLISA 2006).
3
1. Gii Thiu
5
Cng ti liu (trang 5)
6
Ngh nh 26/CP: Xc nh mc lng ti thiu
7
Mc ny c chnh ph iu chnh thng k
8
Phng vn khng chnh thc vi mt nhn vin k ton trong c quan chnh ph
9
Thng bng hin vt v d nh ba tra min ph, hoc du lch nc ngoi. i khi ngi lao ng c th quy mc thng thnh
tin.
10
Xem phn tr li cht vn ti Quc hi ca B trng LTBXH Nguyn Th Hng
Bng 1.1: Tng thu t ng Bo him x hi v Bo him y t 2000-2005
Hnh 1.1: S ngi ng bo him x hi theo ngnh v loi hnh s dng lao ng
Hnh 1.1 cho thy s ngi ng BHXH theo ngnh v theo loi hnh s dng lao ng. Qua c th thy
r rng mc d t l ngi lao ng trong khu vc nh nc ang gim dn nhng vn chim a s ngi
tham gia BHXH t 75% nm 2003 gim xung 69% vo gia nm 2005.
Mc chi tr BHXH nm 2002-2004 c th hin trong Bng 1.2. Mc tng danh ngha l 59% trong vng 3
nm. Nhng khu vc tng nhanh nht, khu vc hu tr, cng c mc chi tr cao nht (85% tng chi). Gn 90%
mc tng chi tr BHXH l do tng chi tr tin hu tr.
4
Nm
2000
2001
2002
2003
2004
Tng ng bo him y t
(t ng)
971
1.151
1.270
2.027
2.301
% GDP (GNP)
1,4%
1,5%
1,5%
1,4%
n/a
Tng ng bo him x hi
(t ng)
5.198
6.348
6.963
6.964
10.703
Ngun: s liu t BHXHVN v Bo co pht trin Vit Nam 2005 bng 2.4/a
T
r
i
u

n
g
i

Cc t chc khc nhau: ng, qun i v.v
X, phng Doanh nghip u t nc ngoi
DNNN
Thng 6
Doanh nghip t nhn Cc t chc t nhn
Nh nc Nh nc Nh nc
Ngun: MOLISA 2006
5
1. Gii Thiu
Bng 1.2: Chi tr BHXH ca Vit Nam 2002-2004 (t ng)
Chi tr hu tr hin nay ch yu dnh cho i ng nhng ngi lao ng trong khu vc nh nc trc nm
1995, thi im bt u p dng cc quy nh mi v ng-tr i vi qu hu tr. Nhng ngi trong s h
s tip tc ngh hu v nhn lng hu tr di hnh thc min p dng cc quy nh v ng gp ca h
thng hin hnh. Nhm ny s tip tc l nhng ngi chim phn ln chi tr v hu tr trong tng lai gn.
Bng 1.3 th hin s ngi nhn BHXH. S liu l tng s ly tch ngi hng bo him hng nm. iu ny
i hi s thn trng trong vic so snh tng s ngi hng cc chng trnh bo him di hn v ngn hn.
Ngi hng bo him di hn thng ch ngh mt ln v c hng lin tc k t thi im . Nh vy
s ngi nhn bo him di hn ly tch trong mt nm cng gn bng s ngi nhn bo him cc loi vo
bt k thi im no. Tuy nhin, tng s ly tch ngi nhn bo him ngn hn s tnh s ngi th hng
trong nhiu giai on ngn v khng d c din gii da vo s liu iu tra gia cc nhm dn s. y l
mt im quan trng khi chng ta so snh kt qu t s liu hnh chnh v VHLSS mt iu tra h gia nh
gia cc nhm dn s. Chng ta c th ni chc chn rng vo bt k thi im no, ngi hng lng hu
vn l nhm hng BHXH ln nht, vi khong 1,4 triu nm 2004. Ngoi ra c khong 200.000 ngi hng
t tut. Con s ngi nhn BHXH ngn hn di hnh thc chi tr th hin s ngi ngh hng bo him
trong nm. i vi bo him m au v thng tt, con s ngi hng kh cao khong 1,8 triu nm 2004.
Lin h tr li vi cc con s trong Hnh 1.1 c th thy mt t l kh ln trong s 6 triu ngi ng bo him
xin c tr cp m au mc d chng ti khng xc nh c t l xin tr cp chnh xc. Tr cp thai sn
c tr cho 200.000 ph n nm 2004. Mc tng danh ngha s ngi xin bo him ngn hn rt cao tng
gn 40% t nm 2002-2004 i vi tr cp m au v trn 60% i vi tr cp thai sn.
Bng 1.3: Tng s ngi nhn BHXH di hnh thc chi tr t 2002-2004
Nghn
2002
2003
2004
Mc tng t
2002-2004
Lng hu
tr
1.274
1.309
1.365
7,1%
Chi tr BHXH
mt ln
143
113
147
2,4%
T tut
200
204
211
5,6%
Tr cp au
m v thng
tt
1.279
1.511
1.761
37,7%
Tr cp thai
sn
139
218
223
60,6%
Tr cp tai
nn lao ng
v bnh ngh
nghip
26
28
31
16,8%
Ngun: s liu ca BHXHVN
Bo him di hn (BHXH) Bo him ngn hn BHXH
2002
2003
2004
Mc tng
danh ngha
2002/04
Tr cp
hu tr
6.987
10.212
11.243
60,9%
Bo him
tr mt
ln
395
361
521
31,9%
T tut
280
381
408
45,5%
Tr cp m
au v
thng tt
182
208
246
34,8%
Tr cp
thai sn
340
519
568
67,4%
Tr cp tai
nn v
bnh ngh
nghip
51
67
74
43,9%
Tng
8.236
11.747
13.059
58,6%
% GNP
1,5%
1,8%
n/a
Ngun: s liu ca BHXHVN
BHXH di hn (BHXHVN) BHXH ngn hn (BHXHVN)
6
Nhng con s ny ch ra r rng rng bo him x hi v y t khng mang tnh ly tin xt trn tc ng ti
phn b thu nhp nh c nhn mnh bi Justino (2005) H thng BHXH ch bao gm 11% lc lng
lao ng v khng vn ti c nhng ngi kh khn nht. a s ngi dn c tham gia BHXH l nhng
ngi lm trong khu vc chnh thc, nht l khu vc nh nc. Nh vy h thuc nhm c thu nhp trung bnh
v cao (Bo co Pht trin Vit Nam, 2004).
1.1.3 Qu Bo Tr X Hi cho Cu Chin Binh v Thng Bnh Binh
Ba mi nm chin tranh ginh c lp v thng nht t nc ca Vit Nam li hu qu l nhiu ngi
tr thnh thng binh, mt ngi thn i chin u hoc chu tc ng ca cht c chin tranh cho ti tn
ngy nay. Hi ngh Trung ng ng ln 8 nm 1997 ra ngh quyt rng nhng ngi phi chu thng tt
hoc mt ngi thn i chin u trong hai cuc khng chin phi c m bo mc sng trung bnh qua
cc khon tr cp x hi. Do mt lot cc chng trnh tr cp bng chuyn khon v bng hin vt ca
Qu Bo tr X hi dnh cho cc cu chin binh, thng bnh binh, gia nh lit s v nhng ngi chu hu
qu trc tip ca chin tranh c thc hin. Tr cp bng chuyn khon trc tip h tr cho khong 2
3% dn s nm 1999 (Justino 2005) nhng cc hnh thc tr cp gin tip c mc bao ph rng hn. Mc
tr cp hng thng t 175.000 ng i vi gia nh lit s v nhng ngi ch cn ti 61% kh nng lao ng,
cho n 752.000 ng cho nhng ngi mt hon ton kh nng lao ng. Tng chi ph cho chng trnh ny
l khong 4.000 t ng nm 2004. Tuy nhin c s trng lp ng k gia nhng ngi c nhn lng
hu v nhng ngi c hng tr cp chin tranh.
Nhng h tr v kinh t v x hi bng hin vt cho gia nh lit s v thng bnh binh bao gm bo him
y t cho khong 1,1 triu ngi, h tr nh cho 14.000 ngi v cho vay khng hon li pht trin kinh
doanh. Ngoi ra ti a phng cn c chng trnh h tr xy nh tnh ngha cho cc i tng chnh sch,
v d nh m Vit Nam anh hng.
1.1.4 Qu Bo Tr X hi cho cc hot ng h tr thng xuyn
Tr cp thu nhp hng thng t Qu Bo tr x hi c phm vi rt nh, theo Justino th ch khong 0.3% dn
s (Justino 2005, trang 16). Thiu ngun ngn sch v qun l yu km l nhng hn ch chnh ca qu v
ngun h tr t ngn sch quc gia khng trong khi chnh quyn a phng khng th b p phn thiu
ht. Do hu ht nhng ngi tiu chun khng c hng tr cp v nhng ngi c hng ch
nhn c phn h tr nh, khng c tc ng nh mong mun ti mc sng ca h. Mc tr cp khc nhau
gia cc tnh, huyn v thm ch x. n cui nhng nm 1990, cc qu ny ch chim 0,3% tng chi ph
chnh ph.
Bng 1.4 cho thy con s ngi c hng li t cc chng trnh ni trn tng gp i k t nm 2001
vi hai nhm hng li mi l ngi cao tui v ngi nhim HIV/AIDS. Cc chng trnh c t trc cng
tng ng k, nh chng trnh cho tr m ci v ngi tn tt tng gn gp i v chng trnh cho ngi
gi c n v ngi tn tt ngho tng hai phn ba.
Bng 1.4: i tng hng tr cp x hi thng xuyn
Ngi gi c n v ngi tn tt ngho
Tr m ci
Ngi tn tt
Ngi trn 90 tui
Ngi nhim HIV/AIDS
Tng
2001
68
24
90
182
2002
73
39
111
223
2003
77
32
120
229
2004
103
45
155
26
330
2005
110
47
179
70
10
416
Mc tng t 01-05
62%
96%
99%
--
--
129%
Ngun: MOLISA 2006,
7
1. Gii Thiu
11
Axelson v cc tc gi khc, (2005) Tc ng ca Qu Y t cho h ngho hai tnh ca Vit Nam, Bo co ti Din n nghin
cu y t ton cu 9, Mumbai, n , thng 9/2005.
12
Ngho i, Bo co Pht trin Vit Nam 2004, Bo co chung ca nhm ti tr cho hi ngh Nhm cc nh t vn, ngy 2-3 thng
12/2003
Vic xc nh i tng hng cc khon tr cp ni trn v cc khon tr cp khc v gio dc v y t c
ni ti trong phn tip theo ch yu da trn chun ngho m B LTBXH s dng. Trong giai on 2001-
2005, cc chun ngho da trn thu nhp bnh qun u ngi v khc nhau tu theo cc khu vc nh sau:
n
Cc khu vc min ni v vng su, vng xa: 80.000 ng/thng (960.000 ng/nm)
n
Cc khu vc nng thn khc: 100.000 ng/thng (1.200.000 ng/nm)
n
Cc khu vc thnh th: 150.000 ng/thng (1.800.000ng /nm)
Mt trong nhng nhc im ca h tiu ch trn l B LTBXH ch nh ngha h ngho trong khi vic thc
thi chnh sch mt cch chnh xc i hi phi c nh gi v tng c nhn trong cc h . Do , ti nhiu
tnh, qu trnh xc nh ngi ngho vn cn chm v vic xc nh ngi hng tr cp c qun l cha
hiu qu. Cch xc nh h ngho cc qun huyn v tnh cng khng ng nht. Trong mt nghin cu
v qu y t cho ngi ngho ti Bc Giang v Hi Dng, mt s x khng thc hin xc nh h ngho
cp x. Vn cn c nhng ngi ng l phi c coi l ngho nhng trn thc t h khng c xp vo
nhm ngho. Ngoi ra cng khng c c ch phn hi iu chnh quyt nh
11
. Ti mt s ni khc, cc
tiu ch do B LTBXH a ra khng c tun th v vic xc nh h ngho c thc hin p ng
cc mc tiu k hoch trung ng
12
. Tuy nhin, a s cc vn v thc thi ny c tc ng ti cc chng
trnh mc tiu - y l ni dung chng ti s bn ti trong phn tip theo.
1.1.5 Cc chng trnh mc tiu XGN
Cc chng trnh XGN hoc l tp trung vo cc x m B LTBXH xc nh l c t l ngho cao hoc h
tr cho cc x vng su, vng xa c nhiu ngi dn tc thiu s sinh sng. Cc chng trnh ny bao gm
Chng trnh mc tiu quc gia v XGN v Chng trnh 135. Hai chng trnh ny h tr v h tng c s
v h tr bng hin vt, cho vay u i thay v tr cp trc tip bng tin mt. C quan qun l bao gm B
LTBXH v U Ban Dn tc min ni. Ngoi ra chng trnh c s tham gia ca B Y t trong cc hot ng
tr cp y t, B Gio dc v o to i vi vic min hc ph, B Nng nghip v Pht trin nng thn trong
cc chng trnh khuyn nng v pht trin kinh doanh, v Ngn hng Nh nc Vit Nam trong cc chng
trnh tn dng.
Mt nh gi do UNDP v B LTBXH phi hp thc hin cho thy cc chng trnh mc tiu hin nay nhn
chung c hiu qu i vi hu ht cc i tng cc ngho (UNDP 2004) v mt phn do chun ngho m
B LTBXH s dng xc nh h ngho thp hn kh nhiu so vi chun ngho m Tng cc Thng k
s dng da trn VHLSS.
Chng ti mun tp trung phn tch cc cu phn ca cc chng trnh ny c tc ng trc tip nht ti thu
nhp ca cc h gia nh, l v y t v gio dc. Nh c trnh by trong phn tip theo, hai cu phn
ny c xc nh r nht trong cc s liu ca iu tra VHLSS nn tng ca phn phn tch trong cc
chng sau. Tuy nhin, cng nn xem xt quy m v phm vi ca cc dch v v hnh thc h tr khc. Tn
dng vi m trong bn nm t 2002 2005 dnh cho 3,418 triu h ngho vi tng ngn sch 12.899 t ng.
Theo c tnh, 75% h ngho, chim 15,8% dn s, c nhn hnh thc h tr ny. Hu ht cc h ngho
u s dng khon vay mt cch hiu qu v tr li tin vay ng k hn; ch c 2% khon vay qu hn.
Ti mt s tnh (Ty Nguyn) cng thc hin phn b t cho ngi ngho. Mt s tnh khc, cc h c
vay tin mua li t. Cng tc khuyn nng cho ngi ngho cng h tr c khong 2 triu h ngho
thng qua vic tp hun cc k thut nng nghip mi nhm tng nng sut v thu nhp gim ngho bn
vng. Vic xy dng h tng c s ti cc khu vc ngho ci thin iu kin cc a phng, nht l cc
khu vc min ni bng vic xy dng trng hc, trm x, iu v ng x.
Cc hnh thc h tr chi ph y t v gio dc trong khun kh cc chng trnh mc tiu ni trn bao gm c
tr cp trc tip v gin tip. Tuy nhin, nh s c phn tch c th trong phn sau ca chng, cc khon
tr cp cho h ngho v h tr hc ph c coi l thu nhp ca h gia nh theo nh ngha chnh thc
ca Vit Nam v thu nhp. hiu v phn tch tc ng ca cc khon tr cp ny i vi cc h v mc
ly tin ca chng, cn phi tm hiu c ch t chc v ng ph ca dch v gio dc v y t.
Gio dc ph thng
H thng gio dc ph thng cng lp bao gm bc tiu hc bt buc bt u khi tr 6 tui (lp 1 n lp 5);
trung hc c s, hin cha bt buc nhng cng sp sa c ph cp, dnh cho tr ht tiu hc, t 11
tui tr ln (lp 6 n lp 9) v trung hc ph thng cho cc em t 15 tui tr ln, tt nghip THCS (lp
10 n 12). Ngoi ra cn c cc trng trung hc chuyn nghip v dy ngh, bn cnh cc trng cao ng
v i hc. Nhng ngi t 18 tui tr ln nhng khng hc tip phi thc hin ngha v qun s. Trc bc
tiu hc l nh tr v mu gio.
Cc trng u nm di s qun l chnh thc ca B Gio dc v o to nhng vic qun l trc tip cc
trng li c phn cp. Nh tr, mu gio, trng tiu hc v THCS nm di s qun l trc tip ca Ch
tch UBND qun/huyn v Phng GDT qun/huyn. Cc trng trung hc ph thng v cc trng trung
hc chuyn nghip v dy ngh di s qun l trc tip ca Ch tch UBND tnh v cc S GDT tnh/thnh.
T l nhp hc chung bc tiu hc tng i cao (xem Chng 4 v s liu t VHLSS) nhng rt khng
ng u gia cc vng, v d ti ng bng sng Cu Long, ch c 42,7% tr 5 tui nhp hc trong khi t l
trung bnh ton quc l 80%. T l ny nhng cng ng dn tc thiu s nh ngi HMng l 41% v ngi
Dao l 71%. Theo UNICEF, khong 20% tr em khng hc ht lp 5 v khong 70% s hc sinh b hc l
tr em gi
13
.
Mc tiu t ra v t l nhp hc trong Chin lc Gio dc t 2000-2010 l tng t l nhp hc ca tr 5 tui
t 81% nm 2002 ln 85% nm 2005 v 95% nm 2010. ng thi, mc tiu cho nm 2010 l: 20-25% tr
di 3 tui c i nh tr, 75-80% tr t 3-5 tui c hc mu gio v 98-99% tr 5 tui c hc mu gio
trc khi i hc lp 1.
T l nhp hc v thc i hc b nh hng bi v tr a l, chi ph v thi gian hc. Trong khi hu ht cc x
trong c nc c trng tiu hc, vi vng su vng xa y l iu rt kh khn. V d, vng Ty Nguyn c
mt s tnh c di 40% s x c trng tiu hc
14
. Thi gian hc ch yu l na ngy, khong 16,7 gi/tun.
Nin hc ko di 35 tun bt u ngy 5 thng 9, mi tun hc 6 bui, mi bui gn 4 ting. Lut v chnh
sch cng khuyn khch hc 2 bui/ngy nu trng c iu kin nhng thng do thiu cc c s vt cht
v v sinh v trng lp nn cc trng kh c th t chc cho hc sinh hc c ngy. Do t l hc sinh
tiu hc hc c ngy ch chim 19%. (B GDT 2006, trang 6)
Ngun kinh ph cho gio dc ph thuc vo ngn sch nh nc, thay i tu tng a phng, v ngun thu
hc ph v ph. C kh nhiu loi ph khc nhau. Cp tiu hc c min hc ph nhng trn thc t cp
ny, hc sinh phi ng kh nhiu loi ph nh ph xy dng trng, ph ng gp ca ph huynh cho lp,
trng, tin mua sch gio khoa v dng c hc tp, ng phc v hc thm. Nu hc c ngy, hc sinh phi
ng tin n tra v tin chm sc. Chi ph cho bc hc sau tiu hc c thm hc ph, v chi ph gio dc ni
chung chim 2,9% chi ph ca h gia nh nm 2002.
8
13
Xem nghin cu UNICEF, Tnh hnh gio dc tr em gi Vit Nam. ly t trang web ca UNICEF ngy 29/11/2005:
http://www.unicef.org/vietnam/girls_education_211.html
14
Nghin cu ca EU hng ti vic xy dng Chng trnh hnh ng cho khu vc Ty Nguyn Vit Nam, d tho bo co, thng
8/2005, trang 7
15
Tho lun vi gio vin cc trng mu gio v tiu hc
16
B GD&T, K hoch chin lc pht trin gio dc 5 nm, 2006-2010, H Ni, thng 7/2005, trang 9
C c cc loi ph chnh thc v khng chnh thc cng nh tin hc thm. Cc khon ph ny khong t
20.000 50.000 ng/tr/lp, cc vng ngho hn, chi ph c th gim xung 5.000 ng
15
. c tnh chi
ph cho tin hc ph v tin xy dng trng chim khong 25% tng chi ph cho gio dc
16
. Nh tr v mu
gio c hu ht cc cng ng, c khu vc nng thn v thnh th, chi ph chm sc tr c ngy l
150,000 ng/thng thnh th v 130,000 ng/thng cc khu vc khc
17
.
Tr cp gio dc v hc bng
Tr cp ny chim mt t l ln trong cc chng trnh mc tiu. Min gim hc ph trong cc chng trnh
ny lm tng s tr i hc ln t nht 20%
18
. Cc hnh thc h tr khc bao gm mua sch gio khoa v
dng c hc tp gi r v cp hc bng.
Trong khun kh cc chng trnh mc tiu, h ngho thuc cc vng mc tiu c min hc ph mt phn
hoc ton b. Nm 2002, 1,5% s hc sinh t 6-14 tui c gim hc ph v 15,2% c min hc ph
19
.
T nm 2001-2002, nh nc u t 120 t ng ngn sch h tr gio dc
20
. D tnh khong 3 triu
tr em ngho c hng mt hnh thc h tr no , 5,5% h gia nh c min hoc gim hc ph v
gn 20% h ngho c hng li t chng trnh
21
. Bng 1.5 th hin mc bao ph v ngn sch cho
cc nm 1999-2000 cho ti 2002. Chng ti cha c cc s liu cp nht hn so snh vi VHLSS 2004.
Bng 1.5: Tr cp Gio dc v Hc bng t cc Chng trnh Mc tiu
9
1. Gii Thiu
17
Tho lun vi gio vin cc trng mu gio v tiu hc.
18
UNDP, 2004, nh gi v lp k hoch cho tng lai: nh gi chng trnh mc tiu quc gia v xa i gim ngho v Chng
trnh 135 , HNi, Vit Nam
19
Bo co chung gia nc CHXHCN Vit Nam v NHTG (2005), Vit Nam qun l Chi tiu cng cho XGN v Tng trng, NXB
Ti chnh, thng 4/2005
20
Ibid.
21
Cng ti liu.
S tnh tham gia
Hc ph
S hc sinh hng li (nghn ngi)
Ngn sch (t ng)
Sch v dng c hc tp
Ngn sch (t ng)
Ph duy tu, bo dng
Ngn sch (t ng)
Hc bng
Ngn sch (t ng)
1999-2000
38
2660
95
1640
37,8
1980
47,5
--
--
2001
50
2004*
39
1650**
6.7
600
20
20
5
2002
39
851
42
720
3,1
342
8,3
12,5
3,1
Ngun: UNDP, 2004
* bao gm 730.000 hc sinh ngho cng c min hc ph
** bao gm 1,35 triu tr em ngho c tng sch min ph
Qua nh gi c th thy cc tr cp trn h tr bin cho cc chi ph ti chnh trc tip v gio dc ca tr
em ngho nhng phm vi cha bao trm ht mi i tng ngho v quy trnh xc nh ai c min hc ph
cn cha minh bch. Vn cn tn ti nhng vn ng k trong vic nhn cc khon tr cp trn i vi
tr em v cha m chng
22
.
Y t
H thng y t ca Vit Nam c t chc thnh 4 cp cho n cp quc gia do B Y t iu phi, c trch
nhim sn xut, nh gi v phn phi tt c c loi dc phm v thit b y t cho ton b h thng y t v
chu trch nhim trc ht trong vic cung cp cc dch v phng nga v cha tr bnh. B gm 15 n v
v cng chu trch nhim v o to y t cp quc gia. Ti cp tnh c bnh vin tnh, cc Trung tm Chm
sc b m, tr em v Trung tm KHHG v trng trung cp y. Cc bnh vin tnh h tr k thut cho cc
Trung tm y t qun/huyn v cc trung tm ny li h tr cho cp thp nht ca h thng y t l cc trung
tm y t x, phng.
Ngn sch cho y t bao gm ngn sch nh nc v ph khm cha bnh. Ph khm cha bnh bt c
p dng trong h thng y t cng nm 1989 cng vi cc tiu chun min ph khm cha bnh cho mt s
nhm. Mc ph cp tnh c xc nh theo hng dn ca B. Trong s ngun thu t ph, 70% c dnh
ti u t vo trang thit, b, 25-28% thng cho nhn vin y t v 2-5% np cho ngn sch trung ng
h tr nhng c s y t khng thu ph (v d nh bnh vin tm thn v vin lao).
Y t chim khong 7% chi ph h gia nh nm 2001/2002 so vi mc 11% nm 1998-1999
23
. Khon chi ny
bao gm c ph chnh thc v khng chnh thc tr cho cc nh cung cp dch v cng v t. Ph khng chnh
thc m ngi bnh phi tr cho cc nhn vin y t chim mt phn kh ln trong tng chi ph v y t ca h
gia nh i vi c ngi c bo him v khng c bo him. Chi ph ny tng i vi bnh nhn ni tr
khi h phi chuyn t trung tm y t x ln bnh vin huyn v tnh. Phn biu thm nu tnh l chi ph khc
trong iu tr ni tr tng t 12% cp x ln 27% cp qun huyn v 30% cp trung ng cho ngi bnh
c bo him y t v 17%, 18% v 23% cho ngi khng c bo him
24
. Ph khng chnh thc v qu biu
c c khu vc cng v t nhng t l cao hn khu vc y t cng, 4% so vi 1% khu vc t nhn
25
. Tu
chung, khon ph khng chnh thc chim khong 11% tng chi ph iu tr ti bnh vin mc d mc c tnh
dng nh kh cao
26
.
Dch v y t t nhn v bo him y t pht trin k t khi tin hnh cng cuc i mi v h thng chm
sc sc kho ban u ton din v min ph trc y gim dn do s tan r ca h thng hp tc x v s
st gim tr cp chung cho y t. Trang thit b yu km v cht lng dch v thp khin cho cc trung tm
y t x khng cn l ni m ngi dn ti u tin tm kim cc dch v y t. Vi mc ph chnh thc v
phi chnh thc nh hin nay, nhiu ngi tm n cc hiu thuc t nhn nhng iu c ngha ngi dn
thng xuyn chi tr cho nhng phng php cha tr khng trit , nht l mua thuc khng sinh, dn
ti hin tng nhn thuc khng sinh (Trivedi 2004). Theo iu tra y t quc gia nm 2001-2002, khong
51,2% nhn vin y t c hi cho bit h lm vic c bnh vin cng v cc phng khm t. Dch v y t
t l s la chn u tin cho bnh nhn ngoi tr v chim 50-63% tng dch v ngoi tr. Qung ng
trung bnh ti mt phng khm t l khong 5km trong khi khong cch trung bnh ti mt c s y t cng
cp cao hn l 15 km
27
. Mc tip cn ca cc bnh nhn ni tr i vi hai khu vc cng t l tng
ng
28
. Theo iu tra y t quc gia nm 2002, mt ln khm bnh ngoi tr c mc ph 34.000 ng bao
gm khm, xt nghim v i li.
10
22
Edwin Shanks v Carrie Turk, Khuyn ngh chnh sch t ngi ngho, Tham vn a phng v Chin lc gim ngho v tng
trng ton din (Tp II: Tng hp kt qu v cc pht hin), bo co cho Nhm cng tc nghongho, H Ni
23
B Y t v Tng cc Thng k, H Ni (2003), iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh khu vc y t t nhn,
trang 38.
24
iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh khu vc y t t nhn, B Y t v Tng cc Thng k, H Ni, 2003,
trang 38.
25
iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh khu vc y t t nhn, B Y t v Tng cc Thng k, H Ni, 2003,
trang 29
26
Pham T Dong, Pham T Thanh, Dam V Cuong, Duong H Lieu, Nguyen H Long, Ph s dng, bo him y t v s dng dch v y t,
B Y t v U ban Khoa hc v gio dc trung ng, thng 9/2002
27
iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh khu vc y t t nhn, B Y t v Tng cc Thng k, H Ni, 2003,.
28
iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh khu vc y t t nhn, B Y t v Tng cc Thng k, H Ni, 2003
(trang 57)
Tr cp y t mc tiu
Nhng ngi thuc din ngho (xem phn trn) c nhn th BHYT c gi tr 70.000 ng/nm t ngn sch
ca UBND tnh. Nm 2003, ngn sch thc ca qu l 520 t ng, chim 68% tng ngn sch ban u t
ngn sch nh nc dnh cho Qu.
Bng 1.6 : Phn b Tr cp y t cho ngi ngho theo tng vng nm 2003
Theo c tnh ban u, tng s ngi tiu chun khm cha bnh chnh sch ginh cho ngi ngho theo
Quyt nh 139 l khong 14,3 triu, tc 17% dn s. Tnh n thng 12/2003, c khong 11 triu ngi c
h tr v y t thng qua chng trnh Th BHYT (3,6 triu ngi) hoc c hon tr li chi ph y t (7,4 triu
ngi). Do , s ngi thc s c hng li l 11 triu trong khi khong 3,3 triu ngi (23,7% nhm mc
tiu) khng c hng li t cc chng trnh y t cho ngi ngho
29
.
Hiu qu ca cc chng trnh mc tiu i vi cc h ngho ph thuc vo vic xc nh chnh xc h ngho
cc lng xm ni h sinh sng. Nhm u tin gm ngi gi c n, tr m ci khng ni nng ta, ngi
tn tt sng trong cc h ngho. Nhng nhm c h tr thng xuyn c nu trong phn trc. UBND
x s lp danh sch ngi th hng. H cung cp tiu s ca nhng ngi ny v sau np cho UBND
qun/huyn thng qua v gi tip ln S LTBXH ca tnh/thnh ph. S LTBXH phi hp vi cc c
quan lin quan xut s ngi ngho c nhn th BHYT tu theo ngn sch ca mnh UBND tnh
duyt. Sau S Lao ng mua th BHYT t c quan BHYT a phng v phn phi cho UBND
qun/huyn. C quan ny giao th cho UBND x pht cho cc h. c tnh ch c 9,5% ngi ngho c
chng nhn h ngho v 9,9% nhn th BHYT (Bo co Pht trin Vit Nam 2004). Mt s tnh thc hin
chng trnh mun v vic cp th BHYT gia cc tnh c nhiu im khng tng ng.
1.1.6 nh Thu v Chi tr cho Bo tr x hi
Thu thu nhp ng vai tr rt nh b trong thu ngn sch ca Vit Nam. Mc d thu thu chim 20% GDP
nm 2004 nhng a s thu t thu thng mi, thu thu nhp doanh nghip v thu bn hng. Ch c khong
2,7% tng thu l t thu thu nhp (Haughton, Th Qun v Hong B 2006). Nhm thu do trung ng qun
l c tnh ly tin cht t. (cng ti liu trang 234)
28
B Y t, Bo co v nh gi mt nm thc hin vic kim tra v iu tr cho ngi ngho, H Ni, thng 3/2004.
Vng
Min ni pha Bc
ng bng Sng Hng
Bc trung b
Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam B
ng bng Sng Cu Long
Tng
Dn s
14.255.627
15.464.629
10.402.923
6.898.077
4.641.247
13.000.275
17.618.787
82.281.565
S ngi hng li
4.743.730
995.662
2.232.081
865.530
1.905.786
1.039.888
2.584.490
14.367.167
Ngn sch
(triu ng)
125.171
43.189
79.900
40.645
73.419
44.178
114.111
520.614
Phn trm tng
Qu
24,0
8,3
15,3
7,8
14,1
8,5
21,9
100,0
Ngun: B Y t, 2004
11
1. Gii Thiu
Bng 1.7: Cc bc v mc thu thu nhp c nhn 2004
Thu thu nhp c nhn c p dng vi mc thu nhp trn 5 triu ng/nm v c 4 bc thu vi mc thu
sut t 10-50%. Cc mc thu ny c nu c th trong Bng 1.7. Cc loi thu khc nh vo h gia nh
c p dng khi bn cc ti sn ln (t ai, nh ca, xe my, t v.v); ngi bn phi tr thu chuyn
nhng ti sn (4% tng gi tr
30
) v 1% l ph chng t.
Thu tiu th gin thu thng qua VAT l mt trong nhng ngun thu chnh ca nh nc, chim 5,4% GDP
(IMF, Bo co Pht trin Vit Nam, 2005)
31
v 24,96% tng thu t thu
32
. VAT mc 10% c p dng vi
hu ht cc loi hng ho, ring nhng hng ho nh ru v thuc l b nh thu 20%. Hu ht sn phm
nng nghip c hng mc thu u i 5%. Hai phn ba ngun thu VAT ly t nhm 20% ngi giu nht.
V ngi ngho thng s dng hng ni v cc ngun cung cp phi chnh thc nn h t phi tr thu VAT
hn
33
.
Phn ly thoi nht ca h thng thu l cp ia phng ni p dng cc loi ph v mi trng, an ninh
v cc dch v khc. Mt s cc ph ny lin quan ti gio dc nh nu phn trc. Cc loi ph v ph
ph ca a phng chim hn 1% GDP
34
. Vic pht sinh cc loi ph ny mt phn l do chnh lch gia
ngn sch phn cho chnh quyn a phng v nhu cu thc t ca a phng. Nhng p lc ngn sch
i vi cc a phng ngho c th lm tng tnh ly thoi ca cc loi ph ny. Ngoi cc loi ph chnh thc
cn c ph khng chnh thc v qu biu cho cng chc a phng khi thc hin bt k dch v no bao
gm ng k h khu thng tr.
1.1.7 Bo tr x hi phi chnh thc
Vit Nam c nn kinh t phi chnh thc ln nm c khu vc h gia nh, dch v cng v nn kinh t th
trng. Mt ngi c vic lm trong khu vc khng chnh thc l chuyn bnh thng. c th l vic lm
t do hoc trong lm thu cho cc c s kinh doanh phi chnh thc. Hot ng gi tin h tr gia ngi thn
trong mt gia nh kh ph bin v nh nu nn tham nhng nh lan trn trong khu vc dch v cng:
lng thp, mc pht thp cho ti n hi l, v b my hnh chnh quan liu to nhiu c hi cho nn hi li
khin cho vn ho tham nhng pht trin (EIU 2006 trang 7). Nn kinh t phi chnh thc cng bao gm cc
khon cho vay khng chnh thc gia cc c nhn, tin mng Tt, m ci, m tang v cc khon tin biu
khc hay c ngi Vit Nam gi l nn kinh t phong b.
30
Gi tr s c xc nh bi cng vn ca chnh ph, da trn th trng
31
Bo co Pht trin Vit Nam 2005, Qun tr nh nc, bo co nhm cc nh ti tr ti cuc hp nhm t vn Vit Nam, H Ni,
thng 12/2004, trang 38
32
Ngun: KPMG, 2004, Flash International Executive Alert, KPMG, ti ngy 1/2/2006 t trang http:www.us.kpmg.com/ies/flashalerts
33
Bo co Pht trin Vit Nam 2005, Qun tr nh nc, bo co nhm ti tr ti cuc hp nhm t vn Vit Nam, H Ni, thng
12/2004, trang 42.
34
Cng ti liu, trang 42.
12
Ngun: KPMG
Bc
1
2
3
4
5
6
Thu nhp tnh thu hng nm (p dng t
1/7/2004)
Di 5 triu ng
5-15 triu ng
15-25 triu ng
25-40 triu ng
Trn 40 triu ng
N/A
* Thu thu nhp cao 30% p dng vi phn thu nhp thc trn 15 triu ng sau khi tr thu thu nhp hin ti.
Mc thu (%)
0
10
20
30
40
50% (cng thu thu nhp cao*)
Chi ph pht sinh do tham nhng l mt khon ph hay thu na, khng chnh thc m cc h phi tr nhng
h cng c c mt ngun ti chnh tng i t vic lm khng chnh thc v cc khon h tr trong gia
nh. Thm ch h tr trong gia nh vt xa mc h tr ca h thng an sinh x hi (Cox 2004) v y s l
trng tm phn tch t Chng 2 n Chng 4.
Vn ho Vit Nam do chu nh hng ca o Pht v o Khng thng khuyn khch con ci sau khi trng
thnh h tr v nui dng cha m gi. Nhng khon h tr ny c th thc hin thng xuyn hoc vo
nhng dp nht nh (nh Tt). S tin h tr th hin c a v v kh nng ti chnh ca nhng a con.
Knh h tr truyn thng ny vn tip tc tn ti sau i Mi v thm ch cn pht trin do nn kinh t tng
trng cao. Trong khi con ci c trch nhim trc tip i vi cha m mnh, h cng c mt phn trch nhim,
cho d hn ch hn, vi anh ch em rut v gia nh v/chng (c, d, ch bc) v vn tn ti cc hnh thc
h tr khng chnh thc nh ngi sng thnh ph gi tin cho ngi thn nng thn. Mt hnh thc h
tr ln nhau khc l qua cc dp ci hi, ma chay, mc d nng thn v thnh th c nhiu im khc bit
ln. Cc gia nh thnh ph thng nhn phong b tin trong khi cc gia nh nng thn dnh mt phn
kh ln thu nhp/nng sn cho nhng s kin trn, nht l trong 3 thng cui nm thng c m ci, m
ma v hp mt gia nh gi chp. Nng dn phi chi khong 20% thu nhp gia nh cho cc s kin ni trn
trong nhng thng cui ca nm. Tin nhn c, gia ch thng dng hu ht tr li trong cc s kin
tng t. Ngoi ra khi mua t, xy nh, h ch yu vay mn qua cc knh khng chnh thc v d qua ngi
thn, bn b vi mc li sut bng 0 thay v vay ngn hng.
Vic gi tin mang hnh thc chuyn khon h tr ln nhau gia nhng ngi trong gia nh v do thng
c thc hin gia nhng ngi h hng sng xa nhau. Hnh thc v quy m tin gi, do , b nh hng
bi hin tng di c. Di c c t chc l cc chng trnh ca chnh ph nh chng trnh sn xut c ph
Ty Nguyn. Di c t pht c php nhng khng c khuyn khch; nhng ngi di c t pht phi t tr
chi ph ti nh c v la chn ch ti. Di c cng gp phi nhng ro cn khng nh v hnh chnh nh yu
cu phi ng k c tr chnh thc mt x/phng. Tng iu tra dn s nm 1999 cho thy (i vi 6,5%
dn s trn 5 tui) 4-5 triu ngi thay i ch c tr t nm 1994-1999. S liu trn cha tnh ti nhng
ngi di tr ngn hn, khng c ng k, di tr trong vng 6 thng trc khi iu tra v hi tr. Trn 50%
ngi di c ti cc khu vc thnh th. Ngi tui 20-25 chim trn 20% s ngi di c. ch ti chnh ca
lung di c l cc trung tm nh H Ni, Tp. H ch Minh, ng Nai v c Lc. Cuc iu tra v di c gn
y nht do TCTK v UNFPA tin hnh nm 2004 cho thy c hai khu vc khc ang thu ht lung di dn l
Khu vc Kinh t ng Bc b v Khu vc cng nghip ng Nam B. Con s ngi di c t thnh ph-ti-
thnh ph tng ng s ngi di c t nng thn-ra-thnh ph, tng ng l 1,13 triu v 1,18 triu ngi
35
.
ng c di c ch yu l do ng dn, thiu t, thiu vic lm phi nng nghip khu vc nng thn, v c
hi tm vic lm, thu nhp cao hn v h tng gio dc tt hn thnh ph, nht l H Ni v Tp. H Ch
Minh
36
(ng v nhng ngi khc, 2003).
Tin gi ca nhng ngi di c, c bit l di c t nng thn ra thnh ph l mt ngun quan trng b sung
thu nhp v gim ngho. Theo L v Nguyn, 1999 (c trch trong ng v nhng ngi khc, 2003),
ngun tin do ngi di c gi v chim 38% thu nhp ca cc gia nh nng thn. Mt iu tra ca Vin X
hi hc nm 1998 (trch dn trong ng v nhng ngi khc, 2003) cho thy tin gi ca ngi thn chim
60-70% thu nhp bng tin mt ca cc h gia nh nng thn
37
.
13
1. Gii Thiu
35
Cng ti liu.
36
L, M. T. v Nguyn D. V (1999), Tiin gi v s phn phi thu nhp, trang 167-181 trch trong Haughton, Dominique, v nhng
ngi khc Sc khe v Phc li Vit Nam - Phn tch mc sng h gia nh. Vin Nghin cu ng Nam , Singapo
37
ng, N. A., Tacoli C. v Hong X. T. (2003), Di c Vit Nam: Tng quan thng tin v cc xu hng v hnh thi hin ti v ngha
chnh sch, thng 4/2003.
38
TCTK v Qu Dn s Gia nh LHQ (UNFPA)(2004), iu tra di c Vit Nam nm 2004: nhng pht hin chnh, Nh xut bn
thng k
39
CHXHCN Vit Nam (2005), Vit Nam qun l chi tiu cng tng trng v gim ngho - nh gi tng hp chi tiu cng, u
thu, mua sm cng v trch nhim ti chnh. Nh xut bn ti chnh, thng 4/2004
14
Theo mt cuc iu tra gn y ca TCTK v UNFPA (2004), 60% nam v 57% n di c ra H Ni, Tp. H
Ch Minh, Khu kinh t ng Bc B, Ty Nguyn, Khu cng nghip ng Nam B gi v khong 1-6 triu
ng cho gia nh mnh nng thn trong 12 thng trc thi im iu tra. Kt qu iu tra cng cho thy
ph n gi t l cao hn trong thu nhp hng nm ca mnh cho gia nh (17%) trong khi i vi nam l10%.
Khon tin ny c cc gia nh dng chi tr cc sinh hot hng ngy (trn 60% cc gia nh), y t (trn
30%), gio dc cho con ci (17-19%) v cc s kin gia nh nh gi lt, ma chay v ci hi (gn 20%)
38
.
Cng ng ngi Vit Nam nc ngoi cng lm tng lng kiu hi vo Vit Nam, nht l sau khi chnh
ph xo b thu i vi kiu hi nm 2001. Lng kiu hi cao gip duy tr mc thm ht ti khon vng lai
thp (4,7% GDP nm 2003). Lng kiu hi nm 2003 l 2,6 t la v nm 2004 l 3,2 t la, chim
khong 6-7% GDP.
39
.
1.2 iu tra Mc sng H gia nh ca Vit Nam (VHLSS)
VHLSS l mt cuc iu tra mc sng h gia nh do Tng cc Thng k (TCTK) thc hin v c mt s
nh ti tr quc t ti tr. Cuc iu tra thu thp s liu v iu kin sng cc h gia nh trn ton quc.
Cuc iu tra nm 2004 l cuc iu tra th hai trong k hoch iu tra mt nm hai ln t nm 2002-2010.
C d liu theo thi gian (longitudinal panel) cho mt nhm i tng tham gia iu tra nm 2002. Nhng
cuc iu tra trc y c thc hin nm 1992-1993 v 1997-1998 nhng khng c lin h vi cc cuc
iu tra sau ny. Khun kh chn mu da trn cc h trong danh sch ng k ti phng/x mang tnh i
din tt c cc tnh v khu vc. Quy m mu l trn 9.000 h vi 40.000 ngi.
VHLSS c hai hn ch trong phn tch thu nhp h gia nh, an sinh x hi v ngho. Th nht l hn ch
v mu v th hai hn ch v cch nh gi v khi nim khi x l s liu. Chng ti s tho lun ln lt
cc hn ch trong phn tip theo.
1.2.1 Mu
Vic xy dng mu trn c s danh sch h gia nh ng k c tr ti cc x c ngha l cc h gia nh
khng ng k s khng c bao ph trong cuc iu tra VHLSS. S tng trng kinh t gn y ca Vit
Nam dn ti s gia tng ng k lung di c, ch yu l ti cc khu vc thnh th nhng cng gia cc vng
nng thn. Nhiu ngi di c khng chnh thc v khng ng k vi chnh quyn x/phng ni n. Mc
d vic ng k s hn ch nhng hot ng di c khng chnh thc nhng thc t tc ng ca n l to ra
mt nhm dn c ngoi vng hp php. Mt iu tra v di c nm 2004 c tnh trn 50% ngi di c sng
trong nhng ngi nh cho thu u khng c ng k
40
. Ngoi ra cn c nhiu ngi di c khng sng cc
khu dn c m cc khu nh tr cng nhn hay doanh tri qun i cng nh cc ni khc khng nm
trong din iu tra.
Vy tc ng ca vic khng bao ph c nhm dn c trn i vi kt qu c lng ca VHLSS l g?
Hin cha c nh gi chnh xc nhng cc h gia nh khng ng k nhn chung ngho hn mc trung bnh
v do mc ngho ni chung, v mc ngho thnh th ni ring s b c tnh thp hn mt cch khng
chnh xc. Cuc iu tra v di c nm 2004 cng cho thy thu nhp trung bnh hng thng ca ngi di c
khng ng k thp hn nhng ngi c ng k (823.000 ng so vi 957.000 ng). Nhng ngi di c
Ty Nguyn c thu nhp thp nht (504.000 ng/thng). Ngoi ra, nhiu h khng ng k cng tham gia
cc hot ng kinh t phi chnh thc nh bn hng rong v cc cng vic tht thng khc. Nhng hot ng
ny li khng c bo co y . Tuy nhin nu xt n vn an sinh x hi, th cc h ny s b khn
kh hai ln. Do khng ng k, cc h ny s khng th c nhn cc khon tr cp v cc dch v chnh
thc v khin h d tr thnh nn nhn ca nn tham nhng, hi l ca cc quan chc nh nc.
1.2.2 o lng mc thu nhp v an sinh x hi
Mt s vn v o lng v nh ngha c th nh hng ti phn tch v thu nhp, ngho v an sinh x
hi ca chng ti.
40
Cng ti liu 36.
15
1. Gii Thiu
Th nht, VHLSS c s liu v c nhn v h gia nh nhng cch kt cu li hn ch vic phn tch thu nhp
v vic nhn cc khon tr cp an sinh x hi. S liu v c nhn c thu thp trong cc lnh vc gio dc,
o to v y t. S liu v vic lm c thu thp t nhng ngi t 6 tui tr ln. Tt c cc s liu khc v
thu nhp, chi ph, ti sn, h tng c s, s tham gia vo cc chng trnh XGN c thu thp cp h
gia nh. Vic phn chia s liu gia c nhn v h gia nh khng h ti u cho vic phn tch v an sinh x
hi v mt s l do sau. Mt s lnh vc an sinh x hi chnh khng lin h trc tip ti cp c nhn ngay
c khi vic tham gia h thng an sinh x hi da trn c nhn ch khng phi h gia nh. iu ny c bit
ng i vi cc tr cp BHXH cho c nhn. Nhng tr cp bo him ngn hn nh thai sn v m au c
xc nh trong phn s liu v thu nhp cp c nhn. Nhng tr cp bo him di hn nh hu tr, chim
phn ln trong chi tr tr cp di hnh thc chuyn khon, li ch c th xc nh cp h ch khng phi
c nhn. Trong mt s trng hp, khi trong mt h ch c mt ngi gi v khng ai khc tiu chun nhn
lng hu tr th c th coi l cp c nhn nhng trong rt nhiu trng hp khc th khng th nu khng
a ra mt mc sai s d liu mi v chng ti vn cha lm vic ny. Mt hn ch na l cc mi lin h
trong mi h c xc nh bng quan h vi ngi ch h c ch nh ch khng c s b sung mi quan
h vi cc c nhn khc. Do trong mt s trng hp mi quan h gia cc c nhn cng sng trong mt
h c th khng r rng. Nhng kh khn trong vic xc nh mc c nhn nhn an sinh x hi cng hn
ch kh nng xem xt tc ng hnh vi s c tho lun trong Chng 4.
S liu ca VHLSS v thu nhp c cht lng cao hn cc iu tra h gia nh thng thy cc nc ang
pht trin. L do mt phn l v s liu v chi tiu c thu thp cng vi cu hi v thu nhp. Bo co ny
s dng s liu v thu nhp xem xt cc nh ngha khc nhau v ngun thu nhp h gia nh nhng s
tip tc xem xt vn ngho m ch s dng s liu v chi tiu.
Vic lm t tc v phi chnh thc l loi hnh hot ng kinh t ln nht, do khin cho vic xc nh thu
nhp rt kh khn, nht l khi mt s khon chi ph cn thit lm gim thu nhp rng t vic lm xung rt
thp hoc thm ch m. Tt nhin tnh trng ny c l do r rng vic u t vo t liu sn xut hoc mua
vt nui trong mt nm c th lm gim thu nhp rng t vic mua bn trong nm trong khi li nhun t
khon u t s cha th thu c trong nm v chng ch c th sinh li trong nhng nm tip theo.
Tng t, chi ph c rt nhiu khon kh ln. Nhng khon chi ln v d cho y t c th lm tng t bin mc
tiu dng ln trn mc bnh thng i vi h . Chng ti s bn chi tit v cc vn ny trong Chng
2 v 3.
Vic xc nh nhng khon tr cp bng hin vt v gi tr ca chng l nhng mng kh c th bit c
chnh xc mc thu nhp v tiu dng. Mc d c th xc nh c tng mc ph v ph ph i vi mt h
gia nh nhng li rt kh xc nh gi tr ca cc khon tr cp i vi cc c s cung cp dch v. K c
khi thu thp c s liu v cc khon tr cp bng hin vt, cc s liu cng khng hon chnh v kh phn
tch v d, i vi cc loi ph trng s khng c tr cp, m nh s c phn tch trong Chng 4,
s liu thng thiu v c coi nh khng c nhng ni m tt c hc sinh u c tr cp bi mt
chng trnh no .
Nhng vn v chn mu b thin lch v v o lng u ny sinh khi chng ti xem xt s liu v an sinh
x hi trong VHLSS. Theo l thuyt, nu trng s dn s c p cho mu iu tra th tng s tr cp bng
chuyn khon v cc khon tr cp khc c ghi nhn phi bng con s c nu trong s liu chi tiu
cng. Tuy nhin c rt nhiu l do khin vic tnh tng ln ny trn thc t kh t c. Th nht, nh
thy trong phn u ca chng, s liu hnh chnh v an sinh x hi c th khng y . Chng ti khng
c c s liu v tng chi nm 2004 cho nhiu chng trnh c th so snh vi s liu trong VHLSS. i
vi nhng chng trnh c c s tng chi li khng c s liu gii thch c l do v c im ca
ngi nhn bo him. Th hai, s liu trong VHLSS c th khng xc nh chnh xc c cc khon chi tr
bo him v nh chng ti tho lun trn, c th khng th gn cho hon cnh ca tng c nhn. Th
ba, cc trng s cho d liu c thit k m bo rng tng s m dn s ng cp tnh v cp cao
hn, nhng chng khng cho php iu chnh chn mu hoc sa cha nhng thin lch trong cc c im
ca mu mt s h c th chc chn c tham gia vo mu do c im thu nhp, mc c hng
tr cp an sinh x hi hoc v cc l do khc. Th t, mt s khon chi s di hnh thc tr cp bng hin
vt hoc dch v ch khng phi chuyn khon bng tin mt m c th c tnh tng ln t cuc iu tra.
Tuy nhin, chnh lch kh ln gia tng mc hu tr c tnh tng ln trong d liu iu tra v s liu hnh
chnh v chi tiu cng l iu ng lo ngi nht. N to ra s khng chc chn trong phn tch t l v cc
tc ng ca an sinh x hi khi s dng VHLSS.
Bng 1.8: So snh Chi tiu cng v Tng chi chuyn khon an sinh x hi theo VHLSS
Trong bt k phn tch no v tr cp x hi bng chi chuyn khon da trn s liu iu tra, th cn c th
so snh c tng nhn tr cp trn ton quc vi cc tng chi tiu cng. Vic kim tra cho nh vy cho
php chng ta c nhng kt lun thuyt phc hn v phm vi v nh hng ca tr cp bng chuyn khon
i vi vic phn b thu nhp ni chung. Mt kh khn ln na l thiu s liu v tng chi tiu cng nm 2004
ca chnh ph. Bng 1.8 so snh tm thi v s b hai ngun s liu cho thy nhng vn ca d liu
v chi tiu cng v mc khng chc chn l VHLSS c th phn nh chnh xc s liu nhn tr cp bng
chuyn khon. Nhng cu thnh chnh trong chi tiu cng c th khng c cng khai hoc khng c nn
khng th so snh mc chi ph cho hc bng v tr cp gio dc, h tr y t cho cc h gia nh v mc chi
tr ca phc li x hi. Ch c th so snh tng chi chuyn khon BHXH theo VHLSS v y cho thy
nhng chnh lch ng lo ngi. Nh tho lun trn, nhng chng trnh bo him ngn hn nh tr cp
thai sn v m au lun b k khai khng y trong d liu iu tra gia cc nhm dn s ti mt thi k.
Nhng s thiu ht s liu v lng hu tr l mt vn ln v lng hu chim phn ln trong tng chi
chuyn khon.
Nhn chung, cht lng s liu trong VHLSS rt tt v hu ht nhng vn cn ci thin chnh trong phn
tch v an sinh x hi v bo tr x hi trong tng lai l thit k v p dng phiu hi. Chng ti s bn
ti nhng vn ny trong phn kt lun. Cn mt s hn ch khc v thit k v cht lng s liu lm hn
ch phn tch ca chng ti v chng ti s nu cc vn ny trong phn ni v phng php phn tch
trong cc chng lin quan.
1.3 Tm tt
n
Trong phn tch ny, chng ti s dng nh ngha rng v an sinh x hi, l tt c cc hnh thc
tr cp thu nhp bng chuyn khon ca khu vc cng
n
H thng tr cp thu nhp bng chuyn khon ca Vit Nam bao gm cc khon tr cp bo him
x hi ngn hn v di hn, trong quan trng nht l lng hu; chi tr phc li x hi bao gm
tr cp cho cc nhm i tng c th nh thng binh, gia nh lit s, tr gip x hi quy m -
nh hn v cui cng l cc khon tr cp bng chi chuyn khon lin quan n y t v gio dc.
n
Do tr cp bng chi chuyn khon ca Vit Nam bao gm c cc khon chi tr lin quan n gio
dc v y t, cho nn cn tm hiu v cc loi ph v cch qun l hai ngnh ny c th hiu
vai tr v mc hiu qu ca cc tr cp .
n
Song hnh vi h thng tr cp bng chi chuyn khon ca nh nc v h thng ph s dng do
nh nc quy nh l mt khu vc phi chnh thc rng ln bao gm nhng khon tin gi h tr
gia cc thnh vin trong gia nh, v cc loi ph khng chnh thc cho cc dch v cng di hnh
thc tiu tham nhng.
n
S liu v chi tiu v s liu hnh chnh v an sinh x hi khng y v s liu v chi tiu cng
cho cc khon tr cp bng chi chuyn khon cn thiu s minh bch ti chnh. S liu iu tra
ca VHLSS nhn chung cht lng tt nhng s liu v thu nhp cn thiu chi tit v mc thu nhp
c nhn v khng c s liu v tng lng v ng gp an sinh x hi, do nh hng ti vic
nh gi mc ly tin ca ton h thng.
16
Tng chi theo VHLSS nm 2004
(t ng)
0,5
2,4
0,2
0,9
6,6
Tr cp gio dc
Tr cp y t
BHXH ngn hn
Phc li x hi
BHXH lng hu
Chi tiu cng nm 2004
(t ng)
Khng c
Khng c
0,8
Khng c
11,6
Ngun: Bng 1.1 v tnh ton ca cc tc gi da trn VHLSS
Chng ny s dng s liu v cc loi thu nhp xem xt mc nhn tr cp an sinh x hi v mc
lu tin ca h thng. Phn u tin dng nh ngha chun v thu nhp m TCTK s dng nh gi mc
nhn tr cp an sinh x hi. Phn 2 ti xc nh bin php nh gi thu nhp ca TCTK bng nhiu
phng php mi lin quan ti tng thu nhp v thu nhp kh dng rng tm hiu tc ng ca chuyn
khon, thu, ph s dng v tin gi trong v ngoi h gia nh cng nh tc ng ca chng i vi vic
phn b thu nhp. Sau , phn 3 nghin cu vn lu tin ca thu nhp thng qua c lng a bin s
mi lin h gia thu nhp h gia nh v vic nhn tr cp an sinh x hi.
2.1 Thu nhp h gia nh v An sinh x hi
nh ngha chun v thu nhp m TCTK s dng trong VHLSS da trn s liu cp c nhn v cc
khon thu nhp t lng v s liu cp h gia nh v tt c cc ngun thu nhp khc . Thu nhp c
nhn t lng c tnh l thu nhp rng sau khi tr i cc khon ng gp an sinh x hi hoc thu (t
c kh nng) c khu tr ti ngun t lng ban u. Tuy nhin khng c s liu v tng s tin b khu
tr do ng cho an sinh x hi hoc thu thu nhp v iu ny th hin r thc t m, nh ni ti trong
Phn 1, ngi lao ng t khi bit tng lng thc s ca mnh l bao nhiu. Phn lng cng c dng
tnh mc ng cho an sinh x hi c b sung bng phn thu nhp mm m c ngi lao ng v
ngi s dng lao ng u trnh c ngha v ng thu. Vic ch thu thp s liu v mc lng thc t
cng c ngha s liu v tng thu nhp trc thu khng c th hin y trong VHLSS. iu ny khin
vic nh gi mc lu tin chung ca ton h thng rt kh khn v khng c nhng bng chng trc tip
ch ra c ngi c ng an sinh x hi.
S liu ca VHLSS v vic nhn cc khon tr cp an sinh x hi ch yu cp h gia nh. Chng ti
c th xc nh nhng h c mt hoc nhiu ngi c nhn tr cp nhng khng xc nh c tng c
nhn nhn tr cp. Ch ring nhng chng trnh bo him ngn hn nh m au v thai sn, do ngi c
iu tra c yu cu nu trong phn tng thu nhp t lng nn chng ti mi c th xc nh cp c
nhn.
nh ngha v thu nhp ca TCTK c trnh by trong Hp 2.1. Chng ti s dng nh ngha ny trc tin
xy dng bc tranh v cc khon tr cp an sinh x hi v y l nh ngha c bn c tha nhn Vit
Nam v quen thuc nht vi ngi c y. xem xt quy m h gia nh, chng ti s dng gi thuyt
thng c dng trong cc ti liu pht trin ca Vit Nam v cc nc khc v thu nhp c nhn ngha
l tng thu nhp h gia nh chia cho s thnh vin. Trong bo co i cng bo co ny v ngi cao tui v
lng hu, chng ti c xem xt vn trn k cng hn tm hiu tc ng ca vic s dng cc loi thu
nhp c iu chnh cho nhng khc bit gia cc h v c tnh n hiu qu kinh t nh quy m. Tuy nhin
phn ny s khng c tho lun chi tit trong bo co ny.
R rng vic s dng nh ngha thu nhp ny ch cho php chng ti xem xt cc u ra rng ca an sinh
x hi v khng th nh gi c tc ng ca cc ngun u vo khon ng gp ca nhng ngi ang
tham gia bo him. Cch tip cn ny chc chn s nhn mnh qu nhiu vo vic nhn nhng khon tr
cp ca nhng ngi hu tr hin ti nhng ngi ang chim phn ln trong tng chi tr an sinh x hi
t ngun ng gp nh chng ti tho lun trong Phn 1, trong khi b qua ngun ng bo him ca
nhng ngi lm cng n lng hin ti v do chc chn s dn n vic c on thp hn mc lu tin
v nhng ngi lm cng n lng hin nay c mc thu nhp trung bnh cao hn mc lng hu hin ti.
17
2. Thu nhp v An sinh x hi
Hp 2.1: nh ngha v thu nhp ca TCTK
Thu nhp h gia nh bao gm cc cu phn sau
n
Tr cp gio dc, hc bng
n
Tr cp y t
n
Thu nhp c nhn
n
Thu nhp rng t trng trt (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t chn nui (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t cc dch v nng nghip (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t sn bt, thun dng ng vt v chim hoang d (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t trng rng (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t ngh c (sau khi tr cc chi ph cn thit)
n
Thu nhp rng t kinh doanh, thng mi ngoi cc ngnh ngh ni trn
n
Cc thu nhp khc bao gm phc li x hi, lng hu t an sinh x hi
n
Thu nhp t t ai v cho thu
2.1.1 Bc tranh tng th
Nu coi Vit Nam l mt tp hp khng l cc h gia nh v cng gp tt c thu nhp ca h li cho Vit
Nam, th Hnh 2.1 cho thy cc thnh phn khc nhau trong tng thu nhp . Thu nhp bnh qun u ngi
l 6,1 triu ng/nm. Cu phn tng hp ln nht trong thu nhp h gia nh Vit Nam l t nhng vic
lm cng n lng, chim 32%. 27% t sn xut nng nghip ca h gia nh v 22% t kinh doanh, bun
bn ca h gia nh. Chuyn khon c nhn trong ni b h gia nh thng qua cc khon tin gi chim
10%. Vai tr ca an sinh x hi, ngay c khi chng ta s dng nh ngha rng nu Chng 1 th nh,
ch chim 4%, ngha l thp hn thu nhp t cho thu v cc ngun thu khc (5%). Tin gi khng chnh thc
ca c nhn trong ni b h gia nh vt xa vai tr ca an sinh x hi vi t l 2,25:1. iu ny khng nh
phn tch t nhng nm 1990 rng thu nhp t cc ngun tin gi h tr trong gia nh c tc ng ti thu
nhp cao hn nhiu so vi chi chuyn khon ca nh nc (Cox 2004).
Hnh 2.1: Tng Thu nhp H gia nh Vit Nam 2004
18
Ngun: iu tra mc sng h gia nh TCTK 2004, Bng hi cho iu tra h gia nh (ting Anh)
Tin cho thu v cc thu nhp khc
Thu nhp t an sinh x hi
Tin gi
Lng
Kinh doanh h gia nh
Sn xut nng nghip
Thu nhp bnh qun u ngi 6,1 triu ng/nm
Ngun: tnh ton ca tc gi da trn VHLSS 2004 s dng nh ngha thu nhp ca TCTK
19
Trung bnh, h gia nh Vit Nam nhn c 264 nghn ng t an sinh x hi nm 2004. VHLSS cng cho
php chng ti nghin cu cc cu phn khc nhau ca h thng an sinh x hi v Bng 2.1 cho thy khong
hai phn ba (62%) tng nhn tr cp an sinh x hi ca cc h gia nh l di dng tr cp bo him x hi
di hn (ch yu l lng hu v tin dnh cho cc gia nh lit s). Mt phn nm (23%) tr cp l tr
cho dch v y t, thng qua cc h tr cc i tng mc tiu tin iu tr v thuc men. 9% tng chi an sinh
x hi dnh cho chi tr phc li x hi cho cc i tng chnh sch nh cu chin binh, thng binh, gia nh
lit s. 5% chi tr dnh cho tr cp gio dc v khong 2% cho cc hnh thc bo him ngn hn nh m au,
thai sn cho nhng ngi lm cng n lng thuc din hng bo him x hi.
Bng 2.1: Mc Nhn An sinh x hi Vit Nam nm 2004
Bc tranh ton quc trn y v mc nhn trung bnh che giu nhng chnh lch rt ln gia cc vng min,
gia thnh th vi nng thn v gia cc nhm dn tc Vit Nam
2.1.2 Chnh lch v thu nhp gia cc khu vc
S pht trin kinh t khng ng u gia cc vng ca Vit Nam dn ti s khc nhau trong c hi tm kim
vic lm c hng lng, kinh doanh, thng mi v t nh hng khc nhau ti thu nhp v mc
ngho (Baulch v nhng ngi khc 2004). Bng 2.2 cho thy s khc bit ng k trong thu nhp danh
ngha trung bnh ca h gia nh gia cc khu vc. Khu vc ngho nht vi mc thu nhp 3,2 triu ng/nm
l vng ni Ty Bc trong khi khu vc giu nht vi thu nhp cao gp ba ln, 10,2 triu ng/nm l vng
ng Nam B. Khu vc ng bng sng Cu Long, ng bng sng Hng, duyn hi Nam trung b c mc
thu nhp gn vi mc trung bnh ca c nc trong khi vng ng bc b v vng ni Ty Bc, duyn hi
Bc trung b v Ty Nguyn u thp hn mc trung bnh rt nhiu. Nhng s khc bit ny cng th hin
s khc bit trong cu thnh thu nhp h gia nh. Nhng vng giu nht l vng ng Nam b v ng bng
sng Hng c t l thu nhp t lng trong tng thu nhp cao nht (35% v 39%) ch yu l nh hai trung
tm H Ni v Tp. H Ch Minh. Tin gi chim khong 10-11% thu nhp ti 5 vng ng bng nhng chim
t l thp hn nhiu min ni. Nguyn nhn c th do quan im vn ha khc bit v vic gi tin gip
gia nh ca cc dn tc thiu s, s khc bit v mc di c cng nh mc thu nhp mt s ni thp
hn. Thu nhp t an sinh x hi cao nht (xt c trn mc tng i v danh ngha) l cc khu vc min
bc: Duyn hi Bc trung b, ng bng sng Hng v min ni ng Bc v thp nht khu vc min nam
gm ng nam b, ng bng sng Cu Long v Ty Nguyn. Nh vy khng c mi lin h trc tip v r
rng no vi mc thu nhp hay cu thnh thu nhp nhng khu vc giu nht min nam vi mc thu nhp
cao t lng c mc thu thp nht t an sinh x hi. Tng t, cng khng c mi lin h ngc li c th
no vi thu nhp theo khu vc v chi tiu cho an sinh x hi cc vng min ni Ty bc cng rt thp.
Ngun: tnh ton ca tc gi da trn VHLSS 2004
0,26
4,8
22,6
1,6
9,2
61,8
100
Mc nhn an sinh x hi trung bnh/ngi (triu ng/nm)
Cc cu phn ca khon nhn (%)
Tr cp gio dc
Tr cp y t
BHXH cho nhng ngi ang lm vic
Phc li x hi
BHXH hu tr
Tng
Bng 2.2 : Thu nhp c nhn h gia nh v cu phn thu nhp theo vng
Hnh 2.2. cho thy s khc bit trong cu thnh ca thu nhp t an sinh x hi gia cc vng v ch ra rng
cc khu vc min bc c thu nhp trung bnh t an sinh x hi cao hn ch yu l do lng hu chim 68-
76% tng thu nhp t an sinh x hi. iu ny l gii v sao s lng vic lm c tr lng hin ti c th
khng trc tip cho thy mc nhn tr cp an sinh x hi cao trong tng lai v tin ng ca nhng ngi
lm cng n lng hin nay c dng tr lng hu tr cho nhng th h ngi lao ng trc . Cc
khu vc min Bc c th c t l ngi gi hng lng hu cao hn v c l do nhn khu hc v v s ngi
lm vic min Bc trc chin tranh c nh nc cng nhn c ng gp lm tng s ngi c
hng lng hu hin nay. y l mt lnh vc nghin cu c th o su thm v s c ni ti trong bo
co khc v vn lng hu. Cc khu vc min Nam hin nhn c t an sinh x hi hn xt c trn
phng din tuyt i v tng i, nhng li c nhn phn nhiu hn thng qua cc chng trnh mc
tiu, nht l tr cp y t v gio dc.
20
B
sng
Hng
6,2
102%
0,46
4,2
7,3
10,2
35,1
20,6
22,7
100
Min ni
ng
bc
4,7
77%
0,34
3,0
7,2
6,6
27,1
18,7
37,4
100
Min ni
Ty bc
3,2
52,2%
0,16
5,0
4,9
4,4
21,2
8,0
56,5
100
Duyn
hi bc
trung b
3,9
63,7%
0,30
2,9
7,8
11,1
25,7
17,1
35,4
100
Duyn
hi nam
trung b
5,4
88,8%
0,19
4,2
3,5
11,1
34,2
25,7
24,4
100
Ty
nguyn
4,7
77,0%
0,13
2,2
2,8
5,1
21,7
19,5
48,8
100
ng
nam b
10,2
167,4%
0,29
8,3
2,9
11,1
39,4
26,3
12,0
100
B sng
Cu
Long
6,0
98,9%
0,09
3,8
1,5
10,4
24,0
22,7
37,6
100
Cc mc thu nhp h gia nh theo vng
Thu nhp trung bnh/ngi (triu ng/nm)
So vi mc lng trung bnh Vit Nam (%)
Thu nhp t an sinh x hi/ngi/nm
(triu ng/nm)
Cu phn thu nhp h gia nh %
Tin cho thu v cc thu nhp khc
Tin gi v
Lng
Kinh doanh v bun bn ca h
Sn xut nng nghip ca h
Tng
21
Hnh 2.2: Cu phn thu nhp t an sinh x hi theo vng
2.1.3 Chnh lch thu nhp gia thnh th nng thn
Cc h gia nh thnh th c thu nhp trung bnh gp i thu nhp trung bnh nng thn 9,6 triu ng so
vi 4,9 triu ng/nm (Bng 2.2). C th thy ngay rng sn xut nng nghip ng vai tr ln hn rt nhiu
trong thu nhp nng thn, chim 42% tng thu nhp. Lng chim t l cao hn trong thu nhp thnh th
38% so vi 24%. T l thu nhp t bun bn ca h gia nh chim t l nh hn trong thu nhp nng
thn 17% so vi 30% thnh th. Tr cp an sinh x hi chim mt phn nh trong thu nhp c nng
thn v thnh th nhng chim t l cao hn trong thu nhp thnh th 3,4% so vi 2,5%, tng t vi thu
nhp t cho thu nh.
Hnh 2.3 cho thy s khc bit trong cu phn thu nhp t an sinh x hi gia cc h thnh th v nng
thn. Cc h gia nh nng thn ngho hn chim phn ln hn trong vic th hng cc hnh thc tr cp
an sinh x hi nh hn xt c v gi tr tuyt i v tng i v chim phn ln hn trong vic th hng
cc chng trnh mc tiu y t v gio dc, trong khi cc gia nh giu c hn thnh th hng li nhiu hn
xt theo con s tng i v tuyt i t lng hu.
ng bng
sng Hng
Hu tr Tr cp y t Phc li x hi
BHXH cho ngi ang lm vic Tr cp gio dc
Min ni
ng Bc
Min ni
Ty Bc
Duyn hi
Bc trung b
Duyn hi
Nam trung b
Ty Nguyn ng
Nam B
ng bng
sng Cu Long
Bng 2.3 : Thu nhp v cu phn thu nhp h gia nh thnh th nng thn
Hnh 2.3: Cu phn thu nhp t an sinh x hi ti thnh th v nng thn
2.1.4 Khc bit trong thu nhp ca h gia nh gia cc dn tc
Vit Nam l mt t nc a dn tc. Ngi Kinh chim a s, khong 85% dn s (Baulch v nhng ngi
khc, 2004), 15% dn s cn li bao gm trn 50 cng ng dn tc thiu s khc nhau, thng ngho hn
v tp trung vng min ni, cao nguyn. Ngoi l ln nht l ngi Hoa, nhm dn tc thiu s ny thng
c phn tch cng nhm vi ngi Kinh do ngoi ngn ng, c hai c nhiu c im chung.
Nhn tr cp an sinh x hi
0,5 triu !ng/ng"#i /n$m
BHXH - L"%ng h"u
Tr cp gio d&c BHXH cho ng"#i ang i lm
Tr cp y t'
Thnh th( Nng thn
Phc li x hi
0.2 triu !ng/ng"#i/n$m
22
Thnh th
10,2
166%
7,8
4,8
10,9
40,9
29,4
6,2
100
Nng thn
4,7
78%
2,9
4,0
8,9
24,8
17,1
42,3
100
Mc thu nhp tuyt i & tng i ca h gia nh
Thu nhp trung bnh/ngi (triu ng)
So vi mc thu nhp trung bnh ca Vit Nam %
Thnh phn thu nhp h gia nh %
Cho thu v cc thu nhp khc
Tin gi v
Lng
Bun bn v kinh doanh ca h
Tng
23
Bng 2.4: Thu nhp h gia nh v thnh phn thu nhp theo dn tc
Hnh 2.4 Khc bit v thnh phn thu nhp t an sinh x hi tnh theo dn tc
Bng 2.4 cho thy thu nhp bnh qun ca ngi dn tc thiu s t hn mt na thu nhp bnh qun ca
ngi Vit v Hoa: 3,1 triu ng/nm so vi 6,6 triu ng/nm. Trong thu nhp thp hn ca ngi dn tc
thiu s, t l thu nhp t tin gi ca ngi thn, lng v kinh doanh bun bn ca h cng thp hn nhng
t l thu nhp t nng nghip li cao hn rt nhiu. T l thu nhp t an sinh x hi tng t gia cc nhm
Ngi Vit v ngi Hoa
(85%)
6,6
110%
5,2
4,3
10,1
32,5
23,4
24,5
100
Cc dn tc thiu s khc
(15%)
3,1
52%
2,5
4,2
5,2
19,5
7,6
60,9
100
Mc thu nhp tuyt i & tng i
Thu nhp trung bnh/ngi/nm (triu ng)
% mc thu nhp trung bnh quc gia
Thnh phn thu nhp %
Tin gi v
Lng
Tng
0.3 triu ng/ngi/nm
Ngi Vit v ngi Hoa
BHXH - Lng hu
Tr cp gio dc
Tr cp y t Phc li x hi
BHXH cho ngi ang i lm
Cc dn tc thiu s khc
0.1 triu ng/ngi/nm
dn tc, khong 5% nhng nu tnh theo thu nhp danh ngha, thu nhp trung bnh ca ngi dn tc thiu
s thp hn mc trung bnh rt nhiu. Hnh 2.4 cho thy khng c chnh lch ln v mc nhn hu tr , theo
ngi dn tc thiu s nhn c 59% v ngi Kinh v Hoa nhn c 64%. Khon tr cp an sinh x
hi di dng phc li x hi, tr cp gio dc v y t m cc nhm dn tc thiu s c th hng thp
hn . Pht kin ny cha tnh ti ngun lc y t v gio dc c phn b theo v tr a l cho cc khu vc
c ngi dn tc thiu s v cung cp nhng dch v v h tng c s cha c tnh vo thu nhp c k
khai ca nhng ngi tham gia iu tra VHLSS.
2.1.5 Phn phi thu nhp
Nhng khc bit theo vng min, gia thnh th v nng thn, v dn tc trong phn b an sinh x hi cho
chng ta mt ci nhn hai chiu v s lu tin ca h thng. Trong cc vng, min, gia thnh th vi nng
thn, v gia cc dn tc thiu s, d t hn, s c s chnh lch v thu nhp. Chng ta s thy r hn s
lu tin ca h thng an sinh x hi nu xem xt vic phn b thu nhp v xem ai c hng bao nhiu
bng cch phn loi h gia nh theo mc thu nhp u ngi thc t thnh 5 nhm ng phn bng nhau.
Bng 2.5 th hin thnh phn thu nhp ca h gia nh Vit Nam theo ng phn thu nhp . Chng ti mt
ln na li s dng nh ngha v thu nhp ca TCTK.
Bng 2.5: Thu nhp theo nhm ng phn v cu phn thu nhp
Thu nhp bnh qun u ngi (theo nh ngha ca TCTK)
Thu nhp trung bnh t 2 triu ng cho nhm ngho nht n gn 16 triu, gp hn 7 ln, ca nhm giu
nht. Cc h thu nhp cao hn c t l cu phn thu nhp cao hn t tin ngi thn gi v, bun bn kinh
doanh, cho thu v cc thu nhp khc v an sinh x hi; v t l thp hn t nng nghip. T phn ca lng
trong tng thu nhp dng nh t c lin h trc tip hn n mc ca thu nhp. Tuy nhin gi tr ca tt
c cc ngun thu nhp tng ln gia cc nhm ng v, v th, v d nh phn thu thp hn t sn xut nng
nghip ca nhm giu nht vn c gi tr danh ngha/ngi l 2,2 triu ng, gp i nhm ngho nht.
ng thi chng ta cng cn nh iu ny khi bn n s phn b an sinh x hi gia cc nhm v c cc
thnh phn thu nhp v thu nhp danh ngha u tng t l thun vi thu nhp. iu ny th hin r rng
qua Bng 2.6 v t trng cc tr cp an sinh x hi m h gia nh Vit Nam nhn c phn theo nhm ng
phn cng vi chi tiu trung bnh trn u ngi. Nhm ng phn ngho nht c nhn khong 7% tng chi
tiu tr cp an sinh x hi, khong 70.000 ng/nm trong khi nhm giu nht c c 39% ngun lc v
nhn c trung bnh 660.000 ng/nm. Nhn chung, h thng an sinh x hi khng lu tin.
Nhm
ngho nht
2,0
33%
1,9
3,4
5,2
25,8
8,0
55,7
100,0
Nhm
th 2
3,4
56%
2,0
4,1
6,4
29,5
14,4
43,6
100,0
Nhm
th 3
4,9
81%
2,7
4,3
6,8
30,0
19,9
36,4
100,0
Nhm
th 4
7,3
120%
3,7
5,1
8,8
32,9
22,9
26,6
100,0
Nhm
giu nht
15,8
259%
8,0
4,2
13,2
33,1
27,8
13,8
100,0
Thu nhp bnh qun/ngi/nm (triu ng)
% thu nhp trung bnh quc gia
Thnh phn ca ng phn thu nhp %
Tin gi v
Lng
Tng
24
Bng 2.6: An sinh X hi theo Nhm ng v 2004
Hnh 2.5 : T trng ca cc Chng trnh An sinh X hi theo Nhm ng phn 2004
Hnh 2.5 th hin t trng ca cc nhm ng phn i vi nm thnh t khc nhau ca h thng an sinh x
hi. Chng trnh lu thoi nht l bo him x hi ca ngi ang i lm, m au v thai sn- chng trnh
c chi tiu BHXH tng nhanh nht cho d vn ch chim mt phn nh trong tng chi bo him x hi. 92%
khon chi tr ny ri vo hai nhm ng phn giu nht, trong 2/3 ri vo nhm giu nht. iu ny khng
ng ngc nhin v vic c hng tr cp ni trn lin h trc tip vi v th c vic lm chnh thc v n
l mt ch s v tim nng thu nhp cao hn v c lin quan n thu nhp. Do ngi c tr lng cao
hn s c nhn bo him nhiu hn. Lng hu v cc bo him x hi di hn khc cng lu thoi v gn
mt na tng chi ri vo nhm giu nht cn nhm ngho nht ch nhn c 2%. Lng hu c tnh theo
mc lng trc y ca ngi hng nn ngi c mc lng cao hn s c hng lng hu cao hn;
tuy nhin, lng hu Vit Nam khng c bo v trc lm pht nn s st gim so vi cc khon thu
nhp khc,cng c ngha ngi hng lng hu cng ln tui th thu nhp cng thp. Mt yu t khc nh
25
Nhm
th 2
11,2%
0,14
Nhm
th 3
16,1%
0,21
Nhm
th 4
27,0%
0,37
Nhm
giu nht
39,1%
0,66
Nhm
ngho nht
6,6%
0,07
% tng chi an sinh x hi
Thu nhp trung bnh/ngi t an sinh x
hi (triu ng/ngi/nm)
BHXH cho
ngi ang i lm
BHXH - Lng hu
Tr cp y t
Tr cp gio dc
Phc li x hi
Nhm
ngho nht
Nhm
th 2
Nhm
th 3
Nhm
th 4
Nhm
giu nht
hng ti tnh lu thoi ca h thng an sinh x hi l cc ngun thu nhp b sung i cng vi lng hu
trong thu nhp ca h gia nh hoc l xut pht t cc hot ng kinh t lin tc ca bn thn ngi hng
lng hu v/hoc ca cc thnh vin khc trong gia nh, v tc ng t s tin ngi thn gi v, thng
l t cc th h tr hn gi cho ngi cao tui hn. Lng hu v mi quan h ca n vi hot ng kinh t
v thu nhp h gia nh s c phn tch su hn trong bo co tho lun chnh sch ca UNDP v lng
hu Vit Nam.
Cc chng trnh mc tiu v gio dc v y t s lu tin hn nu vic xc nh i tng mc tiu c thc
hin hiu qu. Nhng Hnh 2.5 cho thy chng ta cn phi tho lun nhiu v tnh hiu qu ca chng. 2/3
tr cp y t ri vo 2 nhm dn s giu nht, trong nhm giu nht nhn c 45% tng tr cp v nhm
ngho nht ch nhn c 7%. Cha r l do v sao cc h gia nh giu hn li hng li nhiu hn t chng
trnh mc tiu. Qua Chng I chng ta bit rng nhng h gia nh c thu nhp thp hn thng khng mun
s dng dch v y t chnh thc, v vy h cng t c hng tr gip v y t. Trong khi nhm thu nhp cao
hn c kh nng chi tr cho cc dch v y t chi ph cao. Tuy nhin khng th kim tra nhn nh trn mt
cch y trong nghin cu ny. Nhng chng ti s thay i nh ngha v thu nhp trong phn sau ca
chng ny xem xt cc loi ph s dng v nh gi hnh thi lu tin ca h thng an sinh x hi da
trn nhng thay i nh ngha ny.
Tr cp gio dc mang tnh ly thoi v 57% tng chi dnh cho 2 nhm giu nht trong khi nhm ngho nht
ch nhn c 15%. Chnh sch ph cp tiu hc gip cho cc gia nh ngho nhn c tr cp nu h c
con ci trong tui hc tiu hc. Nh c th chng trnh tr cp gio dc kh quan hn chng trnh
tr cp y t. Phn tch v mc lu tin trong thu nhp s dng cc nh ngha thu nhp khc trong phn sau
bao gm c tr cp v ph s dng s th hin r hn s tng tc gia tr cp v ph s dng trong phn
b thu nhp.
Cui cng, tr cp phc li x hi, bao gm cc chng trnh cho cc nhm i tng nh thng binh v
cc gia nh lit s v tr cp da trn nh gi v thu nhp ca h gia nh l cu phn t lu thoi nht trong
ton b chi tiu cho an sinh x hi, mc d n cng khng mang tnh ly tin. Cc nhm thu nhp thp hn
khng nhn c t trng chi ngn sch cao hn t trng 20% trong tng dn s ca tng nhm. Nhm ng
phn ngho nht ch nhn c 15%, nhm trung bnh nhn c t 21-24% v nhm giu nht nhn c
18%.
Cc phn tch trn khin nhiu ngi c l do quan ngi v cam kt ca Chnh ph Vit Nam thc s mun
dng chnh sch x hi thc y bnh ng. Tuy nhin chng ti khng chc chn s liu v thu nhp ca
TCTK c th hin chnh xc mc lu tin ca h thng an sinh x hi hay khng. Liu h thng an sinh
x hi trn thc t lu tin hn nhng g chng ta va phn tch hay khng nu gi s cc nhm ng phn
giu hn ng bo him cao hn hoc tr ph dch v cao hn cho gio dc v y t? Phn tip theo chng
ti s tr li cu hi ny cng cc cu hi khc c lin quan.
2.2 c tnh mc lu tin trong phn phi tng thu nhp v phn phi thu nhp kh dng rng
2.2.1 Thu nhp v cch o mc lu tin
phn tch y hn tc ng mang tnh lu tin ca h thng an sinh x hi i vi thu nhp chng ta
cn mt phng php tip cn vt ngoi nhng s liu c th c nm bt v vic th hng an sinh x
hi nu trong phn 2.1. Trong phn trc chng ta phn tch thu nhp ca h gia nh sau khi nhn c tr
cp t h thng an sinh x hi. phn tch chi tit hn, cn xem xt tc ng ca h thng an sinh x hi
i vi thu nhp ban u v do s thy c tc ng ca h thng an sinh x hi i vi vic phn b
thu nhp. V d nu quay li bng 2.5 v b phn thu nhp t an sinh x hi, cu thnh ca cc nhm ng
phn s khc i v mt s ngi s chuyn ln hoc xung cc nhm khc.
c tnh chnh xc tc ng ca h thng an sinh x hi v nh gi nh hng lu tin ca n cn xem
xt tnh hung ngc li khi cha c thu v hnh thc chi chuyn khon. y l mt vn phn tch ln v
hon ton hp l khi gi nh rng vic c hng an sinh x hi lm thay i hnh vi (hoc s c hng,
i vi lng hu tr da vo hnh vi hin ti). Thc t mc tiu c cng b ca an sinh x hi l thay i
hnh vi trong nhiu trng hp. V d: tr cp gio dc mt phn nhm m bo tr em c i hc bng
26
cch gim mt s chi ph trc tip v gin tip (chi ph c hi) ca vic n trng. Nhng nh s bn trong
phn 4, vic xy dng tnh hung ngc vi hin ti kim sot hoc nm bt c nhng phn ng hnh
vi cc k kh khn v rt d c sai st do cc loi hnh vi c th trng lp v c th hoc khng c th c
xc nh v lp li mt cch c nhn hoc tp th. Nhng s thiu chc chn v mt l thuyt cn km theo
nhng hn ch v s liu. S liu iu tra VHLSS khng phn tch thu nhp t hu ht cc hnh thc an sinh
x hi gia ca c nhn v ca h gia nh. Do ngay c khi chng ti c th xc nh nhng thay i hnh
vi ca c nhn v h gia nh trn l thuyt th cng khng th nm bt hoc o lng chng trn thc t.
Nhng cc tc ng hnh vi khng ch kha cnh kinh t m c nhn khu hc, v d nh khuyn khch cc
thnh vin trong cng mt gia nh sng cng nhau hoc tch bit. Tuy nhin, chng ti cng khng th xc
nh nhng tc ng ny qua VHLSS.
Chng ti s phn tch cc vn ny chi tit hn trong Chng 4 khi chng ti tp hp v c lng mt s
tc ng hnh vi ca an sinh x hi. Phn ny, chng ti vn s tip tc s dng phng php tip cn mang
tnh m t l chnh nhng s i t nh ngha thu nhp ca TCTK sang cc cch nh ngha thu nhp khc
so snh tc ng trc v sau an sinh x hi i vi vic phn b thu nhp.
nh ngha thu nhp no ph hp nht va xp loi h gia nh va nh gi t l v tc ng ca an sinh
x hi? Mc d chng ta c th tm cha tnh ti cc thay i hnh vi m an sinh x hi to ra, nhng hon
ton hp l nu chng ta ch ti tc ng ca chuyn khon chnh thc v khng chnh thc ti hnh vi.
Mt s tc ng khng xut pht t vic nhn chuyn khon m t ngha v ng thu v ng gp BHXH
cng nh trch nhim gi tin v h tr gia nh v cc thnh vin trong cng ng. S tn ti ca c nhng
tc ng chnh thc v khng chnh thc cho thy s can thip chnh thc ca nh nc cng i km vi
nhng hnh vi khng chnh thc nn tham nhng nh v tm kim c hi v li trong qu trnh cung cp
cc dch v an sinh x hi (xem phn tch trong Chng 1). Nh vy cn nm bt c tc ng lu tin chung
ca h thng an sinh x hi v tc ng ca nhng ngun u vo gm thu, ng BHXH v cc loi ph
cng nh thay i hnh vi tim nng ca cc h gia nh i vi tin gi khng chnh thc, cc loi ph v nn
tham nhng. Tm li, chng ti phi s dng nhiu nh ngha thu nhp m t nhng g xy ra trc v
sau khi c tr cp an sinh x hi v cc ngha v chi chnh thc v phi chnh thc.
2.2.2 nh ngha thu nhp
Ban u, chng ti xy dng by nh ngha thu nhp khc nhau t thu nhp ban u v cho php bao gm
nhiu hnh thc chuyn khon, thu v ph a ra mt lot nhng bin php c th xc nh c thu
nhp kh dng rng sau khi ng gp v hng an sinh x hi. Tt nht l chia cc loi thu nhp thnh hai
nhm: th nht, thu nhp tng (ngha l thu nhp trc khi tr tin ng BHXH, thu v tin gi cho ngi
thn) v th hai, thu nhp rng, sau khi tr cc ngha v ng gp bao gm cc loi thu, ph v tin gi
cho ngi thn.
Thu nhp tng
Th nht, chng ta cn c lng mc thu nhp trc khi ng bt c loi thu hoc c bt c hnh thc
chuyn khon no. Mun vy phi gi nh rng ngoi h thng an sinh x hi ca nh nc, tin gi ca
ngi thn cng c tc ng quan trng. Nh vy chng ta phi xc nh Thu nhp Th trng Ban u (OMI)
ngha l o lng thu nhp trc khi c s can thip ca nh nc hoc t nhn (b qua tc ng hnh vi).
c c con s ny, chng ti tr phn thu nhp t tin gi trong nh ngha thu nhp ca TCTK v b
sung phn ng BHXH c quy li (chng ti quy li phn ng BHXH bng cch ngm nh rng chng
u bng 5% lng cng tc phn lng thng xuyn tr tin thng v cc loi thu nhp khc). Chng
ti khng mun m phng thu thu nhp vo v bt c m phng no u khng th c lng c chnh
xc mc ng thu do tnh trng thc hin ng thu v trn thu s gy ra sai lch c lng m t c th
trc tip gn cho an sinh x hi.
nh ngha thu nhp th hai, Tng Thu nhp t Tin gi v Th trng Ban u (OMRI) cng thm tin gi
vo OMI, to ra mt nh ngha thu nhp bao gm tt c cc ngun thu nhp phi nh nc.
nh ngha thu nhp th ba l c lng tng thu nhp cui cng sau khi tnh n cc khon tin gi v
thc hin cc hnh thc chuyn khon (OMRI cng vi vic thc hin cc hnh thc chuyn khon an sinh x
hi) v chng ti gi l GFI tng thu nhp cui cng.
27
Thu nhp rng
nh ngha thu nhp rng u tin l thu nhp sau thu trc tip v tr i tin ng BHXH (c quy li).
nh ngha ny gn vi nh ngha ca TCTK hn c. Chng ti gi l Thu nhp rng sau thu v sau thc
hin chuyn khon (NITT).
Tuy nhin nu chng ta phi xp loi cc h theo cch h s dng tr cp an sinh x hi th khng nn b
sung phn tr cp cho chi tr cc ph gio dc v y t m khng tr i nhng loi ph khng th khng tr
v do rt ging thu. C ngha l s phi tr ph cho bc tiu hc (chng ti cng tr cc ph cho THCS
v hin Chnh ph ch trng ph cp bc hc ny) v ph s dng y t m cc h khng th khng ng bao
gm ph iu tr ni tr v nhng chi ph tng t khc. Chng ti gi nh ngha ny l Thu nhp rng sau
thu, sau thc hin chuyn khon v chi tr ph bt buc (NITTCC).
Chng 1 cp ti vic cc khon ng gp v chi tr t nguyn cho y t v gio dc d gy nh
gi khng chnh xc, nht l vi cc h thu nhp thp. Mt s khon ng gp t nguyn cho tr i hc tr
thnh gn nh bt buc v cc h ngho phi dng cc ngun thay th trnh cc khon ph v y t (Trivedi
2004). nh ngha thu nhp rng th ba tr tt c cc chi ph v y t v gio dc t NITTCC v c gi l
Thu nhp rng sau thu, sau thc hin cc hnh thc chuyn khon v chi ph cho y t, gio dc (NITTHEE).
Tuy nhin phi tha nhn rng mun xc nh tc ng rng ca an sinh x hi v cc loi ph i vi h gia
nh b hn ch v ngun lc ti chnh th chng ti cng phi nm bt c vic chi tiu khng b hn ch
bi kh nng ti chnh ca cc h giu hn. Tm li, chng ti mun nm bt c vic chi tiu c nhn cho
nhng nhu cu thit yu ca h ngho hn, v d nh tin mua thuc, v c vic chi tiu cho nhng nhu cu
khng thit yu ca cc h giu nh tin gii phu thm m.
Cch tnh thu nhp rng cui cng ca chng ti loi tr chi tiu cho tin gi gia cc h gia nh. Chng ti
tr chi tiu cho tin gi khi NITTHEE xc nh mc thu nhp kh dng rng cng dn cui cng. Vic tr
chi tiu cho tin gi cho php c lng tc ng rng ca cc hnh thc chuyn khon chnh thc m khng
th c coi thun l thu nhp. Thc vy, nu nh bao gm tin gi nh l thu nhp trong nh ngha v
tng thu nhp, chng ta c th s tnh hai ln phn thu nhp ny nu khng gim thu nhp kh dng rng
bng cch tr i chi tiu cho tin gi. C th tranh lun rng chng ti c th tch chi tiu cho tin gi sm
hn trong cch tip cn cng dn tnh cc trch nhim chi tr trong nh ngha v thu nhp rng. Nhng chng
ti cui cng v, ging nh phn chi tr cho y t v gio dc trong NITHEE, chng ti khng r liu khon
chi ny c mang tnh bt buc cao trong phn phi thu nhp hay khng v do liu vic chi tiu ny c phi
l mt hnh thc tp trung thu nhp ca ton b gia nh gia cc h mt cch khng chnh thc h tr ti
chnh cho nhng ngi ngho nht hay n nhiu hn th hin s ho phng, rng ri v mong mun duy tr
uy tn v v th ca nhng gia nh giu hn. Chng ti gi thu nhp ny l Thu nhp rng sau thu, sau thc
hin cc hnh thc chuyn khon, chi ph gio dc, y t v tin gi cho ngi thn (NITTHEER).
By nh ngha trn c trnh by mt cch lgc theo th t t nh ngha s cp v tng thu nhp cho ti
mt lot cc nh ngha th cp v tam cp v thu nhp kh dng rng. Tuy nhin cn phi nh rng phng
php ny mang tnh m t v gii thiu ch khng phi phn tch tc ng hnh vi. V d, c th tr cp
an sinh x hi di hnh thc chuyn khon tc ng ti tin gi t nhn nn vic coi thu nhp t tin gi l
khon thu c trc c th l sai lm.
2.2.3 Cc phng php nh gi s bt bnh ng v thu nhp
Chnh ph Vit Nam c cam kt chnh sch r rng v m bo bnh ng
41
v by cch o lng thu nhp
ca chng ti c th c s dng th hin cc mc bt bnh ng v khi nhng thay i trong nh
ngha thu nhp c tc ng ti bt bnh ng phn y hoc nh ca di phn phi thu nhp. o lng
mc bt bnh ng l mt vic rt phc tp v khng c cch nh gi duy nht no c th chnh xc o
lng c mc bt bnh ng chung: cc bin php khc nhau s gn cc trng s khc nhau cho cc
nhm thp nht, trung bnh hoc cao nht trong di phn phi thu nhp (Cowell F, 2006) . Vi mc ch ca
28
41
Xem Bo co Trung ng ng ti Hi ngh trung ng ng 8, Chin lc pht trin kinh t v x hi giai on 2001-2010 v Ngh
Quyt s 46-NQ-TW ca B Chnh tr v bo v, chm sc v tng cng sc kho nhn dn trong hon cnh mi, thng 2/2005
chng ti l kim tra nm gi nh khc nhau v thu nhp, c v khng c nhng gi nh v cn bng ha,
chng ti dng hai phng php c lng tng th n gin h s Gini v t s thu nhp ca nhng ngi
trong nhm phn v th 90 v nhm phn v th 10 trong di tn thu nhp. th hin s tc ng khc nhau
ca cc nh ngha thu nhp i vi cc nhm thu nhp khc nhau trong di tn phn phi thu nhp, chng
ti cng s xem xt t s thu nhp ca nhm phn v th 90 vi nhm th 10 , ca nhm th 90 vi nhm th
50 v ca nhm phn v th 10 vi nhm phn v th 50.
Bng 2.7 tm tt cc bin php o lng bt bnh ng cho mi nh ngha trong by nh ngha thu nhp v
c s dng theo trnh t, sp xp t tri sang phi d so snh. nh ngha tng thu nhp th trng ban
u (OMI) mc thu nhp trc khi c bt k s chuyn khon nh nc hay t nhn no v cc trch nhim
chi tr - mang li h s Gini v bt bnh ng thu nhp l 0,409, trong khi t s thu nhp ca nhm phn v
th 90 gp 6,3 ln thu nhp ca nhng ngi thuc nhm phn v th 10. Thu nhp t tin gi (GMRI) cng
c phn b tng t, vi h s Gini gim xung t cn 0,408 v t s gia nhm phn v th 90/10 khng
i. Nu b sung thm thu nhp t tr cp an sinh x hi (GIRSS), tc ng gim bt bnh ng ln hn vi
h s Gini gim xung cn 0,401 v t s gia nhm v phn 90/10 ch cn 6,2. nh ngha thu nhp rng
u tin (loi b khon ng thu v ng BHXH c c NITT) dn ti bt bnh ng gim nh v h s
Gini cn 0,401 v t s 90/10 gim cn 5,8. Tuy nhin, vic tr ph s dng v chi tiu cho tin gi s lm
tng mc bt bnh ng. nh ngha thu nhp tr tip i nhng loi ph bt buc (NITTCC) s lm tng
mc bt bnh ng ln cao hn so vi OMI. H s Gini tng ln 0,411 v t s 90/10 l 6,4. Tip tc tr cc
chi tiu v cc loi ph t nguyn (NITHEE), h s Gini tng ln 0,414 v phn v th 90 tng ln gp 6,5 ln
phn v th 10. Cui cng, nu tnh n tc ng rng ca tin gi (NITTHEER), mc bt bnh ng tng vi
h s Gini l 0,416 v t s 90/10 l 6,5.
Bng 2.7: Bt bnh ng thu nhp v mc lu tin ca h thng an sinh x hi ca Vit Nam
Thu nhp bnh qun u ngi (khng c cn bng ha)
29
Ghi ch: h s Gini c tnh da trn s liu cha c gn trng s trong khi t s ca cc phn v c tnh da trn phn b thu
nhp c gn trng s
Mc bt bnh ng
chung
H s Gini
T s phn v th
90/10
Nhm trn cng ca
di phn phi thu
nhp, t s phn v th
90/50
Nhm di cng ca
di phn phi thu
nhp t s phn v th
10/50
(nghch o 1/n)
Thu
nhp
th
trng
ban
u
OMI
0,409
6,345
2,657
2,387
OMI cng
thm tin
gi
OMRI
0,408
6,288
2,697
2,331
Tng thu
nhp cui
cng cng
thm tin gi
v tr cp an
sinh x hi
GFI
0,401
6,172
2,687
2,299
Thu nhp
rng sau
thu v sau
thc hin
chuyn
khon
NITT
0,401
6.102
2,665
2,288
Thu nhp
rng sau
thu, sau
thc hin
chuyn khon
v cc loi
ph bt buc
NITTCC
0,411
6,406
2,705
2,370
Thu nhp rng
sau thu, sau
thc hin chuyn
khon v ph y t
v gio dc
NITTHEE
0,414
6,502
2,744
2,370
Thu nhp rng
sau thu, sau
thc hin chuyn
khon, chi ph y
t v gio dc v
tin gi
NITTHEER
0,416
6,526
2,765
2,358
Tng thu nhp
Thu nhp rng
30
Cc bin php nh gi mc bt bnh ng trn u c hn ch trong kh nng din gii v chng khng
cung cp thng tin y v hai u cao v thp ca di phn phi thu nhp. Hn na, nu xem xt di
phn phi thu nhp t gc tc ng lu tin ca h thng an sinh x hi th khng th xc nh ni no c
nhiu nh hng nht khi thay i nh ngha v thu nhp. Liu bt bnh ng c tng ln do ngi giu v
ngi ngho ang tn ra khi khu vc trung gian? Hai hng cui ca Bng 2.7 ln lt th hin s bt bnh
ng nhm trn cng v nhm di cng trong di phn phi thu nhp. Trc ht n th hin mi quan h
gia nhm trung v (nhm phn v th 50) v nhm phn v th 10 trn cng nh l mt cch o na trn
ca di phn phi thu nhp v sau th hin quan h gia phn v th 10 di cng vi nhm trung v
(th 50) th hin na ngho nht trong di phn phi thu nhp.
Khi xem xt phn trn ca di phn phi thu nhp (t s gia nhm phn v th 90 v nhm phn v th 50),
chng ta c th khng nh ln na nhng g th hin trong bng tm tt cc bin php nh gi bt bnh
ng. Ngha l nu c t tri sang phi, chng ta c th thy vic thu hp dn khong cch gia nhm trn
cng v nhm trung v ca di phn phi thu nhp cho n im thu nhp rng tr thu trc tip v nhng
ng gp an sinh x hi. Tuy nhin, nhm trn cng ca di phn b thu nhp cng cch xa nhm gia hn
vi mi cch lp li cng dn ca thu nhp rng. Nhm giu nht cng giu hn mt cch tng i khi xem
xt ti cc khon chi tr ph s dng dch v y t v gio dc v chi tiu cho tin gi. Nu xem xt nhm di
cng ca di phn b thu nhp, khong cch gia nhm ngho nht v nhm gia gim lin tc xt trn tng
thu nhp v thu nhp rng khi tnh ti an sinh x hi v tr khon ng thu. Khong cch gia nhm phn
v th 10 di cng v nhm trung v l khong 2,4 i vi thu nhp th trng ban u (OMI) v gim xung
khong 2,3 sau khi tnh ti tr cp an sinh x hi, ng gp cho BHXH v thu. Tuy nhin, khong cch bt
u tng tr li khi tnh ti ph s dng v ngi ngho mt ln na tr nn ngho hn vi mc chnh lch l
2,37. Khong cch ny gim xung 2,36 khi tr i chi tiu cho tin gi cho ngi thn t thu nhp.
Nhng pht hin trn cho thy mc bt bnh ng gim xung khi c thm tr cp an sinh x hi v mang
tnh lu tin khi so snh vi di phn phi thu nhp ban u trc khi c an sinh x hi. Tuy nhin, kt qu
trn cng cho thy tc dng m bo bnh ng thu nhp v mc lu tin chung ca thu v cc hnh thc
chuyn khon s mt nu tnh n cc loi ph s dng, vi nhm ngho nht v giu nht cch xa hn so
vi nhm gia trong di phn phi thu nhp.
2.2.4 Tc ng ca an sinh x hi vi xp hng v thu nhp
Trong khi cch nh ngha thu nhp v nh gi bt bnh ng ca chng ti cho thy r rng rng tc ng
thc t rt khc v ng lo ngi hn nhiu v tnh trng bt bnh ng so vi nhng g chng ta thy qua s
liu v tng nhn tr cp di hnh thc chi chuyn khon ca nh nc. Chng ti xin dnh vn chuyn
khon gia cc h gia nh cho cc nghin cu khc sau khi chng minh pht kin v tc ng h tr
ngi ngho do Cox (2004) a ra v cng nu ra nhng vn cn xem xt v tc ng rng chung khi
vic chi tiu cho tin gi c xem xt cng vi vic nhn chng. Thay v , chng ti tp trung vo tc ng
ca h thng an sinh x hi chnh thc ca nh nc. lm c iu ny, chng ti s gim s cc nh
ngha thu nhp phn tch vic ti phn b thu nhp. Chng ti vn s dng thu nhp ban u trc khi
nhn tr cp an sinh x hi v cho rng im khi u so snh tc ng ca an sinh x hi l nh ngha
thu nhp tng (OMRI) bao gm c nhng chuyn khon khng chnh thc v ca th trng. Tt nhin chng
ti mt ln na b qua mi quan h nhn qu tim n v tc ng hnh vi ca cc hnh thc chuyn khon
ca nh nc v c nhn. Tuy nhin, cch lm ny cho php chng ti c mt im khi u n gin so
snh thu nhp trc v sau khi c thc hin cc hnh thc chuyn khon ca nh nc, thu v cc loi ph.
S n gin ha ny l cn thit bi v vic din gii c nhng cu phn thay i t ngn sch nh nc
trong thu nhp ca ngi dn i hi chng ti phi xy dng mt di phn phi thu nhp khc cho mi nh
ngha v thu nhp. Ni mt cch n gin, nhng ngi ri vo nhm ng phn v di cng trong Bng 2.6
vi nh ngha thu nhp ca TCTK sau khi c tnh n an sinh x hi mt phn v h nhn c rt t hoc
khng nhn c g t h thng an sinh x hi v ngc li. l do cc c nhn c th thay i v tr v xp
hng ca mnh trong di phn phi thu nhp ng thi vi s thay i thu nhp danh ngha ca h khi p
dng cc nh ngha thu nhp khc nhau do s thm hoc bt cc cu phn t ngn sch nh nc bao gm
chi chuyn khon, thu v ph trong thu nhp ca h.
So snh r rng nht v tc ng ca vic lp li khc nhau s can thip t ngn sch nh nc l da trn
vic so snh thu nhp ban u bao gm c tin gi vi bn loi kt qu thu nhp, c lin quan ti an sinh
x hi v bo tr x hi ca nh nc:
n
Th nht, tc ng ca ring cc chuyn khon (GFI);
n
Th hai, tc ng tng hp ca chuyn khon v thu (ng gp cho h thng an sinh x hi v cc
loi ph a phng) bng vic s dng thu nhp rng sau thu v cc hnh thc chuyn khon (NITT);
n
Th ba, tc ng ca chuyn khon, thu v ph s dng bt buc (NITTCC);
n
Th t, tc ng ca chuyn khon, thu, ph s dng bt buc v cc chi tiu khc cho y t v gio
dc (NITTHEE).
Bng 2.8 th hin cc khon chuyn khon, thu, ph s dng, chi tiu cho y t v gio dc ca cc nhm
ng v theo thu nhp ban u trc chuyn khon v thu (OMRI). c bng ny t tri sang phi, vi im
khi u l thu nhp ban u, sau cng dn cc khon thu hoc tr cc chi ph t mc thu nhp s
cho kt qu l bn loi thu nhp so snh.
iu u tin cn ch l an sinh x hi di hnh thc chuyn khon phn b ng u gia cc thp v
thu nhp ban u hn rt nhiu so vi bc tranh v thu nhp theo nh ngha ca TCTK trong Bng 2.6. Trong
khi phn phn tch u tin cho thy an sinh x hi rt lu thoi (vi nhm ng vi giu nht c nhn mc
tr cp cao hn nhm ngho nht 10 ln), th bng 2.8 cho thy rng an sinh x hi danh ngha c phn
b trn di thu nhp ban u mt cch t lu thoi hn, vi nhm ng v ngho nht c nhn 0,3 triu
ng/nm v nhm giu nht l 0,4 triu, nhm 2 v 3 nhn c mc thp hn v danh ngha. iu ny gii
thch v sao Bng 2.8 v tng thu nhp cui cng (sau khi c hng an sinh x hi nhng trc thu) t bt
bnh ng hn. Tc ng ca thu v ng gp cho an sinh x hi cng tng i lu tin nu xt trn danh
ngha nhm ng v ngho nht phi tr t (bng 0 sau khi lm trn s) v nhm giu nht phi tr nhiu hn.
ng ph gio dc bt buc bng nhau gia tt c cc phn phi thu nhp ban u trong khi chi ph y t bt
buc t vic s dng dch v y t tng t l thun vi mc thu nhp. Cui cng, chi tiu t nguyn cho y t
v gio dc cng tng t l thun vi thu nhp gia cc nhm ng v.
Bng 2.8 : Thu nhp trc Chuyn khon v Tc ng Danh ngha ca An sinh x hi, Thu v Ph s dng:
tnh theo Tng thu nhp trc an sinh x hi theo tng nhm ng v v triu ng/nm
31
20% ngho nht
Nhm th hai
Nhm th ba
Nhm th t
20% giu nht
1,9
3,2
4,6
6,9
15,4
An sinh
x hi
(cng)
0,3
0,2
0,2
0,3
0,4
Tng
thu nhp
cui
cng c
an sinh
x hi
GFI
2,1
3,4
4,9
7,2
15,8
Thu trc
tip v
ng gp
cho ASXH
(tr)
0,0
0,1
0,1
0,2
0,3
Thu nhp
rng sau
thu trc
tip v
ng gp
ASXH
NITT
2,1
3,3
4,8
7,1
15,4
Ph gio dc
bt buc
(tr)
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
Ph y t bt
buc
(tr)
0,1
0,2
0,2
0,3
0,4
Thu nhp
rng sau
ph bt
buc
NITTCC
1,9
3,1
4,5
6,7
14,9
'Chi ph
gio dc
t nguyn
(tr)
0,1
0,2
0,2
0,3
0,6
Chi ph y
t t
nguyn
(tr)
0,2
0,2
0,2
0,3
0,5
Thu nhp
rng sau
cc chi ph
bt buc
v t
nguyn
NITTHEE
1,8
3,0
4,3
6,4
14,3
Ngun: tnh ton ca tc gi t VHLSS 2004
Ghi ch: cc s c lm trn ln 0,1 triu ng
Tng thu nhp
trc ASXH
(triu ng)
Nhm ng v
OMRI
Tuy nhin, cc loi hnh chi tiu ca h gia nh v chi tiu ngn sch nh nc danh ngha s c tc ng
nhiu hn khi xt ti tc ng tch lu v thnh phn ca chng i vi thu nhp trong di phn phi thu nhp.
Do , Bng 2.9 th hin s chnh lch so vi thu nhp t tin gi v th trng ban u (OMRI) ca mi nh
ngha thu nhp rng, qua th hin r rng hn rng chnh thu v cc hnh thc chuyn khon c tc ng
lu tin nht i vi thu nhp ban u. Thu nhp ca cc nhm ng v ngho nht tng 12% trong khi nhm
giu nht thu nhp gim 0,6%. Tuy nhin, tc ng ca cc loi ph s dng v chi ph y t-gio dc li v
hiu ho rt nhiu tc ng lu tin ban u ny. Cc loi ph bt buc vn gi tc ng tch cc chung i
vi nhm ng v ngho nht nhng thu nhp ch cao hn mc trung bnh 2,7%. Tc ng thnh phn i vi
cc nhm cn li ca di phn phi thu nhp khng tuyn tnh, vi tc ng tiu cc rng cao nht ln nhm
ng v th 4. Trong nh ngha cui cng v thu nhp rng (tr chi ph gio dc v y t), nhm ng phn ngho
nht mt 2,4% thu nhp ban u v nhm giu nht mt 6,8% - nhm gia c t l st gim thu nhp cao
hn. iu ny r rng phn nh mt hnh thi khng nht qun, to ra s kt hp gia chi tiu b hn ch
nhng thit yu ca nhm ngho nht vi chi tiu c nhiu kh nng la chn nhng khng thit yu ca cc
nhm giu nht. Tuy nhin li ch m nhm ngho nht c c t an sinh x hi b suy gim do cc loi ph
s dng v chi ph cho y t v gio dc.
Bng 2.9: Tc ng Rng ca Thu, Tr cp bng Chuyn khon v Ph i vi Tng Thu nhp
Nh c tho lun r trn, mt kt qu ca nhng thay i ny trong cc loi ph s dng v chi tiu
ngn sch nh nc l lm thay i cu thnh trong cc nhm ng v. Nh th, v d, nu tnh thu nhp ban
u mt s ngi thuc nhm ng v ngho nht, nhng nu thu nhp ca h c coi l thu nhp rng ca
thu, ph v BHXH th thu nhp ca h li thuc nhm cao hn. Cc kt qu cho n gi u l mc trung
bnh, do khng th hin c s chnh lch v mc nhn tr cp trong mi nhm ng v, m nu chng
c kt hp vi s chnh lch v thu nhp trong mi nhm ng v th s c nhiu ngi vt khi ranh gii
nhm tu thuc vo v tr thu nhp ca h trong nhm gn hay xa ng ranh gii v ln ca s khc
bit m nhng thay i trong cu thnh ngn sch nh nc trong thu nhp ca h to ra. (Nhng ngi c
thu nhp gn vi ng ranh gii hn th c nhiu kh nng hn thay i c sang ng v khc cng nh
nhng ngi c s tng hoc gim ln thu nhp ca h).
32
Ng v ngho nht
Ng v th 2
Ng v th 3
Ng v th 4
Ng v giu nht
1,86
3,19
4,63
6,95
15,35
ng
0,22
0,13
0,14
0,12
0,09
%
12,0%
4,0%
3,0%
1,8%
0,6%
ng
0,05
-0,09
-0,12
-0,21
-0,46
%
2,7%
-2,7%
-2,6%
-3,1%
-3,0%
ng
-0,04
-0,24
-0,34
-0,52
-1,04
%
-2,4%
-7,5%
-7,3%
-7,6%
-6,8%
Ghi ch: tt c lm trn ln 0,1 triu ng
Tng thu nhp trc an
sinh x hi
OMRI
Tc ng rng ca thu
v cc hnh thc chuyn
khon
(NITT-OMRI)
Tc ng rng ca
thu, cc hnh thc
chuyn khon v ph
bt buc
(NITTCC-OMRI)
Tc ng rng ca thu,
cc hnh thc chuyn
khon, ph bt buc v
chi tiu t nguyn
(NITHEE-OMRI)
Hnh 2.6: Tc ng ca an sinh x hi i vi phn phi thu nhp:
S thay i v tr gia nhm ng v ban u v nhm ng v ch theo tng nh ngha thu nhp rng
Hnh 2.6 cho thy cc nhm ng v ban u theo thu nhp trc thu v chuyn khon (OMRI) v nhm ng
v ch cho tng nh ngha trong ba nh ngha chnh khc nhau v thu nhp rng: thu nhp sau thu v
chuyn khon (NITT); thu nhp sau thu, chuyn khon v ph s dng bt buc (NITTCC) v thu nhp sau
thu, chuyn khon, ph bt buc v chi tiu t nguyn cho y t v gio dc. Cc thanh ngang trong Hnh
2.6 th hin phn trm ca mi nhm ng v ch cho mi nh ngha thu nhp ny, m chnh bn thn chng
li c th hin bn thanh tri theo cc ng v ca OMRI thu nhp ban u. Th t ca cc on ca mi
thanh ngang cho php s di chuyn xung qua cc ng v, c gi l di chuyn xung con rn, s dng
n d con rn v nc thang, c ch bn tri v di chuyn ln trn qua cc ng v, cn gi l leo thang,
c ch bn phi. Nhng ngi thuc khong gia nhm 91 v 92% ca ng v cui cng ca thu nhp
ban u vn nm trong nhm ng v cui ca c ba kch bn cc nhm ng v ch tuy nhin nhng ngi
thuc loi t 6-7% li di chuyn ti nhm ng v th hai. Mt nhm rt nh tip tc di chuyn ln cao hn di
phn phi thu nhp. Nhm ng v th hai ca thu nhp ban u mt khong 16% xung nhm ng v cui
cng v nhng ngi t 4-5% chuyn ln nhm ng v th ba. Mt s tng t cng di chuyn ln v xung
so vi nhm th ba ca thu nhp ban u. T 12-15% ca nhm th t ca thu nhp ban u chuyn xung
nhm 3 ca cc kch bn ng v ch v nhng ngi thuc 3-4% chuyn ln nhm giu nht. Trn 90% nhm
giu nht ca thu nhp ban u khng b nh hng cn nh rng vic giu hn s khng thay i v tr
ng v ca h nu h c nhn thm tr cp an sinh x hi. Trong khi t nhng ngi t 8-9% chuyn
xung nhm ng v th 4. Trong cch tnh ny, ch c thu, an sinh x hi v cc loi ph l thay i v trong
phn trc chng ta cng bit cc khon ny chim t l nh trong tng thu nhp. Thc t, nh ch ra
trc y, chc chn ch c nhng ngi thuc din ngoi l, tc c hng rt nhiu tr cp an sinh x hi
hoc phi tr ph cao hoc chi tiu rt nhiu cho gio dc v y t l nhng ngi thng thay i v tr gia
cc nhm.
33
V

t
r

n
g

b
a
n

u

O
M
R
I
V tr ng v sau ch
N
h
m

4
N
h
m

3
N
h
m

2
G
i
u

n
h
t
N
g
h
o

n
h
t
Ngho
nht
Di chuyn xung
con rn
Di chuyn ln
nc thang
Nhm
2
Nhm
3
Nhm
4
Giu
nht
2.3 Lp m hnh mc lu tin ca h thng an sinh x hi
Phn trn chng ti phn tch cc c im ca vic nhn tr cp an sinh x hi vi nh ngha thu nhp
ca TCTK - nh ngha thng c s dng nht ti Vit Nam v sau chng ti dng cc nh ngha thu
nhp khc phn tch cc hnh thi tc ng ly tin v ly thoi khc nhau i vi thu nhp kh dng. Phn
cui ca Chng 2 kt hp hai phn tch trc y bng vic xem xt li cc c im ca vic nhn tr cp
an sinh x hi v cc ngha v tr ph s dng v chi ph y t. Yu t no quyt nh ai c v mt do c s
can thip t ngn sch nh nc v vic s dng cc dch v ti chnh? Chng ti dng phn tch hi quy
t thu nhp trong tng quan vi cc c im khc nh gi cc ngun u vo v u ra ca h thng
an sinh x hi c mc lu tin nh th no. Mt ln na chng ti xin nhc li rng mi c lng y
ch mang tnh m t ban u; chng ti cha c nh xy dng mt m hnh gi nh hnh vi v tnh trng
khi khng c tr cp an sinh x hi.
Tc ng ca an sinh x hi i vi thu nhp c th c phn tch thnh ba cu hi ring bit nhng c lin
h: th nht, yu t no quyt nh vic c nhn tr cp? Th hai, yu t no quyt nh mc c nhn
tr cp?; v th ba, yu t no quyt nh cc loi ph?
2.3.1 Nhn Tr cp An sinh X hi
Bng 2.10 cho thy nhn chung 56% dn s Vit Nam sng trong cc h gia nh c nhn chuyn khon
an sinh x hi chnh thc. i vi nhng ngi trn 60 tui, t l ny cao hn nhiu 67% - trong khi i vi
tr di 16 tui, t l vn l 56%. Xc sut th c nhn tr cp an sinh x hi (bt k l bao nhiu) cao nht
vi nhm ngho nht theo thu nhp trc chuyn khon ban u (OMRI) cho mi nhm tui. Tuy nhin
khng c nhm no gia cc nhm ng v c t l nhn di 50%. Bng 2.10 cho thy trong mi nhm dn
s v nhm tui, khng c mi quan h tuyn tnh gin n no gia mc thu nhp v xc sut th v nhn
mt hnh thc an sinh x hi no . Trong khi nhm ng v ngho nht c t l nhn tr cp an sinh x hi
cao nht th nhm th 3 v 4 thng c t l nhn cao hn nhm th 2 hoc nhm giu nht.
Bng 2.10: Phn trm s ngi sng trong cc h gia nh c nhn chuyn khon an sinh x hi
tnh theo nhm ng v thu nhp trc chuyn khon (OMRI)
Bc tranh ny kh phc tp v thnh phn thu nhp thay i i vi mi nhm ng v. V d, nhng ngi ph
thuc hon ton vo sn xut nng nghip thng ngho hn v nhng ngi c nhn chuyn khon
khng chnh thc thng giu hn. Vy kh nng nhn tr cp an sinh x hi ca mt c nhn sng trong
mt h gia nh c nhn chuyn khon an sinh x hi sau khi xem xt n c thu nhp v cc yu t khc
l bao nhiu? tr li cu hi ny chng ti s dng cch phn tch hi quy a bin s nh gi mi
quan h gia thu nhp v an sinh x hi, c lp vi cc yu t khc. Mun vy, chng ti phi tr li nh
ngha v thu nhp th trng ban u trc khi c tin gi khng chnh thc (OMI) xem xt mi quan h
gia tin gi v an sinh x hi.
Bng 2.11 th hin kt qu phn tch hm hi quy xc sut bin (marginal probit regression) v nhn tr cp
an sinh x hi (c xc nh nh mt ngi sng trong mt h gia nh c nhn chuyn khon an sinh
x hi). H s th hin s thay i xc sut c nhn tr cp an sinh x hi i vi mi s bin ng thc
s v gi tr mt bin s lin tc hoc s thay i xc sut trong bin s chui khi so snh vi nhm lm so
snh. Cc h s c th c din gii nh l s bin ng v phn trm khi h s c gi tr dng 0,01 th
c ngha l tng 1% xc sut c nhn tr cp c th l trn mt n v (v d nh thu nhp) hoc so snh
vi nhm lm so snh (v d n so vi nam).
34
Tt c
(54%)
64,5
51,3
51,5
54,1
51,3
Trn 60 tui
(67%)
73,8
59,9
63,8
62,6
59,3
Di 16 tui
(56%)
62,3
50,4
50,1
54,3
50,3
%
Ngho nht
Th 2
Th 3
Th 4
Giu nht
Cc c im cp c nhn c lin quan nh th no n vic nhn tr cp an sinh x hi ca cc h?
Tnh trng hn nhn khng c tc ng ln i vi xc sut c nhn cc khon chuyn khon. iu c
ngha vic go v/chng, v do chng/v cn sng nhn lng hu hoc mt v/chng do chin tranh
khng c tc ng ng k mc d nhng trng hp bt thng ny u c ch tr cp ring trong thit
k h thng an sinh x hi. Tuy nhin, do n c tui th cao hn, nn bt k tc ng no ca tnh trng go
ba s ra kt qu s n nhn an sinh x hi cao hn nam (1,3%) v s tng cao chung v xc sut nhn tr
cp trong nhm ngi cao tui. Bng cp gio dc sau THCS cng lm tng xc sut nhn tr cp an sinh
x hi ln 11%.
C nhiu c im cp h gia nh v v chng ta ch c th xc nh hu ht vic nhn tr cp an sinh
x hi cp h nn vic din gii mt s c im cp h rt kh khn. Cc yu t lin quan ti nhu
cu, dn tc thiu s, c thnh vin l tr em (di 16 tui) v ngi gi (trn 60 tui) v c ngi b m au
trong h u gn lin vi xc sut h gia nh nhn c an sinh x hi tng vi ngha cao. Cc ngun
thu nhp ca h gia nh cng rt quan trng.
Bng 2.11: Hi quy Xc sut bin: Nhn tr cp An sinh X hi
c lng xc sut S i tng quan st = 40438
Wald chi2(30) = 815,92
Xc sut> chi2 = 0,0000
Log pseudo-likelihood = -25148,118 Pseudo R2 = 0,0949
35
Xc sut
bin
0,009
-0,038
-0,029
0,026
0,013
-0,003
0,000
0,000
0,110
0,105
-0,090
-0,067
-0,056
-0,072
0,136
0,049
0,015
0,082
Sai s chun
mnh
0,015
0,035
0,025
0,012
0,005
0,002
0,000
0,000
0,012
0,025
0,023
0,024
0,025
0,028
0,020
0,031
0,009
0,018
Mc ngha
0,537
0,277
0,242
0,025**
0,005***
0,127
0,169
0,769
0,000***
0,000***
0,000***
0,004***
0,021**
0,010***
0,000***
0,124
0,092*
0,000***
Tnh trng h nhn (b phn c gia nh)
c thn
Ly d
Ga
tui tin hn nhn (13)
N (so snh vi nam)
Tui
Tui2
Tui3
Trnh gio dc trn trung hc
Dn tc thiu s
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
Tin gi ca ngi thn sng ti Vit Nam
Tin gi t nc ngoi
C ngi trong h lm vic cho khu vc chnh thc
C ngi trong h lm vic trong khu vc cng
c im c nhn
c im h gia nh
Cc nhm ng v theo Thu nhp th trng ban u OMI (b nhm ng v ngho nht)
Khi c thnh vin l ngi lm vic cho khu vc chnh thc v c thm ngi lm cho khu vc nh nc s
c quan h cht ch vi nhn tr cp an sinh x hi. l do mt phn kh ln trong h thng an sinh x
hi da trn nguyn tc ng-tr v do lin quan ti vic lm chnh thc c tr lng v vi vai tr quan
trng ca vic lm cho c quan nh nc.
Thu nhp h gia nh, c nh ngha nh l thu nhp th trng ban u, cng c quan h nghch vi vic
nhn tr cp an sinh x hi ni chung, nu tnh ti tt c cc c im khc. Pht hin ny cn c din
gii mt cch thn trng v cc yu t khc trong phn tch hi quy s c quan h cht ch vi thu nhp- vng,
dn tc, tui tc v bnh tt. Pht hin da trn hi quy a bin ny v s lu tin r rng ca vic nhn tr
cp an sinh x hi khng mu thun vi cc pht hin trc v mc lu thoi r rt v ng k. Thm ch
pht hin ny cn gii thch nhng pht hin trc phn no v n kim sot c cc nhn t quyt nh thu
nhp v xc sut c nhn tr cp an sinh x hi. S dng nh ngha thu nhp th trng ban u (OMI),
chng ti thy rng cc pht hin trc nu trong Bng 2.10 c khng nh ln na qua phn tch a
bin. Xc sut nhn tr cp an sinh x hi cao nht l nhm ng v di cng, chnh l nhm c lc b.
iu ny c ngha xc sut nhn tr cp an sinh x hi ca nhm th 2 thp hn 9% so vi nhm ng v
ngho nht v con s vi nhm 3 l 7%, nhm 4 l 4% v nhm giu nht l 7%. R rng y khng phi
l quan h tuyn tnh vi s khc bit v xc sut nhn tr cp th hin thit k ca cc chng trnh an sinh
x hi, trong nhng chng trnh dnh cho ngi v khu vc ngho lm tng xc sut c nhn tr cp
trong nhm ngho nht v cc chng trnh dnh cho ngi ng BHXH v cc chng trnh thay th thu
nhp khc lm tng xc sut cao nht c nhn tr cp ca nhm th 4.
Nhn tin gi ca ngi thn l mt nhn t quan trng khc v c th cho rng chuyn khon c nhn c
xu hng n vi nhng ngi ngho v khng c hng tr cp an sinh x hi. Tuy nhin, thc t khng
phi nh vy. Tin gi trong nc, ngha l chuyn khon c nhn t h gia nh ti Vit Nam, c quan h
cng chiu vi vic nhn tr cp an sinh x hi k c trong trng hp h gia nh c ngi ln tui, v hu
ht chuyn khon c nhn u l gia cc th h t con ci trng thnh cho cha m gi (Cox 2004).
Vic nhn tin gi trong nc gia cc h lm tng xc sut nhn tr cp an sinh x hi ln khong 14%
trong khi vic nhn tin gi quc t (c gi t nc ngoi v) khng c quan h c ngha.
36
Ghi ch: mc ngha *90%, **95% v ***99%
Xc sut
bin
-0,009
0,099
0,055
0,185
-0.003
0,060
0,045
0,055
0,115
0,025
0,155
-0,127
-0,232
Sai s tiu chun
mnh
0,018
0,007
0,017
0,017
0,018
0,018
0,025
0,028
0,044
0,031
0,032
0,030
0,026
Mc ngha
0,000***
0,196
0,000***
0,001***
0,000***
0,001***
0,073*
0,055*
0,013**
0,420
0,000***
0,000***
0,000***
Lm vic t do
Ngi trn 60 tui
Tr em di 16 tui
C kh khn do m au
Dn tc thiu s
ng bng sng Hng
Min ni ng Bc
Min ni Ty Bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng nam b
ng bng sng Cu Long
c im h gia nh
c im v v tr
Thnh th
Vng (b vng Duyn hi Bc trung b)
37
V tr a l v hnh chnh cng l mt nhn t quan trng quyt nh xc sut nhn tr cp. Cc h khu
vc thnh th c xc sut nhn tr cp cao hn 6% so vi h gia nh nng thn. Khu vc cng c vai tr
quan trng. Phn tch hi quy a bin ny khng nh rng nhng ngi sng min Nam khu vc c
nhn tr cp t hn theo phn tch trc trong chng ny thc s c xc sut nhn tr cp thp. c bit
khu vc ng Nam b v ng bng sng Cu Long c xc sut thp hn rt nhiu nhn c tr cp x
hi trong khi cc khu vc min ni Ty Bc, ng Bc v Ty Nguyn cng nh khu vc ng bng sng
Hng c mc xc sut nhn tr cp cao hn. Nhng yu t v v tr a l v hnh chnh ny cng c th thay
cho nhng la chn mc tiu theo v tr a l ca mt s loi hnh chi chuyn khon dnh cho vng su, vng
xa hoc cc vng kh khn v thay cho mt s c im khng quan st c ca nhm ngi chc chn
nht ang nhn lng hu nhng ngi lm vic trong khu vc nh nc trc khi ngh hu trc y v
nhng ngi b nh hng bi chin tranh v c nhn phc li x hi ginh cho thng binh.
Mc d m hnh hi quy v vic nhn tr cp an sinh x hi cho chng ta bit v phm vi nh hng ca an
sinh x hi, nhng chng ta vn cn xem xt mt cch ring bit mc tr cp ca nhng loi hnh chuyn
khon ny. Chng ta bit qua cc bng biu trc trong chng ny rng mc bnh qun nhn tr cp an
sinh x hi trn mt u ngi l thp nht i vi nhm ngho nht v c cu ca cc chng trnh BHXH
ng-tr cung cp tr cp da trn phn thu nhp - v v mc tr cp di hnh thc chuyn khon tin mt
thp v hn ch ca cc chng trnh gim ngho ni chung. Bng 2.12 cho thy kt qu hi quy OLS
(Ordinary Least Squares) cho nhng ngi sng trong cc h c nhn tr cp an sinh x hi (dng logarit).
i vi phn tch hi quy ny, chng ti cng dng cc bin s d bo tng t pha tay phi ca php hi
quy v do chng ti c th din gii cc kt qu ny cng vi cc kt qu trc y v vic nhn tr cp
c nu trong Bng 2.11.
Cc c im c nhn cho thy trong khi tnh trng hn nhn khng c xc sut c mc ngha cao ti vic
nhn tr cp, nhng ngi c thn v go ba li nhn tr cp thp hn ngi c gia nh. Gii tnh cng
khng c mc ngha ti mc tr cp mc d lm tng xc sut chung nhn tr cp. Tui tc kh quan trng,
ngi cng t tui th mc tr cp cng thp v ngi ln tui hoc trung nin nhn mc cao hn, mc d tui
tc khng c mc ngha trong xc sut nhn tr cp. iu ny th hin phn no ln ca lng hu so
vi cc hnh thc tr cp an sinh x hi khc. Trnh gio dc trn trung hc lin h rt c ngha vi xc
sut cao nhn tr cp v mc tr cp cao hn. iu ny th hin c kh nng tip cn cc vic lm c tr
lng trong khu vc chnh thc v do quyn c hng BHXH di hnh thc ng-tr, ngoi ra mc lng
cao hn cng dn ti mc c nhn tr cp bng c ch ng-tr cao hn, nht l lng hu.
Nhng c im ca h gia nh cho thy l ngi dn tc thiu s lm gim tng mc tr cp an sinh x hi
c nhn mc d h c xc sut nhn tr cp tng ln. C th l gii iu ny l do mc bao ph ca
khu vc m h sinh sng v cc chng trnh XGN mc tiu thng dnh cho cc h ngho hn. Nhng h
gp kh khn do bnh tt cng c mc nhn tr cp v xc sut nhn tr cp cao hn. Tuy nhin, mun hiu
r pht hin ny cn c v d c th v t l v mc tr cp qua chuyn khon thng lin quan trc tip ti
chi ph cha bnh trong nhiu trng hp. iu ny c ngha l cc hnh thc tr cp bng chuyn khon lin
quan n vn y t thng dnh cho cc trng hp cha tr c chi ph cao, v do chn chc s lm
tng mc tr cp bng chuyn khon ln cao hn. Ngoi ra, mt cu hi quan trng na l nh gi mc
thu nhp thc t nh vo nhng khon tr cp ny v nhng khon chuyn khon nh vy chc chn s c
dnh mt phn hoc ton b tr cc loi ph s dng trong y t.
H gia nh c tr em di 16 tui lm gim mc tr cp nhn c mc d yu t ny lm tng xc sut
c nhn tr cp. Nu c thnh vin h trn 60 tui, mc nhn tr cp cng nh t l c nhn tr cp
chc chn s cao hn, v mt ln na n khng nh nhn nh rng chi tiu an sinh x hi chnh l tr lng
hu. Tr li cc ngun thu nhp h gia nh, nu c nhn tin gi trong nc, cc h thng nhn mc
tr cp an sinh x hi thp hn mc d n lm tng xc sut c nhn cao hn. Nu l tin gi t nc
ngoi th to ra tc ng ngc li, n thng gn lin vi vic c nhn mc tr cp cao hn nhng xc
sut c nhn chuyn khon cng thp hn. Qua y c th thy mc tiu khng chnh thc ca hot ng
gi tin h tr trong nc. Ngi gi vi mc lng hu cao hn s nhn c t tin h tr t con chu
ang sng trong nc hn. Tuy nhin, tin gi t nc ngoi li th hin s giu c ca Vit kiu, do t
nhm vo nhng ngi nhn c tr cp an sinh x hi thp hn thm ch cho nhng h khng c ngi
hng lng hu.
38
Bng 2.12 : Phn tch Hi quy OLS v Mc tr cp An sinh X hi (log) i vi Nhng ngi sng
trong cc H gia nh c nhn Tr cp An sinh X hi
S quan st = 22773 (tp trung trong 5127 h tnh ton sai s chun mnh)
F( 30, 5126) = 73,00
Xc sut > F = 0,0000
R-squared = 0,2542
Tnh trng h nhn (b phn c gia nh)
c thn
Ly d
Ga
tui tin hn nhn (13)
N
Tui
Tui2
Tui3
Dn tc thiu s
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
Tin gi ca ngi thn sng ti Vit Nam
Tin gi t nc ngoi
C thnh vin h lm vic cho khu vc n
lng chnh thc
C thnh vin h lm vic trong khu vc cng
C thnh vin h lm vic t do
C thnh vin h trn 60 tui
C tr em di 16 tui
Gp kh khn do m au
Thnh th
Khu vc (b vng Duyn hi Bc trung b)
ng bng sng Hng
Min ni ng Bc
Min ni Ty Bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Hng s
H s
-0,211
-0,219
-0,653
-0,242
0,022
-0,052
0,002
0,000
0,727
-0,193
-0,116
-0,084
-0,190
-0,002
-0,186
0,392
-0,025
0,202
-0,152
0,961
-0,906
0,382
0,460
0,137
0,075
-0,322
-0,693
-0,572
-0,389
-0,565
5,691
Sai s chun mnh
0,064
0,161
0,106
0,057
0,022
0,007
0,000
0,000
0,059
0.105
0,099
0,104
0,110
0,131
0,107
0,155
0,047
0,083
0,030
0,076
0,078
0,074
0,086
0,113
0,126
0,167
0,135
0,150
0,146
0,125
0,194
Mc ngha
0,001 ***
0,175
0,000 ***
0,000 ***
0,310
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0.066 *
0,242 0.418
0,085 *
0,988
0,082 *
0,012 **
0,596
0,015 **
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,224 ***
0,053
0,000 ***
0,000 ***
0,008 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
Ghi ch: c ngha *90%, **95% v ***99%
c im c nhn
c im h gia nh
c im v v tr
Khi trong h gia nh c mt ngi lm cho khu vc nh nc, h c mc nhn tr cp an sinh x hi cao
hn v xc sut cao hn c nhn tr cp. Tuy nhin, s ngi lm trong khu vc chnh thc trong mt h
t l nghch vi mc tr cp, cho d t l thun vi vic nhn tr cp. i vi trng hp lao ng t do cng
tng t.
Nhn chung mc thu nhp gn nh khng c tc ng ti mc nhn tr cp an sinh x hi. Nu so vi nhm
ng phn ngho nht theo OMI, ch c nhm ng phn th 4 nhn mc tr cp thp hn ng k. Tuy nhin
c hai im quan trng cn ch : th nht, chng ta bit rng mc thu nhp quyt nh liu mt ngi c
nhn tr cp an sinh x hi hay khng v n xut pht t hai cch xc nh mc tiu cho tr cp lin quan
ti thu nhp (mc ngho hin ti hoc khu vc a l/dn tc thiu s thay th cho tiu chun ny v qu
trnh ng BHXH) v th hai, nhiu cc khon chuyn khon lin quan n ngho b p mt phn hoc tt
c ph s dng dch v y t v gio dc, v do vic nhn cc tr cp ny khng c tc ng rng i vi
thu nhp kh dng. Chng ti s tr li tho lun im th hai trong phn tip theo.
Cc yu t v v tr a l v hnh chnh vn ng vai tr quan trng trong mc nhn tr cp an sinh x hi.
Cc h gia nh thnh th c hng mc tr cp cao hn. Ch cn dng trc gic cng pht hin c iu
ny v mc nhn tr cp da trn vic ng BHXH th hin mc lng v khu vc thnh th mc lng
thng cao hn. ng thi nhng chuyn khon c th p ng nhu cu y t v gio dc s phn nh
mc ch ph m chc chn s cao hn khu vc thnh th. S khc bit v chi ph v lng cng gip ta hiu
s chnh lch gia cc vng. Vng ng bng sng Cu Long c quan h ngc chiu, th hin xc sut
c nhn tr cp thp trong khi vng ng Nam b, c l mt phn do ti y c thnh ph H Ch Minh
v cc vng ln cn c kinh t pht trin mnh, nn mc tr cp an sinh x hi ti y cao hn mc d xc
sut nhn tr cp thp hn. Ngoi ra, khu vc min ni trn cho thy c xc sut nhn tr cp cao hn
nhng y cho thy mc nhn tr cp thp hn.
2.3.2 Lp m hnh Ph s dng v Chi tiu
Trong phn cui cng ny, chng ti xin tr li vn ph s dng v chi ph y t-gio dc kt hp cc loi
hnh tr cp an sinh x hi bng chuyn khon v tc ng rng v tng hp ca chng i vi thu nhp cng
vi ph s dng. Tm li, chng ti thy tm quan trng ca ph s dng v mc chi tiu i vi vic hiu
c mc lu tin ca h thng an sinh x hi. Chng ti cng nhn thy rng da trn cc nh ngha
thu nhp v kt cu s liu trong VHLSS th song song vi cc tr cp thu nhp di hnh thc chuyn khon
c th quan st c c nhng khon tr cp gin tip cho y t v gio dc khng quan st c, khin cho
vic so snh thng nht ton b bc tranh thu nhp tr nn kh khn nu tc ng rng ca vic chi tr cho
cc ph y t v gio dc khng c tnh n. Nhng tc ng rng i vi thu nhp kh dng khng th c
xc nh mt cch chnh xc v l thuyt v nhng g chng ti quan st c cho thy s phn b trn thc
t tr cp di hnh thc chuyn khon v ph cho nhng hon cnh c nhu cu c th (v d h gia nh
ngho vng su, vng xa c gim ph) v c nhng s la chn v tiu dng. Nhng s la chn tiu dng
ny ca cc h giu hn rt khc v h s chi tiu nhiu hn cho gio dc v y t vi ngun kinh ph thoi
mi hn trong khi h ngho mun trnh cc khon ph chnh thc c th s dng cc dch v phi chnh thc
do ti chnh hn ch. V nhng l do ny, chng ti xc nh ph s dng dch v gio dc v y t theo cc
loi ph bt buc hoc na bt buc v cc chi tiu khc ri nh gi mi lin h ca chng vi thu nhp
v vic nhn tr cp an sinh x hi.
Sau khi xc nh m hnh a bin cho vic nhn tr cp an sinh x hi v thu nhp, chng ti c th tip
tc phn tch hi quy nh gi mi lin h gia ph vi thu nhp v vic nhn tr cp an sinh x hi. Chng
ti s dng mt lot cc m hnh hi quy OLS xc nh mi lin h gia cc gi nh s b v ph s dng,
chi ph gio dc v y t theo mc chi tiu bt buc (gio dc tiu hc, THCS v chi ph y t cp thit) v
chi tiu khng bt buc. i vi mi cp chi tiu y t v gio dc, chng ti dng mt m hnh ring bit,
s dng cng cc bin gii thch c dng trong cc m hnh an sinh x hi nhng b sung thm cu
phn nhn tr cp an sinh x hi pha phi. Chng ti tch an sinh x hi thnh 3 cu phn tr cp gio
dc, tr cp y t v chuyn khon an sinh x hi khng c th bao gm, lng hu v phc li x hi. Kt
qu ca phn tch ny cho php chng ti c lng mi lin h gia cc cu phn an sinh x hi, thu nhp
v cc c im khc vi chi tiu cho y t v gio dc theo 4 gi nh khc nhau gio dc bt buc, gio
dc khng bt buc, y t bt buc v y t khng bt buc. Cc s liu thng k ca 4 m hnh ny c th
hin trong Bng 2.13.
39
Chi tiu y t
Cc c im c nhn c lin h khc nhau vi ph y t bt buc v tng chi tiu cho y t. iu ny th
hin tnh cht khng chn lc ca cc loi ph bt buc. Nhng ngi c thn, ly hn v go ba thng
phi tr ph y t bt buc nhng ch c nhng ngi go ba tip tc phi chi tr ph y t bt buc trong mi
cp chi ph. Tr em t phi tr chi ph bt buc hn nhng phn chi tr ny khng ng k so vi ton b
chi ph y t. Tui tc l mt yu t quan trng trong chi ph bt buc trong khi gio dc trn trung hc lm
tng chi ph y t c nhm ph bt buc v cc loi khc.
Cc c im h gia nh c nh hng ln vi c hai loi chi tiu y t. Dn tc thiu s gim chi tiu bt
buc v tt c cc loi chi tiu cho y t khc. Mc thu nhp cng ht sc quan trng. Thu nhp cao hn so
vi nhm ng v ngho nht theo OMI, khin tng chi tiu bt buc ng k nhng n khng c s lin h
hon ton. Trong khi tng chi tiu cho y t tng lin tc cng vi thu nhp. Tin gi t nc ngoi cng
lin quan nhiu ti c hai loi chi tiu y t nhng tin gi trong nc th khng c s lin quan ny. Vic c
thnh vin h lm trong khu vc chnh thc v vic lm t do cng lin quan cht ch ti c hai loi chi tiu
cho y t. Tuy nhin vic c thnh vin h lm trong khu vc nh nc th khng c mi lin h ny.
Bng 2.13: M hnh Hi quy OLS v Chi tiu cho Gio dc v Y t
40
0,54
0,66
0,58
-0,38
0,06
-0,10
0,00
0,00
0,26
-0,851
0,192
0,634
0,596
0,946
-0,027
0,734
0,177
-0,134
0,242
0,908
0,664
0.000
0.035
0.018
0.001
0.207
0.000
0.000
0.000
0.042
0,001
0,382
0,006
0,013
0,000
0,899
0,012
0,038
0,445
0,000
0,000
0,000
***
**
**
***
***
***
***
**
***
***
**
***
**
**
***
***
***
-0,03
-0,12
-0,23
-0,05
0,02
0,00
0,00
0,00
0,18
-1,103
0,366
0,712
0,805
1,098
0,097
0,423
-0,062
-0,080
-0,075
0,292
0,057
0,565
0,282
0,004
0,305
0,355
0,489
0,308
0,551
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,250
0,000
0,015
0,201
0,018
0,000
0,376
***
***
***
***
***
***
***
***
**
**
***
-1,89
-1,53
-1,79
3,67
0,08
0,50
-0,01
0,00
-0,63
-1,004
0,384
0,466
0,259
0,018
0,917
0,038
-0,796
-0,290
-0,494
-0,786
9,223
0,00
0,00
0,00
0,00
0,09
0,00
0,00
0,00
0,00
0,000
0,210
0,225
0,239
0,283
0,205
0,912
0,000
0,170
0,000
0,000
0,000
***
***
***
***
*
***
***
***
***
***
***
***
***
***
-1,69
-1,95
-1,42
1,42
0,09
0,28
-0,01
0,00
1,43
-1,404
0,403
0,794
1,138
1,118
-0,021
0,255
-0,011
-0,839
4,662
0,656
0,252
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,000
0,033
0,000
0,000
0,000
0,183
0,000
0,397
0,000
0,000
0,028
0,174
***
***
***
***
**
***
***
***
***
***
**
***
***
***
***
***
***
**
Tnh trng hn nhn (b phn c gia nh)
c thn
Ly d
Ga
tui tin hn nhn (13)
N
Tui
Tui2
Tui3
Dn tc thiu s
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
Nhn tin gi ca ngi thn sng ti Vit Nam (log)
Nhn tin gi t nc ngoi (log)
C thnh vin h lm vic cho khu vc chnh thc
C thnh vin h lm vic trong khu vc cng
C thnh vin h lm vic t do
C tr em trong h di 16 tui
M hnh 1 - Chi ph y
t bt buc
M hnh 2
Ton b chi ph y t
M hnh 3
Chi ph gio
dc bt buc
M hnh 4 Ton
b chi ph gio
dc
c im c nhn
c im h gia nh
Nu h gia nh c tr em hoc ngi gi th chi tiu cho y t bt buc s tng nhng nu ch c ngi gi
Nu h gia nh c tr em hoc ngi gi th chi tiu y t chung vn tip tc tng. Nh gi nh, nhng h gia
nh gp kh khn do au m c c chi tiu y t bt buc v chi tiu y t chung cao hn ng k.
Mc nhn tr cp an sinh x hi theo h trc y c coi l c lin quan ti cc ch s nhu cu h gia nh
ny (m au, c tr em, ngi gi) nhng mi lin h gia cc loi tr cp bng chuyn khon trc tip
p ng cc chi ph y t rt r rng v cc tr cp y t ny lin quan r rng ti s gia tng chi tiu cho y t
bt buc v chi tiu y t chung trong khi cc tr cp cho gio dc khng c mi lin h ny. Tuy nhin, cng
c nhng bng chng v mi lin h gia cc loi tr cp bng chuyn khon chung nh lng hu, phc li
x hi vi s gia tng chi tiu cho cc loi ph bt buc.
Cc yu t v v tr a l v hnh chnh cng quan trng nhng kh nh gi nu khng c s liu chi tit v
a im, khong cch ti cc trung tm y t, nht l cc bnh vin. Vic sng khu vc thnh th gn lin
vi s gia tng chi tiu cho y t bt buc v thm ch cn c s lin kt nhiu hn vi tng chi tiu cho y t
chung c th iu ny th hin cc nhn t khng quan st c nh s tip cn tt hn v vic cung cp
cc loi hnh iu tr c chi ph cao hn. S bin thin gia cc khu vc cn kh gii thch hn v khu vc
Duyn hi Bc trung b vi nhm thu nhp trung bnh l bin c b ra so snh v tt c cc khu vc
tr min ni ng Bc cho thy chi tiu nhiu hn khu vc trn (c h s dng) cho cc loi ph bt buc.
iu ny c th th hin s phn b hnh chnh cc tr cp y t hoc mt s cc yu t khc khng quan
st c. Nhng khc bit gia cc khu vc v tng chi cho y t cn kh l gii hn v hai vng min ni pha
bc v hai khu vc cc nam c mc chi tiu cho y t chung cao hn.
Chi tiu cho gio dc
Cc loi ph v chi tiu cho gio dc c mi lin h r rng vi cc c im c nhn, trong ngi c
thn, ly hn v go ba chi tiu t hn nhiu so vi ngi c gia nh cho cc loi ph gio dc chung v bt
buc, v tr sng t lp tui di 13 v do ang tui i hc nn mc chi tiu cho gio dc ln hn rt
nhiu. Mc chi tiu bt buc v chi tiu chung cho gio dc i vi n u tng cht t nhng c mc ngha
cao. Tui tc cng c quan h thun vi chi tiu gio dc ca ngi tr tui v vi ngi gi th mi lin h
l t l nghch nh gi nh. Tuy nhin, c mt lot nhng quan h th v vi cc c nhn c trnh trn
PTTH. Trnh ca h t l nghch vi chi tiu gio dc bt buc v t l thun vi tng chi gio dc th
hin mi quan h r rng vi mc gia tng chi tiu trn mc ti thiu bt buc nhng ngi c trnh gio
dc cao v do , chng ti gi nh rng h mun u t cao cho con ci mnh.
41
2,626
0,036
0,003
0,460
0,300
0,428
-0,709
0,697
1,106
1,550
1,912
2,578
0,15
0,000
0,014
0,883
0,000
0,100
0,098
0,017
0,097
0,000
0,000
0,000
0,000
0,749
***
**
***
*
*
**
*
***
***
***
***
1,097
0,009
-0,007
0,101
0,152
0,135
-0,250
0,421
0,150
0,247
0,517
0,706
3,78
0,000
0,136
0,319
0,000
0,004
0,147
0,056
0,017
0,172
0,107
0,000
0,000
0,000
***
***
***
*
**
***
***
***
-0,248
-0,094
0,211
-0,028
-0,251
-0,855
-0,643
-0,674
-0,623
0,004
-0,635
-1,537
#####
0,182
0,000
0,000
0,061
0,189
0,000
0,011
0,099
0,020
0,988
0,020
0,000
0,000
***
***
*
***
**
*
**
**
***
***
-0,472
-0,021
0,255
-0,011
0,306
-0,769
-0,731
-1,294
-1,200
-0,902
-1,130
-2,591
-1,55
0,008
0,183
0,000
0,397
0,084
0,000
0,001
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,00
***
***
*
***
***
***
***
***
***
***
***
Gp kh khn do m au
Tnh trng hng an sinh x hi
Lng hu v Phc li x hi (log)
Tr cp gio dc (log)
Tr cp y t (log)
Thnh th
Khu vc (b khu vc Duyn hi Bc trung b)
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty nguyn
ng nam b
ng bng sng Cu Long
Hng s
Ghi ch: c ngha *90%, **95% v ***99%
M hnh 1 - Chi ph y
t bt buc
M hnh 2
Ton b chi ph y t
M hnh 3
Chi ph gio
dc bt buc
M hnh 4 Ton
b chi ph gio
dc
c im v tr
Yu t dn tc thiu s c quan h ngc chiu vi c chi tiu gio dc chung v bt buc. iu ny cn
c din gii mt cch thn trng v c nhng khon tr cp cho hc ph khng quan st c nhng khu
vc c ngi dn tc thiu s c th dn ti mc ph thp hn v chi ph gim mc d mc hng dch v
bng vi ngi dn tc Kinh v Hoa. Khng c mi quan h no gia mc chi tiu bt buc v thu nhp nhng
nhm ng v thu nhp th 2, 3 v 4 c quan h nhiu hn v c mc ngha vi chi tiu cho mi cp gio
dc. iu ny cho thy trnh gio dc cao hn mc tiu hc v gio dc i hc c lin quan cht ch n
mc thu nhp. Thu nhp t tin gi khng c mc ngha ngoi tr tin gi t nc ngoi c quan h vi mc
chi tiu nhiu hn cho gio dc khng bt buc. Vic lm c hng lng trong khu vc chnh thc v vic
lm t do u c quan h nghch ti chi tiu t hn cho gio dc bt buc. Tuy nhin quan h ca chng vi
cc chi tiu gio dc khc rt tch cc, nht l vi nhm lao ng t do v lao ng trong khu vc Nh nc.
Yu t ngi cao tui c quan h vi mc chi tiu gio dc bt buc v quan h thun vi cc chi tiu nhiu
hn cho gio dc khc. Mc yu t tr em di 16 tui lm tng chi tiu c phn nh quan h thun
vi mc chi tiu bt buc nhng khng c mc ngha vi cc chi tiu gio dc khc. m au bnh tt lm
gim chi tiu gio dc khng bt buc.
An sinh x hi c mi lin h thun v trc tip vi cc khon tr cp gio dc v hc bng phn nh trc
tip mi quan h vi t l i hc. Tr cp y t c quan h khng nhiu ti gim chi tiu cho gio dc bt buc.
L do khng r rng nhng c l phn nh nhng chi ph khng quan st c do bnh tt, v d, tr em tham
gia chm sc hoc b sung ngun thu nhp b mt ca ngi m. Tng t, c mi quan h nghch nh r
rng gia tr cp cho an sinh x hi di hnh thc chuyn khon, lng hu, phc li x hi v gio dc bt
buc. Nhng mi quan h ny s c phn tch k hn trong Chng 4 khi chng ti bn ti v phn tch
tc ng hnh vi tim nng ca an sinh x hi i vi t l nhp hc.
Cc c im v tr cng cn c xem xt thn trng v cc yu t chi ph trong cc chng trnh tr cp ca
nh nc cho gio dc c th khng ng u v khng quan st c. iu c ngha khi chi tiu cho
gio dc bt buc t l nghch vi yu t sng ti khu vc thnh th, chi ph cho gio dc c th thp hn
l do c th l cc trng hc c xy dng t lu nn ngn sch xy dng trng thp hn hoc cc l
do khc khng quan st c trong d liu. Thng thng chng ta c gi nh l chi ph thnh ph cao
hn v chi ph tr lng cho gio vin cao hn v vy yu t thnh th i km vi s tng nh chi tiu cho
gio dc khng bt buc khc. Nh bn trong phn v ph y t, rt kh gii thch s khc bit gia cc
vng trong cc m hnh chi tiu cho gio dc bt buc v khng bt buc. i vi c hai loi chi tiu cho gio
dc ny, chi tiu tt c cc vng u thp hn vng duyn hi Bc trung b vi mc ngha cao.
2.3.3 Bng chng tng hp t phn tch thu nhp v cc m hnh an sinh x hi v cc loi ph
Ba loi m hnh ca chng ti, v nhn tr cp an sinh x hi, v mc nhn tr cp, v v ph s dng v chi
tiu cho gio dc v y t cho php chng ta hiu r hn cc c im c quan h vi s lu tin ca vic s
dng ngn sch chung s kt hp ca tr cp bng chuyn khon v cc loi ph c nh hng rt ln ti
cc hnh thi ti phn phi thu nhp nh c ch ra trong phn 2.2 ca Chng ny.
Mi quan tm ln nht khi nghin cu v mc lu tin l mi lin h gia quyn c nhn tr cp v tc
ng rng ca an sinh x hi vi thu nhp. Ba m hnh trn cho thy yu t thu nhp c tm quan trng nh
th no khi c xem xt c lp vi cc yu t khc. Chng ti thy rng thu nhp cao hn i cng vi xc
sut thp hn c nhn tr cp, nhng khng lin quan ti thu nhp c c t mc tr cp cho cc h
thuc din nhn tr cp. Tuy nhin, khi tch an sinh x hi thnh tr cp di hnh thc chi chuyn khon
cho y t v cho gio dc v t cng vi ph s dng v chi tiu, mc thu nhp vn c lin h ti mc chi tiu
cho y t bt buc v khng bt buc v chi tiu cho gio dc khng bt buc. Ni cch khc, vic kt hp
gia gio dc tiu hc bt buc vi tr cp trc tip cho cc h gia nh cho gio dc min ph (hoc di
hnh thc khng quan st c l gim ph tn gc nh mt hnh thc h tr bng hin vt) c ngha s kt
hp gia an sinh x hi v gio dc l ly tin. Mc chi tiu ca cc h gia nh Vit Nam cho gio dc bt
buc khng lin quan r rng ti thu nhp ca h mt khi xt ti cc hnh thc c th tr cp an sinh x hi
bng chi chuyn khon v cc yu t khc. Pht hin ny quan trng nhng cng c mt vi im yu. Th
nht, nh nu trong Chng 1, vic thc hin gio dc tiu hc bt buc cc ni c nhiu im khc
nhau: hc na ngy kh ph bin, cc loi ph khng chnh thc c dy nhiu hn i km vi cc loi
ph s dng khng c h tr. Th hai, cc m hnh ph ca chng ti cho thy chi tiu b sung cho gio
dc trn mc ti thiu bt buc thng t l thun nhiu vi thu nhp. iu c ngha mc lu tin cho
gio dc bt buc c th khng lin quan ti s bnh ng v c hi.
42
V tr cp v chi tiu cho y t, rt kh l gii mi lin h trc tip gia thu nhp v ph y t v khng th khng
nh sc khe lm gim thu nhp bao nhiu hay liu bnh tt c phi, mt phn, do thu nhp thp gy ra
khng. iu c th ch ra r rng t kt qu nghin cu ca chng ti l tn ti mi lin h cht ch gia chi
tiu cho vic s dng y t bt buc v khng c s chn la vi thu nhp ca cc nhm, tr hai nhm ngho
nht v mi lin h r rng v thng nht gia chi tiu cho y t v thu nhp i vi chi tiu khng bt buc.
Nh vy nu u tin tr cp y t cho cc gia nh ngho hn s lm gim tc ng ca mc thu nhp i vi
mc hng dch v.
Tuy nhin, ti y cn xem xt li cc pht hin c c t phn tch trc v tc ng ti chnh rng ca cc
loi ph v tr cp ny. Bng 2.8 ch ra rng tc ng ca chi chuyn khon cho ngi ngho tr ph
dich v y t v gio dc l trung tnh nhm ng v ngho nht bt u vi mc thu nhp 1,9 triu ng v
sau khi ng thu, cc khon chuyn khon, v tr cc loi ph, h vn c mc thu nhp kh dng khng
thay i. Mc lu tin phn di cng ca di phn phi thu nhp ch yu l kt qu ca vic ti phn
phi li tin t nh nc cho cc h gia nh h tr li cho nh nc thng qua cc loi ph s dng.
Cc kha cnh khc ca thu nhp ch ra rng h thng an sinh x hi l lu thoi. H thng an sinh x hi
chc chn c tn ti cng vi ngun tin gi khng chnh thc ngha l song trng thay v thay th h
thng h tr khng chnh thc. iu ny mt phn l do cc nhm mc tiu ca an sinh x hi chnh thc v
khng chnh thc u tp trung vo ngi ln tui. C nhiu ngi gi khng hng lng hu c nhn tin
h tr t ngi thn v cng c nhiu ngi va hng lng hu va c ngi thn h tr. Tuy nhin, tin
gi t nc ngoi thng c gi tr cao hn li dnh cho nhng ngi c mc tr cp an sinh x hi cao. Tin
gi t nc ngoi cng i cng vi chi tiu cho y t v gio dc khng bt buc cao hn.
Phn u chng, chng ti m t h thng an sinh x hi theo cc tiu nhm dn s khc nhau v kt
qu cc m hnh phn tch kt hp vi nhng m t ny cho php a ra kt lun thuyt phc hn v mc
bnh ng trong phn phi tr cp an sinh x hi theo dn tc, khu vc v thnh th v nng thn. Chng ti
c th kt lun rng yu t khu vc c tc ng ti s phn b ny, c lp vi thu nhp v cc c im ca
nhng ngi c tr. Hai vng cc nam (ng Nam b v ng bng sng Cu Long) c xc sut nhn tr
cp v mc tr cp thp nht v tr nhiu hn cho y t nhng t hn cho gio dc. Yu t dn tc cng quan
trng cc h dn tc thiu s c xc sut c nhn tr cp cao hn nhng mc tr cp thp hn. H chi
ph t hn cho c y t v gio dc c chi ph bt buc v khng bt buc. Tuy nhin, mc lu tin chung ca
h thng an sinh x hi tnh theo yu t dn tc v tc ng ca n i vi thu nhp rng kh dng khng
r rng v mt s lng khng nh h tr hin vt v ngun lc c hng mc tiu cho cc khu vc ny
khng c nu trong s liu v thu nhp. Nhng ngi sng thnh ph c xc sut cao hn nhn tr cp
an sinh x hi v mc tr cp cng nhiu hn, bt k tnh trng vic lm chnh thc v mc thu nhp ca h.
Tuy nhin, ngi dn thnh th phi chi tr nhiu hn cho y t, c chi ph bt buc v khng bt buc, v tng
chi cho gio dc cng cao hn mc d chi ph gio dc bt buc thp hn.
Chng ti cng pht hin mt s l do chnh dn ti s ly thoi ca h thng an sinh x hi vic lm
trong khu vc chnh thc v khu vc nh nc dn ti xc sut cao hn c nhn tr cp an sinh x hi v
vic lm trong khu vc nh nc mang li mc tr cp ln hn. Vic lm t do dn ti xc sut thp hn c
nhn tr cp v mc tr cp thp hn. Tuy nhin, tt c cc pht hin trn hon ton ng nht vi mt h
thng trong ch yu vic chi tr l da vo cc chng trnh ng-tr di hn, c bit l chng trnh hu
tr. Qua phn tch chng ny c th thy h thng an sinh x hi mang tnh nh nguyn hu ht ngi
th hng hoc l nhn lng hu da trn thu nhp v v tr trc y hoc nu ngho hn, da trn tr cp
mc tiu trong xt ti mi lin h gia thu nhp ca h vi nhu cu y t v gio dc c th nhng khng
mang li s khc bit thc cht no i vi thu nhp kh dng ca h.
2.4 Tm tt
Chng hai m t v phn tch vic nhn tr cp an sinh x hi theo nhiu cch tm hiu mc lu
tin thu nhp cng vi cc yu t tc ng khc n s khc bit trong vic th hng tr cp v s dng
thu nhp. Trc khi tm tt cc pht hin, chng ti mun nhc li ba im yu ca phn tch.
Th nht, chng ti ch c th tin hnh nghin cu s dng s liu iu tra dn s ti mt thi k (nm 2004)
trong khi vic hng tr cp an sinh x hi li da trn mt qu trnh ng bo him cng nh cc c im
hin ti. S lu tin trn c s d liu iu tra ti mt thi k vi h thng chi tr hu tr thc thu thc chi da
vo v tr tng i ca nhng ngi ng v nhn BHXH hin ti, trong khi , d liu qua nhiu thi k s
nh gi c mc vic hng lng hu hin nay l kt qu ca vic dn tri thu nhp trong sut cuc
i ca nhng ngi ng gp BHXH qu trnh t ti phn phi thu nhp cng nh kt qu ca qu trnh
43
44
ti phn phi thu nhp gia cc c nhn v mt s ngi ng vo nhiu hn mc h hng nn s cho php
ti phn phi thu nhp gia nhng ngi ng gp. Vi tnh hnh Vit Nam hin nay, a s ngi hng lng
hu l do s k tha t thi k trc, vic phn tch s ng gp theo c i ngi nh trn c th khng
phn nh chnh xc s ti phn phi thu nhp v chnh nhng ngi ang ng hin ti vo h thng bo him
x hi v vo cc ngun thu khc, ang phi chu gnh nng chi tr lng hu cho nhng ngi lm vic t
khi nguyn tc ng-tr cha c p dng . Trong bi cnh nh vy, d liu iu tra gia cc nhm dn c
ti mt thi k thc s c u th hn.
im yu th hai l khng xy dng c chnh xc bi cnh ngc vi thc t so snh, tc bit chnh
xc tnh trng ca mi ngi trc khi c nhn tr cp an sinh x hi. Mt ln na d liu iu tra gia cc
nhm ti mt thi k hn ch kh nng xy dng bi cnh ngc vi thc t cho nhng ngi th hng lng
hu hin nay v phn ln trong s h lm vic cho nh nc trc thi k i mi. xy dng bi cnh
ngc vi thc t cho nhm ny, cn phi c nhng gi nh khc vi lch s nh b qua thc t l trc i
mi, di chnh ph x hi ch ngha, khng c hnh thc thay th no khc v d nh th trng tn dng t
nhn cho lng hu tr. Tng t, vic chi tr phc li x hi cho thng binh v cc gia nh lit s ch yu
da trn cc s kin qu kh mc d c nhiu trng hp tn tt gn y do tc ng v nhim ho cht
thi hu chin.
im yu th ba lin quan ti cht lng v nhng hn ch ca d liu. Chng ti khng th xc nh chnh
xc tin ng ca cc h cho h thng an sinh x hi hoc l t thu thu nhp, ng BHXH hay thu tiu
th v chng ti cng khng c kh nng nghin cu cc hnh thc ng thu khc nh l cc ngun
thu cho chng trnh an sinh x hi.
n
S dng nh ngha thu nhp ca TCTK cho thy an sinh x hi khng c phn phi ng u gia
cc nhm dn s v nhm thu nhp. Phn kh ln trong chi tr an sinh x hi li ri vo nhm khng
ngho.
n
Khi tr tr cp an sinh x hi khi thu nhp hin thi ta c nh ngha thu nhp th trng ban u,
t dn ti mt bc tranh lu tin hn ca an sinh x hi. Tuy nhin, phn ln ca s gia tng lu
tin ny l do vic b lng hu ra khi thu nhp c tc ng ti cc h nm trong nhm ng v 3 v
4 ca di phn phi thu nhp v ph thuc vo gi nh rng khi b lng hu th khng c thu nhp
thay th no khc. Nhng trn thc t nhng ngi th hng lng hu l cng chc li c thu nhp
cao hn thu nhp trung bnh trong sut thi gian lm vic ca h.
n
Cc hnh thc tr cp bng chi chuyn khon khc nhau s dng cc phng php xc nh mc tiu
th hng khc nhau dn ti s chnh lch ln trong kt qu ly tin. Mc thu nhp thp hin nay c
ngha l cc chng trnh gim ngho thng hng mc tiu tr cp vo cc h thu nhp thp c
xc nh hoc vo cc vng c cc c im gn vi ngho vng su, vng xa, v c t l dn tc
thiu s cao. Tr cp di hnh thc chi chuyn khon cho nhng ngi ny thng gn lin vi vic
h tr chi ph y t v trong chng mc no cho gio dc. C ngha l nh gi tc ng ca
an sinh x hi v xp loi h gia nh chnh xc da trn thu nhp rng ca h, th cn xem xt c
chi ph gio dc v y t.
n
Bt bnh ng v thu nhp gim xung nh cc tr cp di hnh thc chuyn khon chnh thc v
khng chnh thc v thu nhng ph s dng lm tng bt bnh ng thu nhp ln mc cao hn thu
nhp th trng ban u.
n
S lu tin thu nhp qua quyn c th hng h thng an sinh x hi ch yu c c do c mt
t l cao trong dn s c h tr c th chi tr chi ph y t v gio dc v nh b p tc ng
ly thoi ca lng hu tr khi vic xem xt thm tc ng rng ca chi ph y t v gio dc khin
vic ti phn phi thu nhp tr nn trung tnh i vi nhm ng v ngho nht.
n
Lp m hnh vic nhn tr cp v mc tr cp an sinh x hi cng vi ph gio dc v y t cho thy
thu nhp c quan h r rng ti vic nhn tr cp nhng vn c nhng yu t tc ng v khu vc,
dn tc, vng min dn ti s chnh lch trong quyn v mc c nhn tr cp chi tr cho ph s
dng.
Cng vi s lu tin thu nhp, vn cn hai cu hi quan trng lin quan ti an sinh x hi. Th nht, quyn
c hng tr cp an sinh x hi c lin quan th no ti thc o ngho ca Vit Nam ang da nhiu vo
mc tiu dng hn l vo cc nh ngha thu nhp? Th hai, an sinh x hi c tc ng th no ti c nhn
v h gia nh? Nhng cu hi ny c cp v phn tch ln lt trong Chng 3 v 4.
3.1 Gii thiu
Phn phn tch thu nhp v phn b thu nhp trong Chng 2 l cn thit phn tch cc chuyn khon
an sinh x hi khi cc ngun thu nhp khc v c lng tc ng ca chng ti phn phi thu nhp chung.
Tuy nhin, phn tch da trn thu nhp khng phi l cch tip cn chun phn tch mc sng dn c
cc nc ang pht trin v cc nc c thu nhp thp; chi tiu cho tiu dng ca h gia nh c xc nh
chnh xc hn thu nhp rt nhiu. S liu v thu nhp trong VHLSS c cht lng rt tt v c thu thp cng
vi s liu v chi tiu. y c th coi l kiu mu cho cc iu tra cc nc thu nhp thp. Tuy nhin s
liu v chi tiu cho tiu dng vn l phn quan trng v cn thit ca bc tranh v mc lu tin ca h
thng an sinh x hi v n l c s cho phn tch ngho. Ch cn xem xt s liu v chi tiu cho tiu dng,
chng ta c th ch ra mc tng tc gia an sinh x hi v ngho Vit Nam. Phn tch ngho Vit
Nam k t i mi n nay nht qun s dng s liu v chi tiu t 3 cuc iu tra VHLSS nm 1992,
1997, 2002 v gn y nht l nm 2004.
Glewwe (2005) tnh ton cc cch o lng chi tiu, iu chnh cho chnh lch gi v a ra mt chun
ngho. y l c s cho nhng phn tch ngho gn y Vit Nam v chng ny da trn nghin cu ca
Glewwe xem xt mc tc ng ca cc hnh thc tr cp an sinh x hi khc nhau i vi ngho.
3.2 c lng mc chi tiu v ngho
Phn tch ca chng ti hon ton nht qun vi phn tch ngho ca TCTK, s dng s liu t VHLSS 2004.
Chng ti p dng cch nh gi tiu dng tt nht ca Gleww cho nm 2004 nn c th khng hon
ton tng ng vi cch lm cc iu tra trc y
42
.
Cc cu phn chi tiu bao gm:
n
Chi cho lng thc, thc phm ngy l, ngh v ngy thng; bao gm lng thc, thc phm t
sn xut c hoc c cho v lng thc, thc phm c c qua trao i hng vi hng. Gi tr
lng thc, thc phm do ngi tham gia tr li t nh gi.
n
Chi cho hng ho phi lng thc, thc phm thng xuyn v khng thng xuyn, tr cc hng ha
lu bn; nu khng th s dng gi tr c lng ca cc hng ho lu bn
n
Chi tiu cho gio dc, y t v chi tiu sinh hot
n
Chi ph thu nh c tnh da trn phng php hi quy xc nh tng gi tr ca nh ; chi
ph thu nh c tnh bng 3% tng gi tr nh ny da trn quan st mc gi thu nh ca cc
h gia nh.
Chi ph gi tin cho ngi thn, thu v cc khon chi tiu ln nh mua sm hng ho lu bn khng c
a vo trong cc cu phn chi tiu. Phng php Glewwe tun theo thng l tt nht chun
43
. Mt vn
ng quan ngi l phng php ny gn mt gi tr thu nh c c tnh o cho nhng ngi c nh ring.
Cch lm ny cho php xp loi chnh xc dn s theo cc thc o nht qun v kh nng kinh t ca h
nhng d gy hiu lm cho nhng ai quan tm ti vic p dng cc chnh sch gim ngho trn thc t v chi
tiu o, v bn cht, l khng thc s c kim nghim trn thc t. Mt im ng quan ngi na l cch
x l cc khon chi tiu ln bt thng cho y t, v d iu tr ni tr.
Chnh lch gi c gia cc thi im v gia cc khu vc a l c iu chnh y s dng phng
php ca Glewwe v p dng ring r cho cc hng ha lng thc thc phm, phi lng thc thc phm v
nh . Tiu dng thc t c tnh theo mc bnh qun u ngi.
45
42
Glewwe cng xem xt cc nh gi tiu th tng ng vi cc iu tra trc y nhng khng c s dng trong bo co ny v
chng ti khng xy dng sri s liu theo thi gian
43
c lng mc tiu dng c so snh vi s liu iu tra v ti khon quc gia s liu nht qun vi hai ngun trn.
3.Ngho v An sinh x hi
Phng php ny tun theo thng l chun quc t v cho php tnh chun ngho ca Vit Nam nm 2004
da trn r hng ha tiu dng nm 2002 cung cp 2.100kcal/ngi cng vi mc chi tiu nht nh cho cc
nhu cu phi thc phm. Bng 3.1 nu chi tit v t l ngho theo u ngi v su ngho. Mt chun
ngho th hai ch da trn mc tiu th lng thc thc phm. T l ngho trung bnh Vit Nam gim
xung cn 19,5% dn s. Nhng ngi c mc tiu dng di ngng trn c mc tiu dng trung bnh thp
hn chun ngho 24% - y l su hay khong cch ngho. T l ngho cng cc, tc l di chun
ngho lng thc thc phm, thp hn nhiu, khong 7,4% dn s.
Bng 3.1: Cc thc o ngho Vit Nam, 2004
T l ngho theo u ngi i vi ngho chung v ngho cng cc vng nng thn cao hn nhiu thnh
th mc d s chnh lch v khong cch ngho t hn. T l ngho dn tc thiu s cao hn nhiu so vi
ngi Kinh v Hoa cng li, khong cch ngho cng ln hn nhiu. Khong 61% ngi dn tc thiu s
thuc din ngho, gp hn 4 ln t l ny ngi Kinh v Hoa (13,5%) v trung bnh ngi dn tc thiu s
ngho nm mc 1/3 di chun ngho (31,6%) trong khi ngi Kinh v Hoa ngho ch mc 1/5 (19,4%)
di chun ngho. T l ngho cng cc cc nhm dn tc thiu s cao hn 10 ln so vi ngi Vit v
Hoa 34% so vi 3,5%. Yu t vng th hin kh ng nht tt c cc thc o ngho, u cao nht
vng Ty Bc, tip theo l Ty Nguyn; v thp nht vng ng Nam B v ng bng sng Hng, mt
phn do 2 vng ny c cc th ln l Tp. H Ch Minh v H Ni. S chnh lch gia cc vng c l gii
phn no bi s tp trung ca ngi dn tc thiu s mt s khu vc a l trong vng, v d nh vng Ty
Bc v Ty Nguyn.
Mt vn ca thc o ngho chun ca Vit Nam hin nay l cch x l chi ph nh , c thc t ln c
tnh, c nh hng nht nh ti mt s nhm, nht l khi so snh gia nhng ngi phi thu nh v nhng
ngi c nh ring. Bng 3.2 s dng cu trc tng t nh Bng 3.1 nhng th hin cc thc o ngho
c iu chnh, b chi ph v nh . Thc o ny cng s dng chun ngho nh trn
44
v cho thy t l
ngho chung cao hn, 25,1% so vi 19% theo cch tnh c chi ph nh . T l ngho thnh th tng mnh
nht, t khong 4% ln 15%, nhng khong cch ngho thnh th cn tng mnh hn nhiu khi b qua chi
ph nh ca dn c thnh th, mc gn 80% di chun ngho so vi mc 20% theo cch trc. Ngoi
46
44
Chng ti nh gi li lng tiu th ngng ngho b chi ph nh nhng s liu d on khng ng tin cy v c v qu
thp. C l nn c thm nghin cu v kha cnh ny.
T l ngho
(% dn s)
19,5
3,6
25,0
13,5
60,7
12,1
29,4
58,6
31,9
19,0
33,2
5,4
15,9
Khong cch ngho
(% chun ngho)
24,2
19,6
24,4
19,4
31,6
17,4
23,9
32,6
25,4
26,8
32,1
22,4
18,9
T l ngho cng cc
(% dn s)
7,4
0,8
9,7
3,5
34,2
2,3
11,4
34,8
13,6
8,1
18,8
1,5
3,9
Ton quc
Thnh th
Nng thn
Dn tc
Ngi Vit v Hoa
Dn tc thiu s
Khu vc
ng bng Sng Hng
ng Bc B
Ty Bc B
Duyn hi Bc Trung B
Duyn hi Nam Trung B
Ty Nguyn
ng Nam B
ng bng Sng Cu Long
Ngun: Tnh ton ca tc gi da trn VHLSS 2004
ra cng c nhng s khc bit trong h s ngho khi c v khng c chi ph nh gia cc vng v cc dn
tc nhng ch yu l do tc ng ca nhng c im ca khu vc thnh th, trong s thay i ln nht
l ng bng sng Hng (H Ni) v ng nam b (Tp. H Ch Minh) v do ngi Kinh/Hoa thng sng
khu vc thnh th nhiu hn so vi ngi dn tc thiu s.
Cch tnh ca chng ti khng c thit k a ra con s chnh xc m ch nhm yu cu c s thn
trng vi cch o ngho hin nay c dng s liu VHLSS. Mc d cc tnh ton ca chng ti khng nm
c y tc ng ca chi ph nh i vi vic o lng ngho nhng r rng yu t ny lm cho t l
ngho thnh th b tnh ton thp hn nhiu trong cch tnh hin ti. iu ny c bit quan trng v hai l do.
Th nht, chng ta thy cch chn mu ca cc cuc iu tra h gia nh khng tnh y nhm ngi
di c thnh ph nhng ngi c nguy c ngho cao. Chun chi tiu hin nay bao gm chi ph nh tip
tc nh gi thp hn thc t t l ngho thnh th. L do th hai lin quan ti mc nh gi thng nht
theo thi gian v s st gim t l ngho ng k Vit nam k t khi tin hnh i mi. Mc d vn chi
ph nh v tiu dng khng th thay i xu hng gim ngho nhanh chng trong thi gian qua, trong tng
lai cng cn phn tch cc xu hng nh gi t l ngho s tip tc gim n u v tc ra sao nu
phn tch chi tiu ra, trong chi ph nh c coi l mt yu t chnh s dn n kt qu khc i. Mt yu
t khc cn xem xt l chi ph y t va mang tnh t bin cao va chu tc ng ca mc lm pht cao
thng qua cc knh thu ph chnh thc v khng chnh thc.
Bng 3.2: Cc thc o ngho Vit Nam s dng s liu v chi tiu tr chi ph nh , 2004
3.3 Cc hnh thc tr cp an sinh x hi trong mi quan h vi ngho
Phn cn li ca chng ny tp trung vo 5 loi chuyn khon tr cp an sinh x hi nu trong chng
2: tr cp gio dc, tr cp y t, BHXH ti ni lm vic, phc li x hi v BHXH di dng lng hu. Nh
thy trong chng 2, v mt ti chnh, hai ngun quan trng nht l lng hu v tr cp y t. Mc th
hng ca ngi ngho t cc chuyn khon tr cp ny nh th no?
Chng ti chia dn s thnh cc nhm khc nhau da trn v tr ca h so vi chun ngho phn bit
nhng ngi bn trn chun ngho rt cao (do kh c th ri li vo tnh trng ngho trong tng lai);
nhng ngi st trn chun ngho (c nhiu kh nng b ti ngho trong tng lai); nhng ngi ngay di
47
T l ngho; tr chi ph
nh (chun ngho
ban u)
25,1
15,1
28,6
19,8
61,6
24,8
32,2
59,0
35,2
23,1
35,0
12,7
18,0
Khong cch ngho, tr
chi ph nh (chun
ngho ban u)
79,4
31,4
39,3
37,8
53,1
30,5
38,8
31,9
35,5
38,0
59,1
26,0
Ton quc
Thnh ph
Nng thn
Dn tc
Ngi Vit v Hoa
Dn tc thiu s
Khu vc
ng bng Sng Hng
ng Bc B
Ty Bc B
Duyn hi Bc Trung B
Duyn hi Nam Trung B
Ty Nguyn
ng Nam B
ng bng Sng Cu Long
chun ngho (c th vt ln trn chun ngho trong tng lai hoc ch ang ngho trong giai on ny do
gp vn ri; v nhng ngi su di chun ngho do c nhiu kh nng s ngho lu di. Cch
phn nhm ny da trn cch o tiu dng trn v iu ny c ngha l mt s khon chi tiu dng ca
mt s nhm c th phi da vo vic nhn tr cp an sinh x hi. Cch phn nhm ny khng phi l
mt hnh thc phn tch tnh hung ngc vi thc t v tnh trng trc hoc khng c chuyn khon an
sinh x hi.
Bng 3. 3: T l phn trm dn s c nhn tr cp an sinh x hi, theo nhm ngho
Bng 3.3 phn nh t l h gia nh trong tng nhm ngho nhn c bt c loi tr cp no. T l phn trm
nhn c tr cp gio dc v phc li x hi cao nht cc nhm ngho nht v thp hn nhiu nhng
nhm t ngho hn. i vi lng hu th ngc li. Nhng ngi trong cc h giu hn c nhn nhiu hn
v cc h ngho nht nhn t hn. Tt nhin lng hu c th l mt yu t gip mt s ngi ng nh ngho
thot khi ngho - yu t ny s c xem xt chi tit hn phn sau. Tr cp x hi c nhn ph bin
nht l tr cp y t vi s ngi c nhn ngang bng nhau tt c cc nhm. Rt t ngi c hng
BHXH ni lm vic.
Bng 3.4 xem xt khon tr cp trung bnh nhn c, vi gi nh l c nhn c mt hnh thc tr cp no
, cng c phn theo cc nhm ngho. V gi tr tuyt i, lng hu vn l khon tr cp ln nht; tip
theo l phc li x hi (i vi nhng ngi c nhn). i vi hu ht cc loi tr cp, gi tr tuyt i ca
khon tr cp m cc h t ngho hn nhn c (theo u ngi) cao hn nhiu - c khi gp 10 ln - so vi
cc h ngho nht. S chnh lnh ny trong tr cp gio dc thp hn so vi cc loi tr cp khc.
Tuy nhin, iu quan trng l phi xem xt khon tr cp ny so vi mc tiu dng ca h gia nh. Phn
di ca Bng 3.4 trnh by t l ca khon tr cp nhn c trn chi tiu dng theo u ngi. Cch tnh
ny th hin mc ly tin cao hn i vi nhiu trng hp. Lng hu vn chim t l cao nht v t l ca
lng hu so vi chi tiu h gia nh nhm ngho nht v cc nhm t ngho hn khc tng i ng u.
Loi tr cp c nhn ln th hai l phc li x hi, c t l so vi chi tiu h gia nh cao hn nhm trn
chun ngho so vi nhm di chun ngho. Tr cp gio dc c t l kh nh so vi chi tiu dng nhng
mc tr cp tng i cho nhm ngho nht cao hn so vi nhng ngi c mc chi tiu cao hn.
48
% nhn tr
cp gio
dc
23,8%
18,1%
19,4%
19,5%
19,1%
28,2%
40,7%
21,9%
% nhn
tr cp
y t
36,3%
33,9%
31,1%
34,5%
34,0%
37,1%
34,3%
34,7%
% nhn
BHXH ni
lm vic
3,9%
1,2%
0,5%
0,8%
0,3%
0,2%
3,7%
1,9%
% nhn
phc li x
hi
5,7%
7,1%
6,8%
9,3%
13,4%
12,7%
32,4%
8,3%
% nhn
lng
hu
16,7%
9,8%
6,9%
7,2%
4,1%
2,9%
1,6%
10,4%
Nhm h ngho: mc tiu dng
so vi chun ngho
Gp hn 2 ln chun ngho
Hn chun ngho t 1,5 n 1,99 ln
Hn chun ngho t 1 n 1,19 ln
Di mt na chun ngho
Tt c
49
Tr cp
gio dc
96,6
45,4
28,6
23,1
37,0
29,6
20,8
58,8
1,3%
1,3%
1,0%
1,0%
2,0%
2,2%
2,4%
1,4%
Tr cp
y t
394,0
119,7
80,2
63,9
54,3
39,0
36,1
201,7
4,5%
3,3%
2,9%
2,8%
2,9%
2,8%
3,9%
3,6%
BHXH ni
lm vic
314,7
184,5
30,0
36,2
47,3
5,0
44,0
260,1
3,8%
5,1%
1,1%
1,6%
2,6%
0,5%
4,9%
3,7%
Phc li
x hi
535,7
514,9
436,4
389,3
242,6
149,8
58,0
375,8
9,1%
14,5%
15,8%
17,1%
13,0%
10,8%
7,0%
12,4%
Lng hu
2547,7
1598,0
1370,4
1169,7
830,9
711,6
425,0
2063,8
34,8%
43,5%
48,6%
51,0%
44,2%
50,6%
46,8%
39,5%
Nhm h ngho: mc tiu dng
so vi chun ngho
Mc tr cp trung bnh (nghn ng)
Di mt na chun ngho
Tt c
T l tr cp trung bnh so vi chi tiu
h gia nh
Di mt na chun ngho
Tt c
Bng 3.4 Mc tr cp theo u ngi m cc c nhn c hng cc loi tr cp an sinh x hi
khc nhau nhn c
3.4 Th nh gi tc ng ca vic nhn tr cp an sinh x hi vi ngho
Mc tiu dng ca h gia nh c tho lun trong Phn 3.2 chc chn bao gm nhng khon chi tiu khng
c chi tr nh nhn tr cp an sinh x hi. Cch n gin nh gi tc ng ti a ca vic nhn tr
cp an sinh x hi i vi ngho l tr i tr cp an sinh x hi c nhn ca mt h khi tng chi tiu tiu
dng trong mt giai on v tnh ton li ngho da trn mc chi tiu mi ny. Chng ti a ra hai gi nh
quan trng: th nht, thu nhp t tr cp an sinh x hi c dng ton b cho tiu dng ca h gia nh; v
th hai, vic th hng tr cp an sinh x hi khng c tc ng hnh vi no nh gim vic kim tin ca h
gia nh. Khng chc chn l c hai gi nh ny u ng v nh vy cc tnh ton a ra trn v trnh
by phn di chc chn s c lng qu cao t l ngho khi khng c an sinh x hi v do c lng
qu cao tc ng ca an sinh x hi i vi ngho. De Walle (2004), sau khi nghin cu cc chuyn khon
c lin quan ti ngho, c tnh tim cn bin vi tiu dng t chuyn khon an sinh x hi c xt n tc
ng hnh vi ca vic th hng tr cp . Tuy nhin, cng khng nn ngoi suy cc gi nh ny i vi
nhiu loi hnh chi chuyn khon tr cp khc, nht l lng hu khon tr cp nhm bnh n thu nhp
trong sut cuc i con ngi v vic c hng n ph thuc vo vic ngh hu khi cng vic chnh. Mc
d tnh ton ca chng ti khng bao gm bt c c lng gia cc nhm dn c no v mc tim cn
bin i vi tiu dng t cc chi chuyn khon tr cp, chng vn a ra mt ch s hu ch v xp hng mc
nh hng, chc chn gn vi mc trn.
Bng 3.6: c lng tc ng ca chi tr tr cp an sinh x hi i vi su ngho ca nhm ngi
ngho
Bng 3.5 th hin tc ng c lng ca tng hnh thc chuyn khon an sinh x hi i vi t l ngho v
50
Khng c
BHXH
ni lm
vic
24,2
19,6
24,5
17,4
23,9
32,6
25,4
26,8
32,1
22,6
18,9
Ban u
24,2
19,6
24,4
17,4
23,9
32,6
25,4
26,8
32,1
22,4
18,9
Khng c
tr cp
gio dc
24,6
20,5
24,8
17,5
24,3
33,2
25,6
28,0
32,8
22,6
19,0
Khng c
tr cp y
t
25,0
20,6
25,2
18,8
24,5
33,0
26,2
27,7
32,9
23,1
19,5
Khng
c phc
li x
hi
25,4
21,1
25,7
19,3
24,7
33,0
26,8
28,2
33,3
24,5
19,8
Khng c
lng
hu
25,5
21,4
25,7
19,3
25,4
33,5
27,2
28,4
33,3
22,5
19,0
Khng c bt
k loi tr cp
an sinh
x hi no
27,8
24,9
28,0
22,5
27,4
34,9
29,8
31,8
35,9
25,5
20,7
Ton quc
Thnh th
Nng thn
Khu vc
ng bng Sng Hng
ng Bc B
Ty Bc B
Duyn hi Bc Trung B
Duyn hi Nam Trung B
Ty Nguyn
ng Nam B
ng bng Sng Cu Long
Phn trm di chun ngho (% chun ngho )
Khng c
BHXH
ni lm
vic
19,5
3,6
25,0
12,1
29,4
58,6
31,9
19,0
33,3
5,4
15,8
Ban u
19,5
3,6
25,0
12,1
29,4
58,6
31,9
19,0
33,2
5,4
15,9
Khng c
tr cp
gio dc
19,6
3,6
25,1
12,1
29,6
58,8
31,9
19,2
33,6
5,4
15,9
Khng c
tr cp y
t
20,1
3,7
25,8
12,9
30,2
59,9
32,4
20,0
33,7
5,6
16,1
Khng
c phc
li x
hi
20,3
3,7
26,1
12,8
30,5
59,4
33,9
19,8
33,7
5,6
16,6
Khng
c
lng
hu
22,5
6,2
28,1
17,1
35,0
61,8
37,2
21,3
34,7
5,9
16,3
Khng c bt
k loi tr cp
an sinh
x hi no
24,1
6,7
30,1
18,8
37,0
63,4
39,8
23,1
35,8
6,8
17,8
Ton quc
Thnh th
Nng thn
Khu vc
ng bng Sng Hng
ng Bc B
Ty Bc B
Duyn hi Bc Trung B
Duyn hi Nam Trung B
Ty Nguyn
ng Nam B
ng bng Sng Cu Long
T l ngho trong tng trng hp gi nh
Bng 3.5: c tnh mc ngho khi loi tr tng loi tr cp
sau l tc ng tng hp ca ton b 5 hnh thc tr cp. So snh t l ngho ban u vi cc t l ngho
c tnh khi khng c tng loi tr cp an sinh x hi cc ct tip theo cho thy ngho s tng trong mi
trng hp tr BHXH ngn hn ni lm vic v r nht lng hu. Cc chuyn khon tr cp khc c t
tc ng th hin t l ngho tng khng ng k khi khng c chng. Tuy nhin, tc ng tng hp l mc
tng 4,6% nu khng c bt k khon tr cp no. Tc ng ca an sinh x hi cao nht l i vi vng min
ni ng bc v Duyn hi bc trung b. Nhn chung tc ng gim ngho ln nht l t lng hu, sau
l phc li x hi v tr cp y t, c cng mc tc ng. Tr cp gio dc v BHXH ngn hn ti ni lm vic
c tc ng rt nh
45.
Bng 3.6 cho thy mt cch tnh tng ng v tc ng ca chuyn khon tr cp an sinh x hi i vi
su ngho ca ngi ngho. Ti y, tc ng ca chuyn khon an sinh x hi khng r rng; vic th
hng ngun thu nhp b sung s khin nhng ngi vn tnh trng ngho sau khi nhn tr cp an sinh x
hi bt ngho (v lm gim su ngho trung bnh); nhng cng c th khin mt s ngi khc, c th
ban u t ngho hn, ch trn c chun ngho (tc c th lm tng su ngho). Thc t tr cp an
sinh x hi c xu hng lm gim su ngho, trong tc ng ln nht l ca lng hu v sau l
phc li x hi.
3.5 Xy dng m hnh ngho
Cc c im i km vi ngho l g? Chng ti s dng mt lot m hnh hi quy cp h nh gi cc
c im lin quan ti cc ngng ngho khc nhau. S dng nhiu ngng ngho m bo rng kt qu
khng ch da trn mt ch s ngho duy nht nn trnh c sai s, v d sai s do lm trn. Cch tip cn
ny cng cho php chng ti pht hin mi lin h gia cc c im vi cc mc tiu dng khc nhau quanh
chun ngho. Bng 3.7 cho bit kt qu ca cc m hnh ny i vi 50% chun ngho tiu chun (bao gm
chi ph nh ), ngng ngho tiu chun, 120% chun ngho tiu chun rt gn vi ng bin ngho v
200% chun ngho th hin mc thot ngho cao r rt v do ri ro ti ngho thp.
Cng nh trong cc chng trc, cc h s gip nh gi thay i v xc sut i vi mi thay i c th
v gi tr hoc vai tr ca cc c im s dng trong m hnh. Cc gi tr m c ngha l ri ro ngho gim
v Bng 3.7 cho thy khi ch h c thn, nu so snh vi ngi c gia nh, th s gim 16% xc sut ngho
v mc tiu dng chun ngho, 120% v 200% chun ngho. Ph n t c xc sut lm vo cnh ngho
hn v thng mc 120% hay 200% trn chun ngho. Tui tc ca ch h cng cao, ri ro ngho cng
gim nhng mc gim thp hn trong nhng nm sau. Thc t, h gia nh c ngi gi v tr em c ri
ro ngho cao hn tnh theo bt k ngng ngho no. Ngc li, trnh gio dc cao quan h nghch vi
ngho v mi quan h nghch chiu ny tng ln khi chun ngho tng, t mc gim 3% ri ro ri vo nhm
50% di chun ngho ln 28% gim ri ro gp i ngng ngho.
Ngi dn tc thiu s c mc ri ro ngho cao ln thm 30% tt c cc ngng ngho. Vic lm cng c
nhiu tc ng khc nhau. H c cng chc th ri ro ngho gim i vi tt c ngng ngho. Tuy nhin,
mt khi yu t gio dc v vic lm trong khu vc nh nc khng i, th vic lm c tr lng lm tng ri
ro ngho trong khi vic kinh doanh hoc bun bn h gia nh lm gim nguy c ngho i vi tiu dng
chun ngho v trn chun ngho. Nhng pht hin ny nn c l gii khi b i bin s so snh l vic
lm nng nghip. Thu nhp t tin gi lm gim ri ro ngho trong mi ngng ngho nhng i vi mt s
hnh thc tin gi, trong mt s ngng ngho, tc ng khng ng k.
S st gim ri ro ngho khu vc thnh th thy trong Bng 3.1 c khng nh trong mi m hnh nhng
pht hin ny rt c th s khc i nu mc ngho v tiu dng c tnh li loi b chi ph nh (xem
l gii trn). S chnh lch gia cc vng v ri ro ngho xut hin tt c cc ngng ngho v lin tc
m (ri ro ngho gim) so vi khu vc so snh l Duyn hi Bc Trung B.
3.6 Tm tt
51
45
Mt ln na, chng ti xin nhc li li cnh bo nu Chng 2 rng lng hu ch yu dnh cho mt nhm cu cng chc c
mc thu nhp tng i cao trong sut cuc i h v do khi ngh hu k c khng c lng hu h cng c th khng thuc
din ngho nhng bt k tnh hung phn chng no phn nh tnh hung khng c lng hu s bao gm c vic o ngc
li c hiu qu h s thu nhp trong sut cuc i ca h bao gm c tit kim v c th s phi thay i c v th h ca h.
5
2
M hnh 1
50% chun ngho
Tnh trng hn nhn (b bin s
c gia nh)
c thn
Ly hn
Ga ba
N
Tui
Tui
2
Dn tc thiu s
C thnh vin h c vic lm trong
khu vc nh nc
C thnh vin h lm trong khu
vc t nhn
Bun bn h gia nh
C thnh vin h di 16 tui
Nhn tin gi t nc ngoi
Nhn tin gi trong nc
Thnh th
Khu vc (b bin s Duyn hi
bc trung b)
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng nam b
ng bng sng Cu Long
Xc sut
bin
-0,003
0,006
-0,002
0,002
0,000
0,000
-0,003
0,048
-0,002
0,003
0,001
-0,002
0,002
-0,002
-0,003
-0,004
-0,004
-0,004
-0,002
0,002
0,000
-0,002
-0,004
Sai s
chun
0,006
0,012
0,002
0,002
0,000
0,000
0,001
0,010
0,002
0,002
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,002
0,002
0,001
0,001
Tm quan
trng
0,446
0,453
0,609
0,366
0,207
0,335
0,083 *
0,000 ***
0,379
0,028 **
0,258
0,138
0,033 **
0,174
0,024 **
0,001 ***
0,001 ***
0,000 ***
0,026 **
0,294
0,797
0,044 **
0,002 ***
Xc sut
bin
-0,165
-0,045
-0,052
-0,033
-0,005
0,000
-0,096
0,315
-0,078
0,039
0,054
-0,068
0,103
-0,091
-0,016
-0,109
-0,084
-0,078
-0,037
-0,060
-0,050
-0,128
-0,092
Sai s
chun
0,041
0,025
0,020
0,012
0,002
0,000
0,008
0,022
0,011
0,012
0,010
0,008
0,007
0,010
0,011
0,008
0,009
0,009
0,015
0,010
0,012
0,007
0,008
Mc
ngha
0,000 ***
0,135
0,027 **
0,011 **
0,004 ***
0,010 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,001 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,151
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,037 **
0,000 ***
0,001 ***
0,000 ***
0,000 ***
Xc sut
bin
-0,165
-0,008
-0,055
-0,057
-0,008
0,000
-0,164
0,374
-0,130
0,063
0,076
-0,100
0,168
-0,140
-0,030
-0,199
-0,131
-0,116
-0,053
-0,112
-0,074
-0,234
-0,140
Sai s
chun
0,048
0,049
0,036
0,016
0,003
0,000
0,012
0,022
0,020
0,017
0,014
0,012
0,010
0,018
0,016
0,011
0,014
0,015
0,027
0,016
0,020
0,011
0,014
Mc
ngha
0,000 ***
0,866
0,150
0,001 ***
0,002 ***
0,011 **
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,050 **
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,074 *
0,000 ***
0,001 ***
0,000 ***
0,000 ***
Xc sut
bin
-0,166
0,022
-0,071
-0,098
-0,013
0,000
-0,277
0,346
-0,144
0,056
0,107
-0,105
0,230
-0,208
-0,043
-0,293
-0,163
-0,127
-0,057
-0,127
-0,142
-0,380
-0,206
Sai s
chun
0,048
0,061
0,047
0,020
0,003
0,000
0,015
0,021
0,028
0,020
0,017
0,016
0,014
0,025
0,019
0,014
0,021
0,024
0,043
0,025
0,029
0,016
0,020
Mc
ngha
0,001 ***
0,712
0,145
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,005 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,025 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,203
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
M hnh 2
Chun ngho
M hnh 3
Chun ngho +20%
M hnh 4
Chun ngho +100%
c im ch h
c im h gia nh
c im v tr
Ghi ch: mc ngha *90%, **95% v ***99%
Xc sut bin
S quan st 9188
Xc sut > chi2 = 0,0000
Log likelihood = -568,79261
Pseudo R2 = 0,2972
S quan st 9188
Xc sut> chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,2772
S quan st 9188
Xc sut > chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,2706
Number of obs 9188
Xc sut > chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,2819
Bng 3.7 Cc m hnh hi quy v xc sut ngho ca cc h s dng cc ngng ngho khc nhau
53
Trong chng ny, chng ti dng li phng php nh gi ngho ca NHTG nm 2004 s dng cc s liu
v tiu dng, sau bn ti mt s vn o lng trc khi phn tch t l v khong cch ngho trong mi
lin h vi vic c nhn tr cp an sinh x hi.
n
o lng ngho s dng s liu v tiu dng kh nhy cm vi vic loi b chi ph nh v yu t
ny lm thay i ng k s chnh lch t l ngho v khong cch ngho gia thnh th v nng
thn.
n
Vic c nhn tr cp gio dc v phc li x hi t mc cao nht nhng nhm ngho nht v
thp hn nhiu nhng nhm t ngho hn. Ngc li l trng hp lng hu cc h giu mc
lng hu nhn c cao hn trong khi vi cc h ngho mc ny thp hn. Tr cp an sinh x hi
c nhn ph bin nht l tr cp y t vi con s nhn khon tr cp ny ng u i vi tt c
cc nhm.
n
Mc tr cp an sinh x hi danh ngha cao nht l lng hu, sau l phc li x hi. i vi hu
ht cc loi tr cp, cc h t ngho hn nhn mc tr cp tuyt i cao hn ng k i khi gp
10 ln so vi cc h ngho nht. S bt bnh ng ni trn thp hn tr cp gio dc so vi cc
loi tr cp khc.
n
Nu coi chuyn khon an sinh x hi l mt phn ca chi tiu trung bnh, c th thy mc lu tin
ng k trong nhiu trng hp. Lng hu, phn tr cp ln nht, nhm ngho nht bng cc
nhm t ngho hn. Phc li x hi so vi mc tiu dng cho nhm trn chun ngho cao hn so
vi nhm di. Tr cp gio dc rt nh so vi mc tiu dng nhng tr cp tng i ca nhm
ngho nht cao hn so vi cc nhm trn c mc tiu dng cao hn.
n
Phn tch tc ng ca chuyn khon x hi i vi ngho cho thy ngho tng nu khng c an
sinh x hi trong mi trng hp tr BHXH ngn hn ni lm vic. Hu ht tc ng l t lng
hu. Cc chuyn khon khc c tc ng nh nu tnh theo mc tng phn trm t l ngho. Tc
ng tng l t l ngho tng 4,6% nu khng c khon tr cp an sinh x hi no. Tuy nhin, nhng
nh gi trn khng tnh ti tnh hung ngc vi thc t, cho bit s thay i ca cc khon tiu
dng ngm nu khng c chuyn khon x hi.
n
Mt m hnh xc nh cc yu t c lp gn vi ngho cho thy nu h gia nh c ngi gi v tr
em s lm tng kh nhiu kh nng ri vo ngho tt c cc ngng ngho. Cc nhn t khc
lm tng ri ro ngho l tnh trng dn tc thiu s v vic lm cng n lng. Cc yu t lm gim
ri ro ngho l trnh gio dc trn trung hc, c nhn tin gi ca ngi thn v kinh doanh
bun bn h gia nh.
Chng 4 xem xt tc ng ca an sinh x hi ti cc h gia nh v c nhn. Cc chng trnh tr cp v
chuyn khon c cc nh hoch nh chnh sch xy dng tc ng ti hnh vi bng nhiu cch khc
nhau v d nh m bo mc tiu dng mt s dch v, nh gio dc v y t, hoc bnh n thu nhp cho
ton b cuc i hoc phng cc c sc kinh t. Mt mi quan tm ln ca UNDP v chnh ph Vit Nam
l liu an sinh x hi c th dn ti cc tc ng th cp khng lng trc, v d cc khuyn khch cho
ngi dn lm vic hoc tit kim b nh hng bi chnh sch an sinh x hi. i vi cp h v c nhn,
cc hnh thc tr cp v chuyn khon thu nhp trc tip c th c tim nng thay i hnh vi theo nhiu
cch. Khng ch hnh vi kinh t, v d nh lm vic v tit kim, m c hnh vi x hi v nhn khu hc, v
d nh thi im, s lng v t l sinh , s hnh thnh h hoc sng chung. Ngoi ra cng c cc tc ng
kinh t v m, i vi vic lm v mc lng, v nhng thay i trong chi tiu cng c th lm thay i mc
chuyn khon trong nn kinh t. Do c rt nhiu vn nghin cu t ra. Chng ny s ch tp trung
vo mt phn nhng vn s b m thi.
C hai vn kh khn trong vic nh gi tc ng hnh vi ca an sinh x hi th nht l xc nh chnh
xc c s l thuyt ca thay i hnh vi v th hai l c lp v nh gi s thay i . Chng ta s tho lun
nhng kh khn ny trong phn u ca chng trc khi tip tc tho lun v phn tch tc ng ca an
sinh x hi i vi t l nhp hc, lm vic, gi v nhn tin gi v tit kim.
4.1 Tc ng th cp v tc ng hnh vi
Chng 2 cp s qua vn tc ng hnh vi nhng phn tch t l v mc chuyn khon trong khi
vn tnh ti cc ngun thu nhp khc th hin tnh trng gi nh khi khng c tr cp an sinh x hi bng
chuyn khon. Gi nh l hnh vi khng thay i khi c s thay i trong vic cung cp tr cp an sinh
x hi. Tng t, chng 3 nh gi tc ng ca chuyn khon thu nhp i vi tnh trng ngho nhng
khng phn tch tc ng hnh vi.
c kh nhiu nghin cu v tc ng hnh vi ca chuyn khon trong kinh t hc v phc li x hi nhng
i a s da trn cc chng trnh an sinh x hi nhng nc c a s vic lm trong khu vc chnh thc,
c tit kim v cc th trng khc. Nguyn tc ca nhng nghin cu ny c p dng vi tt c cc nn
kinh t nhng nhng nc ang pht trin nh Vit Nam ni a s ngi dn khng lm trong th trng lao
ng chnh thc, ni th trng ti chnh cho tit kim v tr cp hng nm rt nh, v ton b khu vc phi
chnh thc v cng ln (vi nhng ngun tin gi, qu biu, cho vay gia cc c nhn v tham nhng ng
vai tr c bit quan trng). V th, trong trng hp ny cn ht sc thn trng khi p dng cc m hnh
chun v hnh vi kinh t. Mc d r rng cc hnh thc khuyn khch kinh t rt quan trng, nh thy trong
s thnh cng ca cng cuc i mi, nhng ci cch kinh t cng c th tc ng mnh ti c hnh vi th
trng v phi th trng. V d: mi e ngi chnh l tr cp an sinh x hi c th khin ngi nhn gim hot
ng kinh t ca h v s gia tng thu nhp khin h c th lm vic t i m vn trang tri c cuc sng.
Nhng tc ng ca chuyn khon li c th khc vi d on trn nu thu nhp mang tnh ri ro cao hoc
bin ng nhiu (v d trong sn xut nng nghip hoc bun bn nh ca h). Trong nhng trng hp ,
mt ngun thu nhp c m bo thng xuyn (an sinh x hi) c th lm bnh n nhng bin ng v ri
ro thu nhp, cho php con ngi lm vic nhiu hn v/hoc nng sut hn.
Mt kh khn ch yu khc trong vic p dng cc m hnh kinh t chun l s liu VHLSS khng cho php
chng ta tm hiu tc ng ca cc chuyn khon x hi cp c nhn v s liu ch c cp h gia nh.
Ngay c khi chng ti c th xc nh c cc c nhn c nhn tr cp v mc tr cp cho cc c nhn
th c im h gia nh ln v a th h Vit Nam khin cho nhng gi nh n gin v hnh vi c nhn
tr nn kh khn v chng phi c t trong hon cnh ca c h. Vic xc nh chnh xc hnh vi c nhn
c lp vi hon cnh ca c h s khng c my ngha. V d, tr lng hu cho mt ngi b trong gia
nh nhiu th h c th khin ngi chuyn t hot ng kinh t sang hot ng ni tr ti gia hoc cng
c th b s nhn ly vic chm sc tr, m ca a tr tham gia vo nhiu hot ng kinh t hn.
Mt vn ln khc l xy dng bi cnh ngc vi thc t nh gi tc ng hnh vi. S liu VHLSS
c phn tch v chn la bi rt nhiu la chn v hnh vi nhng khng nn tch bit nhng yu t lin
quan nh bi cnh sau khi nhn chuyn khon tr cp an sinh x hi v s thnh lp h gia nh . Chng ti
xem xt m hnh sng chung m c th s khc i nu khng c cc khon chuyn khon tr cp an sinh
x hi ngi gi s t khi sng ring l do con ci trng thnh s t khi ra ring v cng t khi ngi
gi n sng chung vi nhau sau khi v hu. Hn na, trong VHLSS chng ti khng quan st c nhng
54
4. Tc ng ca H thng An sinh X hi
ngi trong mt h sng tch bit v chng ti cng khng thy c s lng ln ngi sng ngoi khun
kh mu iu tra nh nhng ngi di c bt hp php, lm ngha v qun s v cc trng hp khc. Nhng
hot ng ca cc c nhn trn, nht l thu nhp v tin h gi v cho gia nh gc ca h cng tc ng
ti hnh vi ca cc h c quan st. Khi chng ta b sung cu thnh ca h vo vic phn tch hot ng
to v chia s thu nhp trong h gia nh th vic xc nh c bi cnh ngc vi thc t so snh tr
nn gn nh khng th nu ch da vo d liu gia cc nhm ti mt thi k.
Mt phng php c th gip vt qua nhng kh khn trong xc nh tc ng hnh vi l da trn 2 thi
im nh vy hnh vi ang c quan st ch xy ra thi im th hai c th c lin h ngc tr li
hon cnh trc y. iu ny c nhiu kh nng c th thc hin c nu dng cc s liu hai chiu ca
VHLSS (c s liu gia cc nhm iu tra qua nhiu thi k) m c th lin kt gia nhng ngi tham gia
iu tra nm 2002 vi nm 2004. Nhng vo thi im vit bo co ny, chng ti khng c cc trng s
x l s liu qua nhiu thi k. To trng s s liu l rt quan trng v nhng hnh vi c quan st ch xy
ra cc tiu nhm dn s v cc nhm ny (v d nhng ngi tip tc i hc sau bc tiu hc s c phn
tch trong phn 4.2) rt nh nn d b nhng sai s c lng v o lng trong cc mu tim nng qua nhiu
thi k. Vic gim s lng quan st gia hai t iu tra chc chn cng l mt vn khng nh v cn
gn trng s cho mu qua nhiu thi k ny x l vn ny. Chng ti cho rng nn xem xt nghim tc
vic p dng phng php ny cho cc nghin cu trong tng lai.
V khng th tch bit v xc nh c bi cnh ngc vi thc t nn cng rt kh phn tch c quan h
nhn qu. L do l t nhng vn v khi nim, s liu, v nhng kh khn v o lng nu trn. Rt
d nhm ln gia mi quan h v mi tng tc nhn qu, v nhng hn ch m nhng kh khn ny t ra
c ngha l phn tch ca chng ti trc ht cn phi xc nh cc mi quan h, sau l gii kt qu mt
cch thn trng da vo mt lot cc nhn t c th dn n quan h nhn qu. Kh khn ca vic phn
tch gia tng tc nhn qu r rng v c phn bit vi quan h thun ty c chng minh r nht qua
cc v d di y. Trong chng 2 chng ta thy ngi th hng an sinh x hi ngho hn ch yu c
h tr bng chuyn khon, phn nh chi ph y t v gio dc pht sinh. iu ny khin phn tch tc ng
hnh vi b lp li khng cn thit liu tr cp bng chi chuyn khon c tc ng n vic nhn dch v y
t hoc gio dc khng nu vic s dng dch v ni trn quyt nh quyn c nhn tr cp? Vn phn
tch nguyn nhn v tc ng lin quan nhiu ti sc khe, thu nhp v mc tiu dng ngi ngho c xu
hng m au nhiu hn hay ngi m au th tr nn ngho hn? Cu tr li l c hai u ng nhng vn
ni sinh li tr thnh ro cn thc s c lng c tnh trng sc khe hay vic s dng dch v y t
qua tc ng ca an sinh x hi. Thc t, sau khi xem xt s liu VHLSS v so snh vi cc iu tra y t c
th ca Vit Nam trong nhng nm gn y, chng ti cha th c lng nhng tc ng i vi sc khe
ca an sinh x hi, s dng s liu VHLSS. y c l l mt vn cn nghin cu khc trong tng lai.
Nhn chung, phng php ca chng ti cn phi rt thn trng v mang tnh phn tch ban u. Chng ti
tip cn tng tc ng hnh vi tim nng vi mt s phn tch m t to bi cnh, sau c lng mt
m hnh trong vic c nhn tr cp an sinh x hi l mt trong nhiu nhn t lin quan c th l gii tc
ng . Mt l do cho s thn trng ca chng ti l nhy cm ca cc nh hoch nh chnh sch trc
nhng lp lun v tc ng khng lng trc ca tr cp cng mt vn cn ti phn tch cn thn v
lu di. Do chng ti s a ra mt s nh gi s b nhng chng ti s cn thn v ch gi l cc
tc ng th cp, hoc thm ch l nhng quan h th cp hn l tc ng hnh vi thc s.
4.2 T l nhp hc
Gio dc tiu hc Vit Nam l bt buc v c tr cp rt nhiu. Hc ph gn nh c min hon ton
nhng a s vn phi tr cc loi ph khc, k c chi ph khng chnh thc cho nh trng. Gio dc trn tiu
hc cng c tr cp, nht l THCS, nhng k c cp hc ny ln nhng cp cao hn, hc sinh vn phi
ng cc chi ph trc tip di dng ph, l ph v tin cho c s vt cht dy hc. Tuy nhin, cn thy rng
chi ph i hc ca tr em khng ch l chi ph trc tip m cn l chi ph c hi nht l vi cc gia nh thu
nhp thp - l khon thu nhp b mt i vi h gia nh v cho con i hc. Hc bn thi gian lm gim chi
ph c hi, nhng cng vic c lng v khng lng m a tr lm c s t hn - y c th l mt yu
t quan trng, nht l khi gia nh kinh doanh bun bn hoc sn xut nng nghip.
nh gi tc ng ca an sinh x hi i vi t l nhp hc, chng ta cn trc ht hiu y hn v
55
mi lin h gia t l nhp hc, cc chi ph trc tip v thu nhp vi chi ph c hi.
4.2.1 T l nhp hc, Chi ph v Thu nhp
Hnh 4.1: T l nhp hc v khng nhp hc ca dn s tui t 5-24
Hnh 4.1 th hin t l nhp hc theo tui v cp gio dc. Gio dc tiu hc bt buc Vit Nam c t l nhp
hc cc cao t 94-97% i vi tr t 7-9 tui (ng t khc mu hng trn Hnh 4.1). V tiu hc l bt buc
nn chng ti quan tm nht ti tc ng hnh vi do an sinh x hi ca nhm trn tiu hc THCS v THPT.
Hnh 4.1 cho thy s st gim t l nhp hc cp THCS nhng vn mc cao 83% la tui tui 13, ti im
cao nht. Nhng nhn chung, nhp hc gio dc THCS gim dn n tui 16. Sau tui 16, ch cn s t tr
em tip tc hc ln THPT vi t l nhp hc cao nht tui 21 gn 30%. Nam gii 18 tui nu khng i hc
tip th phi thc hin ngha v qun s.
C cu t l nhp hc trn l kt qu ca mt lot nhn t, bao gm tc ng thuc vn ho v gia nh quan
tm nhiu hn n gio dc, tc ng ca thu nhp v mc tiu dng, chi ph trc tip v gin tip ca vic
cho con ci i hc. Chng 2 xem xt v phn tch cc tr cp di hnh thc chuyn khon trc tip thng
qua hc bng v tr cp lin quan n gio dc khc cho h gia nh, cng nh xem xt tc ng rng ca
cc tr cp ny khi tnh ti cc loi ph v chi tiu. Tuy nhin, trong gio dc c mt s tr cp bng hin vt
cc a phng nhm gim hoc min hc ph nhng khng c tnh l an sinh x hi
46
. Hnh 4.2 th hin
s tr em nhp hc c nhn tr cp trc tip ny bng cch gim hc ph cp tiu hc, THCS v
THPT. 90% s hc sinh tiu hc c nhn tr cp v phn t (76%) nhn mt loi tr cp chung cp tiu
hc. Mt nhm tr cp c mc tiu chnh khc l tr cp theo khu vc cho ngi dn tc thiu s hoc vng
su vng xa, hoc h ngho (h ngho cc x). Hc sinh THCS c tr cp t hn nhiu, ch c 28% hc
56
46
Bin s ca cc tr cp ny lm gim phn trm chi ph nhng s liu i km v tng chi ph qu ti nn chng ti khng th tnh
tng tr cp thc s c cung cp qua knh ny.
Tui
Khng nhp hc Tiu hc
T
r

e
m
THCS THPT Trn THPT
sinh nhn tr cp, trong 5% l t cc h c chng nhn ngho, 9% t cc vng xa v 5% t vng dn
tc thiu s. Khong 2% hc sinh c nhn tr cp c lin quan ti cc khon tn dng x hi t chng
trnh XGN bc trung hc. T l tr em c nhn tr cp bc THPT gim tip xung 20%, ch yu l
hc sinh t cc chng trnh gim ngho, h tr vng su, vng xa v dn tc thiu s.
Hnh 4.3 th hin t l tr i hc c nhn tr cp gin tip theo la tui v nhm thp phn thu nhp. Qua
hnh c th thy xu hng lu tin chung vi phn trm tr ngho c nhn tr cp bng hin vt mi la
tui rt cao. Hnh 4.4 cng c xu hng tng t vi tr cp gio dc da trn chuyn khon trc tip. Nhng
nhm thu nhp cao hn c tr cp bng hoc cao hn tr cp cho nhm tr ngho hn i vi nhm ln hn
trong tui hc tiu hc. Quy m mu nh khng cho php chng ti khng nh gia cc loi tr cp c
s chnh lch ln hay khng. i vi nhng tr nhiu tui hn thuc nhm THCS (11-16), s lu tin th hin
r rng v tr ngho c nhn mc tr cp cao hn mc trung bnh.
Hnh 4.2 : Tr cp gio dc bng hin vt
Hnh 4.3: Phm vi bao ph s hc sinh nhp hc ca cc loi tr cp gio dc bng hin vt theo
57
Tiu hc
Khng c
Chng trnh tn dng
Min hc ph
H ngho c xc nh Dn tc thiu s
Tr cp nng nghip
Cu chin binh
Hc sinh tiu hc Vng su,xa
Loi khc
THCS THPT
la tui v nhm ng v thu nhp
Hnh 4.4: Tr cp di hnh thc chuyn khon cho gio dc theo la tui v nhm ng phn v thu
nhp
Hnh 4.5: Chi tiu cho gio dc theo la tui v nhm phn v thu nhp
58
%

h
c

s
i
n
h

c

n
h
n

t
r
p

b
n
g

h
i
n

v
t
Tui
N
g
h
n
g
Tui
59
Nhng vn v s liu trong VHLSS khng cho php chng ti tnh gi tr ca tr cp bng hin vt. Tuy
nhin, mt trong nhng kt qu r rng nht ca cc tr cp ny c th hin trong chi tiu h gia nh cho
gio dc v c th hin trong Hnh 4.5 theo la tui v nhm ng v thu nhp. Quy m mu nh mt ln
na khin cho s liu khng ng u nu ct theo la tui nhng trnh t xp loi chi tiu theo nhm ng v
thu nhp kh r rng v chi tiu t l thun vi tui ca tr (ng dc ln theo tui ca tr) (tr nhm giu
nht th xu hng chi tiu cho gio dc ca h b bp mo do mc chi tiu cho gio dc t thc tr 5 tui
rt cao).
Tuy nhin, chi ph trc tip ca vic i hc v chi tiu cho gio dc khng th hin c chi ph thc cht do
mt i ngun thu nhp ca h gia nh khi tr i hc. Thi gian d hc ca tr, c bit i vi vic hc bt
buc, khng phi l hc c ngy. Nh nu trong Chng 1, hu ht cc trng tiu hc u bt buc hc
bui sng v lp bui chiu hoc cc lp khc phi ng tin. Hnh 4.6 th hin t l c vic lm ca tr t 6-
16 tui t l c vic lm chung (ng xm m) r rng cho thy s gia tng hot ng kinh t di hnh
thc cng vic no t 10% tr 11 tui ln 50% tr 16 tui. T l c vic lm chung khng phi l tng
ca cc ng khc v mt s em lm hn 1 vic. Cng vic lm nng nghip cho gia nh tng t 5% i
vi tr 9 tui ln 20% lc 13 tui v gn 40% lc 16 tui. Vic lm c tr lng bt u mun hn, khong 13
tui, v n 16 tui, trn 30% tr em lm vic. T l vic lm trong kinh doanh h gia nh thp hn mc
4% la tui 16.
Hnh 4.6: T l vic lm ca tr em theo la tui
N
g
h
n
g
Tui
Hnh 4.7: T l vic lm tr em theo nhm ng v thu nhp th trng ban u v tui (6-16)
Chi ph c hi cao nht do tr em khng th tip tc lm vic xy ra i vi cc h c thu nhp thp v cn
tr em ng gp ti chnh vo ngun thu ca h gia nh hn cc h khc. Hnh 4.7 cho thy s chnh lch
60
T l vic lm chung Kinh doanh h gia nh Nng nghip h gia nh Lm thu
Ngho nht Giu nht NT 4 NT 3
Tui
T

v
i
c

l
m
NT 2
v t l vic lm v tui tc ca tr theo nhm ng v thu nhp (thu nhp th trng ban u OMI). T l vic
lm tr em r rng cao hn v bt u la tui sm hn i vi cc gia nh thu nhp thp hn. Vi tr
10 tui, trn 16% tr trong nhm thu nhp thp nht phi lm vic, so vi 7% nhm th 2, 5% nhm th
3, 0% 2 nhm giu nht. Vi tr 16 tui, 63% tr em nhm ngho nht phi i lm trong khi nhm giu
nht l 20%.
Cn ch ti hai iu th nht, mt s em va i hc va i lm, mt s khc th c s nh i vic lm
v vic hc. Nhng xu hng ny khc nhau tu theo la tui v nhm ng v thu nhp tr em ngho hn
khng ch lm vic nhiu hn v sm hn m thng b hc i lm sau khi hc xong tiu hc hn. im th
hai l chng ta cng nn xem xt nhng vic lm khng c tr lng, nht l vic nh. Lng vic lm v
vic nh khc nhau nh th no i vi nhng tr i hc v khng i hc sau khi tt nghip tiu hc?
Bng 4.1 th hin c im vic lm ca la tui 11-16 i hc hoc khng i hc. Ch c 17% tr nhp
hc cn lm vic trong khi 73% tr khng i hc c i lm. Vic va hc va lm c tc ng ti thi gian,
thi gian lm vic trung bnh l 16 gi/tun. i a s cng vic ny l sn xut nng nghip ca h gia nh.
Ngoi ra nhng tr i hc v i lm phi dnh 6 gi/tun lm vic nh khng c lng. C nam v n c
khi lng cng vic nh nhau.
Bng 4.1: Vic lm ca tr t 11-16 tui ang i hc v khng i hc
Tr t 11-16 tui khng i hc c t l c vic lm l 73%. Mt na trong s tham gia sn xut nng nghip
cho gia nh, 30% khc lm cng n lng (trong khu vc chnh thc v phi chnh thc) trong khi 8% tham
gia cng vic kinh doanh ca h gia nh. T l trng lp kh cao v nhiu tr tham gia hn mt loi cng vic
(do tng cc loi vic lm khng bng 73%). Nhng tr em khng i hc lm vic trung bnh 38 gi/tun
v lm thm 7 gi vic nh khng c lng. S khc bit trong m hnh vic lm gia nhng tr i hc v
khng i hc cho chng ta thy chi ph c hi v thu nhp v cng vic nh b mt. Nhng chi ph ny khng
phn phi ng u i trn di phn phi thu nhp, tp trung ch yu nhm thu nhp thp v cc h lm
nng nghip.
Tc ng chung ca cc chi ph trc tip v gin tip trn dn n chnh lch trong t l i hc THCS tip
sau t l i hc tiu hc bt buc gia cc nhm thu nhp. Hnh 4.8 cho thy s khc bit gia cc nhm ng
v v t l i hc THCS la tui t 11-16. T l nhp hc ni chung l mt ng dc tng i r gia cc ng
v thu nhp i vi tng nhm tui; tuy nhin, t l i hc THCS thp hn c l gii mt phn do tr em cc
h thu nhp thp i hc tiu hc nhng nm trc . T l nhp hc THCS la tui t 12-14 l trn 60%
i vi tt c cc nhm ng v. T l ny gim xung tui 15 vi mi nhm ng v thu nhp nhng gim mnh
nht l nhm ngho nht v t l hc tip ln THPT ca nhm ny l t nht.
61
Ghi ch: * mc trung bnh cho nhng ngi c vic lm
Tng t l vic lm
Lnh vc vic lm
Nng nghip
Lm cng n lng
Kinh doanh h gia nh
Thi gian lm vic trung bnh/tun*
Thi gian lm vic nh trung bnh/tun
i hc
16,9%
15,5%
1,1%
1,6%
16,2
5,8
Khng i hc
73,3%
50,1%
30,4%
7,9%
37,9
7,3
4.2.2 An sinh x hi v vic tr i hc
Chng ta m t t l i hc, cc chi ph v tr cp v mi lin h chung vi thu nhp h gia nh, qua
thy rng thu nhp ng vai tr nht nh v c mi lin h r rng vi t l nhp hc. Tuy nhin, cha kho
ca bt k tc ng hnh vi no t an sinh x hi l tc ng c lp ca n vi t cch l mt ngun thu
nhp t vic i hc.
Hnh 4.8: T l i hc trn tiu hc t 11-16 tui theo la tui v nhm ng v thu nhp
4.2.3 Lp m hnh ha An sinh X hi v T l hc trn tiu hc
Phn 4.2.1 m t mt lot cc hnh thi cho php chng ta xc nh v l gii r hn m hnh hi quy v
xc sut nhp hc sau tiu hc cho la tui 11-16 v tc ng c lp ca an sinh x hi i vi t l .
Vi mi quan h r rng gia thu nhp v s gia tng t l nhp hc, hon ton hp l khi gi thuyt rng
ngun thu nhp b sung t an sinh x hi vo h gia nh s lm tng xc xut i hc nu tt c cc yu t
khc khng i. Tuy nhin, th li kt lun ny, chng ta phi hn ch nh ngha an sinh x hi v loi
tr cc hnh thc tr cp bng chuyn khon v hc bng lin h trc tip vi vic i hc - trnh vn
ni sinh gia cc bin (ch c nhn tr cp bng chuyn khon khi tr i hc). Chng ta cng bit rng tr
cp di hnh thc chuyn khon lin quan n y t c dng chi tr chi ph iu tr nn c tc ng rng
khng ng k i vi phc li h gia nh. Hin nhin, c nhiu kh nng vic c cp tr cp y t s dn
ti kh nng chi dng cho gio dc cao hn khi khng c tr cp y t nhng chng ti vn la chn loi b
tr cp y t di hnh thc chuyn khon khi nh ngha ca mnh xem xt ti nhng hnh thc chuyn
khon chung, khng ginh cho trng hp c th: l tr cp thai sn v m au (dnh cho nhng ngi
ang i lm nhng phi tm ngh vic), lng hu v phc li x hi.
62
N
g
h
o

n
h
t
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
N
g
h
o

n
h
t
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
N
g
h
o

n
h
t
THCS
T
i

h
c
THPT
Tui
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
N
g
h
o

n
h
t
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
N
g
h
o

n
h
t
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
N
g
h
o

n
h
t
G
i
u

n
h
t
N
T

2
N
T

3
N
T

4
Bng 4.2: Xc sut nhp hc ca tr trn tiu hc ca la tui 11-16
S i tng quan st= 6245
Pseudo R2 = 0,2195
63
c im c nhn
Tui (b nhm 11 tui)
12
13
14
15
16
c im h gia nh
Tiu hc
Trung hc
i hc
Dn tc thiu s
T trng thu nhp t bun bn kinh doanh
T trng thu nhp t nng nghip
T trng thu nhp t lm cng n lng
S ngi khng lm vic trong h gia nh
S tr di 16 tui trong h gia nh
Ngi trn 60 tui
Tr an sinh x hi ti ni lm vic
Phc li x hi
Lng hu
Tin gi t ngi thn
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
c im v tr
Thnh th
Khu vc (b bin s Duyn hi bc trung b)
Xc sut
bin
-0,039
-0,134
-0,229
-0,344
-0,501
0,041
0,083
0,151
-0,015
0,003
0,010
-0,023
-0,068
-0,023
0,060
-0,122
0,064
0,013
0,068
0,009
0,016
0,044
0,052
0,023
Sai s chun
mnh
0,025
0,029
0,031
0,034
0,036
0,024
0,030
0,025
0,009
0,016
0,066
0,066
0,010
0,005
0,012
0,068
0,022
0,015
0,014
0,013
0,013
0,014
0,017
0,014
Mc ngha
0,093 *
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,141
0,006 ***
0,000 ***
0,082 *
0,852
0,885
0,723
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,076 *
0,051 *
0,430
0,001 ***
0,522
0,251
0,004 ***
0,012 ***
0,121
Nhm ng v thu nhp theo OMI (b bin s - nhm ng v ngho nht)
Trnh gio dc cao nht ca thnh vin h gia nh (b bin s khng)
Ngun: Tnh ton ca tc gi dua trn VHLSS 2004
Ghi ch: M hnh hi quy xc sut vi tc ng bin - sai s chun mnh c iu chnh theo c im h gia nh
Mc ngha *>90%, **>95%, ***>99%
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
0,054
0,055
0,038
0,060
0,021
0,004
-0,032
0,018
0,015
0,020
0,016
0,023
0,025
0,026
0,012 **
0,003 ***
0,085 *
0,004 ***
0,397
0,874
0,182
64
Chng ti s dng m hnh hi quy xc sut c lng xc sut bin ca vic i hc, coi vic nhp hc
nh mt bin s chui n gin nhn hai gi tr trong 1 l i hc v 0 l khng i hc. Chng ti khng
th xc nh c mc tham d lp hc. Bng 4.2 th hin kt qu ca m hnh hi quy xc sut. Chng
ti tp trung vo nhng pht hin v mi lin h gia vic nhn an sinh x hi ca h v t l i hc. Vic h
nhn c tr cp lng hu khng c tc ng c ngha no ti vic nhp hc. y c th c coi l mt
kt qu tc ng ch yu ti nhng h gia nh ba th h trong ng b v cc chu ang tui i hc
cng nh. M hnh xc sut cng cho thy rng khi gia nh c ngi gi trn 60 tui s lm tng xc sut i
hc ln khong 6 phn trm im. Nh vy vic l gii r rng tc ng bng khng y rt kh khn v
vic c nhn lng hu c th khuyn khch ngi gi cng con chu v tng tui th. Tuy nhin, an ton
hn nu chng ta gi nh rng khng c bng chng no cho thy lng hu c tc ng trc tip ti thu
nhp. Chi tr phc li x hi cho cc h gia nh lm tng 6% xc sut c nhp hc. Vic l gii tc ng ny
cn xem xt nhng c im cha c quan st c quan h ti cc h gia nh th hng phc li x hi
v d nh a v chnh tr. An sinh x hi ti ni lm vic, ch yu l tr cp thai sn v m au, c quan h
ti vic gim xc sut i hc. iu ny rt kh l gii v s ngi th hng nhn chung thp nhng cho thy
vic sinh hoc m au thc s c tc ng ti vic nhp hc m khng th b p c thng qua vic
cung cp tr cp di hnh thc chuyn khon. Chng gy ln nhng p lc buc tr t 11-16 tui phi lm
vic nh hoc lm nhng vic ng gp vo thu nhp cho h gia nh hoc lm c hai.
Nhng kt qu ny cho thy an sinh x hi c tc ng th cp i vi vic nhp hc nhng cc tc ng
ln ln v l tc ng th cp ca nhng mi quan h r rng vi thu nhp trong hai nhm ng v giu
nht c xc sut c i hc cao hn hn.
4.3 An sinh x hi v vic lm
Tr cp an sinh x hi cho cc h gia nh c nhng tc ng no i vi vic lm? Chng ti xem xt
vic lm ca tr em trong phn v t l i hc. Do , chng ti s gii hn phn tho lun v phn tch ny
cho nhm trong tui lao ng ban u. C ngha, chng ti cng s khng bn ti hot ng kinh t ca
nhng ngi t 60 tui tr ln . Nu chng ti a nhm ngi ny vo phn tch th s lm thin lch kt qu
v a s tin tr cp an sinh x hi dnh cho nhm ngi ny l tin hu tr. iu khng c ngha tt c
nhng ngi hng lng hu khng lm vic na nhng y s l ch ca nghin cu b sung v ngi
v hu (Evans v nhng ngi khc 2007). Tuy nhin, mi quan tm hng u ca chng ti trong phn v
tc ng hnh vi l nh gi nh hng ca lng hu i vi tnh trng c vic lm ca cc thnh vin khc
trong tui lao ng ca h gia nh, ch khng nh gi liu s ng gp c k hoch ca lng hu c
trng lp vi vic ngh hu trn thc t khi cng vic trong khu vc chnh thc khng.
Vic lm Vit Nam gm rt nhiu hot ng chnh thc v khng chnh thc t cng vic ng ng cng
cc thnh vin khc trong gia nh t cung t cp ch khng phi bn trn th trng, n vic lm
khng chnh thc hoc vic lm t do trong c s kinh doanh gia nh, v d nh bn hng trn va h, hoc
lm vic mt t chc kinh doanh chnh thc hn di hnh thc t tc vic lm hoc nh mt ngi lm cng
hng lng. Chng ti dng thut ng hot ng kinh t bao gm mt phm vi rng cc hot ng, ph
hp vi VHLSS. S liu trong VHLSS cho php chng ti tch cc hot ng kinh t thnh vic lm chnh
thc (lm cng n lng) v vic lm t do di cc hnh thc khc nhau (lm ng ng, bun bn v kinh
doanh, lm vic di hnh thc t tc vic lm cho mt ngi khc hoc mt cng vic kinh doanh khc). T
l lm thu v lao ng t do ca nam v n c th hin trong Hnh 4.9 v 4.10. T l hot ng kinh t
nam t 27-55 tui l trn 95%. Vic lm chnh thc t mc cao nht tui 27-30 v t 50-55%. T l vic
lm chnh thc i vi nam gim xung cn 20% tui 60 v sau gim nhanh do v hu tui v hu
chnh thc l 60. T l hot ng kinh t ca n thp hn ca nam mt cht l trn 90% i vi nhm tui t
27-50. T l lm vic trong khu vc chnh thc tng lin tc trong tui gn 20 v t mc nh 39% vo
nm 28 tui, sau gim chm. S st gim vic lm t r rt hn trong khu vc vic lm chnh thc xung
quanh ngng tui v hu ca n - 55 tui t 17% nm 53-54 tui xung 12% nm 55-56 tui sau gim
xung di 5% tui 59 tr i.
Hnh 4.9: Hot ng kinh t ca Nam gii t 16-65 tui
Hnh 4.10: Hot ng kinh t ca N gii 16-65 tui
65
Vic lm chnh thc Vic lm t do
Vic lm chnh thc Vic lm t do
Trong iu tra VHLSS gia cc nhm dn c, chng ti khng th phn tch gia tc ng sut i, tc ng
i vi nhm ngi hoc tc ng i vi tng giai on, t l vic lm chnh thc cao hn i vi nam v n
tui tr hn c th n gin th hin s lng vic lm trong cc nh my c tng trng k t sau
i mi i vi nhm ny. Tng t, khi tui cng cao i vi c nam v n, s cn bng gia vic lm chnh
thc v t do thay i nhng chng ti khng th xc nh s thay i l kt qu ca tc ng gia cc
th h (vi nhm ngi tr tui hn, c trnh gio dc cao hn c nhiu kh nng hn c lm vic cho
khu vc chnh thc) hay l do c s thay i v th khi h gi i. Tng t, vi nhng ngi v hu t cng
vic chnh thc v hng lng hu, chng ti cng khng th tch ring nhng ngi tip tc lm vic nh
lao ng t do. Do , chng ti thy tt nht nn nh ngha nhm dn s trong tui lm vic gm nhng
ngi di tui ngh hu (55 vi n v 60 vi nam).
Vy vic mt h gia nh c nhn tr cp an sinh x hi tc ng nh th no ti mc hot ng kinh
t ca nhng ngi trong tui lao ng. T Hnh 4.9 v 4.10 c th thy t l hot ng kinh t rt cao
trn 90% i vi a s ngi trong tui lao ng nh vy bt k tc ng no ca an sinh x hi i vi
vic lm cng thng xy ra phn u hoc cui cuc i lm vic ca mi ngi.
Bng 4.3 th hin kt qu ca m hnh hi quy xc sut cho nam v n trong tui lao ng v trc tui
hu, qua c lng xc sut cn hot ng kinh t (di hnh thc i lm thu hoc lm vic t do) ca
h. Chng ti tp trung vo kt qu ca tr cp an sinh x hi di hnh thc chuyn khon, vn c
phn tch trong m hnh v t l nhp hc, v coi l tr cp di hnh thc chi chuyn khon chung ch
khng phi c th cho gio dc hoc y t. i vi phn ny, chng ti cng loi b BHXH ngn hn ti ch
lm vic (tr cp thai sn v m au) trnh s mp m trong nh ngha v vic c tham gia hot ng
kinh t trong khi m au, c thai hoc chm sc tr mi sinh. Vi nam, vic nhn lng hu trong h gia nh
c tc ng tiu cc nh vi mc ngha cao i vi vic s tham gia vo hot ng kinh t ca h, lm gim
xc sut i khong 0,06%. Tc ng ny c th lin quan ti s chnh lch trong tui v hu gia nam v
n. Khi ngi v n tui v hu (55) c th tc ng ti cng vic hoc tnh trng hu tr ca mt s nam
gii. Vi ph n, chng ta thy phc li x hi c tc ng nh nhng c mc ngha, lm tng xc sut c
tham gia hot ng kinh t ln thm 2,6%.
Rt kh l gii nhng kt qu trn v s khc bit gia vic lm chnh thc, lm tng mc ng gp cho BHXH,
v cc hot ng kinh t khc. c lng r hn v mi quan h ca an sinh x hi, chng ti chia vic
lm thnh hai loi vic lm t do bao gm hot ng nng nghip, kinh doanh bun bn v vic lm cng
n lng ngha l c nhn lng cho d c k hp ng lao ng chnh thc hay khng. Bng 4.4 s
dng m hnh hi quy tng t cho lao ng t do, khng c tr lng nam v n. Lng hu t h thng
an sinh x hi c gn lin vi mc gia tng xc sut nh nhng c mc ngha, khong 2,3%, vi vic n
lm cc cng vic khng c tr lng. Nhng phc li x hi th khng c tc ng v vi nam cng khng
c tc ng ng k g.
Bng 4.5 cho kt qu hi quy tng t cho vic lm c tr lng ca nam v n v ch ra rng lng hu
t h thng an sinh x hi c quan h vi xc sut nh nhng gim ng k, cn khong 4%, v lm vic.
Tuy nhin, i vi ph n, lng hu tr cho h gia nh c quan h vi xc sut tng 5% vi vic lm trong
khu vc c tr lng. Kt qu vi nam c th phn nh nhng quyt nh cng ngh hu c tho lun trn
nhng kt qu i vi n th rt r rng nht l khi kt qu ny c lp li cho phc li x hi, c lin quan
vi mc gia tng xc sut lm vic khong 5-6%.
Khng nn ch coi lao ng v vic lm di gc c hay khng c trong mt c nhn lm vic hay
khng lm vic. Mt trong nhng khc bit quan trng nht gia cc hnh thi vic lm l s gi lm vic v
nhng khc bit ny thng c lin quan ti vn gii, trong ph n thng hay lm vic bn thi gian
hn. Hnh 4.11 v 4.12 th hin s phn phi thi gi lm vic theo tui v loi hnh vic lm cho nam v n.
Thi gian lm vic c tr lng ca nam gii tng sau gim nhng nm sau trong cuc i lm vic ca
h, vi mc cao nht l 33 gi/tun tui t 26-30 v 36 gi/tun gia tui t 36-40 i vi cng vic ng
ng. S thi gi dnh cho kinh doanh bun bn dao ng t hn trong cuc i lao ng, vi mc trung bnh
l 15 gi/tun la tui ngoi 30 v sau gim chm hn so vi cc loi cng vic khc. S gi lm vic
nh khng c tr cng ca nam tng chm t 5 gi ln khong 8 gi/tun cng vi s tng tui v song
hnh vi s gim s gi cho cng vic. Ph n phi lm nhiu vic nh khng c tr cng hn, tng n
16 gi/tun vo cui tui 20 v gi nguyn mc ny. Ph n cng phi dnh nhiu thi gian cho kinh doanh
bun bn hn nam trong sut cuc i lm vic nhng thi gian lm ng ng t hn, tng ln mc cao nht
l 30 gi/tun vo cui tui 30. S gi lm vic c tr lng ca n t hn nam v cao nht l 20 gi
mt tun vo cui tui 30.
66
67
c im c nhn
c thn
Ly hn
Ga ba
m au trong 52 tun va qua
Tui
Tui
2
Tui
3
c im h gia nh
Dn tc thiu s
Ngi gi trn 60 tui
S tr em trong h
Lng hu nh ng gp BHXH
Phc li x hi
Tin gi ca ngi thn
Nhng ngi khc lao ng t do*
Nhng ngi khc lao ng trong
khu vc chnh thc
c im v tr
Thnh th
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Xc sut
bin
0,036
0,010
0,002
-0,003
0,017
0,000
0,000
-0,015
0,004
-0,008
0,001
-0,006
-0,001
0,001
0,002
-0,001
-0,020
0,005
0,007
0,002
0,003
0,008
-0,003
0,009
Sai s
chun
mnh
0,010
0,002
0,010
0,002
0,003
0,000
0,000
0,003
0,003
0,003
0,001
0,003
0,004
0,003
0,003
0,002
0,004
0,002
0,002
0,006
0,003
0,003
0,004
0,002
Mc
ngha
0,000***
0,112
0,879
0,162
0,000***
0,000***
0,000***
0,000***
0,302
0,002***
0,280
0,028**
0,673
0,804
0,374
0,655
0,000***
0,064*
0,008***
0,752
0,441
0,037**
0,385
0,002***
Xc sut
bin
-0,037
-0,080
-0,022
0,013
0,000
0,000
-0,026
0,034
0,034
0,002
0,001
-0,007
0,026
-0,007
0,022
0,014
-0,053
0,012
0,001
0,039
-0,062
-0,009
-0,099
-0,144
Sai s
chun
mnh
0,007
0,040
0,024
0,006
0,000
0,000
0,008
0,007
0,007
0,006
0,003
0,010
0,008
0,008
0,008
0,006
0,009
0,012
0,013
0,012
0,022
0,019
0,022
0,022
Mc
ngha
0,000***
0,009***
0,298
0,023**
0,349
0,722
0,000***
0,000***
0,000***
0,777
0,674
0,508
0,011**
0,372
0,004***
0,031**
0,000***
0,306
0,964
0,037**
0,000***
0,638
0,000***
0,000***
Nam N
Tnh trng hn nhn (b bin s c gia nh)
Khu vc (b bin s Duyn hi Bc trung b)
Ghi ch: M hnh hi quy xc sut vi tc ng bin - sai s mnh c iu chnh theo c im h gia nh
Mc c ngha *>90%, **>95%, ***>99%
Bng 4.3: M hnh hi quy v xc sut mt c nhn c tham gia hot ng kinh t
Nam t 16-59 tui, khng ang i hc N t 16-54 khng ang i hc
S quan st = 9343 S quan st = 9098
Wald chi2(24) = 405,26 Wald chi2(24) = 573,88
Xc sut > chi2 = 0,0000 Xc sut > chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,2579 Pseudo R2 = 0,1538
68
Bng 4.4: M hnh hi quy v hot ng kinh t t tc ca nam v n
M hnh 1 M hnh 2
S quan st = 9343 S quan st = 9098
Wald chi2(24) =1821,85 Wald chi2(24) =1616,59
Xc sut > chi2 = 0,0000 Xc sut > chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,2344 Pseudo R2 = 0,2835
c im c nhn
c thn
Ly hn
Ga ba
Tui
Tui
2
Tui
3
c im h gia nh
Dn tc thiu s
Ngi gi trn 60 tui
S tr em trong h
Phc li x hi
Tin gi ca ngi thn
khu vc chnh thc
c im v tr
Thnh th
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Xc sut
bin
0,135
0,103
0,142
0,012
-0,033
0,001
0,000
-0,181
0,147
0,004
0,004
0,017
-0,025
-0,011
0,280
-0,288
-0,125
-0,078
0,066
0,090
-0,027
0,078
0,002
0,061
Sai s
chun
mnh
0,023
0,066
0,069
0,014
0,019
0,001
0,000
0,016
0,022
0,016
0,006
0,024
0,024
0,018
0,020
0,016
0,017
0,024
0,026
0,039
0,028
0,033
0,027
0,023
Mc
ngha
0,000 ***
0,139
0,058 *
0,409
0,073 *
0,084
0,196
0,000 ***
0,000 ***
0,788
0,516
0,465
0,305
0,538
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,001 ***
0,013 **
0,026 **
0,333
0,020 **
0,934
0,010
0,000 ***
0,429
0,005 ***
0,525
0,210
0,033 **
0,008 ***
0,000 ***
0,080 *
0,430
0,889
0,001 ***
0,341
0,878
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,228
0,260
0,000 ***
0,003 ***
0,000 ***
0,000 ***
Xc sut
bin
0,119
0,039
0,108
0,009
-0,029
0,001
0,000
-0,312
0,041
-0,013
0,001
-0,073
-0,022
0,003
0,194
-0,192
-0,123
-0,110
-0,032
0,047
-0,216
-0,120
-0,354
-0,362
Sai s
chun
mnh
0,023
0,048
0,033
0,014
0,023
0,001
0,000
0,019
0,023
0,016
0,007
0,023
0,024
0,018
0,020
0,017
0,017
0,025
0,027
0,040
0,032
0,042
0,030
0,025
Mc
ngha
Nam N
Mc ngha *>90%, **>95%, ***>99%
69
c im c nhn
c thn
Ly hn
Ga ba
Tui
Tui
2
Tui
3
c im h gia nh
Dn tc thiu s
Ngi gi trn 60 tui
S tr em trong h
Phc li x hi
Tin gi ca ngi thn
khu vc chnh thc
c im v tr
Thnh th
bc trung b)
ng bng sng Hng
Min ni ng bc
Min ni Ty bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Xc sut
bin
0,082
-0,046
-0,142
-0,018
0,083
-0,002
0,000
0,135
-0,136
-0,021
-0,004
-0,041
0,019
0,015
-0,241
0,288
0,067
0,086
-0,038
-0,076
0,034
-0,034
-0,012
-0,019
Sai s
chun
mnh
0,023
0,065
0,070
0,014
0,018
0,001
0,000
0,016
0,021
0,015
0,006
0,022
0,023
0,018
0,020
0,016
0,016
0,024
0,025
0,036
0,027
0,032
0,026
0,023
Mc
ngha
0,000 ***
0,492
0,071 *
0,183
0,000 ***
0,000 ***
0,010 **
0,000 ***
0,000 ***
0,155
0,448
0,063 *
0,410
0,411
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,137
0,043 **
0,205
0,288
0,640
0,398
0,000 ***
0,046 **
0,001 ***
0,192
0,020 **
0,034 **
0,086 *
0,000 ***
0,917
0,431
0,956
0,006 ***
0,005 ***
0,402
0,000 ***
0,000 ***
0,002 ***
0,000 ***
0,125
0,785
0,000 ***
0,004 ***
0,000 ***
0,000 ***
Xc sut
bin
-0,165
-0,077
-0,092
0,015
0,045
-0,001
0,000
0,247
-0,002
0,010
0,000
0,052
0,056
-0,012
-0,131
0,200
0,038
0,112
0,035
-0,009
0,140
0,100
0,210
0,177
Sai s
chun
mnh
0,020
0,032
0,022
0,011
0,019
0,001
0,000
0,018
0,020
0,013
0,006
0,020
0,021
0,015
0,016
0,014
0,013
0,023
0,024
0,032
0,029
0,039
0,029
0,024
Mc
ngha
Nam N
Mc ngha *>90%, **>95%, ***>99%
Bng 4.5: M hnh hi quy v hot ng kinh t c tr lng ca nam v n
Vic lm c tr lng ca nam Vic lm c tr lng ca n
S quan st= 9343 S quan st = 9098
Wald chi2(24) =1574,07 Wald chi2(24) =1376,60
X.sut > chi2 = 0,0000 X.sut > chi2 = 0,0000
Pseudo R2 = 0,1961 Pseudo R2 = 0,2548
Hnh 4.11: S gi lm vic hng tun ca nam theo la tui v loi hnh cng vic
Hnh 4.12: S gi lm vic hng tun ca n theo la tui v loi hnh cng vic
70
Nng nghip Kinh doanh bun bn Vic lm c tr lng Vic nh
Nng nghip Kinh doanh bun bn Vic lm c tr lng Vic nh
71
Chng ti b sung vo m hnh v vic lm cc m hnh v thi gian lm vic cho nam v n c ba loi
hnh vic lm (c tr lng, nng nghip v bun bn). Chng ti khng nu kt qu y v chng khng
ng gp nhiu cho phn phn tch v tnh trng cng vic.
Nhn chung, s liu cho thy khi cc thnh vin khc trong h gia nh c nhn lng hu t an sinh x
hi, th s lng lm vic ch gim nh. Tuy nhin, phc li x hi c tc ng ngc li i vi vic lm ca
n. Kh c th l gii bt k tm quan trng chnh sch no ca nhng pht hin trn m khng xem xt trc
ht ti hon cnh v nguyn nhn ca chng. Khi cng vic gim, nguyn nhn c th l do nhng ngi tr
tui hn la chn tham gia bun bn hoc i hc nhiu hn v h s lm vic t i nu c mt ngun tr cp
thu nhp gia nh. Ngc li, vi nhng cng vic c li ch bin thp v d cng vic t tc khng mang li
nhiu li ch - h s gim thi gian lm vic khi c ngun thu nhp b sung. Ngoi ra cn c nhng nguyn
nhn v nhu cu khc cn c xem xt, kim tra v nghin cu k. Nhng loi tr cp di hnh thc chuyn
khon m chng ti chn nghin cu (lng hu v phc li x hi) c cp m khng cn kim tra thu
nhp v khng trc tip to ra nhng hnh thc khng khuyn khch lm vic no (bi v s ngng tr cp khi
thu nhp tng) nh cc chng trnh mc tiu da trn hnh thc nh gi thu nhp cho cc h ngho. Nhn
chung, cc tr cp ny c dnh cho nhng gia nh c thu nhp trung bnh tr ln, do tng tc vi cc
mc thu nhp tng i cao. Ngoi ra, vic phc li x hi cho tng nhm mc tiu lm tng n lc lm vic
ca ph n cho thy khng c s nh i kinh t gin n gia thu nhp v ngh ngi v s khng th hiu
c n nu khng tnh n cc c im tim n ca cc h gia nh c lin quan v mi lin h gia cc
c nhn trong .
4.4 An sinh x hi v tin gi ca ngi thn
V l thuyt, tr cp an sinh x hi c nhiu kh nng nh hng ti vic chia s thu nhp khng chnh thc
v tng qu. Ni mt cch n gin, chi chuyn khon ca nh nc c th lm mt i hoc thay th cc
hnh thc phc li phi chnh thc con ci ca nhng ngi c hng an sinh x hi c th thy h c
gim trch nhim theo chun mc vn ho l h tr thu nhp cho cha m. Mt khc, tr cp an sinh x hi
di hnh thc chi chuyn khon ca nh nc cho nhng h gia nh hay gi tin h tr cho ngi thn ca
h c th lm tng kh nng cung cp tin h tr ca h v nhng h ny c cc ngun thu nhp cao hn
nh vo chi chuyn khon ca nh nc c th chia s vi nhng ngi khc. Chng ti kim chng c
hai gi nh ny v cho v nhn tin gi.
Tm su phn trm ngi sng trong cc h gia nh nhn c tin gi h tr t cc h khc trong nc v
7% sng trong cc h gia nh nhn tin gi t nc ngoi. Bng 4.6 cho thy 80% dn s ch nhn c tin
gi trong nc nhng s nhn c c hai ngun l ng k, gn 6%. Ch cha y 2% dn s ch nhn c
h tr t nc ngoi.
Bng 4.6: Nhn tin gi ca ngi thn
Ch t trong nc 80,0%
Trong nc v nc ngoi 5,7%
Ch t nc ngoi 1,6%
Khng c 12,7%
Lng tin gi kh ln. Gi tr trung bnh tin gi trong nc l 2,3 triu ng/ngi/nm nhng c phn b
lch vi nhm cui ca di phn phi c nhn s tin rt cao. Gi tr trung v ca lng tin gi thp hn
nhiu, ch 500.000 ng/ngi/nm. Tin gi t nc ngoi tt nhin cao hn nhiu, vi mc trung bnh 16,7
triu ng/ngi/nm v gi tr trung v ca di phn phi l 8,4 triu. Bng 4.7 tm tt mt lot h s m t
c im dn s. Nu tnh c nhng h khng c nhn tin gi, thu nhp bnh qun l 402.000 ng t
tin gi trong nc v 240.000 ng t nc ngoi. Chi ph trung bnh cho tin gi l 150.000 ng, v lm
tng tc ng rng ca tin gi i vi thu nhp trung bnh trn u ngi ln 491.000 ng/ngi.
Vic gi v nhn tin gi h tr khng c quan h tuyn tnh ti thu nhp ban u (thu nhp trc tr cp
cng hoc t). Ba nhm ng v ngho nht nhn tin gi trong nc khong 280.000-330.000 ng v tng
72
mnh vi cc nhm sau trong khi tin gi t nc ngoi cao hn cho nhm ngho nht so vi nhm 2 v 3
v gn bng nhm 4 nhng ch bng mt na nhm giu nht. Tuy nhin, chi ph tin gi t l thun vi thu
nhp. Tc ng rng ca tin gi l nhm ngho nht v nhm ng v th 4 c thu nhp rng tng gn
500.000 ng/ngi nhng mc tng cho nhm th 2 v 3 thp hn. Ring nhm giu nht mc tng cao
hn nhiu l trn 850.000 ng. Cc h c ngi gi, v trung bnh, c nhn tin gi nhiu hn nhng gia
nh c con nh v h tr t nc ngoi c bit cao vi gia nh c ngi gi. H s tui tc ca vic gi
tin cho thy nhm 30-40 tui c lng gi tin thp hn v nhm ngi ln tui hn hoc ngoi 20 gi tin
h tr ngi thn nhiu hn. Ngoi ra gia nhng ngi sng trong cc h gia nh c nhn tr cp di
hnh thc chi chuyn khon ca nh nc v nhng ngi sng trong cc h gia nh khng c nhng tr cp
ny th cng c s chnh lch tng khng ng k v h s tin gi.
Bng 4.7: Nhn v gi tin cho ngi thn
Vic nhn v gi tin h tr cho ngi thn c lin quan th no ti vic nhn an sinh x hi? Bng 4.8 l kt
qu t hai m hnh hi quy c lng mi quan h gia lng tin h tr c gi v nhn vi mt s c
im bao gm vic c nhn tr cp an sinh x hi ca h. Chng ti s dng mi loi hnh nhn tr cp
an sinh x hi, c cc hnh thc chi chuyn khon tr cp chung v mang tnh c th, nhng ch xc nh h
c nhn ch khng xc nh mc h c nhn tr cp an sinh x hi.
Ghi ch: Tng phn trm hng ngang c th kh"ng thnh tng chnh xc do lm trn
Nghn ng/ngi/nm
Trung bnh cho tt c cc b
Theo nhm ng v thu nhp th trng ban u
Nhm ngho nht
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
H c tr em
H c ngi gi trn 60 tui
tui
0-15
16-20
21-25
26-30
31-35
36-40
41-45
46-50
51-55
56-60
Trn 60
H c nhn tr cp an sinh x hi
H khng c nhn tr cp an sinh x hi
Trong nc
402
333
276
326
448
671
347
461
331
341
445
450
377
292
428
460
540
556
612
421
378
Nc ngoi
240
237
163
116
218
504
199
368
182
175
265
267
253
222
299
287
246
327
394
227
256
Tng
641
570
439
443
666
1,176
546
830
513
517
710
717
630
514
727
748
786
883
1007
648
634
150
71
89
131
168
317
130
159
119
149
160
159
138
137
159
188
205
217
190
151
149
491
499
350
311
498
858
415
671
395
367
550
558
492
377
568
560
581
666
817
497
485
Thu nhp
Gi
Tc ng
rng
73
Ghi ch: M hnh hi quy OLS v log nhn v gi tin gi
Mc ngha *>90%, **>95%, ***>99%
Bng 4.8: M hnh hi quy OLS v nhn v gi tin cho ngi thn
M hnh 1 M hnh 2
S quan st = 40,438 S quan st 40,438
X.sut > F = 0,0000 X.sut > F = 0,0000
R-squared = 0,1186 R-squared = 0,0816
c im c nhn
N
Tnh trng hn nhn (b bin s c gia
nh)
c thn
Ly hn
Ga v
Ga chng
Di 13 tui (tui kt hn)
Tui (b bin s tui di 16)
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a8
a9
a10
c im h gia nh
Dn tc thiu s
S tr em trong gia nh
Nhm ng v thu nhp th trng ban u
(b bin s nhm ng v ngho nht)
Nhm 2
Nhm 3
Nhm 4
Nhm 5
c im v tr
Thnh th
Khu vc (b bin s Duyn hi Bc trung
b)
ng bng sng Hng
Min ni ng Bc
Min ni Ty Bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Hng s
0,008
0,295
0,694
0,281
0,163
0,417
0,500
0,105
0,090
0,087
-0,298
-0,434
-0,052
0,055
0,116
0,005
-1,064
0,500
-0,196
-0,393
-0,214
-0,485
-0,473
0,996
0,191
-1,064
-3,779
-0,569
-0,539
-0,385
0,268
-0,206
2,894
0,052
0,112
0,251
0,177
0,169
0,054
0,061
0,171
0,156
0,147
0,148
0,148
0,145
0,146
0,161
0,184
0,091
0,061
0,026
0,079
0,081
0,087
0,097
0,055
0,066
0,098
0,186
0,096
0,099
0,105
0,090
0,080
0,182
0,870
0,009 ***
0,006 ***
0,112
0,334
0,000 ***
0,000 ***
0,538
0,563
0,555
0,044 **
0,003 ***
0,723
0,706
0,470
0,979
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,008 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,004 ***
***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 **
0,003 ***
0,010 **
0,000 ***
Nhn
Gi
Mc
ngha
Sai s
chun
mnh
Sai s
chun
mnh
H s
beta
0,047
-0,093
-0,292
-0,400
-0,065
0,279
0,160
-0,101
-0,187
0,148
-0,103
0,060
0,080
0,099
0,267
0,082
-1,313
0,500
-0,196
0,677
1,277
1,583
2,048
0,512
-0,085
-0,344
-1,969
-0,695
-1,473
-0,661
-2,015
-1,291
3,054
0,048
0,113
0,305
0,172
0,166
0,051
0,059
0,167
0,154
0,137
0,141
0,136
0,135
0,139
0,144
0,165
0,092
0,061
0,026
0,076
0,075
0,080
0,092
0,052
0,058
0,073
0,147
0,066
0,080
0,096
0,084
0,069
0,177
0,324
0,408
0,338
0,020
0,697
0,000 ***
0,007 ***
0,547
0,226
0,282
0,465
0,659
0,555
0,479
0,064 *
0,621
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,140
0,000 **
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
Mc
ngha
H s
beta
74
Kt qu t m hnh hi quy cho thy vic nhn tr cp an sinh x hi h tr c vic nhn v gi tin h tr.
Trc y ta thy mi lin h gia vic nhn tin gi vi xc sut nhn tr cp an sinh x hi trong Chng
2 v cc kt qu y khng nh li pht hin ny ng thi ch ra rng an sinh x hi cng h tr vic gi
tin. Pht hin ny ngc li vi gi nh gin n v s thay th hay s lm mt i nu trn, cho rng tr
cp di hnh thc chi chuyn khon ca nh nc lm gim trch nhim x hi v vic cung cp h tr khng
chnh thc cho ngi thn v thay th tin gi h tr c nhn.
4.5 An sinh x hi v Tin tit kim
Trong phn cui ca chng, chng ti phn tch mi quan h gia an sinh x hi v tin tit kim. Tc ng
ca an sinh x hi i vi hnh vi tit kim kh phc tp. Do bt buc phi ng gp cho qu hu tr trong
BHXH nn s tin tit kim t nguyn trong thi gian lm vic s gim nhng do VHLSS khng c s liu
v khon ng gp BHXH nn khng th nh gi c vn ny mt cch y . Ngoi phn tit kim
nh nc thng qua ng BHXH (khng c ngun vn tch lu thc t no v h thng chi tr lng hu hin
ang hot ng theo nguyn tc thc thu thc chi ch khng phi l chi t ngun qu tch ly), th trng cho
ti chnh c nhn Vit Nam cha pht trin v a s ngun bnh n thu nhp l t vay khng chnh thc v
tin gi ca ngi thn. iu ny cng khin s liu v cc lung ti chnh ra v vo cc ti khon tit kim
ngho nn. Phn tch v hnh vi tit kim ca chng ti khng th da trn s liu v cc lung ny c
lung tch ly tit kim v lung chi tiu tin tit kim - m hn ch nghin cu h s tng ti sn v tit kim
ca h gia nh
47
.
Tit kim tin mt cng tng i him trong s cc h gia nh Vit Nam, ch c 15% ngi tr li iu tra
l h sng trong cc h c tin gi tit kim. Mt khc s hu ti sn rt ph bin, c ti 99,9% ngi c
iu tra tr li sng trong cc h c s hu mt loi ti sn no . Vn i vi vic phn tch y l
nhng ti sn ny c th l ti sn th chp hoc l phng tin sn xut. V d khng th phn bit gia xe
my c dng lm xe m vi xe my ch dng cho mc ch di chuyn c nhn. Tng t, gia sc nng
nghip trong h c th l ti sn th chp v l phng tin sn xut v h tiu th. Phn bit rch ri
nht l gia ti sn c nh v hng ha lu bn bao gm gia dng, i v tivi, phng tin i li, cc
khon tit kim bng tin v vng.
Bng 4.9 th hin h s m t v tit kim v ti sn. Mc tit kim trung bnh ca 15% dn s c tit kim
l khong 12 triu ng nhng mc ny l thp nu so vi gi tr ti sn trung bnh 180 triu ng. Tuy
nhin mc trung bnh trn khng th hin di phn phi b thin lch rt nhiu ca ti sn: mc ti sn trung
v trong di phn phi l 26 triu ng. Tin tit kim nhng ngi tui 20 v 50 cao hn c th n phn
nh vic tit kim ngn hn dnh t chc m ci v tit kim di hn cho tui gi. Tuy nhin, s sung
tc v ti sn khng c hnh thi r rt no trong chu k sng. C vic s hu tit kim v ti sn u c mi
quan h r rt vi thu nhp. Nhm giu nht c mc tit kim cao gp 10 ln v ti sn gp 15 ln nhm
ngho nht. Cc h c nhn tr cp an sinh x hi c mc s hu ti sn cao hn nhng chnh lch v
tin tit kim khng ng k.
75
Bng 4.9: Tin tit kim v ti sn
Bng 4.10 th hin kt qu ca hai m hnh hi quy c tnh mi quan h gia gi tr tit kim v ti sn vi
mt lot cc c im bao gm vic c nhn tr cp an sinh x hi. Vic c nhn tr cp an sinh x hi
c lin h mc ngha cao vi mc tit kim v ti sn cao.
% ca c nhn
Trung bnh trn u ngi
Ti sn trung bnh trn u ngi
Tui (ch trn 16)
16-20
21-25
26-30
31-35
36-40
41-45
46-50
51-55
56-60
Trn 60
Theo nhm ng v thu nhp th trng ban u
Nhm ngho nht
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm giu nht
c nhn tr cp an sinh x hi
Khng c nhn tr cp an sinh x hi
Tit kim
15,0%
1,877
11,924
1,912
2,000
2,119
1,499
1,412
1,494
2,632
2,641
2,171
1,532
524
455
1,331
2,156
4,857
1,880
1,873
Ti sn
99,9%
179,971
179,810
152,737
221,307
167,066
216,342
137,629
179,048
213,450
162,542
119,540
187,784
46,483
46,285
78,088
124,513
600,826
154,598
211,255
76
Ghi ch: m hnh hi quy OLS v log tit kim v ti sn
Mc ngha *>90%, **>95%, ***>99%
c im c nhn
N
c thn
Ly hn
Go v
m au trong 52 tun qua
Tui
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a8
a9
a10
c im h gia nh
Dn tc thiu s
S tr em trong gia nh
Nhm ng v thu nhp th trng ban u
(b bin s nhm ngho nht)
Nhm th 2
Nhm th 3
Nhm th 4
Nhm th 5
c nhn tr cp an sinh x hi
Nhng lao ng c tr lng khc trong
h gia nh
c im v tr
Thnh th
bc trung b)
ng bng sng Hng
Min ni ng Bc
Min ni Ty Bc
Duyn hi Nam trung b
Ty Nguyn
ng Nam b
ng bng sng Cu Long
Hng s
Tng tin tit kim
Tng ti sn
Mc
ngha
Sai s
chun
mnh
B H s Mc
ngha
Sai s
chun
mnh
B H
s
Bng 4.10 Hi quy v vic nm gi tit kim v ti sn
M hnh 1 M hnh 2
S quan st = 27,247 S quan st = 27,058
X.sut > F = 0,0000 X.sut > F = 0,0000
R-squared = 0,0705 R-squared = 0,214
0,082
0,100
-0,691
-0,604
0,031
-0,366
-0,312
-0,276
-0,660
-0,676
-0,646
-0,385
-0,178
-0,030
-0,455
0,113
0,123
0,819
2,099
2,921
4,013
0,184
0,206
-0,819
0,009
-0,670
0,533
0,448
-1,301
-1,391
1,938
-8,600
0,087
0,169
0,334
0,246
0,090
0,255
0,235
0,219
0,208
0,207
0,206
0,215
0,236
0,266
0,115
0,106
0,037
0,104
0,128
0,136
0,162
0,089
0,091
0,117
0,149
0,165
0,157
0,172
0,150
0,153
0,147
0,271
0,345
0,555
0,039 **
0,014 **
0,730
0,151
0,185
0,208
0,002 ***
0,001 ***
0,002 ***
0,074 *
0,451
0,911
0,000 ***
0,284
0,001 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,039 **
0,024 **
0,000 ***
0,953
0,000 ***
0,001 ***
0,009 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,011
0,033
-0,510
-0,252
-0,048
-0,366
-0,312
-0,276
-0,660
-0,676
-0,646
-0,385
-0,178
-0,030
-0,300
0,328
0,125
0,711
1,171
1,643
2,452
0,143
-0,637
-0,047
0,044
0,042
0,013
0,043
0,408
-0,128
-0,152
8,858
0,020
0,037
0,113
0,059
0,022
0,255
0,235
0,219
0,208
0,207
0,206
0,215
0,236
0,266
0,037
0,025
0,010
0,033
0,035
0,036
0,042
0,021
0,021
0,026
0,032
0,055
0,032
0,034
0,047
0,037
0,032
0,066
0,576
0,381
0,000 ***
0,000 ***
0,026 **
0,151
0,185
0,208
0,002 ***
0,001 ***
0,002 ***
0,074 *
0,451
0,911
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,000 ***
0,075 *
0,168
0,441
0,685
0,214
0,000 ***
0,001 ***
0,000 ***
0,000 ***
77
4.6 Tm tt v kt lun
Chng ny xem xt tc ng hnh vi tim nng ca an sinh x hi nhng tip cn phn tch mt cch thn
trng v mang tnh ban u. Chng ti khng c gng thit lp mi quan h nhn qu vi vic nhn tr cp an
sinh x hi m ch a ra mt cch tip cn nhm nu ra c bi cnh sau xem xt cc mi quan h qua cc
m hnh hi quy.
n
Cc h c nhn tr cp an sinh x hi c mi quan h vi t l hc trn tiu hc cao hn cho n tui 17.
n
Nhng ngi trong tui lao ng sng cc h c nhn phc li x hi v lng hu c mc c vic
lm hi thp hn mc d c s khc bit gia hai gii, gia cc loi tr cp v loi cng vic. Nhn chung,
nam lm t hn nu trong h c lng hu v nht l i v vic lm t do. N lm nhiu hn khi c phc li
x hi v nht l i vi vic lm cng n lng.
n
Gi v nhn tin h tr gia ngi thn c quan h thun vi vic nhn tr cp.
n
Rt kh nh gi v xc nh mi lin quan gia tin gi v nhn tr cp an sinh x hi. Tuy nhin, mc tit
kim v ti sn c quan h thun vi vic h nhn tr cp an sinh x hi.
78
Mc tiu ca bo co ny l thc y vic tho lun v nghin cu nghim tc h thng an sinh x hi hin
nay ca Vit Nam v a mt phn tho lun c cht lng v nhng ci cch chnh sch tim nng.
Chng ti nh ngha thut ng an sinh x hi theo ngha rng xem xt tt c cc loi tr cp di hnh
thc chi chuyn khon thu nhp ca nh nc. Chng ti cng nh ngha mc lu tin theo ngha rng
khng ch nh gi cc loi tr cp di hnh thc chi chuyn khon c dnh cho ai v mi quan h ca
cc tr cp ny vi mc thu nhp m c tc ng ca chng i vi thu nhp trc v sau khi c tr cp bng
chuyn khon cng nh tc ng rng ca tt c cc yu t thu, ph v tr cp bng chuyn khon. Cch
tip cn rng ny nhm khai thc v t cu hi vi mt s nh ngha thng c dng trong cc phn tch
trc y ca Vit Nam. Cch tip cn ny a chng ti n nhng kt lun, xut pht trc ht t vic cn
nhc cc s liu v phng php lun v sau l a ra cc khuyn ngh rt ra t cc pht kin ca nghin
cu cho chnh sch hin hnh v tng lai.
5.1 Nhng bi hc v s liu
Kh nng nh gi chnh xc tc ng ca chnh sch x hi v ti kha ht sc quan trng i vi s vn
hnh ca h thng an sinh x hi hin ti cng nh nhng tho lun v ci cch. C hai ngun s liu chnh,
th nht l s liu hnh chnh v ngi th hng v chi tiu ca cc chng trnh an sinh x hi v th hai
l s liu iu tra. Chng ti s cp ln lt tng loi.
Chng ti c gng ng k t nhng giai on u ca qu trnh nghin cu cho n trong qu trnh phn
tch thu thp thm s liu chi tit v cc cu phn ca h thng an sinh x hi Vit Nam t cc b, ngnh
c lin quan. S liu dng s v ngi th hng, mc tr cp, cc loi tr cp (hin vt hay chuyn khon
tin mt) khng c y v cng khng ng nht gia cc chng trnh khc nhau. S thiu ht s liu
tr thnh mt kh khn thc s m bo tnh minh bch
48
, hiu sut v hiu qu thc hin ca cc chng
trnh cng nh l vn chnh nh hng ti cht lng phn tch.
S liu trong VHLSS c cht lng rt cao nhng c l cn tm cch ci thin vic thu thp s liu trong cc
iu tra sau c th phc v vic nh gi hiu qu v tc ng ca cc chng trnh an sinh x hi hin
nay v vic phn tch nhng ci cch tim nng. C mt s lnh vc c th m nu c s liu tt hn s mang
li li ch cao hn cho cc nh hoch nh v phn tch chnh sch.
Th nht, thu thp s liu thu nhp c cht lng tt hn, trong bao gm s liu v tng thu nhp trc
khi ng gp an sinh x hi v thu thu nhp (i vi s t ngi phi ng thu ny) s lm tng kh nng
nh gi cc ngun u vo cng vi cc ngun u ra ca ngn sch nh nc, cng nh cch thc cc
ngun u ra ny tc ng n cc kt qu v phn phi thu nhp. Ti phn phi thu nhp c thc hin
thng qua thu v cc khon tr cp di hnh thc chi chuyn khon v do iu quan trng l phi c s
liu chnh xc v c hai.
Th hai, s liu v nhn tr cp di hnh thc chi chuyn khon ca c nhn cng cn thit. Nu vic thuc
din c hng tr cp ny l do c im c nhn v d ng BHXH da vo mc thu nhp trc y,
hoc b thng tt hoc l gia nh lit s th cn xc nh mc tr cp ca mi c nhn khi c th. Mt
khc, nu vic thuc din c nhn tr cp ny l do c im h gia nh, v d do mc thu nhp ca h,
th cc s liu ny nn c tip tc thu thp cp h.
Th ba, cn thu thp s liu nh gi tc ng ca cc dch v v tr cp bng hin vt. Hin nay, loi s
liu ny c u trong bng hi cp h v x nhng nhng ni c p dng chng trnh ny, th n
li tc ng n phc li ca c nhn v h gia nh. V d, s liu v tr cp gio dc v cc loi ph trng
s phi c thu thp mt cch h thng hn. Nu chng trnh khng c thc hin cp x th vic nng
cao hn kh nng lin kt gia s liu x v h gia nh vi s liu hnh chnh v chi tiu c cht lng tt
hn ( c tho lun phn trn) s ci thin c vic phn tch.
48
Xin xem Ch s Ngn sch M ca Trung tm v cc u tin Chnh sch v Ngn sch xp hng Vit Nam rt thp v minh
bch v ci m ca khu vc chnh thc http://www.openbudgetindex.org/CountrySummaryVietnam.pdf
5.Tm tt v Kt lun
Th t, cn c thm chi tit v tin gi c nhn, nht l phn bit chnh xc gia cc khon qu biu mt
ln, c di dng tin v hin vt, vi tin gi thng xuyn. Ngoi ra, s liu v chi tiu v nhn tin gi s
c ci thin hn nu c mt s d liu v mi lin h gia ngi nhn v ngi gi.
Th nm, chng ti ng tnh vi mt s nghin cu khc rng khun kh mu iu tra cn c m rng
hn bao gm c cc h khng ng k h khu thng tr. Ngoi ra, cng nn cn nhc vic bao gm
tt c cc ni c th c tr khc trn a bn x phng cng vi cp h c nhn nu ngy cng nhiu ngi,
nht l ngi di c, sng trong nhng hon cnh nh vy.
Th su, c mt nhu cu r rng l nghin cu v pht trin thm cc hnh thc gn trng s cho d liu
ci thin phn tch thu nhp v vic thu chi t ngn sch.
Th by, s liu v cc loi ph khng chnh thc v hi l s gip chng ta hiu hn mc v tc ng ca
chng ti phc li h gia nh bn cnh vic cung cp cc tr cp an sinh x hi.
Th tm, cn c thm n lc to ra c mt c s d liu hai chiu da trn cc nhn t chung ca hai
iu tra c sn phn tch l iu tra nm 2002 v 2004 nht l xem xt vn s quan st trong mu
b gim trong nm iu tra sau v chn trng s gn cho d liu ti hai thi k ny x l vn ny khi
ph hp.
5.2 Phng php lun v cch tip cn mt s suy ngh v bi hc phn tch
C th nh gi trc tip tc ng ca tr cp an sinh x hi di hnh thc chi chuyn khon bng cch coi
n nh mt trong nhiu ngun thu nhp ca c nhn v cc h gia nh. Tuy nhin, s dng thu nhp nh
ch s phc li khng phi ph bin Vit nam hay cc nc ang cng nghip ho khc v cc nc ny
thng s dng ch s chi tiu cho tiu dng hn. Vic chng ti coi thu nhp l cng c nh gi s cp v
mc hiu qu v t l hng tr cp an sinh x hi di hnh thc chi chuyn khon c ngha chng ti phi
xem xt cc nh ngha hin nay v thy rng c nhiu hn ch trong vic nh ngha v tnh tan thu nhp.
Chng ti thy cn phi coi chi chuyn khon an sinh x hi nh mt cu phn trong ton b can thip t
ngn sch nh nc vo phc li h gia nh. Do mun c lng c y v ton din tc ng ca
chi chuyn khon an sinh x hi, chng ti phi xem xt thu nhp tng v thu nhp rng v phn tch thu
nhp rng di nhiu nh ngha.
nh ngha hin nay ca TCTK v thu nhp gn vi nh ngha v thu nhp rng sau khi tr cc loi thu trc
tip. nh ngha ny s l ph hp nh gi thu nhp trong mi lin h vi chi tiu nhng li hn ch trong
nh gi tc ng tng hp ca cc loi thu v chuyn khon. Chng ti a ra cch c tnh tm thi tng
thu nhp trc khi ng an sinh x hi ,nhng mun c kt qu c chnh xc hn th th cn d liu tt hn
(xem phn trn) v s thay i cch tip cn xem xt thu nhp ban u hoc thu nhp tng nh mt phn
cn thit ca phn tch thu nhp. Mun vy cn thm s liu v thu thu nhp v cn xem xt nhiu hn n
vn nh thu thu nhp mt vn chng ti cha cp ti trong phn c tnh ca chng ti.
Cch tip cn ca chng ti l coi an sinh x hi nh mt trong cc ngun u vo v u ra, ngha l ngi
tham gia va phi ng vo va c nhn tr cp. Phng php ny khng ch p dng vi cc hnh thc
can thip t ngn sch ca nh nc m c vi cc loi tin gi v qu biu c nhn. Nu ch nh ngha v
nh gi thu nhp khng thi s khng c ngha nu khng xem xt c cc trch nhim v ngha v ti
chnh i vi c nh nc v i vi gia nh v nhng ngi khc. Nh vy cn c phng php lun ph
hp phn tch cc lung thu nhp v tc ng ca chng.
Vn chnh trong xc nh thu nhp rng phn cn li t thu nhp tng sau khi tr i cc khon ng gp
v vic thc hin cc trch nhim l phn bit gia cc loi chi tr phn nh s ng gp bt buc ( c
bit l thu) vi cc chi tr c s chn la trong tiu dng. Cch tip cn ca chng ti ch l n lc u tin
79
5.Tm tt v kt lun
80
v khng nn coi kt qu l cui cng. Do thiu chc chn v d liu v kh nng phn bit chnh xc
gia nhng chi tiu c tnh ngha v (thu) v c la chn (tiu dng), chng ti a ra hai nh ngha v thu
nhp rng phn tch h thng an sinh x hi cng. Cc loi thu v ph cho nhng dch v bt buc nh
gio dc tiu hc c tr t tng thu nhp c c nh ngha u tin ca chng ti v thu nhp rng.
Nhng chng ti gp kh khn trong nhng loi dch v bn bt buc nh THCS v nhng lnh vc m c rt
nhiu hn ch trong kh nng la chn nh dch v y t thit yu. Chng ti dng nh ngha thu nhp rng
th hai trong tr tt c chi tiu cho gio dc v y t. Tc ng ca cc chi tiu ny ti thu nhp ca
nhm thp nht trong di phn phi thu nhp cao hn mc chng ti d on. iu ny th hin hn ch thu
nhp/ngn sch thc cho vic tiu dng cc dch v gio dc v y t chnh thc v vic s dng cc dch v
t nhn ca nhng nhm thu nhp cao. y l mt lnh vc cn nghin cu k hn v tc ng ca cc loi
ph s dng ni chung v ca tng th cc hnh thc chi chuyn khon c th chi tr cho cc chi ph y t
ni ring.
Mc d c nhng im cha chc chn v mt phng php nu trn, cch tip cn ca chng ti trong vic
nh ngha thu nhp rng sau ph s dng cho php xp loi mt cch thng nht cc h c nhn tr cp
di hnh thc chuyn khon chi tr cho dch v y t v cc h c nhn hc bng vi nhng h khng
c nhn cc tr cp trn, vn phi tr cc ph dch v v khng c nhn h tr thu nhp no.
Mt s cn nhc khc ca chng ti v phng php phn tch thu nhp trong nghin cu ny l vic s dng
hnh thc cn bng ha quy m nm bt c vic tp hp cc ngun thu nhp trong h gia nh v hiu
qu kinh t nh quy m ca n. Tuy nhin, chng ti khng cp ti vn ny y m s ni ti trong
nghin cu song song ca chng ti v thu nhp ca ngi cao tui.
Trong thi gian chng ti tin hnh nghin cu v phn tch, cc mc ngho c tnh ton da vo VHLSS
2004 c cng b v lm dy ln tranh lun v cch l gii cho s gim t l ngho nhanh v mi quan ngi
ca chnh ph Vit Nam v s chnh lch gia thnh th v nng thn trong hnh thi tiu dng v chun
ngho. ng thi, cng nhiu ngi lo lng v nhy cm ca cch o mc ngho i vi cc cu thnh
tiu dng m ang lm thay i gi c nhanh chng v c s chnh lch gia thnh ph v nng thn. Chnh
v vy, chng ti xem xt kh nng s dng chi ph nh thay th cc cch o mc ngho v chnh
lch thnh th nng thn khc v a ra mt s cch c lng li mc ngho s khi v cha hon chnh
trong b qua chi ph nh . Qua chng ti thay i ng k s so snh ngho gia thnh th-nng
thn v chng ti rt mong s c thm nghin cu da trn bc i u tin ny a ra mt s phn tch
v c lng li cc chun ngho da trn mc tiu dng mt cch hon chnh hn. Hn na, trong phn
tho lun v ngho, chng ti nhn mnh ti su ca ngho khong cch ti chun ngho cng vi t
l ngho chung. iu ny ht sc quan trng trong vic nh gi tc ng ca h thng an sinh x hi khng
ch gim t l ngho m cn gim khong cch ngho hoc lm tng mc r rng vt ln trn chun
ngho, v nh gim thiu kh nng tr li di chun ngho.
5.3 Pht hin v mc lu tin ca h thng an sinh x hi
H thng an sinh x hi Vit nam c th c coi l c hai nhm th hng chnh. Th nht l cc h thu
nhp t thp n trung bnh c nhn cc loi chuyn khon nhm h tr h trong vic tip cn dch v y
t v mt s tr cp x hi khc. Cc chuyn khon ny c lin quan ti thu nhp v mt s c cung cp
trc tip thng qua cc chng trnh gim ngho. Nhm th hai gm hai loi i tng c th hng cc
cng chc trc thi k i mi v hu hin nhn lng hu t qu lng hu BHXH v cc thng binh,
gia nh lit s. Quyn c nhn tr cp di hnh thc chuyn khon ca nhm ny khng da trn thu nhp
hin thi m da vo thu nhp trc y ca h (v qu trnh c cho l c ng BHXH) hoc thuc din
c phn loi hng tr cp do nhng mt mt ca h trc y trong chin tranh. S m t ny n gin
ho h thng an sinh x hi Vit Nam v trn thc t c nhiu h c thu nhp cao c nhn tr cp y t di
hnh thc chuyn khon v nhiu ngi th hng phc li x hi gn y l do nhng d dng di truyn do
hu qu chin tranh. Nhng tc ng lu tin chung ca nhng chuyn khon tr cp li ch yu i vi hai
loi i tng c th hng trn.
81
5.Tm tt v kt lun
Nu xem xt s phn b ca loi i tng th hng ny, c th thy h sng ch yu min Bc, him khi
l ngi dn tc thiu s, v thng l cc cng chc trc y, v thng tp trung vng thnh th. Cng
khng c g ngc nhin khi cc c im ca tr cp an sinh x hi di hnh thc chuyn khon cng tng
t, khng ph thuc vo thu nhp; nhng an sinh x hi c mi quan h cht ch vi khu vc, dn tc v
vng thnh th. Kh khn trong xc nh tc ng lu tin l chng ti ch c th nghin cu da trn c s
d liu gia cc nhm ti mt thi k v khng th ch ra c tc ng i vi hai loi i tng th hng.
Mt nhn t quan trng khc ca ton b h s v an sinh x hi l nhiu loi tr cp an sinh x hi di
hnh thc chuyn khon khc khng ch c chi tr theo mc thu nhp, m cn c tr h tr chi ph
cho gio dc v y t. Nh vy nh gi mc lu tin ca cc chuyn khon ny, chng ti phi tnh n
cc loi ph v cc ngha v chi tr cho cc dch v ny bn cnh cc hnh thc tr cp thu nhp bng chuyn
khon c th so snh gia ngi th hng v khng th hng mt cch thng nht.
Hai nhn t trn quyt nh mc lu tin c cu ca h thng nhng nu s dng cc nh ngha thu nhp
gin n v phn tch da vo d liu gia cc nhm nghin cu ti mt thi k th s rt kh xc nh mc
ly tin ny.
Khi khi u phn tch bng nh ngha thu nhp n gin cng cho thy h thng an sinh x hi ca Vit
Nam lu thoi. Gn 40% tt c tr cp an sinh x hi l dnh cho nhm ng v giu nht trong di phn phi
thu nhp v hn mt phn t l cho nhm giu th hai. Nhm ng v ngho nht ch nhn c cha y
7%. L do l tr cp cao hn thng ri vo ngi c thu nhp cao nht, nhiu ngi c th hng nhng
mc th hng khng nhiu trong nhm thiu s ngi th hng li nhn c rt nhiu.
Vic a s nhn c khon tr cp y t v gio dc nh so vi hai loi i tng c th hng nu trn
c ngha l o lng c mc lu tin chng ti cn phi xem xt c thu nhp trc v sau khi nhn
chuyn khon v tc ng rng i vi thu nhp ca thu, chuyn khon v ph. V khi nghin cu theo
hng ny, kt qu phc tp hn nhiu bc tranh thu nhp trc chuyn khan th hin s ly tin. Nhng
ngi thuc cc nhm ng v ngho nht c tc ng rng ca thu v chuyn khan ln nht v sau khi tr
i chi tiu cho y t v gio dc h c mc gim thu nhp t nht. Tuy nhin, nhng kt qu ny ch cho php
xem xt mt nh ngha rt l v thu nhp ban u thu nhp ca nhng ngi hu tr hin nay nu khng
nhn c lng hu. Thc t, c mt nhm nh cu cng chc c thu nhp cao hn mc thu nhp trung
bnh trong sut thi gian lm vic ca h, v do nu a thu nhp ca h tr thnh khng trong tnh hung
ngc vi thc t so snh th s rt kh phn tch. K c nh vy th c th thy mt pht hin quan trng
l sau khi tnh ph s dng v chi tiu cho y t v gio dc, nhng li ch t tr cp an sinh x hi di hnh
thc chuyn khon i vi nhm ng v ngho nht b gim xung cn bng khng.
Phn tch ca chng ti s dng s liu v tiu dng v ngho khng nh c rng tr cp gio dc v
nhn phc li x hi cao nht nhng nhm ng v ngho nht v vi nhng nhm t ngho hn th thp hn
rt nhiu trong khi i vi lng hu th kt qu hon ton tri ngc cc h giu hn c nhn nhiu hn
nhiu. Chuyn khon theo gi tr danh ngha l cao nht i vi lng hu, sau l phc li x hi. i vi
hu ht cc loi tr cp, gi tr tuyt i ca cc tr cp h t ngho hn nhn c (trn u ngi) cao hn
nhiu - i khi gp n 10 ln nhng ngi trong cc h ngho nht. Mc lu tin hn c thy khi coi
cc khon chuyn khon tr cp nh mt phn ca chi tiu tiu dng c nhn trn u ngi; lc t nht
lng hu c coi l cao cho cc h ngho nht so vi cc h t ngho hn. Chi tr phc li x hi so vi
mc tiu dng cao hn i vi nhm trn chun ngho so vi nhm di chun ngho. Tr cp gio dc rt
nh so vi mc tiu dng, nhng li ch ca n cao hn i vi nhm ng v ngho nht so vi nhm c mc
tiu dng cao hn.
Tc ng ca chi chuyn khon an sinh x hi i vi ngho th hin s gia tng t l ngho theo u ngi
ln thm 4,6% khi khng c bt k chuyn khon tr cp an sinh x hi no. Ch yu tc ng l nh vo
lng hu cn cc loi tr cp chuyn khon khc c tc ng khng ng k da trn im phn trm tng
t l ngho. Nhng c lng ny khng c gng tnh ti tnh hung gi nh v s thay i ca mc tiu dng
khi khng c tr cp an sinh x hi di hnh thc chuyn khon.
82
5.4 Tc ng hnh vi
Chng ti tip cn vn tc ng hnh vi ca chuyn khon an sinh x hi vi s cn trng cao v nhng
hn ch s liu v cc kha cnh l thuyt khin cho kh c th xc lp c mt gi nh tnh hung tri vi
thc t r rng do nhng hnh vi khng quan st c nh quyt nh sng chung, sng ring v di c c
tm quan trng rt ln vi vic t hp v chia s thu nhp Vit nam. Chng ti khng c gng s dng d
liu hai chiu quan st nhng thay i hnh vi gia nm 2002 v 2004 trong mi lin h vi vic nhn
c tr cp an sinh x hi.
Chng ti thy rng tr cp an sinh x hi thng xuyn di hnh thc chuyn khon nh lng hu v phc
li x hi c quan h vi nhng quyt nh tch cc cho con ci tip tc i hc trn tiu hc. Mt khc, s
tham gia hot ng kinh t ca nam gii trong tui lao ng (t 16 n tui ngh hu) gim trong cc h
c nhn lng hu BHXH. Tuy nhin, hot ng kinh t li tng i vi n trong tui lao ng trong cc
h gia nh nhn phc li x hi. Vic h nhn tr cp an sinh x hi cng c quan h vi vic tng xc sut
h gi v nhn qu biu v tin h tr khng chnh thc. Tuy nhin nh gi tc ng ca an sinh x hi i
vi hnh vi tit kim b hn ch bi s t ngi v c im mang tnh c chn lc ca nhng ngi c quan
st l c duy tr v s dng cc khon tit kim. Chng ti xem xt c ti sn v tin tit kim cng vi cc
lung ra v vo ca cc ti khon tit kim v nhn thy rng mc tit kim v ti sn c quan h tch cc
v c ngha vi vic nhn tr cp an sinh x hi trong cc h.
5.5 Nhng la chn chnh sch v tng lai chnh sch
Nu xem xt nh ngha an sinh x hi mt cch nghim ngt, v do tp trung vo lng hu, th ngun
chi tr lng hu trong tng lai cho nhng ngi hin ang lm vic phi c to ra ngay t by gi bng
vic thc y cc khon tit kim/ng bo him t nguyn cng vi vic tng chi ph ca BHXH bt buc
hin nay i vi nhm lao ng hng lng chnh thc. Tc ng ca quyt nh ny, nht l nu n dn ti
phn ng hnh vi lm tng vic lm trong khu vc khng chnh thc, chc chn s lm tng mc lu thoi t
ngn n trung hn trong bt k phn tch s dng d liu gia cc nhm ti mt thi k. Chng ta chc chn
s thy nhng ngi ng gp cho an sinh x hi c thu nhp rng thp hn so vi nhng ngi ang c
th hng lng hu nhng ngi s tip tc duy tr mc thu nhp trung bnh hoc trn trung bnh. Do
vn chnh i vi lng hu v s ly tin l m bo s bnh ng v lu tin ln cho nhng ngi cao
tui hin nay nhng ngi t c bao ph bi cc chuyn khon t nh nc nhng nh chng ta thy li
l nhn t quan trng lm gim nguy c ngho ca h.
Cch tip cn rng ca chng ti nhn mnh ti hn hp cc chng trnh bo tr x hi hn l mt nh
ngha nghim ngt v an sinh x hi. Hn hp cc hnh thc bo tr x hi ny nhn mnh ti c nhng lung
chuyn khon t nhn gia cc h v cc tr cp cho vic s dng dch v y t v gio dc t nhn cng vi
vic nh nc cung cp cc dch v v cc chuyn khon tr cp. Vn l hin nay theo nh ngha ny,
hn hp cc chng trnh bo tr ny mang tnh lu thoi. Tc ng rng ca cc chuyn khon t nhn gia
cc h tch cc hn i vi nhm ng v giu hn trong khi cc h ngho hn phi dng phn ln thu nhp
chi tr cc loi ph s dng v dch v y t v gio dc. B sung pht hin ny vo bc tranh ly thoi c
cu chnh do vic ti tr v chi tr lng hu trn, t ra yu cu cp bch phi nng cao hn s bnh ng
v mc lu tin ca h thng. Nhng iu kh quan l nhng ngun chi tr cho hn hp bo tr x hi
ny t chi chuyn khon ca nh nc nhn chung mang li tc ng tch cc t l i hc tng, cc qu ca
cc h gia nh tng gip tip tc v m rng cc lung h tr c i c li gia cc h gia nh.
Cch tip cn rng hn i vi hn hp cc hnh thc bo tr x hi cho php cn bng gia cc dch v,
chuyn khon, ph v thu ca nh nc vi cc khon h tr t nhn khng chnh thc. c c tc ng
ly tin v tch cc ca an sinh x hi, nh nc cn c hnh ng gii quyt nn tham nhng. Ngay c
khi khng thay i cc chng trnh tr cp hin nay th tnh ly tin cng s cao hn nhiu nu tham nhng
b xo b. Khi khng cn cc khon ph v nhng yu sch tham nhng ca cc c s cung cp dch v th
nhng ngi quyt nh khng s dng dch v do khng c kh nng ti chnh chi tr cho cc ph tham
nhng s khng phi tm n cc dch v t nhn v tr ph mc thp cho dch v khng trn vn. Nhng y
ch l bc khi u, nhm ci thin cht lng cung cp dch v ch cha phi chng trnh ngh s cho
tng lai ca h thng an sinh x hi. Chng trnh ny s rng hn th rt nhiu, v thm ch rng hn vic
83
5.Tm tt v kt lun
ch xt ti cc m hnh thay th chuyn khon m Justino gi xem xt (Justino 2005)
Thc y mt hn hp cc hnh thc bo tr x hi ti u i hi xem xt cc lung ngun qu chi tr v tp
hp cc loi tr cp. Ngoi ra phi xy dng nng lc lp m hnh v kim nh mt lot cc gi ci cch vi
nhiu chin lc thc hin v l trnh khc nhau. Chng ti rt ng h vic u t ng thi vo lp m hnh
v thc hin m phng vi m cng vi vic ci thin cht lng s liu v cc cch tip cn phng php
lun nh nu trn.
Nn dnh gi dch v v h tr thu nhp no cho tr em? Tr cp gio dc, c bng hin vt v qua hc bng,
tr cp cn c xem xt li k lng nht l nu mun t c mc tiu ph cp gio dc THCS. Vic bt
buc tr em tui thiu nin tham d hc trng lm tng chi ph c hi ca vic gio dc, nht l i
vi ngi ngho, v do cn phi cn nhc cn thn cc loi chi ph v cc hnh thc h tr.
Ph y t v cc tr cp thu nhp cho y t v cc tr cp khc cng cn c xem xt cn thn. Cc m hnh
chi ph v hnh vi c th hn nhm cn nhc nhng gii php chnh sch cho lnh vc dch v y t cn c
xem xt v p dng cn thn. Liu c th s dng cc hnh thc bo him ly tin c hoc khng c ph v
cng chi tr ph cp chi ph gia cc nhm khng?
Vn ngi cao tui t ra mt kh khn v chnh sch s c cp trong nghin cu km theo ca
chng ti. R rng vi mt chng trnh h tr thu nhp ton quc ch da trn nh ngha hin nay v tui
v hu i hi phi xc nh mc tiu r rng nhm trnh chi tr trng lp cho nhng ngi hu tr hin nay
v m bo l c kh nng chi tr. C rt nhiu la chn c th c coi nh mc tiu v c lp m hnh.
Chng ti xut rng nhng ci cch chnh sch ny nn c thc y trn c s nhng ngun thng tin
v s liu tt nht cng nh cn nhc mt cch cn thn nht nhng tc ng v hu qu c th c. Vic ti
u ha hn hp cc hnh thc bo tr x hi l quan trng nhng phi c cn bng trnh mt s nhng
bt bnh ng do cho php hn hp cc bo tr hin nay tip tc khng c kim tra li. V d, vic tip tc
duy tr cc hnh thc h tr t nhn gia cc h l ht sc quan trng nhng cng quan trng khng km l
phi b lp nhng hu qu ca n nu mt nhm thiu s b b qua v khng c hng li ch ny v d
nh nhm dn tc thiu s.
84
Axelson v cc tc gi khc, (2005) Tc ng ca Qu Y t cho h ngho hai tnh ca Vit Nam, Bo co
ti Din n nghin cu y t ton cu 9, Mumbai, n , thng 9/2005
Balch B., Chuyen T.T.K., Haughton D. and Haughton J. (2004) S pht trin ca dn tc thiu s Vit
Nam: Xt t vin cnh kinh t x hi trong Glewwe P., Agrawal N, v Dollar D. (eds) Tng trng kinh t,
ngho, v phc li h Vit Nam, Washington DC: Ngn hng Th gii
Cowell F (2006) o lng bt bnh ng, DARP bo co tho lun 86, London: STICERD London School of
Economics
Cox D. (2004) Chuyn khon t nhn gia cc h gia nh trong Glewwe P., Agrawal N, and Dollar D. (Eds)
Tng trng kinh t, ngho, v phc li h Vit Nam, Washington DC: Ngn hng Th gii
ng, N. A., Tacoli C. v Hong X. T. (2003), Di c Vit Nam: Tng quan thng tin v cc xu hng v
hnh thi hin ti v ngha chnh sch, thng 4/2003.
Economist Intelligence Unit (205) t nc Vit Nam, 2005, London, EIU
Edwin Shanks v Carrie Turk, Khuyn ngh chnh sch t ngi ngho, Tham vn a phng v Chin lc
gim ngho v tng trng ton din (Tp II: Tng hp kt qu v cc pht hin), bo co cho Nhm cng
tc ngho, H Ni
EU (2005) Hng ti vic xy dng Chng trnh hnh ng cho khu vc Ty Nguyn Vit Nam, d tho bo
co, thng 8/2005, trang 7
Evans M. Gough G. Harkness S., McKay A., Thanh Dao H., v Le Thu N. (2007) Mi lin quan gia tui
cao v ngho Vit Nam Bo co tho lun chnh sch ca UNDP2007/2, Hanoi: UNDP
Falkingham J. and Hills J. (Eds) (1995) S nng ng ca Phc li: phc li v chu k cuc sng, London:
Harvester-Wheatsheaf
Glewwe P (2005) Bo co ca nhm nghin cu, 22 thng 11 nm 2005, Ngn hng th gii, H Ni. Mimeo
TCTK v Qu Dn s Gia nh LHQ (UNFPA)(2004), iu tra di c Vit Nam nm 2004: nhng pht hin
chnh, Nh xut bn thng k
Haughton J., The Quan N., v Hoang Bao N. (2006) nh thu Vit Nam, Asian Economic Journal Vol
20, No 2 217-239
KPMG (2004) Flash International Executive Alert, KPMG, download on February 1, 2006 from
http:www.us.kpmg.com/ies/flashalerts
Jowetta M., Contoyannis P. and Vinh N.D. (2003) Tc ng ca bo him y t t nguyn n chi tiu y t
Vit Nam, Social Science & Medicine V56 #2 333342
Justino P. (2005) Ngoi Xa i Gim Ngho: Khun kh H thng An sinh X hi Quc Gia Hp nht
Vit Nam Bo co i thoi chnh sch ca UNDP 2005/1, Hanoi: UNDP
Le, M. T. v Nguyen D. V (1999), Tin gi v phn phi thu nhp trang 167-181 trong Haughton, Dominique,
v nhng ngi khc (eds.) Sc khe v Phc li Vit Nam Phn tch mc sng h gia nh, Singapore:
Institute of Southeast Asian Studies
B GD&T, K hoch chin lc pht trin gio dc 5 nm, 2006-2010, H Ni, thng 7/2005, trang 9
B Y t v Tng cc Thng k, H Ni (2003), iu tra y t quc gia 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh
khu vc y t t nhn, trang 38.
B Y t v Tng Cc Thng k, 2003, iu tra y t ton quc 2001-2002, Bo co ch : Tnh hnh Bo
him y t Vit Nam (trang 4)
B Y t (2004) Bo co nh gi 1 nm khm cha bnh cho ngi ngho, H Ni, thng 3 2004
B Lao ng, Thng binh v X hi (2006) Pht trin h thng bo tr x hi ph hp vi nn kinh t th
trng nh hng x hi ch ngha
Ti liu tham kho
85
Ti liu tham kho
P Pham T Dong, Pham T Thanh, Dam V Cuong, Duong H Lieu, Nguyen H Long (2002) Ph s dng, bo
him y t v s dng dch v y t, B Y t v U ban Khoa hc v gio dc trung ng, thng 9/2002
CHXHCN Vit Nam (2005), Vit Nam qun l chi tiu cng tng trng v gim ngho - nh gi tng
hp chi tiu cng, u thu, mua sm cng v trch nhim ti chnh. Nh xut bn ti chnh, thng 4/2004
Trivedi P.K. (2004) Cc hnh thi s dng dch v chm sc y t Vit Nam: Phn tch iu tra mc sng h
Vit Nam nm 1998 trong Glewwe P., Agrawal N, and Dollar D. (Eds) Tng trng kinh t, ngho, v phc li
h Vit Nam, Washington DC: Ngn hng Th gii
UNDP, 2004, nh gi v lp k hoch cho tng lai: nh gi chng trnh mc tiu quc gia v xo i
gim ngho v Chng trnh 135 , H Ni, Vit Nam
UNICEF, (2005) Tnh hnh gio dc tr em gi Vit Nam. Ly t trang web ca UNICEF ngy 29/11/2005:
http://www.unicef.org/vietnam/girls_education_211.html
Van de Walle D. (2004) Tnh hnh ng v tnh ca h thng bo tr cng Vit Nam trong Glewwe P.,
Agrawal N, v Dollar D. (Eds) Tng trng kinh t, Ngho v Phc li H gia nh Vit Nam, Washington
DC: Ngn hng th gii
Bo co chung ca cc nh ti tr cho Hi ngh Nhm cc nh T vn ca Vit Nam (2004) Bo co
Pht trin Vit Nam 2003, Ngho, , H Ni thng 12/2003
Bo co chung ca cc nh ti tr cho Hi ngh Nhm cc nh T vn ca Vit Nam (2005) Bo co
Pht trin Vit Nam 2005, Kinh doanh, , H Ni, thng 12/2005

An Sinh Xa Hoi Luy Tien o VN

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

An Sinh Xa Hoi Luy Tien o VN

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

An sinh x hi Vit Nam Ly tin

You might also like