Professional Documents
Culture Documents
vn
Mc lc
Li ni u
11
Hong Trng Phn
M u
I. Khi nim di truyn hc II. Lc s pht trin ca di truyn hc III. i tng v cc lnh vc nghin cu ca di truyn hc IV. Cc phng php nghin cu ca di truyn hc V.Cc nguyn tc nghin cu v phng php hc tp di truyn hc VI. Di truyn hc vi cng ngh sinh hc, tin hc v cc vn x hi 13 13 13 17 18 20 21 24 24 25 25 26 26 26 27 28 28 28 29 30 31 32 33 33 34 39
I. Tiu s Mendel - Cha ca di truyn hc II. i tng v phng php th nghim ca Mendel 1. i tng 2. Phng php III. Lai mt tnh v nguyn l phn ly 1. Kt qu th nghim lai mt tnh 2. Gii thch v kim chng nguyn l phn ly 3. Nguyn l phn ly v tnh ph bin ca n IV. Lai hai tnh v nguyn l phn ly c lp 1. Kt qu th nghim lai hai tnh 2. Gii thch v ni dung nguyn l phn ly c lp V. S di truyn Mendel ngi 1. Cc tnh trng ln 2. Cc tnh trng tri VI. L thuyt xc sut trong d on v phn tch di truyn hc 1. Mt s khi nim v tnh cht c bn ca xc sut 2. Mt s nguyn l xc sut c bn VII. Phng php 2 (Chi-square method) trong nh gi ph hp gia cc s liu quan st v k vng
I. Cc kiu quan h gia cc gene allele i vi mt tnh trng 1. Cc kiu tri hon ton, khng hon ton v ng tri 2. Tc ng ca gene gy cht (lethals) 3. Hin tng a allele (multiple allelism) II. Tnh a hiu ca gene (pleiotropy) III. Cc kiu tng tc gia cc gene khng allele 1. Tng tc b tr (complementary) 2. Tng tc t ch (epistasis) 3. Tng tc cng gp- s di truyn a gene v cc tnh trng s lng IV. Cc mi quan h kiu gene - kiu hnh 1. Thng bin v mc phn ng 2. thm nhp (penetrance) v biu hin (expressivity)
43 43 43 45 46 47 48 49 52 54 59 59 60
I. Sinh sn hu tnh v tnh n nh ca cc b nhim sc th II. Hnh thi hc nhim sc th eukaryote 1. Kch thc nhim sc th 2. Tm ng v cc kiu nhim sc th 3. Cc kiu bng nhim sc th (chromosomal bands) III. Chu k t bo v nguyn phn 1. Chu k t bo (cell cycle) 2. Nguyn phn (mitosis) IV. Gim phn, s pht sinh giao t v th tinh 1. Gim phn (meiosis) 2. S pht sinh giao t (gametogenesis) 3. S th tinh (fertilization) V. Cc bin i ca nhim sc th 1. Cc bin i v cu trc nhim sc th 2. Cc bin i v s lng nhim sc th
67 67 70 70 71 72 74 75 76 78 78 81 83 84 84 91
I. Trng phi Morgan vi thuyt di truyn nhim sc th 1. Tm quan trng ca rui gim Drosophila 2. Thuyt di truyn nhim sc th II. S xc nh gii tnh (sex determination) 1. S xc nh gii tnh do kiu gene (GSD) 2. S xc nh gii tnh do mi trng (ESD) III. S di truyn lin kt vi gii tnh (sex-linked inheritance) 1. c im di truyn ca cc gene trn nhim sc th X v Y 2. S bt hot ca nhim sc th X v mt s vn lin quan 3. Cc tnh trng gii hn bi gii tnh v chu nh hng ca gii tnh IV. Lin kt v ti t hp ca cc gene trn mt nhim sc th 1. Khm ph v s trao i cho rui gim 2. Lin kt gene hon ton (gim phn khng c trao i cho) V. Trao i cho v lp bn di truyn 1. Tn s ti t hp 2. Bn di truyn 3. Trao i cho bn si VI. Lp bn gene t cc php lai phn tch ba im 1. Trao i cho kp vi vic xc nh trt t v khong cch cc gene 2. nhiu v h s trng hp (coefficient of coincidence) VII. Lp bn bng phn tch b bn (tetrad analysis)
103 103 107 108 108 112 113 113 117 120 121 122 124 125 125 127 131 134 134 137 139
I. Bng chng vt cht di truyn l cc nucleic acid 1. Cc th nghim bin np vi khun 2. Tnh n nh ca hm lng DNA cc sinh vt bc cao 3. Cc th nghim virus II. Thnh phn ho hc v cu trc ca DNA 1. Cu trc ca mt nucleotide
151 152 155 157 157 159 159 161 161 161 163 164 164 167 168 174 174 174 175
I. S pht trin ca khi nim gene 1. Cc quan nim ca Mendel v Morgan v gene 2. Gi thuyt mt gene - mt enzyme ca Beadle v Tatum 3. Quan nim ca Benzer v cc n v cu trc v chc nng di truyn 4. Mi quan h gene - cistron cc prokaryote v eukaryote II. Cu trc v chc nng ca protein 1. Cu trc protein 2. Chc nng protein III. M di truyn 1. Bng chng di truyn hc v m b ba 2. Gii m di truyn
179 179 180 180 182 186 186 187 189 190 190
191 192 193 194 194 196 196 197 198 200 200 200 201 201 202 202 202
I. Cc nguyn l iu ho v mc kim sot phin m II. iu ho biu hin gene prokaryote 1. Cu trc ca operon 2. iu ho dng tnh operon lactose 3. iu ho m tnh operon tryptophan 4. Phin m d (attenuation) III. iu ho biu hin gene eukaryote 1. S bin i DNA 2. Cc promoter 3. Nhng trnh t tng cng phin m (enhancer) 4. Trnh t bt hot gene (gene silencing) 5. Promoter chn lc (alternative promoter) 6. Splicing chn lc
202 209 210 212 213 215 217 218 218 219 220 220 220
I. t bin gene 1. Cc kiu t bin gene 2. Cc tc nhn gy t bin gene 3. C ch phn t ca cc t bin gene II. Sa cha v bo v DNA III. Cc yu t di truyn vn ng (transposable genetic elements) 1. Cc yu t di truyn vn ng prokaryote 2. Cc yu t di truyn vn ng eukaryote
245 245 246 249 251 251 253 254 254 255
Hong Trng Phn 258
I. Cc phng php nghin cu di truyn hc ngi 1. Phng php phn tch ph h (genealogy analysis) 2. Phng php nghin cu tr sinh i 3. Phng php di truyn t bo hc ngi 4. Phng php nghin cu qun th 5. Cc k thut sinh hc phn t II. Cc phng php lp bn di truyn ngi 1. Phn tch lin kt (linkage analysis) 2. Cc phng php lp bn vt l (physical mapping) III. Nhim sc th Y v cht nhim sc gii tnh ca ngi 1. Nhim sc th Y ca ngi 2. Cht nhim sc th gii tnh ca ngi IV. S di truyn cc gene tri-ln trn nhim sc th thng v nhim sc th gii tnh 1. S di truyn cc gene tri-ln trn nhim sc th thng 2. S di truyn cc gene tri-ln trn nhim sc th gii tnh V. Di truyn y hc 1. Cc bnh di truyn do ri lon chuyn ho v cc bnh nhim sc th 2. C s di truyn ung th VI. T vn di truyn y hc
278 278 279 279 279 280 280 280 280 283 283 284 285 285 286 288 288 291 292
10
297 297 299 299 302 305 305 308 309 310 311 312 313 315 315 316 316 318
11
Li ni u
n nay, di truyn hc ra i ch mi hn mt trm nm song n pht trin vi mt tc ht sc nhanh chng. c bit l, trong vng 50 nm li y k t ngy James Watson v Francis Crick khm ph ra cu trc phn t DNA, 25/4/1953. S hon thnh vic gii m di truyn bi hai nhm nghin cu ca Marshall Nirenberg v Har Gobind Khorana vo thng 6 nm 1966 v s ra i ca K thut Di truyn v Cng ngh DNA ti t hp vo gia thp nin 1970 l hai s kin ni bt nht k t sau khi sinh hc phn t ra i. K , s hon tt ca D n B gene Ngi vo thng 4 nm 2003 c xem l mt trong nhng k cng thm him v i nht ca loi ngi. Ln u tin con ngi c th c c mt cch y ton b trnh t 3.164.700.000 cp base trong b gene ca mnh. Tt c nhng s kin ni bt ny minh chng mt iu rng: S pht trin cng vi nhng thnh tu t c ca di truyn hc trong thi gian qua qu l v cng to ln! gp phn i mi ni dung gio trnh Di truyn hc theo hng cp nht kin thc cng nh phng php dy v hc b mn bc i hc, chng ti tham cu nhiu ti liu khc nhau v n lc bin son gio trnh trn tinh thn y. Chng ti hy vng rng gio trnh ny s p ng c phn no nhu cu ging dy v hc tp ca ging vin v sinh vin, v cng c th s dng nh mt ti liu tham kho b ch cho gio vin Sinh hc cc trng THPT trong bi cnh i mi gio dc hin nay. Ni dung gio trnh gm phn M u cng vi 12 chng bao qut cc kin thc i cng ca mt gio trnh Di truyn hc. Cc chng 14 cp ch yu ni dung thuc Di truyn hc c in, cc chng 5-10 tp trung vo phn Di truyn hc phn t v chng 12 c xem l phn nhp mn ca Di truyn hc qun th, cn chng 11 l s kt hp gia cc kin thc di truyn c in v hin i trn i tng l con ngi. Cui mi chng u c cc phn Cu hi v Bi tp v Ti liu Tham kho bn c tin n tp v tra cu. Gio trnh Di truyn hc c ra i trong khun kh ca D n Gio dc thuc i hc Hu, v vy mt s kin thc nng cao s c cp trong mt gio trnh ring, nh: Di truyn Vi sinh vt v ng dng,v Cng ngh DNA Ti t hp. Bn cnh , mt s thut ng khoa hc c thng nht s dng bng ting Anh gip ngi hc d dng hn trong vic tip cn vi thng tin qua sch bo nc ngoi hoc internet.
12
Gio trnh ny do ThS. Hong Trng Phn (ch bin), TS. Trng Th Bch Phng v TS. Trn Quc Dung l nhng ging vin ang cng tc ti Khoa Sinh hc cc trng i hc S phm v i hc Khoa hc thuc i hc Hu bin son, vi s phn cng nh sau: ThS. Hong Trng Phn bin son phn M u v cc chng 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10 v 12; TS. Trng Th Bch Phng bin son cc chng 7, 8 v 9; v TS. Trn Quc Dung bin son chng 11. gio trnh ny kp thi ra mt bn c, chng ti xin trn trng cm n D n Gio dc i hc Hu ti tr cho vic bin son v xut bn gio trnh trong khun kh ca D n Gio dc i hc mc B. Chng ti xin by t lng cm n c bit n GS. TS. Phan C Nhn, Trng i hc S phm H Ni, dy cng c bn tho v cho nhiu kin qu bu cng nh khch l chng ti rt nhiu k t khi cng gio trnh bt u c hnh thnh. Do kh nng cn hn ch, chc chn gio trnh cn nhiu thiu st. Chng ti rt mong nhn c s ph bnh v ch bo ca cc ng nghip v bn c gio trnh c hon chnh hn trong ln in sau. Hu, ngy 25 thng 6 nm 2005 Cc tc gi
13
Theo quan nim ca Bateson (1906), di truyn hc (genetics) l khoa hc nghin cu cc c tnh di truyn v bin d vn c ca mi sinh vt cng vi cc nguyn tc v phng php iu khin cc c tnh . y, tnh di truyn (heredity) c biu hin s ging nhau gia con ci vi cha m; v tnh bin d (variability) biu hin s sai khc gia cha m v con ci cng nh gia cc con ci vi nhau. Cn lu rng, gene l khi nim cn bn ca di truyn hc cho nn ni dung ca khi nim gene khng ngng c pht trin cng vi s pht trin ca di truyn hc.
14
Trong nhng nm u th k XX, nh ng dng di truyn Mendel, cc nh chn ging pht hin thm cc hin tng nh: tri khng hon ton, ng tri, gene gy cht, a allele, cc kiu tng tc gene... giai on ny, ngoi thuyt t bin ca H.de Vries nm 1901, cn c hai s kin lin quan n s ra i ca thuyt di truyn nhim sc th v di truyn hc qun th sau ny, l s khi xng "thuyt nhim sc th" bi Walter Sutton v Theodor Bovary nm 1902 v vic thit lp quy lut Hardy-Weinberg nm 1908. Mt s thut ng thng dng cng c xut trong giai an ny, nh: di truyn hc (genetics) bi W.Bateson nm 1906, gene, kiu gene (genotype) v kiu hnh (phenotype) bi W.Johannsen nm 1909. 2. S ra i v pht trin ca thuyt di truyn nhim sc th T 1910, Thomas Hunt Morgan (Hnh 2) cng vi ba cng s l Alfred H.Sturtevant, Calvin Bridges v Herman J. Muller xy dng thnh cng thuyt di truyn nhim sc th (chromosome theory of inheritance) da trn i tng nghin cu l rui gim Drosophila melanogaster. Hc thuyt ny xc nhn rng gene l n v c s ca tnh di truyn nm trn nhim sc th ( trong nhn); trn cc gene sp xp theo ng thng
Hnh 2 T.H.Morgan
to thnh nhm lin kt. Nhng ng gp ng k ca cc mn xut sc ca Morgan l: xy dng bn di truyn (Sturtevant 1913), ch ra c ch xc nh cc kiu hnh gii tnh rui gim (Bridges 1916) v pht trin phng php gy t bin bng tia X (Muller 1927). Vi ng gp to ln Morgan c trao gii Nobel nm 1933 v Muller nm 1946. Nm 1931, Barbara McClintock (Hnh 3) v Harriet Creighton thu c bng chng vt l trc tip v ti t hp ng. Sau , hin tng ny cng c C. Stern quan st Drosophila. Nh vy ti t hp c th c pht hin c v mt vt l ln di truyn ng vt cng nh thc vt. n 1944, McClintock pht hin cc yu t di truyn vn ng (transposable genetic elements), v b c trao gii Nobel nm 1983 v khm ph ny.
Hnh 3 B.McClintock
3. S ra i v pht trin ca di truyn hc phn t S ra i ca di truyn hc phn t (molecular genetics) gn lin vi cc khm ph v DNA (deoxyribonucleic acid) t gia th k XX trn i
15
tng nghin cu ch yu l cc vi sinh vt. Tuy nhin, trc Friedrich Miescher (1869) khm ph ra mt hn hp trong nhn t bo gi l nuclein m thnh phn chnh ca n sau ny c bit l DNA.
V mi quan h gia gene v protein, t 1902 Archibald Garrod qua nghin cu bnh alcaptonuria ngi gi rng y l mt tnh trng ln Mendel, c th lin quan ti s sai hng mt enzyme. Bng cc th nghim gy t bin cc gene lin quan n cc con ng sinh ha trn nm mc Neurospora, nm 1941 George Beadle v E.L.Tatum (Hnh 4) xc nhn mi gene kim sot s tng hp mt enzyme c th. Chnh gi thuyt mt gene-mt enzyme (one gene-one enzyme hypothesis) ni ting ny m ng cho s ra i ca di truyn ha-sinh, v hai ng c trao gii Nobel cng vi Joshua Lederberg nm 1958. V sau, gi thuyt ny c chnh xc ha l mt gene xc nh ch mt chui polypeptid cu trc s cp ca cc protein, trong c cc enzyme. Vy bn cht ca gene l g? Nm 1944, Oswald Avery (Hnh 5) v cc cng s l MacLeod v McCarty bng th nghim bin np in vitro chng minh rng DNA l vt cht mang thng tin di truyn. Nm 1949, Erwin Chargaff cng b cc kt qu u tin v thnh phn ha hc ca DNA mt s loi.
Hnh 5 O.T. Avery
Vic nghin cu cu trc phn t DNA c bt u t 1951 vi cc dn liu nhiu x tia X ca Rosalind Franklin v Maurice Wilkins (Hnh 6). Cc s liu ha hc v vt l ny l c s m t James Watson v Francis Crick (Hnh 7) xy dng thnh cng m hnh cu trc phn t DNA nm 1953, cn gi l chui
16
xon kp (double helix). Pht minh v i ny m ra k nguyn mi cho s pht trin ca di truyn hc v sinh hc ni chung. Vi pht minh , Watson v Crick cng vi Wilkins c trao gii Nobel nm 1962 . Bi bo nhan "Mt cu trc cho Deoxyribose Nucleic Acid" ca Watson v Crick ng trn tp ch Nature ngy 25/4/1953 c nh gi
Hnh 7 J.D.Watson (tri) v F.H.C.Crick
l mt bi bo khng bnh thng. Ch vn vn c 128 dng nhng ng sau bi bo l c mt bc tin lch s v i ca di truyn hc m mi dng l mt cu chuyn. Tht vy, sau cu trc chui xon kp l hng lot cc khm ph mi. Nm 1958 Matthew Meselson v Franklin Stahl chng minh s ti bn bn bo ton ca DNA; v nm 1961 Seymour Benzer hon tt cng trnh nghin cu cu trc tinh vi ca gene; Francois Jacob v Jacques Monod (Hnh 4) tm ra c ch iu ha sinh tng hp protein (gii Nobel 1965 vi Andre Lwoff); S.Brenner, Jacob v Meselson khm ph ra RNA thng tin; S.Brenner v F.Crick chng minh m ditruyn l m b ba; cng trnh gii m
Hnh 8 H.G.Khorana (tri) v M.Nirenberg
di truyn ny c hon thnh vo thng 6 nm 1966 bi hai nhm nghin cu ca Marshall Nirenberg v Har Gobind Khorana (gii Nobel nm 1968; Hnh 8). 4. S ra i v pht trin ca cng ngh DNA ti t hp C th ni, nn tng ca cng ngh DNA ti t hp (recombinant DNA technology) c thnh lp t 1972 khi Paul Berg (Hnh 10) to ra phn t DNA ti t hp u tin trong ng nghim (recombinant DNA in vitro). Mt nm sau Herbert Boyer v Stanley Cohen (Hnh 10) ln u tin s dng plasmid to dng DNA. Lnh vc ng dng mi ny ca sinh hc phn t to ra mt cuc cch mng mi trong sinh hc. ng gp ng k trong lnh vc ny l khm ph v cc enzyme gii hn (restriction enzyme) t 1961-1969 ca Werner Arber, Daniel Nathans v
17
Hamilton Smith (gii Nobel 1978; Hnh 10); xut cc phng php xc nh trnh t base trong cc nucleic acid nm 1977 bi P.Berg, W.Gilbert
Hnh 9 Cc nh khoa hc ot gii Nobel y hc lin quan k thut gene. T tri sang: D.Nathans, H.Smith, W.Arber, P.Sharp v R.Robert.
Hnh 10 Cc nh khoa hc ot gii Nobel ha hc lin quan k thut gene. T tri sang: H.Boyer, S.Cohen, P.Berg, W.Gilbert, F.Sanger v K.Mullis.
v Frederick Sanger (gii Nobel ha hc 1980; Hnh 10); s khm ph ra cc gene phn on (split gene) nm 1977 bi Phillip Sharp v Richard Robert (gii Nobel 1993; Hnh 9); s pht minh ra phng php PCR (polymerase chain reaction) ca Kary B.Mullis nm 1985 (Hnh 10) v phng php gy t bin nh hng (site-directed mutagenesis) ca Michael Smith t 1978-1982 (gii Nobel ha hc 1993)... Cng vi nhng thnh tu ng dng ly k trong sn xut v i sng x hi, nh vic sn xut cc ch phm y-sinh hc bng cng ngh DNA ti t hp, s dng liu php gene (gene therapy) trong iu tr bnh di truyn, to cc ging sinh vt mi bng con ng bin i gene (genetically modified organisms = GMOs), d n b gene ngi (Human Genome Project = HGP)... gy ra khng t hoi nghi, tranh ci xung quanh cc vn v o l sinh hc (bioethics) v an ton sinh hc (biosafety).
18
ny ko di t thi Mendel cho n thp nin 1940, vi c trng l nghin cu quy lut di truyn cc tnh trng qua cc th h. V vy n thng c gi l giai on di truyn hc Mendel hay di truyn hc c in (Mendelian or classical genetics). T thp nin 1950 n nay, vi s ra i ca di truyn hc phn t (molecular genetics), i tng nghin cu l t chc, cu trc, chc nng v c ch hot ng ca cc b gene (genomes), cc gene v cc sn phm ca chng mc phn t. c bit vi s ra i ca cc k thut to dng gene (gene-cloning techniques) t thp nin 1970, vic nghin cu c bn cng nh ng dng tr nn ht sc thun li. S phn ha thnh cc chuyn ngnh lc ny l v cng phong ph v a dng, nh: di truyn hc bnh (genetics of disease), di truyn hc ung th (genetics of cancer), di truyn hc pht trin (developmental genetics), cng ngh sinh hc (biotechnology)...Gn y cn xut hin mt s lnh vc nghin cu mi nh genomics, DNA chip technology, DNA microarray technology... Mt hng khc ca di truyn hc chuyn nghin cu cu trc di truyn ca cc qun th v s bin i di truyn bn trong qun th v gia cc qun th. l nhnh di truyn hc qun th (population genetics), m nguyn l c s ca n c G.Hardy (England) v W.Weinberg (Germany) c lp a ra nm 1908. Tuy nhin, lnh vc nghin cu ny ch thc s bt u t thp nin 1930 vi cc cng trnh ca R.A.Fisher, J.B.S.Haldane v Sewall Wright. Ngy nay cc nh di truyn hc khng cn thin v nghin cu s bin i mc kiu hnh m tp trung vo s bin i phn t trong mt qun th nhm tm hiu ngha tin ha ca cc bin i . V nh th di truyn hc qun th tr thnh nn tng cho cc thuyt tin ha hin i. Qua phn tch trn cho thy ba nhnh chnh ca di truyn hc, l: di truyn hc Mendel, di truyn hc phn t v di truyn hc qun th.
19
ra quy lut, kim tra kiu gene hoc dng thit lp bn di truyn. i vi nghin cu di truyn ngi v mt s vt nui giao phi cn huyt (consanguineous), c trng l phng php phn tch ph h (pedigree analysis) nhm xc nh c im di truyn tri-ln ca mt tnh trng hoc bnh tt; nghin cu tr sinh i cng trng v khc trng nhm xc nh h s di truyn (heritability) ca tnh trng; phng php gy t bin (mutagenesis) kt hp vi lai hu tnh dng trong nghin cu v chn to ging, c bit l thc vt... 2. Phng php ton hc Trong nghin cu khoa hc ni chung v di truyn hc ni ring, vic p dng cc cng c ton thng k v l thuyt xc sut phn tch nh lng v l gii cc kt qu nghin cu l rt thit yu. Chnh iu lm cho di truyn hc tr thnh mt khoa hc chnh xc v mang tnh d bo. iu ny th hin r trong cc cng trnh nghin cu ca Mendel, Morgan cng nh trong cc nghin cu di truyn s lng v di truyn qun th. 3. Cc phng php vt l v ha hc Trong nghin cu di truyn, c bit l di truyn phn t v t bo i hi phi s dng cc k thut v phng php ca vt l v ha hc. Chng hn, trong nghin cu hnh thi nhim sc th khng th thiu cc loi knh hin vi quang hc v in t, cc k thut nhum bng (banding techniques); nghin cu thnh phn ha hc v cu trc DNA i hi cc phng php sc k v nhiu x tia X... 4. Cc phng php t bo hc Trong nghin cu di truyn t bo c rt nhiu phng php c s dng quan st hnh thi nhim sc th v thit lp kiu nhn (karyotype) ca cc loi cng nh chn on cc bnh tt lin quan n s bin i s lng v cu trc nhim sc th. Bn cnh cc k thut nui cy m v chun b nhim sc th l cc k thut nhum bng khc nhau, k thut lai hunh quang ti ch (fluorescence in situ hybridization = FISH), k thut min dch t bo hc... (xem Verma v Babu 1995). 5. Cc phng php ca sinh hc phn t - k thut di truyn S tin b nhanh chng gn y ca sinh hc phn t v cng ngh sinh hc l nh s pht trin mnh m ca cc k thut ti t hp DNA, lai phn t, s dng cc mu d v phng php nh du khc nhau, phng php PCR, cc phng php xc nh trnh t nucleic acid cng nh cc phng php bin i vt liu di truyn mi. Vi cc cng c k thut mi ny cho php i su nghin cu t
20
chc ca cc gene v b gene, cc c ch iu ha v bin i di truyn mc phn t cng nh cc thnh tu ng dng mi trong y-sinh hc, nng nghip v cc lnh vc khc ca i sng-x hi. V. Cc nguyn tc nghin cu v phng php hc tp di truyn hc 1. Cc nguyn tc nghin cu ca di truyn hc Trong nghin cu di truyn hc v sinh hc ni chung c cc nguyn tc chung cn tun th nh l phng php lun, sau y: (1) Ly t bo lm n v nghin cu; (2) Thng tin di truyn cha trong b gene t bo chi phi mi biu hin sng ca n m cc gene l n v di truyn c s; (3) S hot ng ca cc gene trong qa trnh pht trin c th l c trng cho tng gene trong tng giai on c th; (4) Cc qu trnh trong cc h thng sng phi c iu ha v kim sot m bo cho s tn ti ca n l lin tc, trong ph bin l s t iu chnh bng cc c ch phn hi thng tin (feed-back mechanism); (5) S thng nht gia cu trc v chc nng biu hin tt c cc mc t chc khc nhau ca s sng; (6) Tt c cc t chc v qu trnh sng u tun theo cc quy lut vt l v ha hc; (7) S sng trn tri t tri qua qu trnh tin ha khong 3,5 t nm qua, v vy khi so snh, nhng nt tng ng gia chng cho thy tnh thng nht v mt ngun gc v nhng nt d bit cho thy tnh pht trin, s phn ha a dng tt yu ca chng. 2. Phng php hc tp mn di truyn hc Cng nh bt k mn hc no khc, vic hc tp mn di truyn i hi phi nm vng lch s mn hc, i tng, nhim v, phng php nghin cu v h thng kin thc cn bn ca n. Bn cnh cc nguyn tc ni trn vn rt cn cho t duy trong hc tp, di y nu mt s im chnh lin quan phng php hc tp c th ca b mn. (1) Nm vng cc kin thc lin mn (nh t bo hc, ha sinh hc, vi sinh hc, hc thuyt tin ha...) v lin ngnh (nh cc khi nim v nguyn l c bn ca ton thng k-xc sut, vt l v ha hu c). (2) Nm vng h thng khi nim c bn cng nh cc thut ng mi khng ngng ny sinh. Trong gene l khi nim cn bn c ni hm khng ngng pht trin, c bit l trong ba thp nin li y. (3) Hiu r bn cht ca cc nguyn l di truyn trong tng ch cng nh mi lin quan gia chng c th gii thch v vn dng trong gii quyt cc bi ton hoc tnh hung ca i sng v thc tin sn xut. (4) nm kin thc v pht trin cc k nng t duy mt cch vng chc i hi phi bit vn dng kin thc vo gii bi tp cng nh cc k nng thc hnh th nghim.
21
(5) Di truyn hc l mt khoa hc thc nghim, nn thng tin thu c l nh cc quan st t th gii t nhin, v phng php khoa hc chnh l cng c hiu bit cc quan st . Ni n phng php nghin cu khoa hc l ni n cc bc tin hnh theo mt trnh t t chc cng vic cht ch sau y: Quan st Gi thuyt D on Thc nghim ( kim tra gi thuyt t ra) xut gi thuyt mi. Cng cn lu rng, c tnh ca khoa hc l hoi nghi, i hi phi c bng chng xc thc, l kt hp gia logic v tr tng tng, l gii thch v d on, khng c s c on; ngi nghin cu hay nh khoa hc phi nhn bit sng t, trung thc, v t, v ni chung l chu s chi phi ca cc nguyn tc o c c tha nhn rng ri. (6) Trong khi hc gio trnh, bn nn lm t nht mt tiu lun v mt vn cp nht mnh yu thch. iu rt l th v b ch. Bi cng vic ny i hi s say m tm ti cc thng tin mi, c bit l trn mng vit mt bi tng lun c tnh khoa hc v trnh by trong mt seminar. (7) Bi di truyn hc l mt ngnh khoa hc non tr nhng pht trin vi tc cc nhanh, nn khi lng kin thc mi tch ly c l v cng phong ph v a dng. c th cp nht thng tin v mn hc i hi phi tng cng kh nng s dng ting Anh v internet. iu quan trng l phi to cho mnh mt hoi bo hc tp, mt kh nng v phng php t hc v thnh lp cho c mt th mc tra cu. Trong ng k l cc trang web (c gii thiu trong tng chng), hoc c th s dng ngay cc t kha (key words) c cho tng ch tm kim vi cng c c th ni mnh nht hin nay l Google. VI. Di truyn hc vi cng ngh sinh hc, tin hc v cc vn x hi Nh cp, s pht trin ht sc nhanh chng ca di truyn hc trong vi thp nin qua, c bit l s tin b ca cng ngh sinh hc (biotechnology) ni chung c nhng tc ng mnh m ln nhiu ngnh khoa hc v trn mi mt ca i sng, kinh t, chnh tr v x hi phm vi ton cu. Di truyn hc c hnh dung v tr trung tm v giao thoa vi sinh hc, ha sinh hc, k ngh, y-dc, nng nghip, sinh thi hc, kinh t hc, lut, x hi hc v trit hc. Gio s danh d mn ha hc i hc Havard, F.H.Westheimer, bnh lun v sinh hc phn t nh sau:"Cuc cch mng tr tu v i nht ca 40 nm qua xy ra trong sinh hc. Liu c th tm ra mt ngi no c hc ngy nay m khng hiu bit cht g v sinh hc phn t?" (dn theo Weaver v Hedrick 1997, tr.15). Cc thnh tu t c nh ng dng di truyn hc trong nng nghip
22
l v cng to ln, gp phn to nn cuc "cch mng xanh ln th hai" vi s ra i ca hng lot cc ging vt nui-cy trng c u th lai vt tri, cc sinh vt bin i gene (GMOs) mang nhng c tnh hon ton mi l. Trong y hc, l s ra i ca hng lot cc dc phm c sn xut bng k thut di truyn dng cho iu tr bnh v ci bin tr thng minh ca con ngi; l cc phng php chn on v iu tr bnh mc phn t...S thnh cng ca d n b gene ngi (HGP) vo thng 4 nm 2003 cho php chng ta ln u tin c c ton b trnh t khong 3,2 t cp nucleotide trong b gene con ngi (Homo sapiens). HGP l mt trong nhng k cng thm him v i nht trong lch s nhn loi (NHGRI 2005). Theo c tnh mi nht c cng b ngy 21/10/2004 trn tp ch Nature, b gene chng ta cha s lng gene m ha protein thp mt cch ng kinh ngc, khong 20.000 n 25.000 ch khng phi l 50.000 n 140.000 gene nh d on ban u hoc 35.000 theo d on trong vi ba nm li y (NHGRI 2005). Chnh s kt hp tin hc v my tnh trong nghin cu sinh hc phn t dn ti s ra i mt ngnh mi l sinh-tin hc (bioinformatics) cho php thu thp, t chc v phn tch s lng ln cc s liu sinh hc nh s dng mng my tnh v cc ngun d liu (databases). V mt s lnh vc nghin cu mi khc cng ra i nh: genomics - phn tch ton b genome ca mt sinh vt c chn, DNA microchip technology - xc nh cc t bin trong cc gene, DNA microarray technology - nghin cu cch thc mt s lng ln cc gene tng tc ln nhau v c ch mng li iu ha ca t bo kim sot ng thi s lng cc k ln cc gene... Nhng thch thc cho tng lai ca nghin cu khoa hc v cc b gene (genomics) i vi sinh hc, vn sc khe v x hi cng c t ra (Collins v cs 2003). S hon tt ca HGP t n khng c ngha l xong m ng hn l im khi u cho cng cuc nghin cu thm ch cn hng th hn. Cc nh nghin cu hin gi ang c gng lm sng t mt s qu trnh phc tp nht ca sinh hc, l: mt a b pht trin t mt t bo n l bng cch no, cc gene phi hp chc nng ca cc m v c quan nh th no, s tin nh bnh tt xy ra nh th no v b no ngi lm vic ra sao (NHGRI 2005). Cng vi nhng thnh tu ng dng ly k trong sn xut v i sng x hi ni trn, nhiu vn mi c t ra cho cc ngnh gio dc, lut, trit hc, x hi hc v gy khng t hoi nghi, tranh ci xung quanh cc vn v o l sinh hc, an ton sinh hc v mi sinh.
23
Ting Vit H Hunh Thy Dng. 1997. Sinh hc Phn t. NXB Gio Dc. Phm Thnh H. 2000. Di truyn hc. Ti bn ln II, NXB Gio Dc. Phan C Nhn (ch bin), Nguyn Minh Cng, ng Hu Lanh. 1999. Di truyn hc. NXB Gio Dc. Ting Anh Collins FS, Green ED, Guttmacher AE, Guyer MS. 2003. A vision for the future of genomics research. Nature, Vol. 422, No. 6934, p.835-847. McKusick V. 1998. Mendelian Inheritance in Man. 12th ed., Johns Hopkins University Press, Baltimore. National Human Genome Research Institute (NHGRI)/ National Institute of Health (NIH). 2005: http://www.genome.gov/ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ Online Mendelian Inheritance in Man (OMIMTM): http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=OMIM Tamarin RH. 1999. Principles of Genetics. 6th ed, McGraw-Hill, Inc, NY. Verma RS and Babu A. 1995. Human chromosome : principles and techniques. 2nd ed, international edition, McGraw-Hill, Inc., New York. Watson JD and Crick FHC. 1953. A structure for Deoxyribose Nucleic Acid. April 25,1953, Nature, Vol.171, page 737. Weaver RF, Hedrick PW. 1997. Genetics. 3rd ed, McGraw-Hill Companies, Inc. Wm.C.Brown Publishers, Dubuque, IA. Zinnen T. 2005. JD Watson and FHC Crick - A structure for Deoxyribose Nucleic Acid - Nature, 25 April 1953. (http://www.accessexcellence.org)
24
C s ca Di truyn hc Mendel
Cho n u th k XX, mi ngi cn cha hiu c c ch ca s di truyn, mc d vn bit rng con ci sinh ra thng ging b m. Quan nim ph bin cho n gia th k XIX c gi gn trong ci gi l thuyt di truyn ha hp (theory of blending inheritance) nhm gii thch s kin con ci mang cc c im ca c hai b m. Tuy nhin, n nm 1866 Gregor Mendel a ra thuyt di truyn gin on (theory of particulate inheritance), vi gi rng: n v di truyn c th kim sot mt tnh trng c truyn t th h ny sang th h khc tn ti di dng ht, ngy nay ta gi l gene. Cc khm ph quan trng ca Mendel t nn mng cho s ra i ca di truyn hc sau ny. Nh Thomas Hunt Morgan nhn nh: "Trong mi nm nghin cu cy u H Lan trong ngi vn ca tu vin, G. Mendel lm nn s khm ph v i nht trong sinh hc t c trong nm trm nm qua".
Khi cn trang tri ca cha mnh, Mendel quan tm ti cc cy ci v con vt, v thng gi li nhng ci hoa, con ong v chut. Sau ny tu vin Brno ng tp trung vo cc cy u H Lan (Pisum sativum). Mendel xc nh c cc nguyn l di truyn c s t cc th nghim chn ging thc vt. Cc kt qu nghin cu ny c Mendel trnh by nm 1865 trc Hi Nghin cu Khoa hc T nhin Brno v cng b nm 1866 Germany trong mt bi bo nhan l Cc th nghim lai thc vt (Experiments on Plant Hybrids). Bi bo ny nhanh chng c mt nhiu th vin, nhng nhng ngi cng thi ng khng
25
hiu c cc pht hin ca ng, c l mt phn l do ng s dng ton hc l gii cc kt qu ca mnh. Ngoi ra, hu ht cc nh nghin cu ng thi do tin hnh nhiu tnh trng ng thi dn ti cc kt qu ri bi nn khng th nhn ra c cc nguyn l di truyn c s. Mendel tr thnh tu vin trng t nm 1868 v khng cng b thm mt kt qu no v di truyn na k t sau kit tc nm 1866. Mendel qua i nm 1884 trc khi cng trnh ca ng c gii khoa hc thu hiu. Mi n nm 1900, cng trnh ca ng mi c ba nh thc vt hc c lp nhau khm ph li, l Carl Correns ca Germany, Hugo de Vries ca Netherlands v Erich von Tschermak ca Austria. y l mc khi u cho cc nghin cu di truyn hc hin i. Ngy nay, phng php th nghim ca Mendel c xem l th d kinh in v s nghin cu khoa hc c lp k hoch cn thn v bi bo ca ng l s minh ha tuyt vi ca mt thin ti khoa hc.
(a) (b) Hnh 1.2 (a) By tnh trng tng phn u H Lan c Mendel nghin cu; dng tri nm bn tri ca mi trng hp. (b) Cu to hoa u, phng php th phn cho v cy u H Lan.
26
Mendel chn u H Lan (Pisum sativum) lm i tng nghin cu v chng c hai c im c bn l sai khc nhau v nhiu tnh trng tng phn d quan st (hnh 1.2a) v sinh sn bng li t th phn. Ngoi ra, u c hoa kh ln nn thao tc d dng (hnh 1.2b); c kh nng cho s lng i con nhiu; v nhiu ging u lc by gi c gi tr kinh t cao. 2. Phng php Tnh cht c o ca phng php nghin cu Mendel th hin ch: (1) Chn cc dng thun (pure lines) khc nhau bng cch cho t th phn lin tip nhiu th h dng lm dng b m trong cc php lai; (2) Theo di trc tin kt qu di truyn ring bit ca tng tnh trng qua vi th h, trong th h cy lai th nht hay F1 sinh ra do giao phn gia hai dng b m thun chng khc nhau, cn th h cy lai th hai hay F2 sinh ra t s t th phn ca cc cy lai F1, ri sau mi tin hnh nghin cu s di truyn ng thi ca hai hoc nhiu tnh trng; (3) Khi qut v l gii cc kt qu th nghim thu c bng ton thng k v xc sut; v (4) Kim tra li mt cch cn thn cc gi thuyt khoa hc bng cc php lai thun nghch (reciprocal matings) v lai phn tch (testcross).
T tt c cc php lai trn cho thy: Khi b m th h xut pht (P) thun chng khc nhau v mt cp tnh trng tng phn, th th h F1 tt c con lai u biu hin ch mt tnh trng ca b hoc m, tnh trng c gi l tnh trng tri (dominant) v tnh trng kia khng quan st c gi l tnh trng ln (recessive). Sau cho cc con lai F1 t th phn th th h F2 ng thu c c hai kiu hnh (phenotype) ca b m ban u vi t l xp x 3/4 tri v 1/4 ln. Ngoi ra, Mendel cng cho cc cy F2 t th phn ring r v theo di s phn ly th h F3. Kt qu cho thy 1/4 cy ca F2 sinh ra kiu hnh
27
ln tt c u l cc cy ln thun chng; iu c ngha l tt c con ci ca chng l ln. Tuy nhin, trong s 3/4 biu hin kiu hnh tri th mt s l tri thun chng, cn s khc th ging nh cc c th F1 ch chng cho i con gm c tri v ln. Nhn chung, c ba kiu c th F2 l: 1/4 tri thun chng, 1/2 tri khng thun chng (cho i con vi t l 3 tri :1 ln) v 1/4 ln thun chng. 2. Gii thch v kim chng nguyn l phn ly T cc kt qu th nghim Mendel kt lun rng, thng qua cc giao t b m truyn cho con ci cc nhn t di truyn (genetic factor) m ngy nay ta gi l gene. Mendel cn gi rng cc nhn t ny tn ti di vi dng bin i (nay gi l cc allele) xc nh cc kiu hnh khc nhau ca cng mt tnh trng. ng gi nh rng mi c th c hai allele ca mi gene, mt ci nhn t giao t ca b v mt ci t giao t ca m. Mc d iu i vi chng ta by gi c v n gin, nhng thi i Mendel khng c ai hiu c n. By gi ta hy xt th nghim 2. Trc tin, quy c cc gene xc nh cc tnh trng tri v ln bng cc ch ci vit hoa v vit thng, chng hn: A - ht vng, v a - ht xanh. Nh vy c ba kiu gene (genotype), trong hai kiu ng hp t (homozygote) - c hai allele ging nhau: AA v aa, tc dng thun chng v mt kiu d hp t (heterozygote) cha hai alele khc nhau: Aa, tc dng lai. V allele vng l tri hn allele xanh, nn c th d hp t Aa c cng kiu hnh vi th ng hp tri AA. P Ht vng (AA) Ht xanh (aa) Giao t P A a F1 Aa (vng) Giao t F1 ( A : a)ci ( A : a)c Khung Punnett
A A a AA Aa a Aa aa
F2
Trong gim phn, mi b m thun chng ht vng (AA) v ht xanh (aa) ch cho mt loi giao t mang allele tng ng l A v a. Do kt qu ca s th tinh ch to ra mt kiu d hp t Aa, ngha l tt c con lai
28
F1 u c kiu hnh tri ht vng. Khi bc vo gim phn, cc c th F1 d hp t (Aa) s cho hai loi giao t (A v a) vi t l tng ng. cng l thc cht ca nguyn l phn ly (principle of segregation), hay quy lut th nht ca Mendel (Mendel's first law). Kt qu ca s t th tinh ngu nhin gia cc loi giao t c v ci ca F1 ny s cho ra bn kiu t hp F2, vi t l phn ly theo kiu gene l 1AA: 2Aa: 1aa v t l kiu hnh tng ng l 3 vng (A-): 1 xanh (aa). Lu rng thng thng ngi ta s dng khung Punnett (Punnett square) do nh di truyn hc ngi Anh R.C.Punnett a ra nm 1905 xc nh kt qu di truyn ca cc php lai. S biu din kt qu lai mt tnh c nu hnh 1.3. khng nh nguyn l phn ly, Mendel tin hnh hai th nghim: Mt l, cho cc c th d hp t F1 t th phn nh ni trn; v hai l, cho F1 lai ngc tr li vi b hoc m c kiu hnh ln. Php lai vi mt c th ln nh th c gi l lai phn tch (testcross), thay v gi l lai ngc (backcross) bi v n cho php kim tra kiu gene ca mt c th tri l d hp hay ng hp. C s di truyn ca kiu lai ny nh sau: B m Aa (ht vng) aa (ht xanh) Giao t 50% A : 50% a 100% a i con 50% Aa (vng) : 50% aa (xanh) 3. Nguyn l phn ly v tnh ph bin ca n Sau khi cc nguyn l di truyn ca Mendel c khm ph li nm 1900, tnh ph bin ca cc nguyn l Mendel ni chung v nguyn l phn ly ni ring c cc nh nghin cu khng nh bng cch lp li cc php lai ca ng (chng hn gia u ht vng v ht xanh; bng 1.2) cng nh tin hnh cc php lai tng t cc ng vt v thc vt khc.
Bng 1.2 Cc kt qu lai lp li u H Lan Nh nghin cu Mendel (1866) Correns (1900) Tschermak (1900) Bateson (1905) Darbishire (1909)
Tnh ton b
Ni dung chnh ca nguyn l hay quy lut phn ly c th tm lc nh sau: Cc allele l nhng dng khc nhau ca cng mt gene; trong cc th d hp t chng phn ly v cc giao t vi t l tng ng.
29
xc nh s di truyn ng thi ca nhiu cp tnh trng, Mendel tin hnh nhiu th nghim khc nhau. Bng 1.3 gii thiu kt qu lai hai tnh gia cc ging u thun chng ht vng-trn v ht xanh-nhn.
Bng 1.3 Cc kt qu lai hai tnh ca Mendel Th h Ptc F1 F2 Kiu hnh ht Vng-trn xanh-nhn Vng-trn Vng-trn Vng-nhn S lng 315 101 108 32
556
Xanh-trn Xanh-nhn
Tng =
T l F2 (k vng) 9 3 3 1
Vi php lai ny, tt c con lai F1 u c kiu hnh tri kp l ht vng v trn. Khi cho F1 t th phn, F2 xut hin 4 kiu hnh l vng-trn, vng-nhn, xanh-trn v xanh-nhn vi t l xp x 9:3:3:1. 2. Gii thch v ni dung nguyn l phn ly c lp Nu xt t l phn ly ca tng tnh trng F2, ta c: 315 + 101 = 416 vng v 108 + 32 = 140 xanh, xp x 3 vng : 1 xanh. Tng t, v hnh dng ht, ta c 315 + 108 = 423 trn v 101 + 32 = 133 nhn, xp x 3 trn : 1 nhn. iu chng t mi tnh trng u tun theo quy lut phn ly 3 tri :1 ln. Bng cch p dng quy tc nhn xc sut ca cc bin c c lp (xem mc VI), ta d dng chng minh c rng s phn ly ca hai t l ny l hon ton c lp nhau nh d on ban u. Tht vy, (3 vng :1 xanh)(3 trn :1nhn) = 9 vng-trn : 3 vng-nhn : 3 xanh-trn : 1 xanh-nhn. Cn lu l t l 9:3:3:1 ny cng c Mendel tm thy trong khi lp li th nghim vi cc tnh trng khc. T ng mi xy dng nn nguyn l phn ly c lp (principle of independent assortment), cn gi l quy lut th hai ca Mendel (Mendel's second law). Ni dung ca nguyn l ny pht biu rng: Cc allele ca cc gene khc nhau th phn ly mt cch c lp vi nhau trong qu trnh hnh thnh giao t (kt qu l to ra t l 9:3:3:1 th h F2 t mt php lai hai tnh). minh ha cho nhng iu trnh by trn y, ta quy c: A - vng, a - xanh, B - trn, b - nhn. Lu : kim tra li gi thuyt phn ly c lp, Mendel tin hnh lai phn tch gia cc cy vng-trn F1 (AaBb) vi cy xanh-nhn (aabb). Kt qu thu c gm 55 vng-trn : 49 vng-nhn : 51 xanh-trn : 53
30
xanh-nhn, tng ng vi t l 1:1:1:1 = (1:1)(1:1). iu chng t cc cy F1 cho bn loi giao t vi t l ngang nhau, ngha l cha hai cp gene d hp phn ly c lp. vng, trn xanh, nhn Ptc Kiu hnh Kiu gene AABB aabb Giao t AB ab F1 Kiu gene AaBb Kiu hnh vng, trn Giao t AB : Ab : aB : ab Khung Punnett
AB AB Ab aB ab AABB AABb AaBB AaBb Ab AABb AAbb AaBb Aabb aB AaBB AaBB aaBB aaBb ab AaBb Aabb aaBb aabb
F2
T l kiu gene
1/16 AABB + 2/16 AaBB + 2/16 AABb + 4/16 AaBb 1/16 AAbb + 2/16 Aabb 1/16 aaBB + 2/16 aaBb 1/16 aabb
T l kiu hnh
= 9/16 vng, trn = 3/16 vng, nhn = 3/16 xanh, trn = 1/16 xanh, nhn
31
Gene c trnh t bit Gene c trnh t v kiu hnh r M t kiu hnh, c s ph.t r Kiu hnh hay locus Mendel, c s phn t cha bit Cc kiu hnh chnh yu khc c c s Mendel cn kh nghi Tng
1. Cc tnh trng ln (recessive traits) ngi, hu ht cc ri lon di truyn l ln (xem bng 1.5). i a s nhng ngi mc cc bnh ny thng c b m u bnh thng v kiu hnh, nhng li mang gene bnh trng thi d hp.
Bng 1.5 Mt s ri lon n gene thuc nhim sc th thng ngi (phng theo Campbell v Reece 2001; Lewis 2003) Ri lon Cc ri lon ln Bch tng Ha x nang Galactosemia Gaucher Hemochromatosis Phenylketonuria Bnh hng cu lim (ng hp t) Bnh Tay-Sachs Cc ri lon tri Achondroplasia Bnh Alzheimer Bnh Huntington Hypercholesterolemia Khng dung np lactose Hi chng Marfan Cc triu chng (v nguy c mc phi) Thiu sc t da, tc v mt (1/22.000) Tha cht nhy phi, dch tiu ha, gan Tch ly galactose cc m; tr n; tn thng mt v gan. (1/100.000; x l bng king galactose). Gan v lch sng phng, thiu mu, xut huyt ni C th gi li st; nguy c ly nhim cao, tn thng gan, tim v ty , tha sc t da Tch ly phenylalanyl trong mu; thiu sc t da bnh thng; tr n, hn m, cht tui nh (1/10.000) Tn thng lch v nhiu c quan; nguy c ly nhim cao (1/500 ngi M gc chu Phi; ng tri) Tch ly lipid trong cc t bo no gy suy thoi thn kinh; m mu; cht thi th u Ln vi t chi ngn, u v thn bnh thng Thoi ha tm thn; thng xy ra mun mng Thoi ha tm thn v cc c ng mt kim sot Tha cholesterol trong mu; bnh tim; 1/500 l d hp Khng c kh nng phn gii ng lactose, gy ra tnh trng chut rt sau khi n loi ng ny T chi di nh vn, ngc lm, hng thy tinh th, cc ngn tay mnh khnh, ng mch ch suy yu
32
Cc bng trong cc qu thn, ur trong mu, huyt p cao, au bng di Tha cc ngn tay, ngn chn
Hai bnh ln in hnh l bch tng v ha x nang. Nhng ngi b bch tng (albino) l do thiu ht sc t melanin, nn da d trng bch, tc v trng en ca mt tr nn nht khc thng (hnh 1.5)... Ha x nang (cystic fibrosis) l mt bnh di truyn gy cht ph bin nht M (USA). Bnh ln ny ph bin nht nhng ngi M da trng gc Capca (Caucasians), vi tn s chung l 1/1.800, ngha l trung bnh c 25 ngi c mt ngi mang allele ln ny (Campbell v Reece 2001) hay i vi tr s sinh l 1/2.500 (Weaver v Hedrick 1997). Ngi b bnh ny c c im l tit ra mt lng d tha cht nhy dy phi, ty v cc c quan khc. Cc cht nhy ny c th lm nhiu lon s th, tiu ha v chc nng ca gan v lm cho ngi bnh ri vo nguy c vim phi v cc bnh truyn nhim khc. Nu khng c iu tr, hu ht tr em mc bnh ny s b cht tui ln nm. Theo thng k ca McKusick nm 1994, c 1.730 mc cho cc locus ln. 2. Cc tnh trng tri (dominant traits) Mc d hu ht cc allele c hi l allele ln, nhng mt s cc ri lon ngi l do cc allele tri (xem bng 1.5). Trong s c mt vi allele khng gy cht, chng hn nh tt tha cc ngn tay v chn (hnh 1.5), hoc c mng da gia cc ngn tay v chn. Cc tnh trng nh c tn nhang, di tai thng cng nh cc kh nng un li hnh ng v gp ngc li ln trn u do cc gene tri n khc nhau kim sot. Theo thng k ca McKusick nm 1994, c 4.458 mc cho cc locus tri.
33
Th d in hnh v ri lon tri nghim trng l dng ln ph bin do thoi ha sn gi l achondroplasia (hnh 1.5), u v thn mnh pht trin bnh thng nhng tay chn ngn mt cch bt thng; t l mc bnh ny l khong 1 trn 25.000 ngi. Ch nhng ngi d hp t mi b ri lon ny; cn kiu gen ng hp t tri gy cht phi. Trng hp khc l bnh Huntington (Huntington's disease), mt dng ri lon do s suy thoi ca h thn kinh thng xy ra t sau tui trung nin. Khi bnh tin trin, n lm cho cc c ng trn mi phn ca c th mt kh nng kim sot. S mt mt cc t bo no dn ti mt tr nh v kh nng suy xt, gp phn y nhanh s suy thoi. Cui cng, mt lun cc k nng vn ng lm cho khng nut v ni nng c. Ci cht thng xy ra sau khi cc triu chng bt u biu hin khong 10-20 nm (Campbell v Reece 2001).
34
-Bin c khng th c () l s kin nht thit khng xy ra, P() = 0. -Bin c xung khc: Hai bin c A v B gi l i xung khc vi nhau nu tch ca chng l mt bin c khng th c: AB = P(AB) = 0 v P(AB) = P(A) + P(B). -Bin c i lp: "khng A" () c gi l bin c i lp ca bin c A khi = \ A v A= . Khi P() = 1 P(A). -Nhm y cc bin c hay khng gian bin c s cp () l tp hp ton b cc bin c s cp () ca mt php th m khi c thc hin th nht thit mt trong chng phi xy ra, v c hin tng xung khc tng i. V d, dy cc bin c B1, B2,..., Bn lp thnh mt nhm y nu tho mn hai iu kin: (i) Tng ca chng l mt bin c chc chn: B1 B2 ... Bn = ; v (ii) Chng xung khc tng i mt: BiBj = ; ij (i, j = 1,2,...,n). 2. Mt s nguyn l xc sut c bn 2.1. Quy tc cng Quy tc cng pht biu rng: xc sut kt hp ca hai (hoc nhiu) s kin xung khc tng i xy ra l tng cc xc sut ring r ca chng. (i) Vi A, B l hai bin c bt k, ta c P(AB) = P(A) + P(B) P(AB) (ii) Nu A v B l hai bin c xung khc, th: P(AB) = P(A) + P(B) (iii) H qu: Nu l bin c i lp ca A, th P() = 1 P(A). V d, vi kiu gene Rr, nu ta k hiu xc sut ca loi giao t mang allele R l P(R) v ca loi giao t mang allele a l P(r), theo l thuyt ta c: P(R hoc r) = P(R) + P(r) = 1/2 + 1/2 = 1. 2.2. Xc sut iu kin nh ngha: Nu A, B l hai bin c bt k v P(A) > 0, th xc sut iu kin ca bin c B vi iu kin bin c A xy ra l: P(B/A) = P(AB) : P(A). V d: T kt qu th nghim lai gia hai th u thun chng ht vng v ht xanh ca Mendel, hy tm xc sut mt cy u ht vng F2 l th d hp (Vv). Bng lp lun thng thng ta thy trong s bn kiu t hp F2 c 3 kiu t hp cho kiu hnh ht vng (V-) nhng ch c 2 kiu l d hp (Vv). V vy xc sut cn tm l 2/3. Nu gii theo nh ngha xc sut, ta k hiu: A l s kin ht vng F2 v B l s kin ht vng d hp. Theo l thuyt, F2 c 4 s kin ng kh nng vi t l l 1VV: 2Vv: 1vv. y P(A) = 3/4 v P(A.B) = P(B) = 2/4 P(B/A) = P(AB) : P(A) = 2/4 : 3/4 = 2/3.
B B
35
2.3. Quy tc nhn T nh ngha v xc sut iu kin, ta i n nh ngha v hai bin c c lp nh sau: Hai bin c A v B c gi l c lp vi nhau nu P(B/A) = P(B) hoc P(A/B) = P(A). Ngha l s xy ra hay khng xy ra ca bin c ny khng nh hng n s xy ra ca bin c kia. Khi , quy tc nhn c pht biu nh sau: Xc sut trng hp ca c hai bin c c lp bng tch cc xc sut ring r ca chng. Ngha l, nu A v B l cc bin c c lp th: P(AB) = P(A).P(B) V d: Khi gieo mt ng xu hai ln lin tip hoc gieo hai ng xu cn i v ng cht cng mt lt th c 4 kh nng xy ra l (SS), (SN), (NS), (NN) vi xc sut ngang nhau. Tht vy, xc sut xut hin c hai mt sp hoc nga l: P(S,S) = P(N,N) = 1/2 1/2 = 1/4; cn xc sut xut hin mt mt sp v mt mt nga l P(S,N) = 2 1/2 1/2 = 1/2; v tng cc xc sut ca tt c cc s kin ng nhin bng 1. T y ta c th xy dng c s ca "php th c lp", nguyn tc gii bi ton lai hai tnh v cc phng php biu din kt qu lai nh sau: (i) Mnh "php th c lp" di y c thit lp da trn quy tc nhn xc sut, ch yu dng kim tra xem quy lut di truyn chi phi ng thi c hai tnh trng no trong mt php lai l c lp hay lin kt (nu l lin kt th lin kt hon ton hay khng hon ton), hoc mt tnh trng no c lin kt vi gii tnh hay khng. Mnh ny c pht biu nh sau: Nu cc gene phn ly c lp v t hp t do, th t l phn ly ng thi ca c hai tnh trng bng tch cc t l phn ly ring r ca cc tnh trng , v ngc li. V d 1: Kt qu ca mt php lai hai tnh c t l phn ly l 3:3:1:1 v cc t l ca tng tnh l 3:1 v 1:1. Ta ni rng cc tnh trng tun theo quy lut phn ly c lp, v: 3:3:1:1 = (3:1)(1:1). V d 2: Kt qu s t th tinh ca mt c th F1(hoc tp giao gia cc c th F1 sinh ra t cc b m thun chng khc nhau v tng cp gene allele) v mt tnh trng no m c t l phn ly l 9:3:3:1 hoc l mt bin dng ca cng thc phn ly . Ta c th khng nh rng tnh trng ny tun theo quy lut tng tc gia cc gene khng allele phn ly c lp. Tht vy, t kt qu trn cho thy i lai c 9+3+3+1 = 16 kiu t hp vi t l ngang nhau, chng t (cc) c th F1 cho t nht 4 loi giao t vi t l tng ng, ngha l d hp t nht 2 cp gene phn ly c lp. Ngha l tnh trng tun theo quy lut tng tc gene. (ii) H qu: Nu tch cc t l phn ly ring r ca cc tnh trng khc vi t l phn ly ng thi ca c hai tnh, chng t cc tnh trng tun
36
theo quy lut di truyn lin kt. V d: Kt qu ca mt php lai cho thy t l phn ly ca c hai tnh l 1A-bb:2A-B-:1aabb hoc 3A-B-:1aabb, trong khi t l phn ly ca mi tnh trng vn l 3:1.Ta d dng thy rng tch (3:1)(3:1) 1:2:1 hoc 3:1, chng t cc tnh trng ny tun theo quy lut lin kt hon ton, v kiu gene ca b m chng i vi trng hp u l Ab/aB Ab/aB hoc AB/ab Ab/aB, v trng hp sau l AB/ab AB/ab. (iii) Nguyn tc tng qut gii mt bi ton lai hai hoc nhiu tnh T nhng iu trnh by trn y cho thy rng thc ra ton lai gm hai dng tng qut: lai mt tnh v lai nhiu tnh, v vic gii mt bi ton lai hai tnh tr ln ni chung c thc hin theo ba bc chnh: Bc 1: Tch xt quy lut di truyn ca tng tnh trng; Bc 2: Gp xt quy lut di truyn ca hai tnh hoc tng hai tnh trng mt ( xc nh xem chng tun theo quy lut no, c lp hay lin kt); v Bc 3: Thit lp (cc) s lai kim chng (xem "Php gii ton lai", Hoa hc tr s 362 tr.40-41). Nh vy, ci kh ca cc bi ton lai thc ra l dng lai mt tnh, v ci kh nht ca dng ton ny l xc nh cho c quy lut chi phi tnh trng v cc kiu quan h c th c gia cc gene allele cng nh gia cc gene khng allele vi nhau. T mi c th xc nh cc kiu gene, kiu hnh, v cui cng l kim chng cc kt qu bng s lai thch hp. (iv) Cc phng php biu din kt qu lai: Bi v bt c mt mnh quy lut no cng l "mnh ko theo" v c tnh xc sut (ngha l cha ng kh nng tin on tim tng), cho nn vic tnh ton v biu din cc kt qu k vng ca bt k mt php lai no r rng l u da trn c s xc sut m ch yu l quy tc nhn. C nhiu cch khc nhau trong biu din kt qu ca cc php lai. Chng hn, trnh by di dng khung Punnett, vn l phng php kinh in ca di truyn hc. Mt phng php thng dng khc l phng php phn nhnh (forked-line approach), Phng php ny c th dng tm xc sut ca cc kiu i con i vi nhiu gene phn ly c lp; n cng rt tin dng khi xc nh thnh phn allele v xc sut ca cc loi giao t t mt kiu gene c th. Ngoi ra, tu trng hp c th s dng trc tip quy tc nhn (product rule). 2.4. Cng thc xc sut nh thc n gin, ta xt php th ng xu gm hai s kin i lp l mt sp (S) v mt nga (N), vi cc xc sut tng ng l p v q, trong q = 1-p. Gi s trong n php th c lp c tin hnh, s kin S xut hin k ln v s kin N l n-k. tnh cc xc sut ny ta phi s dng cng thc xc sut nh thc (binomial probability) sau y:
37
Pn(k) = Ckn .pk.qn-k ; k = 0, 1, 2,..., n. trong , Ckn l h s nh thc; y Ckn = n!/ k!(n-k)! Lu : Dy n php th ny cn gi l dy php th Bernoulli, v n tho mn ba iu kin: (1) N l dy c lp; (2) Trong mi php th, khng gian bin c s cp ch c hai bin c s cp i lp l S v N; v (3) Xc sut ca mt bin c S hoc N l khng thay i trong mi php th, P(S) = p v P(N) = q = 1 p. V d: Gieo mt ng xu lin tip ba ln, c th xy ra 23 = 8 kh nng c lp v th t trong 4 nhm sau y:
3 mt sp SSS 2 sp v 1 nga SSN SNS NSS 1 sp v 2 nga SNN NSN NNS 3 mt nga NNN
Vi gi thit p = q =1/2, da vo cng thc xc sut nh thc ta d dng tnh c xc sut ca mi trng hp trn nh sau: P(3 mt sp) = 1(1/2)3(1/2)0 = 1/8 P(3 mt nga) = 1(1/2)0(1/2)3 = 1/8 P(2 sp 1 nga) = 3(1/2)2(1/2)1 = 3/8 P(1 sp 2 nga) = 3(1/2)1(1/2)2 = 3/8 2.5. Cng thc xc sut ton phn Gi s dy B1,B2,...,Bn l mt nhm y cc bin c, ngha l chng c hp l mt s kin tt yu (B1B2...Bn = ) v gm tng i xung khc (BiBj = , vi i j; i,j = 1, 2,...,n); v gi A l mt bin c bt k. Khi : A = A = (B1B2...Bn ) A = (B1 A) (B2 A) ... (Bn A) p dng cc nh l cng v nhn, ta c cng thc xc sut ton phn P(A) = P(B1).P(A/B1) + P(B2).P(A/B2) +...+ P(Bn).P(A/Bn) = P(Bi).P(A/Bi) ; vi i = 1,..,n. 2.6. Cng thc Bayes Vi gi thit nh trn cng thm mt iu kin mi l php th c tin hnh v kt qu l s kin A xy ra. V cc Bi (i= 1, 2,...,n) lp thnh mt nhm y nn cng vi A phi c ch mt s kin Bk no xy ra. Vy khi A xut hin th s kin no trong s cc Bi c nhiu kh nng xy ra hn c? Gii p cu hi ny c ngha l cn tnh xc sut
B B B B B
38
P(Bk/A). Vn dng nh l nhn xc sut, ta c: P(ABk) = P(A).P(Bk/A) = P(Bk).P(A/Bk) Suy ra: P(Bk/A) = P(Bk).P(A/Bk) : P(A) ; vi P(A) > 0. Thay P(A) t cng thc xc sut ton phn trn, ta c cng thc Bayes nh sau: P(Bk/A) = P(Bk).P(A/Bk) : P(Bi).P(A/ Bi) Trong cc P(Bi) c gi l cc xc sut tin nghim (v chng c xc nh trc khi tin hnh php th), cn P(Bk/A) c gi l xc sut hu nghim (v n ch c xc nh sau khi tin hnh php th). Cn lu rng, cc quy lut Mendel v thc cht l cc nh lut nhn xc sut, cho nn tin on cc nguy c di truyn cn s dng n cng thc Bayes, tc l nh l xc sut ca nguyn nhn. V bi ton t ra ch c th gii quyt trn vn mt khi bit c cc xc sut tin nghim.
B B
V d: Ly ngu nhin mt cy u ht vng F2 (trong th nghim ca Mendel) cho lai vi cy ht xanh, v th h lai nhn c tt c l 6 cy ht vng. Hy tm xc sut ca cy ht vng F2 em lai l th ng hp. (Quy c: Y- ht vng, y - ht xanh). Gii: Ta bit rng F2 c t l kiu gene l 1/4 YY : 1/2 Yy : 1/4 yy v t l kiu hnh l 3/4 vng : 1/4 xanh. V cy ht vng (Y-) c chn ngu nhin trong s cc cy ht vng F2 nn n c th l ng hp (YY) hoc d hp (Yy), vi xc sut tng ng l 1/3 hoc 2/3. Gi B1 - s kin "cy ht vng F2 ly ra l th ng hp" B2 - s kin "cy ht vng F2 ly ra l th d hp"; (B1B2 = ) v A l s kin "6 cy ht vng nhn c th h lai". Ta c cc xc sut tin nghim: P(B1) = 1/3 v P(B2) = 2/3 V cc xc sut iu kin: P(A/ B1) = 1 v P(A/ B2) = (1/2)6 = 1/64 Vy xc sut (hu nghim) cn tm l: P(B1/A) = P(B1).P(A/ B1) : [P(B1).P(A/ B1) + P(B2).P(A/ B2)] = (1/31) : [(1/31) + (2/31/64)] = 32/33 = 0,97.
B B B
Lu : Kt qu ny cho thy rng cy ht vng F2 (c ly ngu nhin lai phn tch) c kiu gene ng hp l hu nh chc chn (n 97%), vi mc = 0,05. Ni cch khc, ch vi 6 cy ht vng thi cng khng nh s ng tnh ca i con. n y hn l chng ta thy r cng thc Bayes c tm quan trng nh th no trong vic tin on nguyn nhn v nguy c di truyn, cng nh cho php l gii mt s tnh hung phc tp (xem Hong Trng Phn 1995, 2000b).
39
VII. Phng php Khi-bnh phng (Chi-square method) trong nh gi ph hp gia cc s liu quan st v k vng
Ni chung, cc s liu thng k thu c t cc th nghim vn sai khc t nhiu so vi cc con s mang tnh cht l thuyt, tu thuc ch yu vo mu th nghim v phng php ly mu. Trong trng hp , chng ta bn khon khng r liu s gi nh "xp x" ca chng ta c tht chc chn khng? Hay ni theo ngn ng thng k, "gi thuyt tng ng H0 c chp nhn hay b bc b", ngha l kt qu thu c c tht nghim ng vi t l ca mt quy lut no hay khng? c c cu tr li rt ro cho vn ny ch c cch l s dng trc nghim Khi-bnh phng (2-test). y l mt cng c ton thng k thng dng cho php kim tra ph hp gia cc tr s thc t quan st c (observed, k hiu: O) v cc tr s l thuyt c k vng (expected, k hiu: E) ca mt gi thuyt hay phn phi thc nghim khoa hc no , hoc kim tra tnh c lp ca hai i lng ngu nhin. Nh ta c th rt ra quy lut, hoc hiu qu ca hai phng php th nghim no . ng v phng din thc hnh, phng php ny c tin hnh n gin nh sau: Bc 1: t gi thuyt tng ng H0 v sau tnh tr s 2 thc t da theo cng thc: 2 = [(Oi Ei)2/ Ei ] ; i= 1, 2,...,n. Bc 2: Tm tr s 2 l thuyt bng cch tra Bng cc gi tr ca phn phi 2 vi k bc t do. Thng thng ngi ta s dng mc xc sut sai lm P hay mc ngha = 0,05 v k = n 1; trong n l s lp kiu hnh v n cn tu trng hp c th. Mc = 0,05 thng c dng lm ranh gii phn chia gia min n nh chp nhn gi thuyt H0 v min n nh bc b gi thuyt H0. tin li, di y nu ra mt vi tr s 2 = 0,05 l thuyt thng dng ng vi mt s bc t do k nh sau: S bc t do (k) Gi tr
2 = 0,05
1 3,84
2 5,99
3 7,82
4 9,49
Bc 3: So snh cc gi tr 2 thc t v l thuyt. - Nu nh tr s 2 thc t nh hn tr s 2 l thuyt, tc l c mc xc sut P hay > 0,05, gi thuyt H0 c chp nhn. Ngha l kt qu thu c ph hp vi t l c gi nh. - Ngc li, nu nh tr s 2 thc t ln hn hoc bng tr s 2 l thuyt, tc l c mc xc sut P hay 0,05, gi thuyt H0 b bc b. Ngha l kt qu thu c khng ph hp vi t l c gi nh.
40
V d: Trong th nghim lai mt tnh ca Mendel, F2 thu c 705 hoa tm v 224 hoa trng. Trn nguyn tc, vi hai kiu hnh F2 khin ta c th ngh ti mt s t l l thuyt gn vi n nh 2:1, 3:1 hoc 9:7. Nhng y t l "tm : trng" thc t l 3,15:1 nn t l k vng hp l hn c l 3:1. chnh l gi thuyt H0 cn kim tra. By gi ta c th tnh ton gi tr 2 thc t nh sau:
Kiu hnh Hoa tm Hoa trng Tng S quan st (Oi) 705 224 929 S k vng (Ei) 3/4 929 = 696,75 1/4 929 = 232,25 929 (Oi Ei)2/ Ei 0,098 0,293 2 = 0,391
Bng cch tra bng cc gi tr ca phn phi 2 = 0,05 vi k = 21= 1 bc t do, ta tm c tr s 2 l thuyt l 3,84. V tr s 2 thc t (0,391) nh hn tr s 2 l thuyt (3,84) rt nhiu, nn gi thuyt H0 hon ton c chp nhn. Ngha l kt qu th nghim trn ph hp mt cch st sao vi t l 3:1. iu c ngha rng s sai khc gia cc s liu thc v cc con s l thuyt tng ng l rt khng ng k, khng c ngha v phng din thng k.
Cu hi v Bi tp
1. i tng v phng php th nghim ca Mendel c nhng c im c o no m t Mendel khm ph ra cc quy lut di truyn c s u tin, t nn mng cho s ra i ca di truyn hc? 2. Khi lai gia chut en v chut nu nhn c F1 ton chut en. Sau cho cc chut ny tp giao vi nhau thu c F2 gm 53 en v 17 nu. Hy gii thch kt qu, vit cc s lai v tnh xc sut ca mi trng hp phn ly kiu hnh c th c F2 (bit rng s chut F2 thu c t mi t hp lai ca cc chut F1 trung bnh l bn con). 3. T kt qu lai cu sau y, hy xc nh kiu gene ca mi c th. Php lai i con Trng-1 x trng-2 6 trng : 1 en Trng-1 x trng-3 5 trng Trng-1 x en-1 3 trng : 3 en 4. Cho mt rui gim mt nu cnh di giao phi vi mt rui gim mt cnh di. i con thu c gm 51 di, 53 nu di, 17 ngn v 18 nu ngn. Hy xc nh kiu gene ca cc rui gim b m.
41
5. Da vo cc php lai v kt qa di y, hy bin lun ch ra cc quy lut di truyn v kiu gene ca cc b m trong mi php lai.
i con Php lai Vng, trn vng, trn Vng, nhn vng, nhn Xanh, trn vng, nhn Vng, trn 45 0 31 Vng, nhn 15 42 29 Xanh, trn 16 0 32 Xanh, nhn 5 15 30
6. Gi s thc hin php lai gia con mo lng ngn, tha, c m trng (llddSs) v mo lng di, rm, c m trng (LlDdSs). Hy trnh by cc phng php nhn xc sut n gin v s phn nhnh tnh t l k vng ca mi mt mo con c kiu hnh sau: lng ngn, tha, khng c m trng; lng ngn, rm, c m trng; v lng di, rm, c m trng. 7. rui gim, mt (se+) l tri so vi mt mu nu ti (se; vit tt ca sepia). Cho hai rui gim mt d hp lai vi nhau, v ly mt con mt i con cho lai tr li vi mt b m mt . C may i con php lai ngc xut hin rui gim mt mu nu ti l bao nhiu? 8. khng nh cc nguyn l di truyn ca Mendel, cc nh nghin cu lp li cc th nghim u H Lan. Ring cc th nghim v mu sc ht, F2 Correns thu dc 1.394 vng v 453 xanh, trong khi Tschermak quan st thy c 3.580 vng v 1.190 xanh. Cc tr s ny c ph hp vi nguyn l phn ly khng? Bn hy chng minh iu bng cng c ton thng k thch hp. 9. Gi s ngi chng b bch tng, ngi v v cc con ca h (mt trai v hai gi) u bnh thng. Khi ln ln, chng lp gia nh vi nhng ngi cng khng mc bnh ny v mi gia nh ny u c mt trai v mt gi bnh thng. Gi s xy ra s kt hn ng huyt gia hai a chu c quan h cu c rut, khi xc sut sinh ra mt trai u lng mc bnh ny l bao nhiu? Hy v s ph h ni trn v gii thch. 10. Gi s bn c mt cy u H Lan thn cao cha r kiu gene. Bn em cy ny lai phn tch vi cy thn thp hoc cho n t th phn v thu c tt c by cy u c thn cao. Hi xc sut cy thn cao em lai kim tra c kiu gene ng hp l bao nhiu?
42
NXB Gio Dc, H Ni. Phm Vn Kiu 1998. L thuyt Xc sut v Thng k Ton hc. NXB Khoa hc v K thut, H Ni. Hong Trng Phn 1995. nh gi hin tng ng tnh trong lai phn tch nh cng thc Bayes. Thng tin Khoa hc v Gio dc s 11/1995, tr. 133-138, Trng HSP Hu. Hong Trng Phn 2000a. Php gii ton lai. Hoa hc tr s 362, tr.40-41. Hong Trng Phn 2000b. Cng thc Bayes v php tnh gn ng trong phn tch di truyn hc. Thng bo Khoa hc s 4/2000, tr. 65-76, Trng HSP H Ni. Ting Anh Brooker RJ. 1999. Genetics - Analysis and Principles. Benjamin/ Cummings Publishing Company, Inc., Menlo Park, CA. Campbell NA, Reece JB. 2001. Essential Biology. Benjamin/Cummings, an imprint of Addison Wesley Longman, Inc, San Francisco, CA. Hartl DL, Freifelder D, Snyder LA. 1988. Basic Genetics. Jones and Bartlett Publishers, Inc, Boston - Portola Valley. Lewis R. 2003. Human Genetics: Concepts and Applications. 5th ed, McGraw-Hill, Inc, NY. Online Mendelian Inheritance in Man (OMIMTM): <http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Omim/mimstats.html> Russell PJ. 2000. Fundamentals of Genetics. 2nd ed, Benjamin/ Cummings Publishing Company, Inc, Menlo Park, CA. Suzuki DT, Griffiths AJF, Miller JH, Lewontin RC. 1989. An Introduction to Genetic Analysis. 4th ed, W-H Freeman and Company, New York. Tamarin RH. 1999. Principles of Genetics. 6th ed, McGraw-Hill, Inc, NY. Weaver RF and Hedrick PW. 1997. Genetics. 3rd ed, McGraw-Hill Companies, Inc. Wm.C.Brown Publishers, Dubuque, IA. Mt s trang web http://www.mhhe..com/lewisgenetics5 htttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=OMIM http://fpt.netspace.org/MendelWeb/Mendel.htm http://www.nord-rdb.com/~orphan
43
44
thc t n tng ng vi t l kiu gene 1:2:1 (hnh 2.1). Nu s dng quy c gene A- l tri khng han ton so vi a- trng, ta c s lai sau: Ptc Hoa (AA) Hoa trng (aa) Aa (Hoa hng) F1 F2 T l kiu gene AA : Aa : aa T l kiu hnh : hng : trng
tri ng hp t
d hp t
ln ng hp t
Bi kiu hnh ca th d hp l trung gian gia hai th ng hp, v vy ta c th l gii trn phng din sinh ha rng hm lng sn phm tch ly do mt allele tri kim sot l khng th hin kiu hnh mu nh trong trng hp c mt c hai allelele tri. 1.3. ng tri (codominance) ng tri l hin tng c hai allele khc nhau trong mt th d hp cng biu hin ra cc sn phm c hot tnh khc nhau trong t bo. Cc allele nh th c gi l cc allele ng tri. in hnh l trng hp nhm mu AB ca h nhm mu ABO (hnh 2.2; xem gii thch mc 3 bn di) v nhm mu MN ca h nhm mu M-N ngi.
Hnh 2.2 Kiu hnh cc nhm mu A, AB v B. ( y cho thy s ng tri nhm mu AB. Nhm mu O khng c khng nguyn no).
H nhm mu M-N (do mt locus thuc nhim sc th thng kim sot) c hai allele LM v LN. Nh th, trong mt qun th s c ba kiu gene LMLM, LMLN v LNLN (c th vit gn l MM, MN v NN) tng ng vi ba kiu hnh hay nhm mu l M, MN v N. Nu cho rng cc php hn phi thun nghch l tng ng, th c th c su kiu hn phi vi cc t l kiu gene k vng i con c cho bng 2.1.
45
L L
M M
LMLN
LNLN
LMLM LMLM 1 M M M N L L L L M M N N L L L L 1 M N M N L L L L M N N N L L L L N N N N L L L L 1 Mt v d khc l allele ln gy bnh hng cu hnh lim. nhng ngi d hp t v allele ny (HbAHbS), c hai allele u c biu hin v cc t bo mu ca h cha c hemoglobin bnh thng v bt thng. 2. Tc ng ca gene gy cht (lethal) Cc allele gy cht l nhng t bin c th tri hoc ln lm gim sc sng hoc gy cht i vi cc c th mang n v do , lm bin i t l 3:1 ca Mendel. Nhiu gene c cc allele nh hng ln t l cht ch khng gy cht; cc allele ny c gi l cc allele c hi (deleterious).
Ni chung, cc allele gy cht thng l ln v gy cht cc th ng hp. V d, t bin bch tng thc vt lm cho cy cht giai on non v khng c dip lc quang hp. Bnh thiu mu hng cu hnh lim ngi (xem mc II) c th gy cht vi t l ng k tui trng thnh khi allele t bin ln ny trng thi ng hp. Tuy nhin, mt s allele gy cht l nhng t bin tri. in hnh l th nghim lai v mu sc lng chut ca Lucien Cunot nm 1904. Khi lai gia hai chut thn vng (allele vng l tri; Hnh 2.3), ng thu c t l xp x 2 vng : 1 kiu di. Mt khc, khi lai gia cc chut vng vi chut kiu di (mu agouti), ng thy rng i con c t l xp x 1:1.
46
Cunot kt lun rng tt c cc chut vng u l nhng th d hp, cn cc th ng hp v allele vng u b cht giai on phi. B m Yy (vng) Yy (vng) YY : Yy : yy i con
(cht) 2 vng : 1 agouti
Hin tng "khng ui" mo Manx (c pht hin u tin o Manx nm 1935; Hnh 2.4) l mt tnh trng khc gy ra bi mt allele t bin tri M; n c hiu qu tri cc th d hp v gy cht cc th ng hp. V vy khi lai gia cc mo Manx (Mm Mm) bao gi cng thu c mo Manx khng ui v c ui bnh thng. 3. Hin tng a allele (multiple allelelism) Trn thc t, mi mt gene khng ch c hai allele m c th c nhiu hn hai allele, gi l a allele. Cc allele l nhng trng thi cu trc khc nhau ca cng mt gene pht sinh do t bin (xem chng 8). Ni chung, nu mt gene trn nhim sc th thng (autosome) c n allele khc nhau, th trong qun th c th c n(n+1)/2 kiu gene, trong c n kiu ng hp v n(n 1)/2 kiu d hp (xem bng 2.2). y chnh l c s ca hin tng a hnh (polymorphism) quan st c trong cc qun th t nhin.
Bng 2.2 Mi quan h s lng gia cc allele v cc kiu gene S allele 1 2 3 4 ... n S th ng hp 1 2 3 4 ... n S th d hp 0 1 3 6 ... Tng s kiu gene 1 3 6 10 ...
n(n 1)/2
n(n+1)/2
V d: S di truyn h nhm mu ABO ngi c kim sot bi mt gen autosome c ba allele chnh l IA, IB v IO; trong IO l ln, cn cc allele IA v IB l ng tri. Trong mt qun th, ni chung c su kiu gen tng ng vi bn kiu hnh hay nhm mu sau y: Kiu hnh A B AB O A A A O B B B O A B O O Kiu gene I I ,I I I I , I I I I I By gi ta hy tm hiu c s di truyn min dch ca h nhm mu ABO ny. S khc nhau gia cc nhm mu l do s c mt ca cc loi khng nguyn v khng th . Cc khng nguyn (antigen) y l nhng phn t kt hp protein-ng bm trn b mt ca cc t bo hng cu v
47
chng xc nh tn nhm mu tng ng. Cc c th mang allele IA v/hoc allele IB c khng nguyn tng ng A v/hoc B; cn allele IO khng to c bt k khng nguyn no (nn nhng ngi ng hp v allele ln ny c kiu hnh O, ngha l "khng" c khng nguyn A hoc B no c trn b mt cc t bo hng cu). Cc khng th (antibody) l nhng protein do h thng min dch to ra vi mt s lng ln nhm p ng vi cc khng nguyn c th t bn ngoi. C th, trong huyt thanh nhng ngi mang nhm mu O thy c c hai loi khng th khng-A v khng-B gi l v ; nhng ngi nhm mu AB khng c bt k loi khng th no; cn nhng ngi nhm mu A v B ch c mt loi khng th tng ng l v . ngha lm sng ca nguyn tc truyn mu l ch khi truyn sai nhm mu s xy ra phn ng ngng kt cht ngi do phn ng gia khng nguyn b mt ca hng cu ngi cho (donor), m lng huyt thanh l khng ng k, vi khng th c trong huyt thanh ca ngi nhn (recipient). V th, nhng ngi c cng nhm mu th c th cho v nhn ca nhau. c bit, nhm mu O do thiu c hai loi khng nguyn A v B nn c th truyn cho mt ngi mang bt k nhm mu no; ngc li ngi mang nhm mu AB c th nhn bt k nhm mu no. Hin tng a allele tn ti ph bin trong cc qun th sinh vt khc nhau. V d, gene kim sot mu mt -trng rui gim gm mt chui 12 allele, vi tnh tri gim dn t kiu di cho n trng t bin ln (w) theo th t t tri sang phi v trn xung nh sau:
Allele Mu Allele Mu W+ di We eossin Wsat satsuma Wbl blood Wco coral Wap apricot Ww wine Wi ivory Wap3 apricot3 Wt tinged Wch cherry w white
Mt s gene ngi, chng hn nh cc gene i vi khng nguyn bch cu ngi HLA (human leukocyte antigen) xc nh cc khng nguyn trn b mt ca hu nh tt c cc t bo c th c nhiu allele. V d, gene HLA-B c nhiu hn 30 allele c xc nh khc nhau v mt khng nguyn trong mt s qun th. Kt qu ca s a dng ny l, trong mt qun th c rt nhiu kiu gene gene HLA-B (465 kiu gene khc nhau, vi 30 kiu ng hp v 435 kiu d hp), thc s to nn mt dy bin d kiu gene rng.
48
Mendel lu rng gene kim sot mu hoa tm v trng cng nh hng ln mu sc ht (v xm hoc nu) v gy ra s c mt hoc khng c mt ca cc vt mu tm b l. Trong v d allele kim sot lng vng chut ni trn, ta thy rng n cn nh hng ln sc sng cc th d hp v gy cht cc th ng hp. Nhiu bnh di truyn ngi gy ra bi cc gen c tc dng a hiu. Chng hn, bnh phenylxtn-niu (phenylketonuria = PKU) xy ra cc c th ng hp v allele ln . Nhng ngi mc bnh ny thiu hn enzyme cn thit cho s chuyn ha bnh thng ca amino acid phenylalanine thnh sn phm sinh ha k tip. Khi so snh cc c th bnh thng v PKU vi nhau cho thy mc phenylalanine nhm bnh cao hn nhiu. Ngoi ra, nhng ngi bnh cn c mt s bin i khc nh: ch s IQ thp hn, u b hn, v tc hi nht hn. Tt c cc hiu qu a hiu ny c th hiu nh l hu qu ca s ri lon sinh ha c s. Chng hn, cc bnh nhn PKU c s tch ly mt c t trong u khin cho b no b tn thng v dn ti IQ thp hn, u b hn. Mt v d khc v tnh a hiu ngi l bnh hng cu hnh lim (sickle-cell disease). Vy tnh a hiu gii thch trng hp ny nh th no? Nhng ngi ng hp v allele t bin ln ny (HbSHbS) ch to ra cc phn t hemoglobin bt thng, khin cho tt c cc t bo hng cu c dng hnh lim, kch thc b, mu nht (Hnh 2.5). Cc t bo hnh lim nhanh chng b c th ph hy v gy ra s thiu mu v suy yu c th ni chung. Ngoi ra,
Hnh 2.5 Cc t bo hng cu bnh thng (trn) v dng hnh lim (di), vi phng i gn gp i ca hnh trn.
do hnh dng gc cnh m cc t bo hnh lim khng th vn chuyn trn tru trong mu v c xu hng tch t v gy tc nghn cc mao mch. Dng mu i n cc b phn c th b gim bt, gy st nh k, au n, v tn thng cc c quan khc nhau nh no b, lch, tim, thn...
49
hoc mt dng bin i ca n c l gii l do s tng tc qua li gia cc gene khng allele phn ly c lp. Tu trung c hai kiu tng tc gene, l: tng tc gia cc gen allele ( xt trn) v tng tc gia cc gen khng allele (thng c gi tt l tng tc gene). Do cc gene khng allele c th nm trn cng mt cp nhim sc th hoc trn cc cp nhim sc th tng ng khc nhau, cho nn v nguyn tc s c hai dng tng tc gene khng allele tng ng l tng tc c lp v tng tc lin kt; v dng sau phi l ch yu bi v s lng gene ca mt sinh vt nhiu hn s lng nhim sc th ca n rt nhiu. Tuy nhin, trn thc t, khi ni n s tng tc gia cc gene khng allele l ta mun ni ti s tng tc gia cc gene khng allele phn ly c lp. Lu : (1) S lng cc tnh trng hnh thnh nn mt c th sinh vt ni chung l nhiu hn s lng gene m ha protein c mt trong b gene ca n. Chng hn, theo c tnh gn y cho thy trong b gene ngi c khong 25.000 gene khc nhau trong khi c ti 50.000 loi protein thc hin tt c mi hot ng sng ca cc t bo. (2) Nh th, s biu hin ca a s tnh trng l kt qu ca s tng tc gia nhiu gene khc nhau trong qu trnh pht trin c th; v thc cht ca s tng tc l do s tng tc gia cc sn phm hot ng ca cc gen c bn cht protein hoc gia cc sn phm sinh ra t s xc tc ca cc enzyme. (3) Con ng chuyn ha mt cht c th trong t bo l mt chui gm nhiu phn ng sinh ha ni tip nhau m mi khu phn ng c xc tc bi mt enzyme (chng 7). Ngay c mt enzyme hay protein c cu trc bc bn cng gm mt s chui polypepetide thuc cc gene khc nhau to nn (chng 6). (4) cho n gin, thng thng ta gii thch cc kt qu tng tc bng hai gene nhng trn thc t, c th c nhiu hn hai gene cng quy nh mt tnh trng. Di y chng ta xt ba kiu tng tc gen chnh: Tng tc b tr, tng tc t ch v tng tc a phn cng gp. Cc v d nu ra di y l nhng th nghim kinh in ca di truyn hc. hiu c bn cht di truyn ca cc tnh trng , c bit l cc tnh trng mu sc, chng ta c gng lm sng t c ch sinh ha ca chng trong kh nng c th. 1. Tng tc b tr (complementary) Tng tc b tr l trng hp tng tc gene lm xut hin kiu hnh mi khi c mt ng thi cc gene khng allele trong mt kiu gene. Cc gene b tr c th l gene tri hoc gene ln ( trng thi ng hp). Tng tc kiu b tr biu hin di nhiu dng vi cc t l kiu hnh F2 khc nhau, nh 9:3:3:1; 9:6:1; 9:7.
50
1.1. Tng tc b tr vi t l 9:3:3:1 V d kinh in cho trng hp ny l cc th nghim ca W.Bateson v R.C.Punnett v s di truyn hnh dng mo g. Khi lai gia cc ging g thun chng mo hnh hoa hng vi mo n (cn gi l mo hnh l) thu c F1 ton mo hoa hng, v sau khi cho tp giao F1 th F2 c t l phn ly 3 mo hoa hng : 1mo n. Tng t, khi lai gia cc ging g thun chng mo hnh ht u vi mo n, F1 gm tt c mo ht u v F2 phn ly 3 mo ht u : 1 mo n. Nhng khi lai gia hai ging g thun chng mo hoa hng v mo ht u, th F1 li thu c tt c c mo hnh qu c ch (hay ht h o) v t l phn ly F2 xp x 9 qu c ch : 3 hnh hoa hng : 3 hnh ht u : 1 mo n (hnh 2.6). Gii thch: Cc kt qu trong hai th nghim u cho thy cc dng mo hoa hng v ht u l tri so vi dng mo n. Kt qu sau cng cho thy F2 c 16 kiu t hp vi t l ngang nhau, trong khi F1 ng nht kiu gen (v b m thun chng); iu chng t F1 cho 4 loi giao t vi t l tng ng, ngha l d hp t v hai cp gene phn ly c lp. Suy ra tnh trng ny do hai gene khc nhau chi phi, ngha l tun theo quy lut tng tc gene. Mt khc, kiu hnh mi biu hin F1 v khong 9/16 F2 (ng vi s c mt ca c hai gene tri khng allele) phi l kt qu ca s tng tc gia cc gene tri khng allele theo kiu b tr. Quy c: Da vo t l phn ly kiu hnh F2 trong trng hp hai gene phn ly c lp v tn gi cc dng mo theo ting Anh (rose: hoa hng, pea: ht u), ta c
c ch: R-P-
ht u: rrP-
mo n: rrpp
Hnh 2.6 Cc kiu mo c trng ca cc ging g khc nhau v cc kiu gene tng ng.
th quy c v kim chng n gin nh sau: R-P-: mo hnh qu c ch (do b tr gia cc gene tri R v P) R-pp: mo hnh hoa hng (do biu hin ca gene tri R) rrP-: mo hnh ht u (do biu hin ca gene tri P) rrpp: mo n (do khuyt c hai gene tri; kiu di) Kim chng: Ptc mo hoa hng (RRpp) mo ht u (rrPP) F1 mo qu c ch (RrPp)
51
F1F1 = RrPp RrPp = (Rr Rr)(Pp Pp) F2 = (3R-:1rr)(3P-:1pp) = 9 R-P-: 3 R-pp : 3 rrP- : 1 rrpp = 9 c ch: 3 hoa hng : 3 ht u : 1 n Mt v d khc, l lai gia hai ging chut lng mu en vi mu v qu (cinnamon) c F1 ton chut lng mu xm (c dng "mui tiu" khi nhn gn, cn gi l agouti) v F2 cho t l 9 xm : 3 mu v qu : 3 en : 1 nu. Bn c th gii thch c s di truyn ca trng hp ny? 1.2. Tng tc b tr vi t l 9:7 V d: Th nghim ca Bateson v Punnett v s di truyn mu sc hoa cy u ngt (Lathyrus odoratus). T php lai gia hai ging hoa trng thun chng khc nhau, hai ng thu c F1 gm tt c cy lai c hoa mu ta (purple). Khi cho cc cy F1 t th phn F2 nhn c 382 hoa ta v 269 hoa trng; kt qu ny gn vi t l 9:7. Gii thch: Vi cch lp lun nh trn, ta d dng thy rng kiu hnh hoa ta l kt qu ca s tng tc b tr gia hai gene tri khng allele phn ly c lp. Trc khi i vo gii thch c s di truyn sinh ha ca cc kiu hnh, ta hy quy c v kim chng kt qu th nghim trn. Quy c: C-P- : hoa ta (do tc ng b tr gia cc gene tri C v P) C-pp, ccP-, ccpp : hoa trng (do khng c mt y c hai gene tri) Kim chng: Ptc ging hoa trng 1(CCpp) ging hoa trng 2 (ccPP) F1 hoa ta (CcPp) F1F1 = CcPp CcPp = (Cc Cc)(Pp Pp) F2 = (3C-:1cc)(3P-:1pp) = 9 C-P- : (3 C-pp + 3 ccP- + 1 ccpp) = 9 ta : 7 trng By gi ta th gii thch c s sinh ha ca cc kiu hnh. S hnh thnh mu hoa cy u ngt l kt qu ca s tng hp mt hp cht gi l anthocyanin; n xy ra thng qua mt chui cc khu chuyn ha c xc tc bi cc enzyme vn l sn phm ca cc gene. Nu nh bt k khu no trong qu trnh tng hp ny b gin on do vng mt ca mt enzyme hot ng th s hnh thnh mu sc khng xy ra. Mc d chi tit chnh xc ca s tng hp mu sc cy u ngt cn cha r, nhng c th minh ha bng m hnh tng qut hnh 2.7.
52
Hnh 2.7 S minh ha mi quan h gia cc gene tri C v P trong qu trnh hnh thnh sc t anthocyanin cy u ngt.
i vi cc kiu gene c cha c hai gene tri C v P (C-P-), c y cc enzyme cn thit cho vic to ra anthocyanin v do vy hoa c mu ta. Trong khi , kiu gene cha cc (ccP- hay ccpp), enzyme th nht khng c to ra hay khng c hot tnh; hu qu l, phn ng to sn phm trung gian khng thc hin c. Tng t, kiu gene cha pp (Cpp hoc ccpp) th phn ng th hai bin i cht trung gian thnh anthocyanin b dng li, v thiu hn mt enzyme tng ng. Ni cch khc, nu nh kiu gen c mang cp allele hoc l cc hoc l pp th con ng tng hp b gin on v cc sc t khng c to ra, v kt qu l hoa mu trng. 1.2. Tng tc b tr vi t l 9:6:1 V d: S di truyn hnh dng qu b ng. Khi lai hai ging b ng thun chng qu trn khc ngun gc vi nhau, F1 xut hin ton dng qu dt, v F2 c s phn ly kiu hnh xp x 9 dt : 6 trn : 1 di. Gii thch: Kt qu ny c th c gii thch theo mt trong hai cch sau: b tr gia cc gene tri hoc b tr gia cc gene ln. n gin, di y ta gii thch theo cch u, da trn quy c sau y: Quy c: D-F- : qu dt (do tng tc b tr gia cc gene D v F) D-ff v ddF- : qu trn (ch c mt trong hai gene tri D, F) ddff : qu di (do khuyt ng thi c hai gene tri) Kim chng: qu trn-1 (DDff) qu trn-2 (ddFF) Ptc F1 qu dt (DdFf) F1F1 = DdFf DdFf = (Dd Dd)(Ff Ff) F2 = (3D-:1dd)(3F-:1ff) = 9 D-F-: (3 D-ff + 3 ddF-) : 1 ddff = 9 qu dt : 6 qu trn : 1 qu di 2. Tng tc t ch (epistasis) Tng tc t ch l hin tng mt gene ny km hm s biu hin ca mt gene khc khng allele vi n. Gene t ch c th l tri hoc ln.
53
2.1. t ch do gene ln vi t l 9:3:4 V d: S di truyn mu sc lng chut (hnh 2.8). Khi lai gia hai dng chut thun chng lng nu v bch tng, F1 xut hin ton chut lng en; v khi cho cc chut F1 tp giao vi nhau th F2 c s phn ly gn vi t l 9 en : 3 nu : 4 bch tng. gii thch kt qu ny, ta da vo bin lun nh v d u tin (mc III-1.1) v quy c sau y: Quy c: B-C- : en; bbC- : nu; B-cc v bbcc : bch tng Gii thch: T quy c ny, ta thy rng allele c khi trng thi ng hp (cc) c ch s biu hin ca B- v bb khin cho cc kiu B-cc v bbcc khng c sc t (bch tng, albino). i vi hai kiu hnh cn li c th gii thch theo mt trong hai cch sau: (1) Allele C l t bin tri, nn mt kh nng t ch v bn thn n khng to mu; khi allele tri B quy nh mu en l tri so vi allele b quy nh mu nu khi n trng thi ng hp; kt qu l B-C- c kiu hnh lng en v bbC- cho kiu hnh lng nu. Nh th y khng xy ra s tng tc b tr gia cc gene tri B v C. Cch l gii ny r rng l hp l. (2) Allele C quy nh mu nu v B l gene to mu, trong khi bb khng c kh nng . Do khi gene tri C (khng c kh nng t ch) ng ring s cho mu nu; cn ng chung vi gene tri B s cho hiu qu b tr tri vi kiu hnh mu en. R rng cch gii thch ny ch hp l trn hnh thc khi cho rng allele tri C xc nh mu nu.
Hnh 2.8 T tri sang l cc chut agouti en, agouti nu v bch tng.
Kim chng: Ptc Chut nu (bbCC) Chut bch tng (BBcc) F1 Tt c chut en (BbCc) F1F1 = BbCc BbCc = (Bb Bb)(Cc Cc) F2 = (3B-:1bb)(3C-:1cc) = 9 B-C-: 3 bbC- : (3 B-cc + 1 bbcc) = 9 en : 3 nu : 4 bch tng 2.2. t ch do gene tri vi t l 12:3:1 V d: S di truyn mu sc lng nga. Khi lai gia hai ging nga
54
thun chng lng xm v hung vi nhau, F1 thu c ton nga lng xm. Sau khi cho tp giao cc nga F1 th F2 c t l kiu hnh xp x 12 xm : 3 en : 1 hung . Gii thch: gii thch kt qu ny, ta quy c: A-B- v A-bb : xm; aaB-: en; v aabb: hung . Theo , allele tri B quy nh mu en l tri so vi b- hung . V s d A-B- v A-bb cho kiu hnh lng xm trong khi chng c cha B v bb, bi v gene tri A t ch cc gene khng allele v ng thi n cn c kh nng to mu xm, cn allele a khng c c hai kh nng . iu ny c th hin qua s lai sau y: Ptc Nga xm (AABB) Nga hung (aabb) F1 Tt c nga xm (AaBb) F1F1 = AaBb AaBb = (Aa Aa)(Bb Bb) F2 = (3A-: 1aa)(3B-:1bb) = (9 A-B- + 3 A-bb) : 3 aaB- : 1 aabb = 12 xm : 3 en : 1 hung 2.3. t ch do gene tri vi t l 13:3 V d: S di truyn mu sc lng g. Khi lai gia ging g thun chng, g Leghorn trng vi g Wyandotte trng, F1 thu c ton g lng trng. Sau khi cho tp giao cc c th F1, F2 c t l phn ly kiu hnh xp x 13 lng trng (white): 3 lng c mu (colored). Gii thch: gii thch kt qu ny, ta quy c: I-C- , I-cc v iicc : trng; v iiC-: c mu. Theo , allele tri C - gene sn xut cht to mu (chromogen) l tri so vi allele c- khng c kh nng to mu; v allele tri I (inhibitor) t ch gene khng allele vi n v n cng khng c kh nng to mu, cn allele i khng c kh nng t ch ln to mu. S lai: Ptc G Leghorn trng ( IICC ) G Wyandotte trng (iicc) F1 Tt c g trng (IiCc) F1F1 = IiCc IiCc = (Ii Ii)(Cc Cc) F2 = (3I-:1ii)(3C-:1cc) = (9 I-C- + 3 I-cc + 1 iicc) : 3 iiC= 13 trng : 3 c mu 3. Tng tc cng gp - s di truyn a gene v cc tnh trng s lng 3.1. Tng tc cng gp (additive) Tng tc cng gp hay s di truyn a gene (polygenic) l hin tng di truyn c trng ca mt s tnh trng s lng (quantitative trait), trong cc gene khng allele tc ng cng hng ln s biu hin ca mt tnh trng. Mi allele (thng l tri) ca cc gene a phn nh
55
th ng gp mt phn ngang nhau trong s biu hin ra kiu hnh mt mc nht nh. Nh vy, liu lng cc allele tng dn trong cc kiu gene s to ra mt dy bin d kiu hnh lin tc trong qun th. V d: Cc th nghim ni ting nm 1909 ca nh di truyn hc Thy in (Sweden) Herman Nilsson-Ehle v s di truyn mu sc ht la m (ht y tc l phi nh - kernel). Khi lai gia cc ging la m thun chng ht vi ht trng, F1 ng thu c ton dng trung gian c mu hng; v ty theo dng ht c s dng trong cc th nghim m F2 s c cc t l phn ly gia ht c mu vi ht khng mu (trng) l 3:1, 15:1 hay 63:1. Kt qu phn tch cho thy chng do 2-3 gene a phn chi phi. Sau y ta hy xt trng hp F2 vi t l 15 c mu :1 khng mu, hay c th l 1 : 4 nht: 6 hng: 4 hng nht:1 trng. Gii thch: Do F2 c 16 kiu t hp vi t l tng ng trong khi F1 ng nht kiu gene, chng t F1 cho 4 loi giao t vi t l ngang nhau ngha l d hp t v hai cp gene phn ly c lp. y, F1 biu hin kiu hnh trung gian ca hai b m v F2 xut hin mt dy bin d lin tc cng hng. iu chng t tnh trng ny tun theo quy lut tc ng cng gp hay a phn tch ly. Quy c: V allele cho mu l tri hn allele cho mu trng v mc biu hin ca cc ht c mu F2 ty thuc vo liu lng cc allele trong kiu gene, nn ngi ta thng k hiu cc gene khng allele bng cc ch s 1,2...km theo cc ch ci in hoa (A) cho allele tri v ch ci in thng (a) cho allele ln, nh sau: A1, A2 - ; a1, a2 - trng. T y ta c th d dng xc nh kiu gen ca F1 (A1a1A2a2) v ca b m P: (A1A1A2A2) v trng (a1a1a2a2), v thit lp s lai hnh 2.9. Ptc A1A1A2A2 () a1a1a2a2 (trng) F1 A1a1A2a2 (hng) F2
Allele tri Kiu gen 4 1A1A1A2A2 3 2A1A1A2a2 2A1a1A2A2 nht 4/16 2 4A1a1A2a2 1A1A1a2a2 1a1a1A2A2 hng 6/16 1 2A1a1a2a2 2a1a1A2a2 hng nht 4/16 0 1a1a1a2a2
Kiu hnh T l
1/16
trng 1/16
Hnh 2.9 Mt php lai ca la m v trng do hai gene chi phi, cho thy mi tng quan gia t l ca cc kiu hnh F2 v s allele tri.
Mt v d c o khc l trng hp di truyn s dy ht trn bp ng (xem trong Di truyn hc i cng - Dubinin 1981, tr.135-145).
56
Nhn xt: (1)Bng cch v mt th biu din mi quan h gia s allele tri c mt trong kiu gen (trn trc honh) v cc tn s kiu hnh (trn trc tung) F2, ta s thu c mt ng cong phn b chun c dng hnh chung, gi l phn phi Gauss. Trong kiu hnh trung gian hay cc kiu gene cha hai allele tri (tng ng vi tr trung bnh) chim t l cao nht, cn cc kiu hnh hoc kiu gene hai u mt tng ng vi cc ngng "cc oan" bao gi cng chim tn s thp nht (xem Hnh 2.10). cng l quy lut chung cho tt c cc tnh trng s lng. (2) i vi cc tnh trng di truyn theo kiu a phn cng gp, cc h s ca t l kiu hnh c th xc nh bng cch da vo tam gic Pascal. 3.2. Tnh trng s lng (quantitative trait) Thng thng, cc tnh trng c tr s kiu hnh lin quan n kch thc, trng lng hay hnh dng...c xc nh da trn thang nh lng (quantitative scale), c gi l cc tnh trng s lng.
(a)
(b)
Hnh 2.10 M hnh n gin v (a) s phn b chiu cao ngi (n v tnh y l inch, 1 in = 2,54 cm; trc tung ch s lng); v (b) tng quan gia cc mc mu da (trc honh) v cc t l trong qun th (trc tung).
Ni chung, cc tnh trng s lng c cc c im sau: Do nhiu gene quy nh; chu nh hng ln ca cc iu kin mi trng; v c s phn b kiu hnh lin tc trong mt qun th (hnh 2.10), nhng chng cng c th xy ra di dng cc lp kiu hnh khc nhau, chng hn nh trong cc v d v dy mu sc ht la m hoc s dy ht trn bp ng ni trn. V vy, i vi cc tnh trng ny, khng c mt mi quan h chnh xc gia tr s kiu hnh v mt kiu gene c th. Chng hn, ngi, l cc tnh trng v chiu cao, trng lng, hay ch s thng minh (intelligence quotient - IQ); cy la, la m l s ht trn mi bng,
57
s bng trn mi khm...Tuy nhin, trong nhng nm gn y nh s dng cc ch th phn t (molecular marker), ngi ta tin hnh lp bn cc gene c hiu qu ln ln cc tnh trng c bit (nh cc bnh phc tp ngi, nng sut cy trng...) gi l QTLs, tc cc locus tnh trng s lng (quantitative trait loci). nghin cu s bin i kiu hnh ca cc tnh trng s lng, nht thit phi s dng cc phng php ca thng k ton hc. Chng hn, phng php ly mu sao cho hp l, ngha l mu phi ln, mang tnh ngu nhin v i din; vic x l s liu i hi phi s dng mt s i lng hay tham s thng k c bn sau y: - Trung bnh cng (mean):
x=
vx =
1 n xi n i =1
1 n ( xi x) 2 n 1 i =1
- lch chun (standard deviation) bng cn bc hai ca bin lng (hay phng sai mu). Mt s i lng khc, nh h s bin thin (coefficient of variation, Cv%), h s tng quan (r) v.v... c th xem trong cc gio trnh Di truyn hc s lng v Thng k lin quan (Trn Vn Din v T Cm T 1995; Falconer 1983; Phan Hiu Hin 2001). 3.3. M hnh cc tnh trng s lng hiu v xc nh c tm quan trng ca cc tnh trng s lng, ta cn phi xy dng mt m hnh cho php chia ct cc tr s kiu hnh thnh ra cc thnh phn di truyn v mi trng. iu ny c th thc hin theo cch n gin bng cch biu th tr s kiu hnh (P: phenotype) cho mt kiu gene (i) trong mt mi trng c th (j) nh sau: Pij = Gi + Ei trong Gi l phn ng gp v mt di truyn ca kiu gene (genotype) i vo kiu hnh, v Ej l sai lch do mi trng (environment) j. Ej c th m hoc dng ty thuc vo s tc ng ca mi trng j. Cn lu rng, trong nhiu trng hp, cc qun th khc nhau c cc tr s trung bnh khc nhau; v tht kh m xc nh s khc nhau l do cc nhn t di truyn, nhn t mi trng, hay l s kt hp ca c hai gy ra. Cc kiu gene khc nhau c th tng tc mt cch khc nhau vi mi trng ca chng to ra kiu hnh. Nu nh cc mi tng tc c th nh th xy ra gia cc kiu gene v cc mi trng, khi ta c th m rng m hnh c s ni trn thnh m hnh tng tc kiu gene-mi
58
trng (genotype-environment interaction), vi tr s kiu hnh l: Pij = Gi + Ej + GEij trong GEij l s o s tng tc gia kiu gene i v mi trng j. V mi trng bin ng nn s tng tc c th m hoc dng. Ni chung, m hnh di truyn c th c nh ngha mt cch chnh xc hn bng cch phn chia tr s kiu gene ra hai thnh phn nh sau: Gi = Ai + Di trong Ai v Di l cc thnh phn cng gp (additive) v tri (dominant). Nu nh th d hp ng l trung gian gia cc thnh phn ng hp (nh v d v s di truyn mu sc ht la m ni trn), th s ng gp ca thnh phn tri l zero; ngha l, ton b thnh phn di truyn l cng gp. Ni cch khc, nu cho rng s tng tc kiu gene-mi trng l khng ng k, th tr s kiu hnh c th c biu th bng: Pij = Ai + Di + Ej Nh ni t u, khng c s tng ng chnh xc gia mt kiu gene vi mt kiu hnh i vi cc tnh trng s lng. V vy, cch thc t hn kim tra cc tnh trng ny l tch s bin i trong mt qun th i vi mt kiu hnh c th thnh ra hai phn, phn bin i do nhn t di truyn gy ra v phn bin i do nhn t mi trng gy ra. Khi phng sai hay bin lng kiu hnh (phenotypic variance) s l: VP = VG + VE trong VP, VG v VE tng ng l cc bin lng ca kiu hnh, di truyn v mi trng. V theo cch lm trn, nu ta tch cc thnh phn cng gp v tri kim tra bin lng kiu hnh, ta c: VP = (VA + VD) + VE trong VA v VD tng ng l cc bin lng di truyn do cc hiu qu cng gp v tri. Nu ta chia biu thc ny cho VP, lc ta thu c t l ca bin lng kiu hnh do cc thnh phn khc nhau gy ra. C th l, t s gia bin lng di truyn cng gp v bin lng kiu hnh c coi l h s di truyn (h2; heritability): h2 = VA/VP i lng h s di truyn ny rt quan trng trong vic xc nh tc v hm lng p ng i vi s chn lc nh hng (directional selection), tc chn lc o thi cc kiu hnh cc oan, v n thng c cc nh chn ging ng vt v thc vt c tnh trc khi bt u mt chng trnh chn lc nhm ci thin nng sut hoc cc tnh trng khc. 3.3. c lng h s di truyn (heritability)
59
By gi ta th tm hiu vn c lng h s di truyn da trn h s tng quan ca mt s tnh trng cc cp sinh i cng trng (monozygotic twins) v sinh i khc trng (dizygotic). Ta bit rng nhng cp sinh i ging ht nhau (cng trng) th c cng kiu gene; nh vy bt k s sai khc no gia chng phi l kt qu ca cc nhn t mi trng. Trn thc t, cc cp sinh i ging ht nhau l do s chia x cng kiu gene cng nh cc iu kin mi trng nh nhau. Mt cch xc nh mc tng ng hay ging nhau l tnh h s tng quan r (correlation) gia cc c th v cc tnh trng khc nhau. Tr s cao nht ca h s r l 1, trong tt c cc cp c th u c cng tr s kiu hnh nh nhau. Nu nh cc tnh trng l khng c tng quan gia cc cp c th th r = 0. Mt kt qu nghin cu v cc h s tng quan ca bn tnh trng khc nhau cc cp sinh i cng trng (rM) v cc cp sinh i khc trng (rD) nhng cng gii tnh c cho bng 2.3. Nhng sai khc gia cc tr s ny phi l kt qu ca s tng ng di truyn thp hn cc cp sinh i khc trng vn chia x (tnh bnh qun) ch mt na cc gen ca chng ni chung. Cng thc tnh h s di truyn nh sau: h2 = 2(rM rD) trong rM v rD ln lt l cc h s tng quan gia cc cp sinh i cng trng v khc trng. Bng cch s dng cng thc ny, ta tnh c cc h s di truyn cho bn tnh trng bng 2.3 bin thin t 0,98 n 0,16. Qua cho thy, hu ht s bin i cc ch s IQ v trng thnh v mt x hi dng nh l do mi trng, trong khi hu nh s bin i trong s lng np vn tay v chiu cao dng nh l do di truyn.
Bng 2.3 S tng quan ca bn tnh trng gia cc cp sinh i ngi Tnh trng S lng np vn tay Chiu cao im IQ im trng thnh x hi H s tng quan rD rM 0,96 0,47 0,90 0.57 0,83 0,66 0,97 0,89 H s di truyn 0,98 0,66 0,34 0,16
60
Trong mt tnh hung l tng, phm vi tc dng ca mi trng ln mt kiu gene no c th xc nh c bng cch quan st kiu hnh ca cc c th ging nhau v mt di truyn c nui dng chm sc trong cc mi trng khc nhau. ngi, cc cp sinh i cng trng c tch nui ring lc s sinh chng minh cho mt tnh hung nh vy. Tuy nhin, nhng ch dn tt nht v cc tc dng ca mi trng bt ngun t cc nghin cu loi m c th nui trng vi s lng ln trn cc mi trng c kim sot. Th d kinh in cho nghin cu nh vy c J.Clausen v cc cng s tin hnh trong thp nin 1940. xc nh hiu qu ca mi trng ln cc kiu hnh, cc nh nghin cu ny trng cc dng (clones), tc gm cc c th ging nhau v mt di truyn, ct theo cc v khc nhau. Chng hn, h thu thp loi thuc h hoa hng l Potentilla glandulosa t ba vng: phm vi ven b bin Thi Bnh Dng v 100 mt; vng lng chng dy ni Sierras v 1.400 mt (ngn Mather); v cao 3.040 mt ca dy Sierras (ngn Timberline). T cc mu ny, h to ra c cc dng bng cch nhn ging sinh dng v em trng ba vng khc nhau . Ni khc i, mi kiu gene thu c t mt trong ba vng c a trng c ba iu kin mi trng (ng vi cc v ) khc nhau. T th nghim ny cho thy rng dng nh c hai nhn t di truyn v mi trng u quan trng trong vic xc nh s sinh trng ca cy. Th d, cc kiu gene vng ven b sinh trng tt c v thp v trung bnh nhng nhng khng th sng c v cao. iu ch ra tm quan trng ca cc nhn t di truyn. Cch thc m kiu hnh thuc mt kiu gene no thay i theo mi trng ca n c gi l mc phn ng (norm of reaction). Cc mc phn ng c th sai khc rt ln trong s cc kiu gene i vi cc tnh trng lin quan n tp tnh hay hnh vi (behaviour). D cho n nay ta khng h xem tp tnh hay hnh vi nh l mt kiu hnh, th nhng mt s cc gene t bin c nh hng ln tp tnh hay hnh vi. Chng hn, cc c th b bnh PKU khng c iu tr th c cc ch s IQ thp hn bnh thng; IQ l mt tnh trng c th o c bng trc nghim IQ. Tm li, mi quan h gia kiu gene v kiu hnh l phc tp, khng d g cn c vo kiu hnh xc nh kiu gene. Mc phn ng trn cc mi trng khc nhau l mt cch nh lng mi quan h . 2. thm nhp (penetrance) v biu hin (expressivity) nh gi mc th hin ra kiu hnh ca cc kiu gene nh th, nm 1925 Timofeev-Rissovsky nu ln hai khi nim: thm nhp v biu hin ca gene.
61
2.1. thm nhp (penetrance) Trong cc th d xt trc y, nh by gene xc nh by tnh trng u H Lan, cc kiu nhm mu v nhiu bnh di truyn ngi u cho thy mt kiu tuyt i chc chn. Tuy nhin, i vi mt s gene, th mt kiu gene no c th hoc khng th cho thy mt kiu hnh no . Hin tng ny c gi l thm nhp (penetrance) ca mt gene. Mc thm nhp (level of penetrance) ny c th tnh bng t l ca cc c th mang mt kiu gene no bc l ra mt kiu hnh c th. Khi tt c cc c th ca mt kiu gene c th c cng kiu hnh nh nhau, th gene cho thy thm nhp hon ton v mc thm nhp ny c coi l bng 1. Mt khc, gene c coi l thm nhp khng han ton v mc thm nhp c th c th tnh c. Chng hn, trong s 160 c th thuc mt kiu gene no c 30 c th biu hin mt kiu hnh b bnh, th mc thm nhp l 30/160 = 0,1875; ngha l gene ch th hin ra c kiu hnh c 18,75%. Nh vy s c mt ca thm nhp khng hon ton ti mt gene c th khin cho mt kiu hnh tnh trng tri (gi s kiu gene l Aa) b ngt qung mt th h trong mt ph h, ri li xut hin tr li th h tip theo. l do allele tri thm nhp khng hon ton. Chng hn, dng tri ca nguyn bo li (retinoblastoma), mt bnh gy cc u c tnh mt tr em, ch thm nhp khong 90%. 2.2. biu hin (expressivity) Ngoi ra, mt kiu gen c th no bc l ra kiu hnh k vng, tc mc biu hin (level of expression) hay biu hin (expressivity), c th sai khc i. Chng hn, mc d mt gene gy ra mt bnh c th pht hin c hu ht cc c th mang mt kiu gene no , nhng mt s c th c th b nh hng nng hn cc c th khc. Bnh Huntington ngi l mt tnh trng cho thy biu hin bin thin sai khc theo tui pht bnh. Bnh ny ni chung xy ra tui bt u trung nn, vi tui trung bnh bt u pht bnh l trn 30 tui, nhng i khi c th xy ra rt sm tui cha ln 10 hoc mt ngi gi hn. Mt s ngi mang kiu gene bnh ny cht v nhng nguyn nhn khc trc khi bnh biu hin, do thm nhp khng hon ton cng nh biu hin bin thin i vi gene gy ra. 2.3. Cc nhn t mi trng v cc gene khc 2.3.1. Mi trng v cc gene gy cht c iu kin Vn t ra l ci g l nguyn nhn ca thm nhp khng hon ton v biu hin sai khc? Trong mt s trng hp c th, thng thf
62
khng th xc nh c nguyn nhn, nhng c mi trng v cc gen khc cng c coi l c nh hng ln thm nhp v biu hin ca mt gene. V d, rui gim, cc allele ca mt s gene tc ng ln sc sng v c th gy cht nhit tng cao trn 28oC nhng li nh hng cht t hoc khng nh hng nhit thp hn. Cc gene nh th gi l cc gene gy cht c iu kin (conditional lethals); ni chung chng cho thy cc hiu qu gy cht trong cc tnh hung mi trng cc oan. Nhit cng c th nh hng mnh m ln kiu hnh ca cc thc vt. Chng hn, cy anh tho c hoa khi trng 24oC nhng li c hoa trng khi trng nhit trn 32oC. mo Xim (Thi Lan) v th Himalaya, mu sc b lng ca chng ti sm hn chn, tai v mi ti v thn nhit cc b phn xa nht ca c th ny t ra thp hn. Nu nh chng nhit
Hnh 2.11 Mu lng ca mo Xim ti sm cc vng chn, tai v mi.
m p hn, th s sinh trng lp lng mi ti cc im ny s cho mu sng nht (hnh 2.11). 2.3.2. Cc gene sa i (modifier or modifying genes) Ni chung, mc biu hin ca mt tnh trng gia cc c th c quan h h hng thng ging nhau hn l gia cc c th khng c quan h h hng, khi c hai nhm c th c nui dng chm sc trong nhng mi trng gn ging nh nhau. Cc gen c nh hng th cp ln mt tnh trng nh th gi l cc gene sa i (modifier genes) v chng c th gy nh hng ln kiu hnh mt cch ng k. Ni cch khc, cc gene sa i l nhng gene gy bin i cc gene khc trong khi chng biu hin ra kiu hnh.
Hnh 2.12 Thy tinh th bnh thng (tri) v bnh c thy tinh th (phi) do mt gen tri gy ra c tc ng ca gene sa i.
nhiu ng vt, allele pha long (dilute allele) vn lm gim cng hnh thnh sc t (nh t mu en sang mu xm chut nh) khi
63
trng thi ng hp l mt v d v gene sa i. Mc ca hin tng khng ui cc mo Manx bin thin t khng c cc t sng ui cho n c mt t t sng ui dnh lin nhau, hnh nh l do nh hng ca cc gene sa i ln s biu hin ca th t bin tri ny. ngi, l trng hp mt gene tri gy c thy tinh th (hnh 2.12). Gene ny gy ra nhng mc suy yu th lc khc nhau ty thuc vo s c mt ca mt allele c th v mt gene sa i i cng. 2.3.3. Hin tng sao hnh (phenocopy) Mt hin tng lin quan gi l sao hnh (phenocopy), xy ra khi cc nhn t mi trng gy ra mt kiu hnh c th m thng thng c xc nh v mt di truyn. Trong trng hp ny, mt mi trng cc oan c th lm gin on s pht trin bnh thng bng mt kiu ta nh ca mt gene t bin. Mt trng hp thm thng xy ra cc nc Ty u vo cui thp nin 1950 v u thp nin 1960 khi mt s lng cc chu b sinh ra c t chi b ngn i mt cch kinh khng. Hin tng bt thng ny ging vi mt dng ri lon di truyn ln. Ch sau khi c mt cuc nghin cu rng ri ngi ta mi hay rng dng khuyt tt c gy ra v mt mi trng bi s b sung thalidomide vo bo ch vin thuc ng m cc b m ca cc chu b b bnh ung trong sut thi k u mang thai.
Cu hi v Bi tp
1. Hy ch ra cc mi quan h gia gene v tnh trng. Phn bit cc kiu tng tc gia cc gene khng allele ln s hnh thnh mt tnh trng. 2. c trng ca cc tnh trng s lng l g? Phn bit cc cp khi nim sau: tnh trng s lng v tnh trng cht lng, thm nhp v biu hin, tng tc gia cc gene allele v cc gene khng allele. 3. Mt ph n nhm mu M c mt a con mang nhm mu MN. B ta ni rng mt ngi n ng no c nhm mu MN l b ca n, v ng y tuyn b khng phi nh vy. (a) Vi thng tin , bn c th loi tr ngi n ng ny vi t cch ngi b khng? (b) Vic nghin cu xa hn cho thy ngi n b ny mang nhm mu B, a con mu O, v ngi n ng kia nhm mu AB. Vi thng tin ny, c th gt ngi n ng kia ra khi t cch ngi b hay khng? Ti sao? 4. c mo, cc php lai gia cc c th lng v bc i khi sinh ra tt c lng ; i khi : bc; v i lc l : trng: bc. Cc php lai gia hai con lng sinh ra hoc l ton b ; hoc : trng; hoc : bc. Hy xc nh phng thc di truyn ca tnh
64
trng ny v kiu gene ca cc c th khc nhau tham gia vo cc php lai. 5. th, mu sc lng do bn allele ca mt gene n kim sot. Th t tri ca cc allele nh sau: C- xm > ca - sc len > cb - Himalaya > c bch tng. Ngoi ra, cc kiu gene cacb v cac u cho mu xm nht. Kt qu lai gia mt th xm vi ba con th khc nh sau: Php lai i con Xm sc len 6 xm, 5 xm nht Xm xm nht 8 xm, 3 xm nht, 4 himalaya Xm bch tng 9 xm, 8 himalaya Hy ch ra phng thc di truyn v kiu gene ca cc th b m. 6. Cc mu sc ca mt loi thc vt c th l , hng hoc trng. T kt qu di y, hy bin lun xc nh phng thc di truyn ca tnh trng mu hoa v ch ra cc kiu gene ca cc ging em lai. Php lai i con -1 Hng : hng -1 Trng : hng -2 Hng : hng : trng -3 Hng Tt c -3 Trng Tt c 7. Mu tc ngi gm c nm sc : vng, nu nht, nu va, nu thm v en. Cc php lai gia cc mu tc khc nhau cho kt qu sau: (1) vng vng tt c vng; (2) en en tt c en; (3) vng nu va tt c nu nht; hoc vng : nu va; (4) nu va nu va tt c nu va; hoc nu thm : nu nht; hoc nu va: en : vng. Hy xc nh kiu gene ca nm mu tc, v cho bit: (a) Nu lai gia nu nht v nu thm, t l k vng kiu hnh sinh ra nh th no? 8. chut, bt k c th no c cc l bch tng (albino). Hai cp allele khc, A/a v B/b, khi c mt allele C s cho mu xm, en, nu vng v nu sm. Bn dng thun chng bch tng khc nhau v kiu gene c cho giao phi vi cc con lng xm thun chng (AABBCC). Tt c chut cc i F1 u mu xm. Sau cc chut F1 t mi php lai c cho giao phi gia chng vi nhau, v kt qu cc i F2 nh sau y. Hy xc nh kiu gene mi dng bch tng.
65
9. mt loi thc vt, khi lai gia mt dng hoa ta thun chng v ba dng hoa trng thun chng khc nhau vi kt qu cho nh sau:
Php lai 1 P F1 F2 ta trng-1 18 ta 95 ta 31 trng Php lai 2 ta trng-2 17 ta 80 ta 36 trng 28 Php lai 3 ta trng-3 19 ta 54 ta 32 trng 19 17 xanh da tri 6 nu
Hy bin lun v xc nh: (a) kiu gene ca bn ging hoa b m; (b) t l kiu hnh ca i con nu F1 ca php lai 2 c lai vi trng-2; (c) t l kiu hnh ca i con nu F1 t php lai 3 c cho lai vi trng-3. 10. Khi lai hai ging ng thun chng c 20 dy ht v 8 dy ht, tt c bp ng F1 u c 14 dy ht, v F2 c by kiu hnh khc nhau: 20, 18, 16, 14, 12, 10 v 8 (dy ht) vi s lng thng k tng ng l 40 : 245 : 594 : 793 : 603 : 236 : 38 (bp ng). Phng thc di truyn ca tnh trng ni trn l g? Gii thch, trnh by s lai v minh ho kt qu F2 bng mt th. Bn th rt ra quy lut chung v s di truyn ca loi tnh trng ny v ch ra cch xc nh t l kiu hnh k vng F2 i vi trng hp mt tnh trng c kim sot bi n locus c lp.
66
Phan Hiu Hin. 2001. Phng php b tr th nghim v x l s liu (Thng k thc nghim). NXB Nng Nghip Tp.H Ch Minh. Phan C Nhn (ch bin), Nguyn Minh Cng, ng Hu Lanh. 1999. Di truyn hc. NXB Gio Dc, H Ni. Ting Anh Boon WH. 1984. Genes and the IQ. PG Publishing Pte Ltd, SingaporeHong Kong-New Dehli. Campbell NA, Reece JB. 2001. Essential Biology. Benjamin/Cummings, an imprint of Addison Wesley Longman, Inc, San Francisco, CA. Clegg CJ, Mackean DG. 2000. Advanced Biology: Principles and Applications. 2nd ed, John Murray Published Ltd, London. Falconer DS. 1983. Introduction to Quantitative Genetics. 2nd ed., Longman, London and New York. Hartl DL, Freifelder D, Snyder LA. 1988. Basic Genetics. Jones and Bartlett Publishers, Inc, Boston - Portola Valley. Suzuki DT, Griffiths AJF, Miller JH, Lewontin RC. 1989. An Introduction to Genetic Analysis. 4th ed, W-H Freeman and Company, New York. Weaver RF, Hedrick PW. 1997. Genetics. 3rd ed, McGraw-Hill Companies, Inc. Wm.C.Browm Publishers, Dubuque, IA. Wellnitz WR. 1995. Genetics: Problem Solving Guide. 2nd ed., Wm.C. Brown Publishers. Dubuque, Iowa. Mt s trang web http://www.biology.about.com/library/weekly/aa122602a.htm http://gslc.genetics.utah.edu/units/basis/ http://mhhe.com/lewisgenetics5 http://www.goodnet.com/nee72478/enable/hotline.htm http://www.cff.org http://consensus.nih.gov
67
68
c cc ng vt n gin nht nh con sum (Balanus) chng hn, cc thc vt, v thm ch c vi khun. vi khun, c cc kiu trao i thng tin di truyn nh tip hp, bin np v ti np c gi l sinh sn cn tnh (parasexual; vn ny c trnh by ring trong gio trnh Di truyn Vi sinh vt v ng dng). Thng thng th cc giao t c v ci bt ngun t cc c th khc nhau, cho nn i con sinh ra khc vi b m chng v nhiu chi tit. y l ni dung chnh m chng ny s tp trung tho lun. Cn s t th tinh c xem l trng hp ngoi l quan trng ca sinh sn hu tnh (xem chng 12).
Hp t ci (N)x Con ci trng thnh G Trng (2n) (2n) (n) Hp t (2n)
Hp t c (N)x Con c trng thnh G Tinh trng -------------[Sinh trng]------------------- * ----[Pht sinh]---- * --[Th tinh]-giao t / bo t
S tng qut v s sinh trng v sinh sn ca sinh vt sinh sn hu tnh c trnh by hnh 3.1. Trn nguyn tc, mi hp t nhn c hai b nhim sc th n bi (haploid) k hiu l n, mt t giao t c v mt t giao t ci; nn s lng nhim sc th trong hp t l lng bi (diploid), tc 2n c trng v n nh cho loi. Mi b n bi cha n nhim sc th khc nhau, mi chic hay kiu nhim sc th ch c mt mt ln v cha cc gene khc nhau. Tp hp ton b cc gene trong mt b nhim sc th n bi nh th c gi l b gene (genome). Nh vy, trong b lng bi c trng ca cc t bo soma, cc nhim sc th tn ti theo tng cp gm hai chic ging nhau v hnh dng, kch thc v trt t phn b cc gene - mt c ngun gc t b v mt t m - gi l cc nhim sc th tng ng (homologous chromosomes). sinh vt a bo, hp t tng s lng t bo nh qu trnh nguyn phn (mitosis), l kiu phn chia t bo to ra cc t bo con c s lng nhim sc th 2n c gi nguyn. Khi c th t ti thnh thc sinh dc, mt s t bo ca c quan sinh sn tri qua gim phn (meiosis), tc kiu phn chia t bo to ra cc giao t c s lng nhim sc th gim i
69
mt na (n). Qu trnh ny c gi l pht sinh giao t (gametogenesis) ng vt v pht sinh bo t (sporogenesis) thc vt. Sau , trong qu trnh th tinh (fertilization), cc giao t ci hay trng (egg) v giao t c hay tinh trng (sperm) hp nht vi nhau to thnh cc hp t i con. Cc hp t mi ny li bt u i vo mt chu k sinh trng v sinh sn y ht nh vy.
Bng 3.1 S lng nhim sc th 2n ca cc t bo soma mt s loi Loi ng vt 2n Loi thc vt Ngi (Homo sapiens) 46 u H Lan (Pisum sativum) Chimpanzee (Pan troglodites) 48 Ng (Zea mays) B (Bos taurus) 60 La go (Oryza sativa) Nga (Equus caballus) 64 La mch (Secal cereale) La (Equus asinus) 62 La m (Triticum durum) Ch (Canis familiaris) 78 La m (Triticum vulgare) Mo (Felis catus) 38 Khoai ty (Solanum tuberosum) Chut nht (Mus domesticus) 40 Thuc l (Nicotiana tabacum) G (Gallus domesticus) ~78 Loa kn (Lilium longiflorum) ch c (Rana pipiens) 26 Mn (Prunus domestica) C chp (Cyprinus carpio) 104 Bng (Gossypium hirsutum) Rui gim (D. melanogaster) 8 Hng dng (Helianthus annuus) 2n 14 20 24 14 28 42 48 48 12 48 52 34
Mi loi c mt s lng nhim sc th c trng; ngha l tt c cc c th ca cng mt loi th c s lng nhim sc th nh nhau. S lng nhim sc th ny hu ht cc loi ng-thc vt l lng bi (2n) c gii thiu bng 3.1, v mt s loi l n bi (n) - theo ngha c pha n bi l chnh - nh cc nm mc bnh m hng (Neurospora crassa, n = 7), mc bnh m en (Aspergillus nidulans, n = 8), nm men bia (Saccharomyces cerevisiae, n = 17)...R rng l s lng nhim sc th khng tng ng vi nc thang tin ha ca cc loi. Tuy nhin, ta c th thy cc loi c quan h h hng gn nhau nh ngi v chimpanzee hay nga v la th c s lng nhim sc th gn bng nhau. Cng cn lu rng, mt s loi thuc b cnh mng Hymenoptera nh ong mt (Apis mellifera) chng hn, con ci l 2n = 32 v con c l n = 16. i vi cc sinh vt ny ngi ta dng thut ng l n-lng bi (haplodiploid). mt s loi ng-thc vt nh ng, la mch en... bn cnh cc nhim sc th chun ca b nhim sc th bnh thng (gi l cc nhim sc th A), cn c thm mt vi nhim sc th rt b vn sai khc gia cc c th, gi l cc nhim sc th tha s (supernumerary chromosomes) hay nhim
70
sc th B, phn bit vi cc nhim sc th A. Cc nhim sc th ny c coi l khng cha cc gen quan trng, mc d trong mt vi trng hp chng nh hng ln hu th. a s loi thuc lp chim (Aves), b nhim sc th cha cc nhim sc th rt nh gi l cc vi nhim sc th (microchromosomes) v thng c s lng ln.
(a) (b) Hnh 3.2 (a) B nhim sc th c x l bng thuc nhum ph bin Giemsa; v (b) xc nh cc c im ca mt nhim sc th.
m t b nhim sc th ca mt loi v xc nh cc nhim sc th ca n, cn phi thit lp kiu nhn (karyotype) v v s dng mt h thng cc quy c da trn kch thc ca chng, v tr tm ng, v cc kiu bng (cc hnh 3.2 v 3.5). Theo truyn thng, ngi ta s dng k thut hin bng (v d bng G hnh 3.2; xem thm mc 3) v chp nh cc nhim sc th k gia ca nguyn phn, gi l phng php k gia. Sau phng i nh, ct ri tng chic (gm hai chromatid ch em) v sp thnh tng cp tng ng (vai ngn quay ln trn v vai di hng xung di), ri xp theo th t nh dn v kch thc v nh s t ln nht n nh nht. Chng hn, i vi ngi (xem cc hnh 3.3 v 3.5): (i) cc nhim sc th khng phi gii tnh gi l nhim sc th thng (autosome) c nh s t 1 n 22 trn c s chiu di, cn cc nhim sc th gii tnh X v Y c tch ring. (ii) Vai ngn ca nhim sc th c biu th bng p v vai di bng q da trn v tr ca tm ng. (iii) mi vai trc tin c chia thnh cc vng v sau c xc nh bng cc bng. V d, k hiu 9q34 c ngha l vai di ca nhim sc th s 9,
71
Hnh 3.3 B nhim sc th ngi c thit lp bng phng php mi kiu nhn ph (spectral karyotype). Ngun: Schrock v cs (1996).
Gn y, Schrock v cs (1996) gii thiu cc phng php thit lp kiu nhn mi s dng cc thuc nhum hunh quang c kh nng bm vo cc vng c th ca cc nhim sc th, gi l thit lp kiu nhn ph (spectral karyotyping; Hnh 3.3). Bng cch s dng mt lot cc vt d (probes) c th c hm lng cc thuc nhum khc bit, cc cp nhim sc th khc nhau s c cc c trng ph ring. Mt c im dc o ca cng ngh ny l s s dng mt nhiu k (interferometer) ging nh cc nh thin vn dng o quang ph pht ra t cc v sao. Cng ngh ny cho php pht hin cc bin i nh v mu sc (m mt thng chng ta khng th pht hin) bng chng trnh my tnh ri sau phn loi tng cp nhim sc th theo cc mu sc khc nhau. Vic sp xp cc nhim sc th theo tng cp rt n gin v cc cp tng ng th c cng mu nh nhau, v cc sai hnh hoc cc trao i cho c th nhn bit c mt cch d dng hn. 2. Tm ng v cc kiu nhim sc th Cc nhim sc th thng khc nhau v v tr tm ng (centromere), l ni m cc si thoi bm vo trong qu trnh phn bo (hnh 3.4). Thng th mi nhim sc th ch c mt eo tht ln cha mt tm ng gi l eo s cp (primary constriction). (Thut ng kinetochore dng ch cu trc protein bao quanh vng tm ng). Ni chung, c ba kiu
72
nhim sc th chnh: nu tm ng nm gn chnh gia, gi l nhim sc th tm gia (metacentric); nu tm ng nm lch v mt u, gi l nhim sc th tm u (acrocentric); v nu tm ng gn st u mt, gi l nhim sc th tm mt (telocentric). Ni cch khc, tm ng chia nhim sc th thnh hai vai hay cnh (arms) di ngn khc nhau; chng hn, trong khi nhim sc th tm gia c hai vai gn nh bng nhau, th nhim sc th tm lch c mt vai ngn v mt vai di. Cc kt qu nghin cu cho thy chut nh tt c 40 cp nhim sc th u thuc kiu tm gia, trong khi b nhim sc th ngi gm hai kiu tm gia v tm u, khng c kiu tm mt (hnh 3.3). Ngoi eo s cp, trn mt s nhim sc th c th cn c th c eo th cp (secondary constriction), v nu eo ny gn u mt v xy ra s tht su s to nn mt v tinh (satellite) ca nhim sc th ( ngi, l cc nhim sc th 13, 14, 15, 21 v 22; xem hnh 3.5b). Eo th cp thng cha cc gene tng hp cc RNA ribosome, tch t tm thi v hnh thnh nn t chc gi l hch nhn (nucleolus); n c mt trong nhn (nucleus) mt s giai an khc nhau ca s phn bo. Hai u mt ca mi nhim sc th eukaryote c cu trc c bit gi l telomere (s c tho lun chng 5) v thng c trnh t DNA khc vi phn cn li ca nhim sc th.
B i
Cc chromatid ch em
(a) (b) Hnh 3.4 (a) Mt cp nhim sc th tng ng kiu tm u k gia. (b) Mi chic ly ra t nhn k gia gm hai chromatid ch em dnh nhau tm ng, gi l b i (dyad) v c cc u mt c trng gi l telomere.
3. Cc kiu bng nhim sc th (chromosomal bands) Ngi ta c th xc nh cc vng khc nhau trn cc nhim sc th bng cc k thut hin bng (band techniques) c x l cc ha cht khc nhau, nh cc bng G, Q v R (tng ng l Giemsa, quinacrine v reverse bands- bng o ngc) (xem Verma v Babu 1995). Thc ra, thut ng chromosome (= chromo: mu + soma: th) theo ngha en c
73
ngha l "th bt mu". Cc k thut s dng cc thuc nhum khc nhau xc nh cc vng ca nhim sc th no lm hin ra cc vch, di hay bng (bands) c m nht, sng ti hoc hin th bng cc mu khc nhau. Chng hn, cc bng sm hn thng xut hin gn tm ng hoc cc u mt (telomeres) ca cc nhim sc th, trong khi cc vng khc bt mu yu hn nn nht hn. Cc vng bt mu m gi l cht d nhim sc (heterchromatin) v cc vng bt mu nht gi l cht ng nhim sc (euchromatin). Ni chung, cc vng c trng ny c duy tr n nh trong cc t bo hay cc c th khc nhau ca mt loi v do chng t ra hu ch cho vic xc nh cc nhim sc th c th. Hnh 3.5 trnh by kiu nhn v biu nhim sc th (idogram) ngi.
(a) (b) Hnh 3.5 (a) Kiu nhn, v (b) biu nhim sc th ngi.
Ngun: Current Opinion in Genetics & Development (1998)
Cc vng euchromatin thng tri qua mt chu k ng v m xon u n, tng ng vi s hot ng ca hu ht cc gene khu tr trn . Cc vng heterochromatin gm hai kiu: n nh (constitutive) v khng n nh (facultative). Heterochromatin n nh, tc l phn c nh ca b gene v khng bin i c thnh euchromatin; chng c coi l bt hot v mt di truyn. Ngc li, heterochromatin khng n nh bao gm c euchromatin l nhng vng bt gi mu v c c (theo ngha ng xon cht) c trng ca euchromatin trong mt s giai on pht trin; hay ni cch khc, thc cht l cc vng euchromatin nhng ch bin i thnh heterochromatin trong k trung gian (interphase) mt s m. Trn thc t, ngi ta cn pht hin mt s dng nhim sc th c bit c kch thc khng l, nh: (i) cc nhim sc th kiu chi lng hay bn chi n (lampbrush chromosomes) bt gp trong non bo s cp ca
74
ng vt c xng sng (c th di ti 1mm nh lng th c ui); v (ii) cc nhim sc th a si (polytene chromosomes) c mt trong nhn t bo tuyn nc bt ca u trng b hai cnh (Diptera).
(a) (b) Hnh 3.6 (a) Nhim sc th khng l trong mt nhn t bo truyn nc bt ca u trng D. melanogaster, v (b) cu trc chi tit ca nhim sc th X c tch lm hai na, mi na c 10 vng v mi vng bt u bng mt bng mu m.
Chng hn, rui gim D. melanogaster, cc nhim sc th a si ny sinh ra do hin tng ni nguyn phn (endomitosis), tc cc nhim sc th t nhn i lin tip c chc ln nhng t bo khng phn chia v hu nh trng thi m xon. V vy chng c th cha ti c ngn si chromatid dnh nhau trong mt b, vi chiu di hn100 ln so vi cc nhim sc th bnh thng (hnh 3.6). V xc nh c tt c l 102 vng, vi hn 5.000 bng. Ring mt mnh nhim sc th X (tc nhim sc th s 1) c 20 vng c nh s t 1 n 20, vi hn 1.000 bng. hnh 3.7b cho thy n l nhim sc th tm mt, c tm ng vng 20 nm st u mt bn phi ca na di, v gene gy ra mt trng nm gn u mt bn tri vng 3 thuc na trn.
75
n. Nh vy m c th ln ln v cc t bo trong c th thng xuyn c i mi. Quy lut phn bo ny c minh ha n gin nh sau: 1 2 4 8 16 32 64 128 256 512 ... 1. Chu k t bo (cell cycle) Qu trnh nguyn phn lp li theo chu k nh vy c gi l chu k nguyn phn hay chu k t bo (cell cycle). Nguyn phn l mt phn ca ton b chu k t bo i vi cc t bo tri qua nguyn phn (nh hp t, cc t bo phi, cc t bo thuc cc m sinh trng hay m phn chia; hnh 3.7a). Ni chung, mt chu k t bo bao gm hai giai on chnh l nguyn phn (k hiu: M), l mt phn tng i nh ca ton b chu k
(a)
(b)
Hnh 3.7 (a) S phn chia ca cc t bo chp r hnh ty (Allium cepa). (b) S tng qut ca mt chu k t bo.
t bo, v phn cn li ca chu k t bo gi l k trung gian (interphase). Gi l k trung gian bi v n nm gia hai ln phn chia lin tip. y l giai on t bo din ra cc hot ng chuyn ha cao , tng hp v ti bn vt cht di truyn - DNA, chun b tch cc cho t bo bc vo nguyn phn. N c chia thnh ba phn, gi l G1, S v G2. Nh vy, theo nguyn tc, mt chu k t bo bao gm bn giai on theo th t sau y (hnh 3.7b): (1) G1 (first gap) = giai an khi u trong t bo sinh trng, chuyn ha v chun b cho s ti bn b gene; (2) S (DNA synthesis) = tng hp DNA (v chi tit, xem chng 5); (3) G2 (second gap) = chun b cho qu trnh nguyn phn; v (4) M = nguyn phn (mitosis). Thi gian ca cc giai on khc nhau trong chu k t bo khc nhau mt cch ng k, ty thuc vo tng loi, tng kiu t bo, nhit v cc nhn t khc. Chng hn, thi lng tng ng vi bn giai on G1, S, G2 v M i vi cc t bo mu trng ca ngi ang phn chia l 11, 7, 4 v 2 gi (thi gian ton b l 24 gi). Khi mt hp t va c hnh thnh hay mt c th ang sinh trng,
76
chu k ny c lp li nhiu ln hnh thnh nn mt c th vi hng t t bo. Mt s kiu t bo trng thnh, nh cc t bo thn kinh v t bo c vn gi nguyn k trung gian, thc hin cc chc nng c bit ha trong c th cho n lc cht v khng bao gi phn chia na; giai on c gi l pha G0. Tuy nhin, mt s t bo c th t pha G0 quay li i vo chu k t bo. Mc d hu ht cc t bo lympho trong mu ngi pha G0, nhng nu c s kch thch thch hp nh khi bt gp khng nguyn ph hp chng hn, chng c th b kch thch quay li chu k t bo. C th ni, G0 khng n thun ch ra s vng mt ca cc tn hiu cho nguyn phn m l mt s c ch hot tnh ca cc gene cn thit cho nguyn phn. Cc t bo ung th th khng th i vo pha G0 v c nh trc lp li chu k t bo mt cch v hn (xem chng 5).
K trung gian
u k trc
Cui k trc
K cui
K gia
K sau
2. Nguyn phn (mitosis) Nguyn phn t n c th chia lm bn giai on khc nhau, din tin theo mt trnh t nh sau: k trc (prophase), k gia (metaphase), k sau (anaphase) v k cui (telophase). Mi giai on c mt nt c trng ring, c bit l mi lin quan vi tp tnh ca nhim sc th, nh m ta c th xc nh chng (hnh 3.8 v 3.9). Sau khi t nhn i k trung gian (c th l pha S) v hon tt vic chun b bc vo nguyn phn (pha G2), lc ny cc nhim sc th tip tc ng xon v kt c, nh vy chng hin r dn di knh hin vi quang hc. Mi nhim sc th by gi gm hai chromatid ch em (sister
77
chromatids) dnh nhau tm ng. Theo nguyn tc, cc chromatid ny hon ton ging nhau do kt qu ca s ti bn bn bo ton DNA pha S (chng 5). Hn na, v hai chromatid ch em dnh nhau ti vng tm ng, nn chng c xem l mt nhim sc th.
Hnh 3.9 Cc giai on ca qu trnh nguyn phn mt t bo chp r hnh ty (Allium cepa).
2.1. K trc (prophase) Cng trong giai on ny, hch nhn (nucleolus) thng bin mt v mng nhn bt u tan v. Trung th (centriole) phn chia v hnh thnh xung quanh n mt cu trc mi gm rt nhiu si thoi (spindle fiber) tri di ti cc cc ca t bo. Mt s si thoi nh trc tip vo tm ng (c th l kinetochore) ca nhim sc th. 2.2. K gia (metaphase) Vo k gia, mng nhn tan bin hon ton, cc si thoi nh vo tm ng ca cc nhim sc th v y chng v mt phng xch o (equatorial plane) ca t bo v xp thnh mt vng. Ni chung, lc ny cc nhim sc th ng xon cc i (ngha l chiu di rt ngn ti a v do ng knh cng n ra ti a), vi cu trc in hnh c trng cho tng loi. Do , k gia l thi im thun li nht cho vic thit lp cc kiu nhn v nghin cu hnh thi hc cc nhim sc th nh ni trn. 2.3. K sau (anaphase) Vo u k sau, ti mi nhim sc th xy ra s phn tch tm ng, cc chromatid ch em by gi ri nhau v c gi l cc nhim sc th con (daughter chromosomes). K , cc si thoi co rt v gy ra s chuyn ng ca cc nhim sc th con ging nhau v hai cc i din. Nu nhn di knh hin vi lc ny, ta thy nhim sc th xut hin di
78
dng ch V, J hoc I, ty theo kiu tm gia, tm u hay tm mt. Nh vy, chnh s sp xp thnh mt vng ca cc nhim sc th k gia v s phn ly ng u ca chng v hai cc k sau lm thnh bn cht hay l quy lut c trng cho qu trnh nguyn phn. 2.4. K cui (telophase) Vo k cui, hai b nhim sc th con v ti cc cc i din v bt u m xon. Lc ny mng nhn xut hin tr li v bao bc cc b nhim sc th; cc si thoi tan bin, hch nhn v cc nhn c hnh thnh tr li. K , ng vt, mng t bo hnh thnh mt eo tht (furrow) t ngoi vo trong; thc vt, mt phin t bo (cell plate) pht trin t trung tm ra ngoi. iu ny lm phn cch hai b nhim sc th con v t bo cht gia hai t bo con. Cc t bo con c s lng nhim sc th ging vi t bo ban u. Nh vy, thc ra, nguyn phn gm hai qu trnh phn chia: phn chia nhn (karyokinesis) v phn chia t bo cht (cytokinesis); nhng thc cht ca nguyn phn l s phn chia nhn.
cp nhim sc th tng ng
Hnh 3.10 Kt qu ca gim phn vi hai ln phn chia. y cho thy hu qu ca s ti t hp v phn chia gim nhim trong gim phn I.
Gim phn l mt giai on trong qu trnh pht sinh giao t, xy ra pha trng thnh (mature) sau khi b nhim sc th c nhn i k trung gian thuc pha sinh trng. Qu trnh gim phn gm hai ln phn
79
chia ni tip nhau, gim phn I v gim phn II (hnh 3.10). Mi ln phn chia ny cng c chia lm bn k. Gim phn I (meiosis I) cn gi l phn chia gim nhim (reductional division), v s lng nhim sc th (2n) gim xung cn n bi (n). Trong gim phn I, cc chromatid ch em vn cn dnh nhau trong khi cc nhim sc th tng ng phn ly. Gim phn II (meiosis II) cn gi l phn chia ng u (equational division) v rt ging vi nguyn phn ch phn tch cc chromatid ch em v s lng nhim sc th gi nguyn khng i. Bi v gim phn l qu trnh di truyn quan trng v cn bn nht cp t bo, c s cho vic l gii cc quy lut di truyn v bin d, cho nn trc khi i vo m t gim phn, cn nm ba im chnh sau y: (1) Gim phn cng vi s th tinh sau cho php duy tr s lng nhim sc th cc loi sinh sn hu tnh. (2) Gim phn I cho php cc nhim sc th b v m khc nhau phn ly ngu nhin v mi giao t. (3) S trao i cho gia cc chromatid trn cc cp nhim sc th tng ng k trc trong gim phn I to ra cc t hp allele mi cc gene khc nhau. 1.1. Gim phn I (meiosis I) 1.1.1. K trc I (prophase I) y l pha phc tp nht ca ton b qu trnh gim phn, c chia lthnh nm giai on khc nhau (hnh 3.11a-e). Giai on th nht gi l giai on leptotene (si mnh), c trng bng s xut hin ca cc nhim sc th dng cc si mnh khi nhn di knh hin vi quang hc. K tip l giai on zygotene (si kt hp), cc nhim sc th tng ng tin li gn nhau v cc gene tng ng i din nhau. Qu trnh kt hp ca cc nhim sc th tng ng sau gi l tip hp (synapsis), l nt c trng c bn phn bit gia gim phn v nguyn phn. Cu trc gm hai nhim sc th tng ng cha bn chromatid kt cp nh vy gi l th lng tr (bivalent). Giai on th ba c tn l pachytene (si dy), v lc ny cc th lng tr ngn li v dy ln v s tip hp hon tt. Trong giai on ny c th xy ra hin tng trao i cho (crossing over) hay ti t hp (recombination) tng phn ca mi cp nhim sc th tng ng. Giai on th t gi l diplotene (si kp), cc nhim sc th tng ng bt u tch ra, c bit l cc vng nm hai bn tm ng. (D nhin, cc chromatid ch em cn dnh nhau tm ng cho ti u k sau II). Thng thng mi cp nhim sc th tng ng c th c mt hoc hai vng trong chng vn cn k st nhau hoc tip xc vi nhau, gi l cc hnh cho (chiasmata). Cc hnh cho ny (hnh 3.12) l bng chng
80
vt l cho s ti t hp xy ra sau khi cc nhim sc th tng ng tip hp. Ni chung, c t nht mt hnh cho trn mt vai nhim sc th, nhng dc theo cc nhim sc th th c th c mt s hnh cho. Giai on cui ca k trc I, diakinesis, c c trng bng s ngn li ca cc nhim sc th v chm dt cc hnh cho. iu c ngha l, cc hnh cho b y v cc u mt ca cc nhim sc th. Lc ny, hch nhn v mng nhn cng bin mt.
Hnh 3.11 Cc giai on ca qu trnh gim phn hoa hnh ty (Allium cepa). K trc I gm 5 giai on: (a) leptotene, (b) zygotene, (c) pachytene, (d) diplotene, v (e) diakinesis. Tip theo l (f) k gia I, (g) k sau I, (h) k cui I, (i) k ngh ngn gia hai ln phn chia (interkinesis), (k) k gia II, (l) k sau II, v (m) k cui II.
1.1.2. K gia I (metaphase I) k gia I (hnh 3.11f), cc nhim sc th xp trn mt phng xch o thnh hai vng v cc tm ng c nh vo cc si thoi, sao cho c hai nhim sc th ca mi cp tng ng (tc th lng tr) nm i din nhau qua mt phng k gia, vi cc hnh cho xp thng hng dc theo n. S kin ny khc bit vi k gia nguyn phn v l c s cho s phn chia gim nhim v phn ly ngu nhin ca cc nhim sc th k sau I. 1.1.3. K sau I (anaphase I) Vo lc ny, hai tm ng trong cc nhim sc th tng ng ca
81
mi th lng tr y nhau ra xa, sao cho mt nhim sc th ca mi cp tng ng i v mt cc (hnh 3.11g). Khi cc nhim sc th tng ng y nhau ra, cc hnh cho hon ton chm dt. Khc vi k sau nguyn phn, cc chromatid ch em k sau I vn cn dnh nhau tm ng.
(a)
(b)
Hnh 3.12 (a) Cc hnh cho trn mt cp nhim sc th. (b) S hnh thnh cc chromatid ti t hp bi mt hnh cho t hai nhim sc th tng ng.
1.1.4. K cui I (telophase I) hu ht sinh vt, sau khi cc nhim sc th di chuyn ti cc cc th mng nhn hnh thnh xung quanh chng v t bo ny phn chia thnh hai t bo con (hnh 3.11h). Tuy nhin, cc chi tit chnh xc v mt t bo hc ca k cui I cn nhiu sai bit, c bit l cc thc vt. 1.2. Gim phn II (meiosis II) Gia gim phn I v gim phn II thng ch c mt k trung gian ngn ngi gi l interkinesis (hnh 3.11i) Trong thi gian ny khng xy ra s tng hp DNA; mi t bo cha mt b nhim sc th n bi (n), trong mi nhim sc th cha hai chromatid ch em. K trc II (prophase II) thng xy ra rt nhanh v khng r nt; cc k cn li tng t nh trong nguyn phn. Tht vy, k gia II (metaphase II), cc tm ng nh vo cc si thoi v di chuyn v mt phng xch o (hnh 3.11k). Vo u k sau II (anaphase II), cc nhim sc th tch nhau tm ng v sau cc nhim sc th con phn ly v cc cc i din (hnh 3.11l). K cui II (telophase II) bt u khi ti mi cc c mt b nhim sc th n bi n (n) v mng nhn hnh thnh xung quanh chng (hnh 3.11m). Nh vy, theo nguyn tc, t mt t bo sinh dc 2n tri qua gim phn cho ra bn t bo sinh dc n bi, gi l cc giao t (hnh 3.10). 2. S pht sinh giao t (gametogenesis) Nh bit, gim phn l thi k hay pha (phase) quan trng nht ca qu trnh pht sinh giao t ng vt v pht sinh bo t thc vt. Di y ch cp ch yu qu trnh pht sinh giao t ng vt (hnh 3.13). ng vt, s to thnh cc giao t c hay tinh trng (sperm), gi l s sinh tinh (spermatogenesis), xy ra trong tinh hon (teste) - c quan
82
sinh sn c. Qu trnh ny bt u vi s sinh trng ca mt t bo lng bi cha bit ha gi l t bo m tinh trng (spermatogonium). Ti pha sinh sn, t bo ny thc hin nhiu ln qu trnh nguyn phn gia tng s lng t bo m tinh trng (2n). Sau , mi t bo ny chuyn qua pha sinh trng, bit ha thnh mt tinh bo s cp (primary spermatocyte; 2n kp). K , t bo ny tri qua pha trng thnh vi hai ln phn chia lin tip ca gim phn. Sau gim phn I, mt tinh bo s cp cho ra hai tinh bo th cp n bi kp (secondary spermatocyte; n kp). Sau gim phn II, mi t bo ny phn chia thnh hai tinh t n bi (spermatid; n). Bc cui cng l s bit ha ca cc tinh t thnh cc t bo tinh trng (sperm), c cu to y cc b phn (nh u, c v ui di; hnh 3.13 v 3.14).
83
trong cc bung trng (ovary), c quan sinh sn ci. Qu trnh ny cng bt u bng mt t bo m ca trng (oogonium; 2n). Sau khi tri qua pha sinh sn, mi t bo sinh non ny bit ha thnh non bo s cp (primary oocyte; 2n kp) pha sinh trng, vi kch thc tng trng mt cch c bit. Ti pha trng thnh, sau gim phn I, t non bo s cp to ra mt non bo th cp (secondary oocyte; n kp) v th cc (polar body) th nht. Sau ln gim phn II, t non bo th cp cho ra mt non t (ootid; n) v mt th cc, cn th cc kia to ra hai th cc th hai. Chung cuc, t mt t bo sinh non (2n) cho ra ch mt non (n) kch thc rt ln v ba th cc (n) kch thc rt nh. Nguyn nhn l do gim phn xy ra gn mng t bo, nn cc th cc ch nhn c mt t t bo cht v chng vn cn bm trn b mt ca trng cho n lc tiu bin, tch ra. S tp trung t bo cht trong mt non t ri sau bit ha thnh trng (ovum, egg) chnh l ngun cung cp cht dinh dng cho s pht trin phi sau khi th tinh. S sinh tinh din ra lin tc cc ng vt trng thnh sinh sn quanh nm, chng hn nh ngi v ty theo ma cc ng vt sinh sn theo ma. Kh nng cho tinh trng l cc k cao hu ht cc ng vt; mt con c (male) trng thnh sn xut hng t t tinh trng trong sut qung i ca chng. Ngc li, vic sinh trng cc con ci (female) ni chung l thp hn rt nhiu; chng hn, mt ngi n sut i ch c th sn sinh chng 500 trng chn. Tt c s trng ny pht trin thnh cc non bo s cp trc khi con ci (female) c sinh ra v chng dng li k trc I cho ti tui dy th. Lc ny chng tip tc gim phn v bt u chn ln lt thnh cc trng v mi thng rng mt trng. T bo trng ngi c ng knh chng 0,1 mm (100 m) trong khi phn rng nht ca tinh trng c ng knh l 2,5 m. thc vt bc cao, s hnh thnh cc giao t c c gi l s hnh thnh ht phn hay pht sinh tiu bo t (microsporogenesis). Qu trnh ny ging nh s sinh tinh ng vt ch gim phn cho ra bn t bo n bi c cng kch thc v tim nng chc nng. S hnh thnh non thc vt cn gi l s hnh thnh ti phi hay pht sinh i bo t (megasporogenesis). N cng tng t nh qu trnh gim phn ng vt. Tuy nhin, cc sn phm sai khc nhau ng k. 3. S th tinh (fertilization) Ni chung, th tinh (hnh 3.14) l hin tng kt hp ngu nhin gia cc giao t c v giao t ci mang b nhim sc th n bi (n) to thnh cc hp t (zygotes) c b nhim sc th lng bi (2n) c trng ca loi. Thng thng, mt trng ch c th tinh bi mt tinh trng v to
84
ra mt hp t (hnh 3.14b). cc thc vt bc cao c qu trnh th tinh kp (double fertilization). Khi ng phn xm nhp ti phi (embryo sac) v a hai tinh t vo, s xy ra hai qu trnh th tinh: mt tinh t s kt hp vi non (egg) to thnh hp t (2n) v tinh t kia s dung hp vi nhn ni nh (endosperm nucleus; 2n) to thnh mt nhn ni nh (3n). Sau , trong qu trnh hnh thnh ht, hp t s pht trin thnh phi ht v nhn ni nh s pht trin thnh ni nh nui phi, gi l phi nh.
(a)
(b)
Hnh 3.14 (a) Cc tinh trng nhm bin (sea urchin) vy quanh mt trng nhm bin. (b) Mt t bo trng ngi va c th tinh, cc nhn ca tinh trng v trng th hin bng hai hnh dng khng u nhau, c mu vngnu. Khi hai nhn ny dung hp th s th tinh coi nh hon tt.
Ngun: (a) Francis Leroy, Biocosmos/SPL/Photo Researchers, Inc. (b) Phototake NYC/Dr. Nikas/Jason Burns 1993-2003 Microsoft Corporation.
V. Cc bin i ca nhim sc th
Trn y chng ta mi ch tm hiu cc c tnh di truyn n nh ca nhng c th mang b nhim sc th bnh thng m cha cp n mt bin i ca n. Trn thc t, cc nhim sc th c th b bin i (t bin) theo hai cch cn bn, l cc bin i v cu trc v v s lng (bng 3.2). Cc bin i ny c th gy nhng hu qu khc nhau ty loi, nhng thng l nghim trng. Chng c th gy hiu qu tc thi ln cc nhim sc th, gy ri lon trong hot ng ca b gene v gim phn; v t nh hng ti sc sng, hu th...ca cc c th mang chng. 1. Cc bin i v cu trc nhim sc th C bn kiu bin i cu trc nhim sc th, l: lp on (hay nhn on), mt an (hay khuyt an), o on v chuyn on nh gii thiu bng 3.2 (xem Hnh 3.15). Cc kiu t bin cu trc nhim sc th xy ra l do s t gy v ni li bt thng ca cc on trn cng mt cp tng ng hoc thm ch gia cc cp khc nhau nh trong trng hp chuyn on. Ni chung, cc t bin ny thng t gp, trung
85
bnh c 1.000 giao t mi hnh thnh c mt vi t bin lin quan kiu no . Cc hu qu v sau u l kt qu ca s tip hp gene-i-gene gia cc nhim sc th bnh thng v bt thng (kiu kt cp khng hon ton tng xng ny c gi l kiu d nhn, heterokaryotypic) cng nh cc vn sau ny xy ra cc k sau I v II trong gim phn.
Bng 3.2 Cc kiu bin i (t bin) nhim sc th Cc kiu bin i v cu trc Lp on (duplication) Mt on (deletion) o an (inversion) Chuyn on (translocation) Cc kiu bin i v s lng Mc nguyn bi (Euploidy) Cc th t a bi (autopolyploids) Cc th d a bi (allopolyloids) Lch bi (Aneuploidy) Cc th mt (monosomies; 2n 1) Cc th ba (trisomies; 2n + 1)
Mt on Lp on o on
1.1. Lp on (duplication) Lp on hay nhn on l trng hp mt on nhim sc th no c mt hai ln trn mt nhim sc th. Ty theo v tr v trt t ca cc vng lp an, ta c th phn ra hai kiu chnh sau: (i) Lp on c th nm k st vng nhim sc th ban u. Trong trng hp trt t cc bng (hoc cc gene) vn gi nguyn nh ban u th gi l lp an ni tip (tandem), hoc c trt t ngc li, gi l lp an o ngc (reverse). (ii) Nu nh vng lp li nm cch xa on gc ban u th gi l lp on chuyn ch (displaced). C th hnh dung cch lp on ni tip xy ra l do cc nhim sc th tng ng gi nhau v c cc ch t ng thi trn hai nhim sc th ti cc im khc nhau. Nu cc nhim sc th tng ng khc nhau ny ni li, th mt chic s c mt on lp ni tip v chic kia s mt i mt on tng ng.
Xen on
Chuyn on
86
Trong trng hp , lp on v mt on l hai kiu thun nghch ca nhau. iu cng c th do c ch trao i cho khng u (unequal crossing over) gy ra (Hnh 3.16).
Hu qu l: (1) V phng din t bo hc, khi mt c th l d hp kiu nhn v mt nhim sc th lp on v mt nhim sc th bnh thng th vng lp on khng c on tng ng kt cp trong gim phn. Lc on lp s phnh ra di dng mt cu trc hnh vng (loop) sao cho cc phn cn li ca c hai nhim sc th c th bt cp vi nhau, tc tip hp gene-i-gene (Hnh 3.17). mt s trng hp, mt vai nhim sc th c cha on lp c th un vng li sao cho hai u ca on lp giao nhau.
Hnh 3.17 S kt cp ca cc nhim sc th cc c th c kiu nhn d hp v (a) lp on ni tip - tandem v (b) lp on o ngc - reverse.
(2) V phng din kiu hnh, cc c th d hp hoc ng hp v cc on lp b vn c th sng, mc d chng thng bc l ra mt vi hiu qu kiu hnh (nh trong trng hp cc t bin mt Bar rui gim). (3) V phng din tin ha, nu nh cc c th mang cc t bin ny vn sng bnh thng, th chng s c tim nng cho s bin i tin ha xa hn na cc gene ph thm ny, gi l tin ha bng c ch nhn i gene. Thc ra, c rt nhiu bng chng chng t s nhn i gene l mt
87
c ch quan trng nht sinh ra cc gen mi v cc qu trnh tin ha mi, to thun li cho s tin ha ca cc sinh vt phc tp t cc sinh vt nguyn s. Chng hn, cc gene khc nhau m ha cho hemoglobin cc ng vt c xng sng c th bt ngun t mt gene t tin c nhn i, v sau cc bn sao nhn i ny phn ly v mt chc nng ca chng (c th xem thm trong: Kimura 1983; Li 1983). 1.2. Mt on (deletion) Mt nhim sc th b khuyt mt i mt an c gi l t bin mt an (deletion) hay khuyt on (deficiency) (hnh 3.18). Mt on c th xy ra ti mt phn bn trong nhim sc th, gi l mt on gia hay mt an khe (interstitial deletion). Cn nu nh mt an nhim sc th b t v khng ni li c, gi l mt on mt (terminal deletion). Trong trng hp on t gy c cha tm ng th c on ny ln nhim sc th mt an thng s b dung gii trong qu trnh phn bo. C ch mt on do s trao i cho khng u ni ti phn trn.
(a)
(b)
Hnh 3.18 (a) C ch gy mt on mt (tri) v on khe; (b) Hi chng cri du chat do mt on mt trn vai ngn nhim sc th s 5.
Hu qu: Khi cc th mt an trng thi ng hp, chng thng b cht do khuyt hn cc gene thit yu. Thm ch khi trng thi d hp, cc gene gy cht c th gy ra s pht trin bt thng. Mt v d ni ting ngi l t bin mt on mt phn ng k ca vai ngn trn nhim sc th s 5 (5p), khi trng thi d hp gy ra hi chng "mo ku" (ting Php: cri du chat; ting Anh: cry-of-the-cat). Nhng a tr mc hi chng ny ni chung c ging cao the th c trng ging nh ting mo ku, c u nh v tr n; v chng thng b cht sm tui s sinh hoc th u (Hnh 3.18). Ngoi ra, cc th d hp v mt an thng cho thy s kt cp nhim sc th bt thng trong gim phn. Do n khng c vng tng ng m kt cp vi, nn trn nhim sc th bnh thng s hnh thnh mt ci vng gi l vng mt on (deletion loop). Tuy nhin, mt s c im khc li t ra hu ch cho vic xc nh cc mt an, chng hn: (1) Khng nh cc t bin khc, cc t bin
88
mt an l khng o ngc tr thnh nhim sc th kiu di c (tc dng bnh thng vn c ca t nhin). (2) cc th d hp mt on, cc allele ln trn nhim sc th bnh thng s biu hin ra kiu hnh bi v nhim sc th mt on b khuyt vng tng ng. S biu hin ca cc allele ln trong trng hp nh vy, gi l hin tng tri gi (pseudodominance); n c ch trong vic xc nh chiu di ca on b mt. 1.3. o on (inversion) o an l hin tng xy ra do s t ng thi ti hai im trn mt nhim sc th v sau on b t xoay 180o ri ni li. Hu qu l, trt t cc gene trong on o ngc li vi trt t bnh thng (hnh 3.15). Ty theo s tng quan ca on o vi v tr tm ng, c th chia lm hai kiu o an. Nu an o khng cha tm ng, gi l o on cn tm (paracentric inversion); ngc li, nu on o bng qua c tm ng th gi l o on quanh tm (pericentric inversion).
Hnh 3.19 S trao i cho xy ra bn trong vng ca th d hp o on cn tm to ra cc giao t cha cc khuyt an ln. (a) Kt cp v xut hin vng; (b) Phn ly lm xut hin cu ni v on khng tm; (c) Cu ni hai tm t gy ngu nhin; v (d) Cc sn phm c to ra.
89
V c ch, c th hnh dung nh sau: v l do no , mt nhim sc th xon li mt vai (khng lin quan tm ng) hoc bng qua c hai vai (tm ng nm trn vng cun), sau xy ra s t gy ti vng giao nhau ri ni li khng ng. Cc c th d hp v mt on o c th nhn din bi s c mt ca cc vng o on (inversion loops) trn cc nhim sc th thuc giai an si dy (pachytene) ca gim phn. l do i lc ca hai nhim sc th tng ng. Cch duy nht m hai nhim sc th tng ng ny cp c vi nhau l mt chic t n xon li thnh mt cu trc hnh vng trong khi chic kia lm thnh mt na vng bao quanh n m khng xon li. Nu nh s trao i cho xy ra trong vng c on o (Hnh 3.19), c th dn ti hnh thnh cc giao t cha cc on lp v khuyt an ln v thng gy cht giai an hp t. 1.4. Chuyn on (translocation) Chuyn an l di chuyn ca mt on nhim sc th t mt nhim sc th ny sang mt nhim sc th khc, khng tng ng vi n v gy ra s cu trc li nhim sc th ng k (hnh 3.15, 3.20). C hai kiu chuyn an: (i) chuyn on gia (interstitial translocation) l s di chuyn mt on cho mt nhim sc th khc m khng nhn li, tc chuyn on khng thun nghch; v (ii) chuyn on thun nghch (reciprocal translocation), tc c s trao i qua li hai chiu. Kiu th hai ph bin hn. Nu nh hai on c ni li trong chuyn an thun nghch to ra hai chic c kch thc ln v hai chic kia b, th cc nhim sc th c chuyn on c kch thc b hn thng b bin mt. Khi , s lng nhim sc th b gim i do s trao i nhim sc th. Nh th, cc chuyn an c th lm thay i c kch thc ln v tr tm ng. Nhng c th d hp v chuyn on ch sinh ra khong mt na s con bnh thng; hin tng c gi l bn bt dc (semi-sterility). Khi cc th d hp chuyn on tri qua gim phn s cho ra khong mt na s giao t cha c hai phn ca chuyn on thun nghch v khong mt na kia cha c hai nhim sc th bnh thng. S giao t cn li ch cha mt phn ca chuyn an v mt nhim sc th bnh thng; cc giao t loi ny s gy cht hp t do mt cn bng v vt cht di truyn. in hnh l trng hp chuyn an Robertson (Robertsonian translocation), trong cc vai di ca hai nhim sc th tm u khng tng ng gn vi nhau v ch c mt tm ng (hnh 3.20b). Cn nhim sc th tm u b t gy vai di v on t t nhim sc th kia c ni li thng bin mt trong qu trnh phn bo hoc sau vi th h. Cc chuyn an Robertson c ngha quan trng trong di truyn hc ngi.
90
(a)
(b)
NST 14
+
NST 21
Hnh 3.20 (a) Chuyn on thun nghch; (b) Chuyn on Robertson, v s bn di cho thy s t - ni ca hai nhim sc th khng tng ng to ra kiu chuyn on ny. Mi tn () ch cc im t.
Mc d cc chuyn an c th to ra cc nhim sc th bnh thng, song chng cng c th gy ra nhiu bnh di truyn ngi. Chng hn, khong 5% s ngi mc hi chng Down (Down syndrome) c mt b m l d hp v mt chuyn an. C th trong trng hp ny, vai di nhim sc th 21 (an 21q) b t ra v gn vo ch t trn vai ngn nhim sc th 14; ngi b hoc m ny trng thi d hp vi kiu hnh bnh thng, nhng c nguy c gy hi chng Down i con do s phn ly sai hnh xy ra trong gim phn. Theo nguyn tc, khi gim phn, th d hp chuyn on c th to ra bn loi giao t, vi xc sut ngang nhau, thuc hai nhm c b nhim sc th cn bng v khng cn bng sau y: [14 ; 21] : [14 + 21q] : [14] : [(14 + 21q) ; 21] Khi cc giao t ny th tinh vi cc giao t bnh thng [14 ; 21] s cho ra bn kiu hp t tng ng l:
[(14)2 ; (21)2] : [(14;14 + 21q) + 21] : [(14)2 + 21] : [(14;14 + 21q) + (21)2]
(46) (45) (45; cht) (46) Bi v cc c th nhn c ch mt nhim sc th 21 s b cht, nn chung cuc c khong 1/3 s tr sng (t mt th d hp chuyn on nh vy) c k vng l mc hi chng Down. Trn thc t, t l ny thp hn 1/3, ch yu l do mt s c th khng sng st c thi k thai. Cn lu rng, nguyn nhn ny ca hi chng Down a ra cc gi cho t vn di truyn (genetic counseling) ch: (1) Hi chng Down c th ti din cc con ci ca mt kiu nhn d hp v chuyn on, trong
91
khi hi chng Down bnh thng th khng ti din trong cc anh ch em rut v v sinh (xem mc 2.2 di y). (2) Mt na s anh ch em rut bnh thng v kiu hnh ca cc c th Down chnh h li l nhng th d hp v chuyn an, v do c th sinh ra con ci b Down. nc ta, theo Nguyn Vn Rc (2004), c khong 6% trng hp hi chng Down do cc th chuyn on gy ra, bao gm cc dng t(14q; 21q), t(21q; 21q) v t(21q; 22q). Trn hnh 3.21 trnh by c ch hnh thnh cc loi giao t t ngi n thuc dng chuyn on t(21q; 22q) v s th tinh gia mt trng bt thng c nhim sc th 22 c chuyn on 21q (k hiu l: 23,X,+21q) vi tinh trng bnh thng (23,X) to ra hi chng Down thuc dng chuyn on (46,XX, +21q).
(a) (b) Hnh 3.21 Hi chng Down do th chuyn on dng t(21q; 22q) gy ra: (a) S hnh thnh cc loi giao t khc nhau t ngi n t(21q; 22q); v (b) S th tinh gia mt trng bt thng (23,X,+21q) vi tinh trng bnh thng (23,X) to ra hi chng Down chuyn on dng (46,XX, +21q).
2. Cc bin i v s lng nhim sc th T bng 3.2 cho thy s bin i s lng nhim sc th sai khc nhau hai cch c bn: (1) Cc th bin d nguyn bi hay th a bi (euploid variants) c s lng cc b nhim sc th khc nhau; v (2) cc th bin d lch bi hay th d bi (aneuploid variants) c s lng nhim sc th c th khng phi l lng bi. Ni chung, cc kiu bin i s lng nhim sc th nh hng ln s sng st ln hn cc kiu bin i cu trc nhim sc th. Trn thc t, ngi, hn mt na cc trng hp sy thai t nhin xy ra trong ba thng mang thai u c lin quan ti cc thai b lch bi, a bi, hoc cc sai hnh nhim sc th ln khc. Trc khi tho lun cc th t bin s lng nhim sc th lin quan ti s tng hoc gim hm lng vt cht di truyn, ta hy xt qua cc c ch khc m qua s lng nhim sc th c th thay i (hnh 3.22).
92
+
NST 2
+
NST b
(c)
Hnh 3.22 S hnh thnh nhim sc th tm gia do dung hp tm ng ca hai nhim sc th tm u khng tng ng (a), v cc dng nhim sc th hai tm v khng tm (b v c).
Nh cp, nu nh cc chuyn an thun nghch xy ra gia hai nhim sc th tm u m cc an ln (tc vai di) c ni li vi nhau, kt qa l to ra mt nhim sc th ln c tm gia v mt nhim sc th b m n c th bin mt trong qu trnh phn bo. C ch hnh thnh mt nhim sc th tm gia ln do s t-ni xy ra ti cc tm ng ca hai nhim sc th tm u khng tng ng nh th gi l s dung hp tm ng (centric fusion; hnh 3.22a). Ngoi ra, thnh thong cng bt gp cc dng nhim sc th bt thng c hai tm ng v khng tm ng (hnh 3.22b-c). Tuy nhin, cc dng bt thng nh th c tnh khng n nh bi v chng thng b loi b khi t bo khi phn ly v hai cc trong qu trnh phn bo; chng hn, dng hai tm ng thng xut hin dng cu ni v s b t gy do cc si thoi ko cng v hai cc. 2.1. Hin tng a bi (polyploidy) Cc th a bi (polyploids) l trng hp trtong cc sinh vt c ba, b nhim sc th tr ln (hnh 3.23). Nu ta gi x l s nhim sc th n bi c bn, khi cc sinh vt c ba, bn b nhim sc th... s c s nhim sc th v tn gi tng ng l 3x (th tam bi: triploid), 4x (th t bi: tetraploid)... Lu : thay v dng k hiu n ch s nhim sc th n bi nh trc y, y x ch s nhim sc th trong mt b v n biu th cho s nhim sc th trong mt giao t. V d: mt sinh vt lc bi vi 60 nhim sc th (6x = 2n = 60), th x = 10 v n = 30.
Hnh 3.23 Hin tng a bi ha in hnh chi Chrysanthemum, vi rt nhiu loi a bi th khc nhau sinh ra t loi lng bi (2n = 18).
93
Ni chung, hin tng a bi th tng i ph bin cc thc vt nhng him gp hu ht cc ng vt. Gn nh mt na s thc vt c hoa u l cc th a bi, k c cc loi cy trng quan trng. Chng hn, khoai ty t bi (4x = 48), la m mm lc bi (6x = 42), v cy du ty bt bi (8x = 56). thc vt bc cao, Chrysanthemum l mt chi in hnh v hin tng a bi ha (hnh 3.23). Trong qu trnh gim phn cc loi thuc chi ny, cc nhim sc th kt i to thnh cc th lng tr, loi 118 nhim sc th to thnh 9 th lng tr, loi 36 nhim sc th to thnh 18 th lng tr v.v... Mi giao t nhn mt nhim sc th t mi th lng tr, v vy s lng nhim sc th trong mi giao t ca bt k loi no cng chnh bng mt na s lng nhim sc th c tm thy trong mi t bo soma ca n. V d, loi thp bi c 90 nhim sc th th to thnh 45 th lng tr, do mi giao t s mang 45 nhim sc th. Nh vy qua th tinh, b y 90 nhim sc th ca loi ny c phc hi. Nh vy, cc giao t ca c th a bi r rng l khng phi n bi nh c th lng bi. Thng thng, ngi ta phn bit hai kiu th a bi: (1) cc th a bi cng ngun hay th t a bi (autopolyploids) l cc th a bi nhn c tt c cc b nhim sc th ca chng t cng mt loi; v (2) cc th a bi khc ngun hay th d a bi (allopolyploids) l cc th a bi nhn c cc b nhim sc th t cc loi khc nhau. Chng hn, nu nh mt ht phn lng bi khng gim nhim t mt loi lng bi th tinh cho mt trng lng bi cng ca loi , i con sinh ra l cc th t t bi (autotetraploids), hay AAAA, trong A biu th mt b nhim sc th hon chnh hay b gene (genome) ca kiu A. Mt khc, nu nh ht phn lng bi ca mt loi th tinh cho mt trng lng bi ca mt loi khc c quan h h hng vi loi ny, i con sinh ra s l cc th d t bi (allotetraploids), hay AABB, trong B ch b gene ca loi th hai. Tt c cc b nhim sc th trong mt th t a bi u l tng ng, ging nh khi chng trong mt th lng bi. Nhng trong cc th d a bi, cc b nhim sc th khc nhau ni chung sai khc nhau mt mc no , v c gi l tng ng mt phn (homeologous), hay tng ng tng phn (partially homologous). Trong t nhin, cc th a bi xy ra vi tn s rt thp, khi mt t bo tri qua s nguyn phn hoc gim phn bt thng. Chng hn, nu trong nguyn phn tt c cc nhim sc th i v mt cc, th t bo s c s nhim sc th l t t bi. Nu nh xy ra gim phn bt thng, c th to ra mt giao t khng gim nhim c 2n nhim sc th. Tuy nhin, trong hu ht cc tnh hung, giao t lng bi ny s kt hp vi mt giao t n bi bnh thng v sinh ra mt th tam bi. Ngi ta cng c
94
th to ra cc th a bi bng cch x l colchicine, mt loi ha cht gy ri lon s hnh thnh thoi v sc. Kt qu l, cc nhim sc th khng phn ly v cc cc c, v thng th xut hin cc th t t bi. 2.1.1. Cc th t a bi (autopolyploids) Cc c th tam bi (AAA) thng l cc th t a bi sinh ra do th tinh gia cc giao t n bi v lng bi. Chng thng bt dc bi v xc sut sinh ra cc giao t c c cn bng l rt thp. Trong gim phn, ba ci tng ng c th kt cp v hnh thnh mt th lng tr, hoc hai ci tng ng kt cp nh l mt th lng tr, li nhim sc th th ba khng kt cp. Tuy nhin, do tp tnh ca cc nhim sc th khng tng ng l c lp, nn xc sut mt giao t c chnh xc n nhim sc th l ()n (s dng quy tc nhn), v xc sut mt giao t c c chnh xc 2n nhim sc th cng l ()n. Tt c cc giao t khc cn li s l khng c s cn bng v ni chung l khng hot ng chc nng trong cc hp t c cha chng. Chng hn, hu ht cc cy chui l cc th tam bi; chng sinh ra cc giao t khng cn bng, v kt qu l khng c ht.
Qu bnh thng
Qu ca th a bi
Hnh 3.24 S hnh thnh th a bi vi hoa tri ln hn th 2n bnh thng. Hnh 3.25 S hnh thnh la m Triticum aestivum d lc bi (2n = 42) bng con ng d a bi.
Cc th a bi thng ln hn cc th lng bi h hng (v d, cho hoa tri ln hn; Hnh 3.24). Cc th t a bi c th gim phn bnh
95
thng nu nh chng ch to thnh cc th lng tr hoc cc th t tr. Cn nu nh bn nhim sc th tng ng to thnh mt th tam tr v mt th n tr, th cc giao t ni chung s c qu nhiu hoc qu t cc nhim sc th. 2.1.2. Cc th d a bi (allopolyploids) Hu ht cc th a bi trong t nhin u l cc th d a bi, v chng c th cho ra mt loi mi. Chng hn, la m Triticum aestivum l mt dng d lc bi vi 42 nhim sc th. Qua kim tra cc loi hoang di h hng cho thy la m ny bt ngun t ba dng t tin lng bi khc nhau, mi dng ng gp hai b nhim sc th ( y ta k hiu AABBDD). S kt cp ch xy ra gia cc b nhim sc th tng ng, v vy gim phn l bnh thng v cho ra cc giao t cn bng c n = 21. R rng, hin tng d a bi ng vai tr quan trng trong s tin ho ca la m (xem Hnh 3.25). Nm 1928, nh khoa hc ngi Nga, G. Karpechenko to ra mt th d t bi rt l c bit; khi ng lai gia ci bp Brassica v ci c Raphanus sativus, c hai u c s nhim sc th lng bi l 18. ng mun to ra con lai c l ca cy ci bp v c ca cy ci c. Sau khi thu c cc ht lai t mt cy lai nhn to, em gieo trng v pht hin rng chng c 36 nhim sc th. Tuy nhin, thay v thu c cc tnh trng nh ng mong i, cy lai ny c l ca cy ci c v c ca cy ci bp! Hnh 3.26 cho thy s hnh thnh con lai gia hai loi ci c v ci bp ni trn, c gi l Raphanobrassica.
Giao t
B m
Con lai F1 bt th Th song nh bi hu th
Hnh 3.26 S to thnh th song nh bi hu th Raphanobrassica t hai loi ci bp Brassica v ci c Raphanus u c 2n = 18 (tri); v mt kt qu c th ca con lai F1 Raphanobrassica (theo W.P.Amstrong 2000).
96
Trong trng hp nu mt ht phn n bi c b gene A th phn cho hoa ca loi c b gene B, s cho ra mt con lai bt th c thnh phn b gene AB. Nu nh sau nguyn phn khng xy ra c trn mt nhnh, c th sinh ra cc t bo AABB. Nu cc t bo ny t th phn th s to ra mt th d a bi. Li dng c im ny, cc nh chn ging s dng colchicine tc ng ln con lai bt th to ra cc th d a bi. 2.2. Hin tng lch bi (aneuploidy) Trong t nhin, thnh thong ta bt gp cc c th c s lng nhim sc th khng phi l bi s ca s nhim sc th n bi, do chng b tha hoc thiu mt hoc vi nhim sc th c th no . l cc th lch bi hay th d bi (aneuploids).
Gim phn I
Gim phn II
Hnh 3.27 S khng phn tch xy ra trong gim phn I (bn tri) v gim phn II (bn phi) vi cc giao t c to ra.
Nguyn nhn ca hin tng lch bi l s khng phn tch (nondisjunction) ca hai nhim sc th tng ng trong qu trnh gim phn hoc nguyn phn. S khng phn tch trong gim phn t n c coi l kt qu ca s kt cp khng ng cch ca cc nhim sc th tng ng trong gim phn sm n ni cc tm ng khng i din nhau trn mt phng k gia, hoc l khng hnh thnh c hnh cho. Kt qu l c hai nhim sc th cng i v mt cc, lm cho mt t bo con tha mt nhim sc th v t bo con kia khng c nhim sc th . Khi cc giao t bt thng (n + 1) v (n 1) ny th tinh vi cc giao t bnh thng (n) s sinh ra cc hp t c b nhim sc th bt thng tng ng: tha mt chic (2n + 1), gi l th ba (trisomy) v thiu mt chic (2n 1), gi l th mt (monosomy). S khng phn tch ph bin nht l trong gim phn I, nhng cng c th xy ra c trong gim phn II (hnh 3.27). Cc
97
kiu t hp nhim sc th khc nh 2n + 2 (th bn: tetrasomy) hoc 2n 2 (th khng: nullisomy) cng c th xy ra, nhng y ta khng quan tm. S khng phn tch cng c th xy ra trong nguyn phn gy ra cc th khm v cc t bo bnh thng v lch bi. Cc th ba c bit n nhiu loi. thc vt, v d in hnh l mt lot cc th ba vi nhng c tnh k l loi c c dc Datura stramonium c Alfred Blakeslee nghin cu vo khong nm 1920. Thc ra, ngi ta pht hin c tt c cc th ba v tng nhim sc th trong s 12 nhim sc th khc nhau loi ny; v mi th ba c mt kiu hnh c trng, th hin r nht l v qu. iu chng t cc nhim sc th khc nhau c cc hiu qu di truyn khc nhau ln tnh trng ny (hnh 3.28a). Cc th ba cng c nghin cu nhiu loi cy trng nh ng, la go v la m nhm xc nh cc nhim sc th mang cc gene khc nhau. hnh 3.28b cn cho thy hiu qu di truyn ca cc th khuyt nhim lin quan 7 nhim sc th khc nhau i vi kiu bng ba ging la m khc nhau (A, B v D).
(a)
(b)
Hnh 3.28 (a) Qu bnh thng ca c c dc Datura (trn cng) v 12 kiu th ba khc nhau, mi kiu c mt v ngoi v tn gi khc nhau. (b) Cc th khuyt nhim lin quan 7 nhim sc th khc nhau ba b gen la m (A, B v D) cho cc hiu qu di truyn khc nhau i vi kiu hnh bng so vi dng bnh thng (hnh cui).
ngi, vic phn tch cc thnh phn nhim sc th ca cc trng hp sy thai t pht cho thy hu nh tt c cc th mt v nhiu th ba u l cc dng gy cht thai. Tuy nhin, mt s trng hp vn c sinh ra vi cc hi chng khc nhau. Ph bin nht l hi chng Down, th ba nhim sc th 21, vi tn s 1/700 s tr s sinh v thng t l vi tui
98
tc ngi m, c bit l t tui 35 tr i (Hnh 3.29). Hi chng Down c m t cch y chng 160 nm, ni chung c cc c trng l tr n v v ngoi chung d thy nh: u to, trn vt, khe mt xch, li hay th ra ..., thng t vong tui 10-40 v him khi sinh sn. C s nhim sc th ca hi chng Down c khm ph u tin vo nm 1959. Kiu nhn ca nhng ngi ny c cho thy cc hnh 3.29c v 3.30a. Danh php hin hnh ch c th c th ba 21 l (47, +21), trong con s 47 ch ton b s nhim sc th v +21 ch ra rng c ba bn sao ca nhim sc th 21. Trong s nhng ngi mc hi chng Down, ch c chng 5% l kiu nhn d hp v chuyn on thun nghch nh ni trc y, v hu ht (khong 95% trng hp) l kt qu ca s khng phn tch trong gim phn. Mt kt qu nghin cu gn y cho thy c im karyotype ca cc trng hp Down nc ta, nh sau: 91% th trisomy 21 thun, 6% th chuyn on nh ni trn v 3% l th khm (Nguyn Vn Rc 2004).
(a)
(b)
(c)
Hnh 3.29 Hi chng Down (a) Mt chu b mc hi chng Down (tri) vi c im cu to bn tay. (b) Mt th v nguy c mc hi chng Down tnh trn 1.000 tr s sinh (trc tung) lin quan vi cc tui ngi m (trc honh). (c) S hnh thnh cc trng tha v thiu NST 21 (tri) v s th tinh gia trng tha NST 21 vi tinh trng bnh thng to ra th ba 21.
99
Cc th ba nhim sc th thng khc l rt him, ch yu l bi v chng khng sng c khi cn l thai nhi. V d, hi chng Patau, th ba 13 (47, +13), c tn s sy thai l 1/33, tn s bt gp l 1/15.000 tr s sinh, v sng cha y su thng. Trng hp khc l hi chng Edward, th ba 18 (47, + 18), tn s bt gp tr s sinh l 1/5.000 v sng khng n mt nm.
(a)
(b)
(c)
Hnh 3.30 Kiu nhn ca mt s th t bin lch bi thng gp. (a) Kiu nhn ngi n mc hi chng Down (47, XX, +21);(b) Kiu nhn ngi mc hi chng Klinefelter (47, XXY). (c) Mt trnh by n gin kiu nhn ca nhng ngi mc hi chng Turner v Kleinfelter.
Ngoi ra, s khng phn tch ca cc nhim sc th gii tnh ngi gy ra mt s kiu nhim sc th bt thng ph bin nh: XO, XXX, XXY v XYY. Chng hn, hi chng Klinefelter XXY (hay 47, XXY) bt gp tr s sinh vi tn s khong 1/2.000; y l trng hp ca nhng ngi nam c cc c im nh v sinh, thn hnh cao khng cn i...
Cu hi v Bi tp
1. Th no l chu k t bo? Bng cch no s lng nhim sc th c trng ca mi loi c duy tr n nh trong qu trnh nguyn phn? 2. Bng cch no s lng nhim sc th t trng thi lng bi gim xung cn n bi trong qu trnh gim phn? Ti sao ni cc s kin k trc v k sau ca gim phn I gp phn quan trng trong vic to ra ngun bin d t hp phong ph a dng cc loi sinh sn hu tnh? 3. So snh nguyn phn v gim phn, v cho bit ngha ca chng. 4. Ti sao trong mi t bo s lng nhim sc th (mc n) v hm lng ADN (mc c) l khng ng b trong mi giai on ca phn bo? 5. Hai im sai khc chnh gia s sinh tinh v sinh trng ngi v hu ht cc ng vt c v khc l g? Cc qu trnh pht sinh giao t ng vt v thc vt bc cao c nhng im ging v khc nhau no? 6. Mt sinh vt c s lng nhim sc th lng bi bng 12, c k hiu: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee v Ff. (a) C bao nhiu t hp nhim sc th khc nhau c th xut hin trong cc giao t? (b) Xc sut mt giao t nhn c tt c cc nhim sc th vit hoa l g? 7. (a) C th c nhng kiu bin i no xy ra trong cu trc nhim sc th? M t nhng nt chnh xy ra trong mi kiu cng vi hu qu v ng dng ca chng. (b) Gi tn cc trng hp lch bi ph bin ngi v m t cc thnh phn nhim sc th ca chng. 8. Mt rui gim ci thn en mun ee (e = ebony) ng hp c cho
Di truyn hc Nhim sc th
Nh tho lun cc chng trc, nguyn l phn ly c lp ca Mendel ch nghim ng trong trng hp cc gene nm trn cc nhim sc th khc nhau v c l gii bng s phn ly ngu nhin ca cc nhim sc th trong gim phn. Tuy nhin, vo u thp nin 1910, Thomas Hunt Morgan (hnh 4.1a) da vo cc kt qu nghin cu rui gim Drosophila melanogaster (hnh 4.1b) nhn ra rng c nhiu gene cng nm trn mt nhim sc th. iu khng nh ng n ny sm b sung v lm sng t cho cc nguyn l di truyn Mendel, ng thi t nn tng vng chc cho s pht trin ca di truyn hc trong sut na u th k XX. Trong chng ny, chng ta ln lt tm hiu thuyt di truyn nhim sc th vi cc vn xc nh gii tnh, cc kiu di truyn lin kt i vi hai hoc nhiu gene trn cng mt nhim sc th, cng nh cc phng php kinh in dng lp bn di truyn cc sinh vt.
(a)
(b)
(c)
Hnh 4.1 (a) T.H.Morgan; (b) Rui gim D. melanogaster, i tng nghin cu ni ting ca Morgan; v (c) Herman Muller, mt trong ba mn xut sc ca Morgan vi phng php gy t bin bng tia X.
1. Tm quan trng ca rui gim Drosophila 1.1. Cc c im v gi tr ca rui gim trong nghin cu di truyn hc Drosophila melanogaster (hnh 4.1 v 4.2) c l l sinh vt ni ting
(a)
(b)
Hnh 4.2 (a) S khc nhau v hnh thi ngoi gia rui gim c (trn) v rui gim ci (di); v (b) b nhim sc th lng bi 2n = 8 ca chng, vi cp nhim sc th gii tnh XY- con c (tri) v XX- con ci.
Gi tr ca rui gim Drosophila trong cc th nghim di truyn nm trong cc c im sau (cc hnh 4.2, 4.3 v 4.4): - Mi cp rui gim sinh c hng trm con trong mt la; - Vng i ngn, ch c hai tun l l chng c th nhanh chng t ti tui trng thnh tham gia sinh sn; v chu k sng c th rt xung cn 10 ngy, nu nhit 25oC. Cc rui ci trng thnh v mt sinh dc ni trong 12 gi, v chng li trng ha nhng trong hai ngy.. - Sau khi giao phi, cc con ci c th bo qun cc tinh trng, v vy cn thit phi tin hnh cc php lai vi cc con ci ang cn trinh (virgin). Rui ci cn trinh c th d dng nhn ra qua mu ct su (meconium) hay xm nht ca c th chng (hnh 4.3d) v phn nhng di dng chm en c th nhn thy xuyn qua vng bng. - Rui gim Drosophila tng i d nui, v d dng phn bit cci cc giai on non v trng thnh cch ly v tin hnh lai. Bn cnh s phn bit ngoi hnh cc rui non cn trinh nh ni trn, giai an trng thnh rui c thng khc vi rui ci cc im sau: c th b hn; vng bng di c ba vch en vi vch di cng rng, trong khi rui ci c nm vch ri nhau; chm bng con c hi trn v con ci nhn (hnh 4.2a). - B nhim sc th y ca cc t bo soma rui gim ch c bn cp, 2n = 8 (hnh 4.2b). Ton b b gene ca Drosophila c xc nh trnh t trong thi gian gn y.
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
(f)
(g)
(h)
(i)
(j)
(k)
(l)
Hnh 4.3 Mt s th t bin quan trng ca rui gim Drosophila. Ch thch: (a-b) th t bin mt trng v mt kiu di; (c) con c trng thnh (tri) v con c cn trinh c mu ct su; (d) con ci trinh c mu ct su; (e) cc dng t bin khc nhau v cnh; (f) th t bin ny l mt v d v hai kiu hnh cnh ngn/thn mu en mun; (g) th t bin cnh qun con ci (tri) so vi con ci bnh thng; (h) th t bin hai t ngc; (i) th t bin antennapedia- kiu chn ru v (j) anten kiu di; (k) so snh th t bin anten (di) v dng bnh thng (trn); (l) Mt kiu di vi cc dng mt thi (Bar eye) d hp v ng hp (theo th t t trn xung).
- Rui gim c nhiu tnh trng, c bit l cc th t bin t pht nh mt trng hoc c to ra trong phng th nghim (nh thn en, cnh ngn, cnh qun, mt nu...); cc tnh trng ny c th phn bit bng mt thng, knh lp hoc knh hin vi quang hc (hnh 4.3 v 4.5). - Cc t bo tuyn nc bt ca u trng rui gim (hnh 4.4) c cha cc nhim sc th khng l a si (nh gii thiu chng 3); y l im thun li cho vic xc nh cc phn c th ca cc nhim sc th. Cc bng ny t chng khng phi l cc gene nhng rt hu ch cho vic lp bn cc gene trn cc nhim sc th.
Ngoi ra, cc dng c v ha cht c s dng trong cc th nghim rui gim l tng i n gin, c gii thiu hnh 4.5 di y.
(a)
(b)
(c)
Hnh 4.5 Cc dng c th nghim vi rui gim. (a) ng nghim nui v lai rui gim; (b) khay ng cc l ha cht v mt s vt dng khc; v (c) knh hin vi quang hc dng cho nghin cu hnh thi v t bo hc.
1.2. Cc tnh trng c kim sot v mt di truyn ca rui gim Mt qun th bnh thng ca rui gim Drosophila bao gm cc con rui in hnh c thn xm, ccnh di v mt . Dng rui gim ny l ph bin nht, v c cc nh di truyn hc xp vo kiu di (wild type). Nhiu dng t bin cng c pht hin trong t nhin. Mt con rui t bin c mt xut pht im di truyn t nht l mt trong s cc tnh trng ca dng rui gim bnh thng. Cc tnh trng t bin c bit n bng mt tn gi. V d: t bin tn gi k hiu c tnh mt trng trng (white) w ln thn en mun mun (ebony) e ln cnh ngn ngn (vestigial) vg ln mt nu nu (brown) bw ln mt thi (Bar) Bar B tri Cc th t bin ln c k hiu bng cc ch ci vit thng, v cc tnh trng tri tng ng c biu th bng cc ch ci vit hoa.
Hu nh tt c cc ng vt c v, s c mt ca mt nhim sc th Y cn thit cho s pht trin ca kiu hnh ging c. Chng hn, nhng ngi mc hi chng Turner (45, X) u l n. Hn na, nhng ngi mc hi chng Klinefelter (47, XXY hoc 48, XXXY) u l nam mc d h c th c ti hai hoc ba nhim sc th X. iu chng t nhim sc th Y c cha gene xc nh tnh c (maleness). Ngy nay ta bit r rng chnh l nhn t xc nh tinh hon (TDF = testis-determining factor) nm trn vai ngn nhim sc th Y (hnh 4.6c). Sinclair v cs (1990) gi
(a)
(b)
(c) sc th thng
Hnh 4.6 (a) Cc nhim sc th X v Y ng vt c v, i din l ngi. (b) C ch xc nh gii tnh ngi. (c) Nhim sc th Y ca ngi vi gene SRY nm k vng gi nhim sc th thng u mt ca vai ngn.
Cn lu rng, gn y ngi ta cng xc nh c gene "chuyn i" (switch gene) SRY trn nhim sc th Y bng cch kim tra mt vi c th him hoi b o ngc gii tnh (sex-reversed), ngha l con c XX v con ci XY. Cc con c XX thc t c mang mt mu ca Y cha gene xc nh tnh c, cn cc con ci XY th li thiu hn vng nh vy Y. Chng hn, mt vi bnh nhn o ngc gii tnh vn l nhng ngi nam v sinh r rng l mang c hai nhim sc th X v khng c Y, v mt s ngi n mc hi chng Turner th li mang mt X v mt Y r rng. Cc kt qu phn tch k hn (trn bn ngi bnh o ngc gii tnh nh p dng cc vt d DNA c to dng t nhim sc th Y vo Southern blots ton b DNA b gene ca h) cho thy rng hu ht cc trng hp ny u c lin quan n s chuyn mt on DNA c th trn nhim sc th Y (nm st vng gi nhim sc th thng pseudoautosomal region); v chnh s chuyn on ny gy ra hin tng o ngc gii tnh. iu ny c gii thch l do cc s kin trao i cho him hoi gia X v Y trong gim phn ngi nam hay con c. Lu rng gene SRY+ m ha mt protein bm DNA v n c bo tn cao cc ng vt c v. John Gubbay v cs (1990) pht hin ra mt gene tng ng chut, k hiu l Sry+, khng c mt trong chut ci XY b o ngc gii tnh. rui gim, c mt th t bin autosome ca gene "chuyn i", tra (transformation), m khi trng thi ng hp trong cc c th XX bin i chng thnh nhng con c, ch khng phi l cc con ci nh k vng. Tnh hung ngc li c bit ngi, trong cc c th mang mt t bin trn nhim sc th X c mt trng thi gi l n ha tinh hon (testicular feminization). Trong trng hp ny, cc c th XY v mt kiu hnh l n, c ngc n nang v m o, nhng
Mc d rui gim Drosophila nhng con ci l XX v con c l XY, song s c mt ca Y khng nht thit cho kiu hnh c (nh ng vt c v). Chng hn, cc kiu hnh ngoi l ny c Calvin Bridges, mt hc tr xut sc ca Morgan, pht hin t nm 1916 l cc con c XO c mt v cc con ci XXY mt trng. Sau , Bridges pht trin cc ni rui gim tam bi. Khi kim tra cc c th c s lng nhim sc th X khc nhau, ng pht hin ra rng kiu hnh gii tnh rui gim l mt hm s ca t l gia s lng cc nhim sc th X (X) v s lng cc b nhim sc th thng (A). V d, bng 4.2 cho thy cc con ci bnh thng c hai nhim sc th X v hai b nhim sac th thng, ngha l t l X/A = 2/2 = 1. Cc con c bnh thng c mt X v hai b nhim sc th thng, do X/A = 1/2 = 0,5. Cng vy, cc con c v ci ngoi l vn c cc t l tng ng l 0,5 v 1,0. Khi Bridges kim tra cc con rui c ba nhim sc th X v hai b nhim sc th thng, tc 3/2 = 1,5, ng thy rng chng u l cc con ci bt dc (i khi gi l "siu ci", metafemales), trong khi cc con rui c mt X v ba b nhim sc th thng, X/A = 1/3 = 0,33, u l cc con c bt dc hay gi l dng siu c (metamales), Cui cng, cc con rui c hai X (XX) v ba b nhim sc th thng, X/A = 2/3 = 0,67 v chng c cc c im kiu hnh ca c hai gii v c gi l gii tnh trung gian (intersexes). T cc pht hin ny, Bridges ngh rng, nhn chung, cc nhim sc th X
Tinh trng
Trng
Ci d hp mt
c bn hp t mt trng
(a) (b) Hnh 4.7 Cc php lai thun nghch v mt trng v mt rui gim. (a) Php lai thun: P = ci mt c mt trng F1 tt c F2 3 : 1 trng (mt trng ch c gii c); v (b) Php lai nghch: P = ci mt trng c mt F1 gm tt c rui ci mt v tt c rui c mt trng.
Vi cc kt qu , Morgan cho rng cc tnh trng mt v mt trng ny di truyn lin kt gii tnh, do cc allele tri (w+) v (w) ln tng ng nm trn nhim sc th X kim sot; con ci l XX v con c l XY. V thut ng bn hp t (hemi-zygote) c ng dng m t trng hp ny. Ta c th tm tt cc c im ca s di truyn lin kt X nh sau: (1) Mt c th ci d hp t s truyn allele ln cho mt na con ci v mt na con c ca n. (2) Allele ln con c tn ti trng thi bn hp t s biu hin ra kiu hnh ln (nn kiu hnh ln ny ph bin gii c), v con c s truyn allele ln ny cho cc con ci (female) ca n. (3) Hin tng di truyn allele ln t b cho con gi v biu hin chu ngoi
Hnh 4.8 Bn nhim sc th X ca ngi (bn tri) cho thy v tr mt s gene bnh, v s khng tng ng gia n vi nhim sc th Y.
Nam
Kiu gene
Kiu hnh
X X XHXh XhXh
X Y XhY
Bnh hemophilia ch nh hng n 0,004% (hay 1/25.000) trong s nam gii ca qun th, ngha l tn s allele ny bng 0,00004. Vy xc sut cho mt ngi n mc bnh ny l khong (0,00004)2.
Hnh 4.9 Mt bc nh ca gia nh Hong Czar Nicholas II. V ng, Czarina Alexandra, ngi bn tri, vi bn c con gi tt c u c mu ng bnh thng, v ring mi cu con trai Alexis (pha trc) b bnh hemophilia.
Mt trng hp khc kh ph bin l bnh m mu -lc (red-green colour blindness). Nhng ngi mc bnh ny khng th phn bit cc mu m nhng ngi khc nhn thy nh mu lc, vng, cam v (chng c nhn thy nh l mt mu). pht hin dng bnh ny ngi ta s dng cc s mu chng hn nh Phiu trc nghim m mu ca Ishihara (Ishihara's tests for colour blindness). Bnh ny do mt allele ln trn X (nm gia hai gene hemophilia A v B) gy ra; nam gii c khong 8% mc bnh ny trong khi n ch khong 0,4%. Ngoi ra, ri lon dng c Duchenne (Duchenne muscular distrophy = DMD) l mt cn bnh qui c thm thng m hu ht xy ra tr em, cuc i chng gn cht vi chic xe ln, ht th cng kh khn. Hin gi
(A) (B) Hnh 4.10 (A) nh chp cc nhn t cc t bo ca (a) mt con ci (XX) vi mt th Barr, (b) mt con c (XY) vi khng th Barr no, v (c) mt con ci XXX vi hai th Barr. (B) S minh ha s hnh thnh th Barr trong cc trng hp khc nhau.
C ch bt hot-X: S bt hot ca mt nhim sc th X cn n mt gene trn nhim sc th ny gi l XIST. Gene XIST m ha mt phn t RNA ln (mt kiu khc vi cc RNA, nh mRNA, c s dng trong tng hp protein). Phn t RNA ca gene XIST tch t dc theo nhim sc th X c cha gene XIST hot ng v gy bt hot tt c (hoc hu nh tt c) hng trm gene khc trn nhim sc th . Mt im cn lu l, RNA ca gene XIST khng di chuyn trn nhim sc th X no khc trong nhn. Cc th Barr l nhng nhim sc th X bt hot c "sn pht " (painted) bi RNA XIST. (Rastan 1994; Lee v Jaenisch 1997). Trong nhng giai on u ca s pht trin phi ci, locus XIST trn mi trong s hai nhim sc th X ca n c biu hin nhng RNA XIST nhanh chng b b gy. Ri mt iu g xy ra thng bo trc s
Kiu gene
Kiu hnh
en da cam tam th
XBY XOY
en da cam
Nh vy, cho mo c l tam th r rng l n phi c hai nhim sc th X, XBXOY, ngha l th d bi v nhim sc th gii tnh. iu ny rt him khi xy ra trn thc t. n y ta thy rng vic gii thch s xut hin mo tam th bng c ch tng tc gia cc gene allele theo kiu ng tri trong nhiu ti liu trc y v c hin nay l khng ng! cng l l do ti sao Hnh 4.11 S hnh thnh chng ti a mc ny vo y m khng mu sc b lng mo tam th c gii thch bng s t n trong chng 3 (khi xem xt cc th bt hot ngu nhin ca cc t bin lch bi) hoc sau mc II-1 ca nhim sc th X. chng ny nh cch lm truyn thng. 3. Cc tnh trng gii hn bi gii tnh v chu nh hng ca gii tnh Nh ni trn, thng thng cc tnh trng c s phn b khng ng u gia hai gii tnh hoc tp trung mt gii lm ta lin tng ti quy lut di truyn lin kt vi gii tnh do gene hoc trn X (di truyn cho) hoc trn Y (di truyn thng). Tuy nhin, mt s tnh trng c biu hin mt cch khc bit c hai gii nhng khng phi l lin kt vi gii tnh. l nhng tnh trng b gii hn bi gii tnh hoc l chu nh hng ca gii tnh. (1) Cc tnh trng b gii hn bi gii tnh (sex-limited traits): l nhng tnh trng ch biu hin mt gii. C nhiu tnh trng nh vy lin quan vi cc c im sinh sn cc ng vt ci. Chng hn, kh nng cho sa cc gia sc nh tru-b, kh nng trng gia cm v lp chim ni chung, hoc tp tnh trng cc cn trng.
Bng 4.4 V d v tnh trng chu nh hng ca gii tnh Cu HH (Suffolk) Con c Con ci Khng sng Khng sng Hh (Con lai) C sng Khng sng hh (Dorset c sng) C sng C sng
965 575
944 575
206 575
185 575
2300 2300
Cc kiu hnh b m
Cc kiu hnh ti t hp
T kt qu i con ca lai phn tch rui ci F1 cn cho thy cc kiu hnh b m ban u l xp x nhau, chim 83% ([965 + 944]: 2300 =
Kiu gene b m
Kiu gene ti t hp
en-ngn
Kiu di
Xm-ngn
en-di
Kiu hnh b m
Kiu hnh ti t hp
Hnh 4.13 Kt qu ca cc php lai P v lai phn tch rui ci F1 (tri) v gii thch bng c s t bo hc ca kt qu lai phn tch rui ci F1.
Trong th nghim th hai, Morgan lai hai kiu gene, mi kiu l ng hp v allele tri mt gene ny v ng hp v allele ln mt gene kia (BBvgvg bbVgVg). Cc rui F1 d hp t kp (BbVgvg) sau c lai vi dng kim tra bbvgvg. Kt qu ca php lai ny, so vi th nghim trc, cho thy i con c s o ngc gia nhm cc kiu b m v nhm cc kiu ti t hp; ngha l, s lng i con mang cc tnh trng tri n (Bvg/ bvg v bVg/ bvg) cao hn nhiu so vi k vng, trong khi s lng i con mang cc tnh trng tri kp (BVg/bvg) v cc tnh trng ln kp (bvg/ bvg) thp hn nhiu so vi k vng. Nh vy, F1 c kiu gene Bvg/bVg (kiu trans).
(3) S ti t hp ca cc gene lin kt kiu u (cis) cng nh kiu cho (trans) t c hai php lai phn tch ni trn v cc php lai thun nghch ni chung u xy ra vi tn s gn nh nhau; (4) Tng t l ca cc kiu ti t hp i con ca php lai phn tch c gi l tn s ti t hp, v tn s ny c trng cho mi cp gene ring bit (nh s tho lun di y). 2. Lin kt gene hon ton (hay gim phn khng c trao i cho) By gi ta tr li th nghim u tin ca Morgan. Khi thc hin php lai phn tch gia cc con c xm-di F1 vi con ci en-ngn, i con ch c hai kiu hnh xm-di v en-ngn vi t l xp x 1:1, ch khng phi bn kiu vi t l u nhau nh d on. iu ny chng t rui c F1 ch cho hai loi giao t vi t l tng ng ( BVg = bvg = 50%), tng ng vi hai kiu hnh i con (v rui ci en-ngn ch cho mt loi giao t cha hai allele ln, bvg); ngha l cc gene ny cng nm trn mt nhim sc th v gia chng c s lin kt hon ton (complete linkage). Ni cch khc, ti t hp khng xy ra rui gim c.
B. C trao i cho
Hnh 4.15 Gim phn khng c trao i cho (A) v c mt trao i cho n (B), v cc sn phm c to thnh i vi hai cp gene bt k trn mt cp nhim sc th tng ng.
By gi ta cp mt t v mi quan h gia hai gene khng allele trong qu trnh gim phn to giao t, m ta c th kim tra bng phng php kinh in c p dng trong nghin cu di truyn hc l lai phn tch. Ngoi ra, cng c th s dng cc phng php khc, khng c ph bin lm hoc kh phc tp nh l t th phn hoc tp giao. i vi hai gene trng thi d hp t kp quy nh hai cp tnh trng tng phn khc nhau, trong mt php lai phn tch:
Di y cho thy bn ca nhim sc th s 2 rui gim (hnh 4.17a) v nhim sc th s 9 ng (hnh 4.17b) vi nhng gene chnh yu. Chng hn, trn hnh 4.17a, hnh ng gia tng trng cho nhim sc th s 2 rui gim ch ra v tr ca su gene; pha trn l cc kiu hnh t bin, v pha di l cc kiu hnh bnh thng. T tri sang: v tr 0 gene al (aristaless antenna) ch t bin ru ngn i vi ru di bnh thng; v tr 13 - gene dp (dumpy wings) ch t bin cnh xn vi cnh di; v tr 31 - gene d (dachs) ch t bin chn ngn vi chn di), v tr 54,5 - gene pr (purple eyes) ch t bin mt ta vi mt ), v tr 67,0 - gene vg (vestigial) ch t bin cnh ngn vi cnh di), v tr 104 - gene bw (brown eyes) ch t bin mt nu vi mt ). Cn lu rng, ngy nay, sau khi nh v bn cc gene xc nh by tnh trng m Mendel nghin cu u H Lan, ngi ta khng khi ngc nhin ti sao Mendel li khng quan st hin tng lin kt trong cc php lai hai tnh ca mnh. Mc d Mendel chn ra by tnh trng v c by nhim sc th u H Lan (2n = 14), hai trong s cc tnh trng ng nghin cu c xc nh bi cc gene trn nhim sc th s 1 v ba tnh trng c xc nh bi cc gene trn nhim sc th s 4 (bng 4.7). Thc ra, Mendel ch chn nghin cu mt vi tnh trng v c l, tht may mn l ng khng quan st thy cc kiu m khc vi k
Hnh 4.17 Bn nhim sc th s 2 ca rui gim (bn tri) v nhim sc th s 9 ca ng (bn phi).
Qu ng nh Watson vit trong Li ni u cun "Chui xon kp - Hi k v vic pht minh ra cu trc ca DNA" ca mnh, rng: "Cch gii quyt ng khng nhng phi p m cn phi n gin" (Watson 1968). Chn l bao gi cng gin d nhng gin d cha hn l chn l; chn l bao gi cng p nhng p th cha l chn l. Tuy nhin, nhn chn c ci gin d, ci p ch thc trong cc khm ph ca Mendel, nh chng ta u bit, nhn loi phi mt chng 35 nm!
Bng 4.7 Cc v tr nhim sc th i vi by tnh trng u H Lan Tnh trng Dng ht Mu sc ht Mu sc qu Kt cu qu Mu sc hoa V tr hoa Chiu cao cy Kiu hnh trn-nhn vng-xanh xanh-vng trn-nhn tm-trng trc-nh cao-thp Allele R-r I-i Gp-gp V-v A-a Fa-fa Le-le Nhim sc th 7 1 5 4 1 4 4
X+-X+Y XwY (ci mt ) (c mt trng) + + (Xw : Y) Giao t (X -X : Y) : X+-X+Y : XwY : YY F1 Kiu gene = X+-X+Xw Kiu hnh = (thng cht) : (ci mt ) : (c mt trng) : (cht)
Hnh 4.18 Mt php lai gia rui gim ci kiu di X-dnh v con c mt trng. y i con sng st th ging ht cc b m chng.
Khi cc allele trn hai nhim sc th X-dnh l khc nhau th s trao i cho hai si v bn si l c th phn bit c. Chng hn, hnh 4.19 cho thy th t bin mt thi Bar lm gim s lng cc mt b t con s bnh thng khong 780 kiu di (con ci B+B+ hoc con c B+Y) xung cn khong 360 cc th d hp (con ci BB+) v khong 70 cc th ng hp (con ci BB hoc con c BY). Bng cc thc nghim cho thy rng: (i) Trong trng hp khng xy ra trao i cho, tt c cc giao t mang cc nhim sc th X th c dng
(a)
(b)
Hnh 4.19 (a) Cc kiu hnh di, mt Bar d hp v ng hp (ultraBar); v (b) Cc kiu bng tng ng c mt, hai v ba bn sao ca bng 16A.
Ti t hp giai on bn si sinh ra cc kt qu khc nhau i con. Trong trng hp ny, ch c hai trong bn si tham gia vo ti t hp, v vy s sinh ra cc kiu mi. Vi ti t hp giai an bn si, c kiu di ln kiu ng hp BB s c to ra. Trn thc t, iu ny c quan st trong cc th nghim, ch ra rng s ti t hp xy ra sau khi ti bn ngha l, trao i cho phi xy ra gai on bn si (xem hnh 4.15). Chng ta s cp tr li bng chng b sung v trao i cho bn si vi nm Neurospora trong phn sau (mc VII). S lc v trao i cho phc (multiple crossing over) Trn thc t, khi hai gene nm xa nhau trn mt nhim sc th, gia chng c th xy ra nhiu trao i cho trong mt ln gim phn v iu ny gy ra nhng rc ri trong vic tnh ton, gii thch cc s liu ti t hp v lp bn da trn cc s liu ny. Trn hnh 4.20 cho thy trao i cho kp giai on bn si c th xy ra theo nhiu cch khc nhau. Chng hn, hnh 4.20a cho thy trao i cho kp xy ra gia hai cp gene Aa v Bb nhng cc nhim sc th ny khng ti t hp i vi cc allele ca hai gene, v do khng th phn bit c vi cc nhim sc th khng trao i cho v mt di truyn. Kt qu l cho ra ch hai loi giao t vi t l ngang nhau (AB = ab) ging nh trng hp khng trao i cho
(a)
(b)
Hnh 4.20 (a) Hai trao i cho n xy ra vng gia hai gene A v B, v kt qu l sinh ra c bn loi giao t khng ti t hp i vi hai gene ny, ngha l khng pht hin c th trao i cho kp no. (b) Trao i cho n v cc dng trao i cho kp lin quan n hai, ba v c bn si c th xy ra trong mt cp nhim sc th tng ng.
Nh ni, tn s ti t hp cc i gia hai gene bt k trn mt cp nhim sc th tng ng l 50%. iu ny ch c th xy ra khi hai gene nm cch xa nhau ti mc t nht c mt on trao i cho hu nh lc no cng xy ra gia chng. Trn hnh 4.15B ta thy r rng, c mt trao i cho n trong mi ln gim phn s cho ra mt na s sn phm c cc t hp ging b m v na kia l cc sn phm c ti t hp gene. Trn hnh 4.20b cng cho thy khi xy ra hai trao i cho n m c mt chromatid chung hay trao i cho kp lin quan ba si (hai hnh u ca hng di), th kt qu s khng khc vi kt qu ca trao i cho n nh hnh 4.15B. Mt kh nng khc, l trao i cho kp lin quan c bn si (hnh 4.20b, xem hnh cui ca hng di), trong s trao i cho th hai xy ra gia hai chromatid ( ngoi) khc vi hai chromatid tham gia vo trao i cho th nht ( trong). Trong trng hp ny, tt c cc sn phm u c ti t hp. Nu cc chromatid tham gia vo hai trao i cho n mt cch ngu nhin th t l k vng ca ba kiu trao i cho kp s tng ng vi t l : : . iu c ngha l trung bnh s c hai trong bn sn phm ca gim phn l c ti t hp:
(a)
(b)
Hnh 4.21 (a) Mt trao i cho kp, v (b) cc sn phm to thnh.
Tht vy, theo l thuyt xc sut ca cc s kin ngu nhin, mt khi trao i cho kp xy ra ( mt s t bo ny), th cc trao i cho n ring r (d nhin l xy ra cc nhm t bo khc) tt yu phi xy ra v c cc tn s cao hn hn tn s trao i cho kp. Trong trng hp , i con ca php lai phn tch thu c (nu y ) s c tm kiu hnh thuc bn nhm khc nhau: Trc ht l cc kiu cha m vi tn s cao nht; k n l cc kiu trao i cho n khc nhau; v cui cng l cc kiu trao i cho kp vi tn s thp nht. V theo nguyn tc, c hai kiu hnh ca mi nhm s c s lng tng ng nhau. Trn hnh 4.21 cho thy mt trao i cho kp xy ra on cha gene b (nm gia a v
Hnh 4.22 Mt php lai phn tch cc rui gim ci d hp t v ba gene lin kt -X (c cho sn s lng v tn s ca cc kiu khc nhau i con).
Bc 1: Xc nh thnh phn gene tri ln trong nhm lin kt (da vo cc kiu giao t b m, tc hai kiu hnh c s lng nhiu nht). y l y w m v + + + ( bit trc). Bc 2: Xc nh v tr gene gia. Cn c vo hai kiu hnh c s
(F1 em lai) Kiu hnh i con ca php lai phn tch bnh thng (kiu di) mc b lan l bng ni nh ng mc b lan, l bng mc b lan, ni nh ng l bng, ni nh ng mc b lan, l bng, ni nh ng
Bng 4.8 Kt qu i con ca php lai phn tch ba im ng Kiu gene giao t t F1 Lz Gl Su lz Gl Su Lz gl Su Lz Gl su lz gl Su lz Gl su Lz gl su lz gl su Tng S lng 286 33 59 4 2 44 40 272 740
Bng phng php trn y, ta xc nh c: (i) Thnh phn nhm gene lin kt phi l: Lz Gl Su ( bit trc) (ii) Gene gia l Su, v trt t ba gene: Lz-Su-Gl (iii) Khong cch gia Lz v Su = (40 + 33 + 4 + 2)/ 740 = 0,107 hay 10,7%; gia Su v Gl = (59 + 44 + 4 + 2)/ 740 = 0,148 hay 14,8%. (iv) Bn gene v s trao i cho kp c minh ha nh sau:
2. nhiu (interference) v h s trng hp (coefficient of coincidence) V thc cht, ti t hp hay trao i cho l s kin mang tnh xc sut cho nn iu quan trng cn bit l xem liu cc trao i cho n ny l c lp vi nhau hay c nh hng no ln nhau hay khng. Nu cc s kin ti trao i cho khc nhau l c lp, th xc sut ca hai s kin ng thi nh th xy ra trong cng giao t s bng tch xc sut ca cc s kin ring r. Khi , tn s trao i cho kp k vng t v d 1 s bng 0,330 0,0066 = 0,00218. Trong khi , tn s trao i cho kp
Dung hp Sinh trng sinh dng Hp t Gim phn I Gim phn II Nui cy
Ny mm
S sp xp c trt t ca cc sn phm gim phn cho php xc dnh tn s ti t hp gia mt gene v tm ng ca n - y l cch lp bn
Cng thc ny c gi tr chng no gene nm gn tm ng sao cho mt vi trao i cho phc c th xy ra. Nh th, cc tr s lin kt ng tin cy c xc nh tt nht cho cc gene m chng nm kh gn tm ng. V tr ca cc gene xa hn lc c thc hin bng cch lp bn ca cc gene ny gn lin vi cc gene nm gn tm ng hn. Ti t hp nguyn phn (mitotic recombination) S trao i cho cng c th xy ra trong nguyn phn, mc d vi tn
Nhim sc th (A)
2. Bn vt l (bn
Hnh 4.24 Hai cch so snh khong cch bn (A v B); khong cch bn d truyn c cho bng n v cM trn mt nhim sc th v khong cch vt l c cho bng s kilobase trong trnh t DNA.
Cu hi v Bi tp
1. (a) Trnh by cc c ch xc nh gii tnh cc sinh vt, v nu ngha thc tin ca chng. (b) C s di truyn hc ca hin tng bt hot nhim sc th X l g? (c) Phn bit cc tnh trng lin kt vi gii tnh, tnh trng b gii hn bi gii tnh v tnh trng chu nh hng ca gii tnh, v cho cc v d. 2. (a) Ni dung c bn ca thuyt di truyn nhim sc th l g? Tn s tn s ti t hp l g v c ng dng trong di truyn hc nh th no? Cho v d. (b) Hy chng minh: Tn s ti t hp (r) ca hai cp gene bt k trn mt cp nhim sc th tng ng nm trong gii hn 0 r 0,5. C nhn xt g v mi lin h gia cc quy lut di truyn lin kt v phn ly c lp? 3. rui gim, ngi ta tin hnh mt s php lai v nhn c kt qu di y. Hy gii thch c s di truyn cho mi tnh trng v xc nh kiu gene ca cc c th.
Hy xc nh quy lut di truyn ca cc tnh trng v lp cc s lai. 6. Mt ni rui gim kiu di c cho lai vi mt ni khc ng hp v cc th t bin lin kt trn X l m, r v v. Sau em cc rui gim ci F1 lai ngc vi cc con c thuc ni ln th nhn c s lng cc kiu hnh i con ca chng nh di y.
Kiu hnh + m + + + + r + + + + v S lng 331 2 73 14 Kiu hnh m m + m r + +v r v r v S lng 10 81 0 309
Hy xc nh trt t cc gene v lp bn vi khong cch tng i gia cc th t bin ny. 7. Xt cc php lai sau y rui gim v ba gene lin kt vi gii tnh: P: + + +/+ + + y w m/Y F1: Tt c u kiu di
a) Hy xc nh kiu gene ca cc rui gim F1. b) Biu din v tr v khong cch tng i ca cc gene. c) Tnh h s trng hp v nhiu. d) Tnh s c th k vng cho mi kiu hnh i con (bit rng tng s c th l 10.495). 8. Mt rui gim ci d hp v c ba gene +/sc; +/ec; +/vg c cho lai vi mt con c ng hp ln v c ba gene ny. i con gm c:
sc ec vg + + + sc ec + + + vg 233 239 241 231 sc + vg + ec + sc + + + ec vg 12 14 14 16
Hy gii thch kt qu ny v ch ra bn lin kt ph hp. 9. Khi lai hai rui gim Drosophila u d hp v cc tnh trng ln lin kt l mt nu v thn en cho kt qu nh sau: 52 thn vng nht, mt : 9 thn vng nht, mt nu : 10 thn en, mt : 9 thn en, mt nu. Hy gii thch kt qu v lp s lai. 10. rui gim, mt qu thn (k), mt dng mu (cd), v thn mun (e) l ba allele ln lin kt vi nhau. Nu em cc rui ci mt thn, dng mu ng hp lai vi cc rui c thn mun ng hp, thu c cc rui F1 tt c u c kiu di. Nu em cc rui ci F1 d hp lai vi cc con c mt thn, dng mu, thn mun thu c i con gm 1000 con, trong : Mt thn, dng mu 440 Thn mun, mt mu 23 Thn mun 443 Mt thn 25 Mt thn, thn mun 32 Mt thn, mu, mun 1 Mt mu 34 Kiu di 2 a) Xc nh thnh phn gene trn mt nhim sc th ca rui ci F1. b) V bn ca cc gene v tnh h s trng hp v nhiu.
Ni S sng
Ni R sng
Ni S cht
S cht + R sng
Trong hn mi nm tri k t sau th nghim ca Griffith, Oswald Avery cng vi MacLeod v McCarty tin hnh tr li th nghim bin np ny nhng trong ng nghim (in vitro). H tinh chit cc thnh phn ca tc nhn gy bin np v cho cc enzyme khc nhau tc ng thm d ln hot tnh ca cht chit ny. Kt qu cho thy hot tnh ca cht chit ch b phn hy bi deoxyribonuclease (DNase) - enzyme c kh nng phn ct lm suy thoi ch i vi DNA, m khng b tc ng phn hy ca ribonuclease (RNase) - enzyme lm suy thoi ch cc RNA, cng nh ca cc protease (nh trypsin v chymotrypsin) - enzyme phn gii protein. Vo nm 1944, nhm nghin cu ca Avery chng minh c rng: DNA l vt cht mang thng tin di truyn, ch khng phi protein. 2. Tnh n nh ca hm lng DNA cc sinh vt bc cao Trc khi Avery v cs cng b kt qu ny, a s cc nh ha sinh hc vn tin rng gene chnh l protein. V vy sau kt qu hin nhin , nhiu nh khoa hc vn cn nghi ng tnh ph qut ca n. Vo lc ny, cc nghin cu bn cht ha hc ca nhim sc th khng nh rng, hu ht DNA c khu tr trong cc nhim sc th trong nhn. Hn na, cc phn tch ha hc ca A.E.Mirsky v H.Ris
Ht virus
DNA V virus
Hnh 5.2 Th nghim Hershey-Chase. (a) Phage bm b mt ngoi mng t bo vi khun; (b) bm li DNA vo trong v li lp v protein bm ngoi; (c) ti bn, phin m v tng hp hng lot protein ca virus; (d) lp rp li + v to ra cc virion; (e) enzym lysozyme ph hy vch t bo vi khun v phng thch cc phage th h con.
Kt qu cho thy trong cc phage th h con ch c hu nh DNA dng ban u v khng h c protein dng ny (hnh 5.2). Hn na, lp v protein dng ban u bm bn ngoi mng t bo vi khun, khng thc hin chc nng no sau khi DNA c tim vo trong vi khun. Nh vy, vt cht di truyn ca phage T2 l DNA, ch khng phi protein. 3.2. Th nghim chng minh vt cht di truyn ca mt s virus l RNA
lin kt glycosid
Mi nucleotide gm ba thnh phn: mt nhm phosphate, mt gc ng pentose v mt trong bn loi base nit (cc dn xut ca purine hoc pyrimidine). V cu trc, nhm phosphate ni vi gc ng ti nguyn t carbon s 5 (C5') bng mt lin kt ester v base nit ni vi gc ng ti nguyn t carbon s 1 (C1') bng mt lin kt -glycosid (Hnh 5.3). Lu : (1) Cc base l thnh phn c trng qui nh tn gi cc nucleotide mang chng. Trong DNA cha bn loi base c bn:
u 3'
A+G T +C
1,00 1,00 1,00 1,03 1,00 1,00 1,00 0,98 1,02 1,08 1,01
A+T G+C
0,79 1,08 0,42 0,93 1,00 1,79 1,19 1,17 1,43 1,34 1,52
trc DNA. Tuy nhin, gii php ng n nht l chui xon kp (double helix) b sung do James Watson v Francis Crick a ra nm 1953. M hnh ny (hnh 5.6) ph hp vi cc s liu ca Wilkins v Franklin cng nh ca Chargaff. S kin ny m ra mt bc ngot mi cho cho s ra i v pht trin vi tc nh v bo ca di truyn hc phn t v sinh hc ni chung.
Hnh 5.6 Cc m hnh cu trc DNA. Bn tri l m hnh khng gian lp y. Hnh gia l chui xon dui thng cho thy cc cp base gia v hai b khung ng-phosphate hai bn, vi cc thnh phn c ch ra bng cc mi tn. Bn phi l s chui xon kp vi hai si i song song.
Hnh 5.7 Hai kiu kt cp base ca DNA. Cp G-C ni vi nhau bng ba lin kt hydro (biu th bng cc ng chm), c cng hnh dng chnh xc nh cp A-T ni vi nhau bng hai lin kt hydro. Cc mi tn ch v tr lin kt gia base vi gc ng.
Cn lu rng, hai c im quan trng nht trong cu trc DNA l s phn cc ngc chiu ca hai si n (5'3' v 3'5') v nguyn tc b sung gia cc cp base. Hai c im ny cho php gii thch mt cch c
4.2. Bin tnh v hi tnh ca DNA 4.2.1. Khi nim bin tnh v hi tnh Mt trong nhng c im quan trng nht ca DNA l hai mch n b sung ca n gn vi nhau bng cc mi lin kt hydro, vn l lc lin kt ha hc yu nn chng c th b phn hy di tc dng ca cc enzyme, nng lng... lm cho hai mch n ca chui xon kp tch ri nhau. Nh DNA mi c th ti bn, cc gene mi c th biu hin ra
50
60
70
80
Hnh 5.9 DNA bin tnh tng phn. Hnh 5.10 S ph thuc ca Tm vo hm lng GC ca 3 DNA khc nhau
nhit va phi hoc khi c mt cc tc nhn gy mt n nh nh alkali hay formamide, th cc phn t DNA b bin tnh tng phn. Khi ti cc vng giu cp AT s tch tng phn trc, trong khi cc vng giu cp GC vn gi nguyn c tnh xon kp. iu ny c th l gii l do mi cp AT ch c hai lin kt hydro r rng l km bn hn so vi mi cp GC c ti ba mi lin kt nh th. Nhit m ti cc si DNA b bin tnh hay tch nhau mt na c gi l nhit nng chy (melting temperature), hay Tm. Tm l im gia ca pha phuyn tip (hnh 5.9) v n ty thuc vo hm lng G-C ca DNA, ngha l c trng cho DNA mi loi. V d, DNA ca E. coli vi 50% G-C th c Tm l 69oC (hnh 5.10). Ni chung, hm lng GC ca mt DNA c th bin thin t 22% nm mc nhy Dictyostelium n 73% Mycobacterium phlei. iu ny c th gy mt hiu qu mnh ln cc c tnh ha l ca DNA, c bit l ln nhit nng chy, vn n tng tuyn tnh vi hm lng GC. Nhit nng chy (Tm) ca mt DNA l nhit m ti hai si b bin tnh hay tch nhau mt na. Ngoi ra, nng ion thp v cc dung mi hu c cng thc y s bin tnh ca DNA.
Hnh 5.11 Bin tnh v hi tnh ca DNA (tri) v lai nucleic acid (phi).
Theo ngha rng, lai phn t hay lai nucleic acid c hiu l s tng tc gia cc si nucleic acid b sung. N c th xy ra gia hai si DNA hay gia cc si DNA v RNA, v chnh l c s ca nhiu k thut, chng hn nh: lai mt mu d c nh du ng v phng x (radioactive probe) lc ra DNA hay RNA bm vo mang lai l mt trong nhng th nghim cho nhiu thng tin b ch nht c tin hnh trong di truyn hc phn t. Hai kiu c bn ca lai phn t l phng php thm Southern (Southern blots) v phng php thm Northern (Northern blots). Trong , kiu u l lai bng mt mu d lc DNA, cn kiu sau dng lc RNA. Mu d (probe) l cc cng c s cp c dng xc nh cc trnh t b sung cn quan tm; n l mt nucleic acid si n c nh du phng x v c dng xc nh mt trnh t nucleic acid b sung bm trn mng lc nitrocellulose hay mng lai bng nylon. Ni chung, mu d l mt dng (clone) c to ra bng cch xen DNA vo mt vector. Thng thng hu ht cc vt d ny l cc dng thuc plasmid.
Protein virus
Hnh 5.13 nh chp cc t bo E. coli (tri) v vt cht di truyn ca n (phi), v bn di l nh hin vi in t ca plasmid pSC101.
Nhm prokaryote bao gm cc vi khun (bacteria) v vi khun c (archae) l cc sinh vt c cu to t bo n gin nht. Vi khun Escherichia coli (hnh 5.13) l i tng c s dng rng ri trong cc nghin cu di truyn phn t. B gene chnh ca n l mt phn t DNA si kp vng c kch thc ln (4.639.221 bp, vi 4290 gene m ha protein v 53 gene RNA) gi l nhim sc th chnh. N thng tp trung mt "vng nhn" (nucleoid), khng c mng nhn bao bc, v trng thi siu xon (supercoiled DNA) di s kim sot ca cc enzyme
Ghi ch
10 DNA si n vng ~61 DNA si kp thng 150-200 DNA si kp thng 4 RNA DNA si kp vng RNA 80 DNA si kp thng 1.738 936 2.236 3.890 3.959 4.779 4.377 5.419 5.416 Gy nhim tai gia Bnh ly qua tnh dc Pneumococcus
2 NST; gy cholera
Gy bnh lao C 4290 cistron Vector hu ch... Gy bnh ngi Men bia ny chi Nm men phn ct Gy st rt nguy hi + 498 gene RNA Gii tr.t u tin... Thc vt c hoa Rui gim Gii tr.t 4/2003 ...
5.770 12.495.682 12.462.637 4.929 22.853.764 5.268 38.639.769 10.082 100.258.171 ~19.000 25.498 115.409.949 122.653.977 13.379 ~3,2 109 ~25.000 4,3 108 ~60.000 3 1011 ? 2,2 109 ? ? 109 - 1011
Ch thch: *C 4290 gene m ha protein, cn li l cc gene RNA; ** Vector hu ch chuyn gene thc vt; *** Cng vi 53 gene RNA; **** Eukaryote a bo u tin c xc nh trnh t; ***** c xc nh y trnh t vo 4/2003 bi HGP, vi tng cng 3.164.700.000 cp base; v theo c tnh mi nht cng b ngy 21/10/2004 trn tp ch Nature, b gene ngi chng ta cha khong 20.000-25.000 gene m ha protein, chim khong 2% ton b b gene.
NST k gia
Chromatin c c
Si chromatin
30 nm
Cc nucleosome
NST k gia
Hnh 5.15 T chc DNA trong nhim sc th eukaryote. DNA cun cht trong nhim sc th k gia c m xon dn qua cc mc khc nhau (hnh tri). DNA ng xon dn qua cc mc cho n khi hnh thnh nhim sc th k gia nguyn phn, vi chiu di rt ngn khong 50.000 ln (hnh phi).
Nh vy, bc cu trc u tin ca chromatin c hnh dung di dng mt chui cc nucleosome, hay si nucleosome (nucleosome fiber) c dy 11 nm (1 nanomet = 10 Ao). Bc th hai ca ca s cun gp chromatin c lin quan ti s xon li ca si nucleosome thnh ra mt
V. Ti bn DNA
Sau khi khm ph ra cu trc DNA, Watson v Crick xut ba kiu truyn thng tin di truyn c th c trong cc t bo: (1) Ti bn (replication): DNADNA; (2) Phin m (transcription): DNARNA; v (3) Dch m (translation): RNAProtein. Cc knh truyn thng tin di truyn ny c gi l Gio l Trung tm (Central Dogma) ca sinh hc phn t. Sau ny n nm 1970, Baltimore v Temin qua nghin cu c ch hot ng ca b gene RNA virus Sarcoma b sung thm knh RNADNA, gi l phin m ngc (reverse transciption) v n ngc hng vi knh phin m ph bin. iu ny c minh ha hnh 5.16.
Dch m
Ti bn
Hnh 5.16 Cc kiu truyn thng tin di truyn (tri), v m hnh ti bn DNA theo kiu bn bo ton do Watson v Crick xut.
1. Cc nguyn tc v c im chung ca ti bn DNA Ti bn (replication) l mt c tnh quan trng nht ca vt cht di truyn, nh s sng c duy tr lin tc, cc loi bo tn c tnh cht c trng ca mnh, v con ci thng ging b m. Vy DNA v cc b gene ni chung c ti bn nh th no?
Cc kt qu cho thy rng sau mt th h, 100% DNA si kp c t trng trung bnh, ngha l mt si nng (t dng cha m) v mt si nh (c tng hp mi). Kt qu ny cho php d an v kt lun s ti bn xy ra theo kiu bn bo ton ng nh d on ca Watson v Crick rng, cc si DNA lm khun cho s ti bn ca ring chng. Di y l cc nguyn tc v c im chung ca ti bn DNA. (i) Ti bn theo kiu bn bo ton v gin on (discontinuous); (ii) S ti bn c bt u ti mt hoc nhiu v tr c th trn phn t DNA v din ra ng thi theo hai hng ngc nhau gi l khi im ti bn hai hng (bidirectional origin of replication). Ngha l, t khi im ny DNA si kp m xon thnh hnh vng m sinh trng theo hai hng i lp nhau to ra hai chc ti bn (replication fork). Mi khi im ti bn cng vi hai chc nh vy goi l mt n v ti bn
khi im (Ori)
chc
chc
sinh trng
sinh trng
Hnh 5.18 Mt khi im v hai chc ti bn sinh trng theo hai hng i lp nhau. y cng cho thy on mi RNA c tng hp trc.
(iii) Qu trnh ti bn DNA ph thuc vo mt h thng gm nhiu protein v enzyme khc nhau (xem mc 2 bn di); (iv) Ti mi chc ti bn, trc tin xy ra s tng hp cc on mi RNA (primer) bi v cc DNA polymerase t n khng th bt u tng hp mi c. Mt khc, do hai si n ca mi chc phn cc ngc chiu nhau trong khi cc enzyme DNA polymerase v RNA polymerase ch xc tc theo chiu 3' 5', cho nn phng thc ti bn DNA din ra trn hai si khun l khng ging nhau: mt si lin tc hay cn gi l si dn u (leading strand) v mt si khng lin tc hay cn gi l si ra chm (lagging strand). Kiu ti bn nh th gi l ti bn na gin on (semi-discontinuous). S tng hp DNA khng lin tc di dng cc on ngn do R. Okazaki pht hin u tin nm 1969; sau ny chng c gi l cc on Okazaki (Okazaki fragments). Sau , cc on mi s c ct b v ch trng c thay bng DNA, v cc on Okazaki c ni li bi enzyme DNA ligase.
Cc u mt khng y
Hnh 5.19 Nhiu khi im ti bn (origins of replication) trn mt nhim sc th eukaryote. y cng cho thy cc u mt (telomeres) khng c tng hp y , c th l cc u 5'.
3.2. Giai an ko di (elongation) Mt khi primosome tng hp xong mt mi, l lc s ko di chui DNA mi bt u. E. coli, enzyme then cht cho qu trnh ny l DNA polymerase III hon chnh (holoenzyme), mt phc hp gm mi polypeptide khc nhau. Mi phn t cho mt si khun. S ko di trong sut qu trnh tng hp DNA E. coli r rng l cn ti mt replisome (th ti bn) do kt hp gia primasome v DNA polymerase III hon chnh. Tc tng hp trung bnh l 1.000 nucleotide mi giy. S ti bn DNA trn mi chc, nh ni trn, xy ra theo kiu na gin on (semi-discontinuous). C th qu trnh nh sau (hnh 5.20): Trn si khun dn u (3'5'): Trc tin, enzyme primase hay primasome ch tng hp mt on mi RNA vi u 3'-OH t do. Sau , enzyme hon chnh DNA polymerase III (replisome) bt u ko di chui DNA mi sinh trng theo chiu 5'3' mt cch lin tc.
Si ra chm
Si dn u
(iv) DNA ligase hn lin khe h cn li gia hai on Okazaki k nhau bng mt lin kt 3',5'-phosphodiester. Qu trnh c din ra lun phin nh vy, v cui cng si DNA mi c tng hp tr nn di ra v lin tc. Cn eukaryote, vai tr ca cc enzyme v protein tham gia vo giai on ko di trn c hai si khun c phn tch trn. 3.3. Giai an kt thc (termination) Do c im cu trc nhim sc th hai nhm prokaryote v eukaryote l hon ton khc nhau, c bit l cu trc cc u mt nhim sc th eukaryote c pht hin gn y (hnh 5.21), nn c ch kt thc ti bn ca chng cng khc nhau. 3.3.1. Vn kt thc ti bn prokaryote hon thnh vic ti bn DNA, t bo phi lp y cc khong trng do cc RNA mi b ct b li. i vi cc DNA mch vng nh ca vi khun chng hn, khng c vn lp tt c cc khong trng bi v bao gi cng c u 3' DNA khc nm pha trc dng lm mi. Tht vy, c hai chc ti bn c bt u t mt khi im duy nht (ori), v di chuyn hu nh cng tc , theo hai hng i lp nhau xung quanh nhim sc th mch vng cho ti khi chng gp nhau ti mt im kt thc chung i din vi ori. Thc ra, theo Bastia v cs (1997) cng nh
3.3.2. Vn kt thc ti bn eukaryote Nh chng ta u bit, mi nhim sc th eukaryote cha mt phn t DNA si kp mch thng kt hp vi nhiu loi protein, c cc u mt c trng gi l telomere. Mt khi an mi u tin trn mi si c loi b th n khng c cch no b p li khong trng , bi v DNA khng th no ni rng theo chiu 3'5', v cng chng c u 3'
(a)
(b)
Hnh 5.21 (a) nh chp cho thy cc u mt nhim sc th - telomeres c mu vng c trng, v (b) s minh ha t chc ca telomere ngi.
nm pha trc nh trong cc DNA mch vng. Nu qu thc nh vy th cc si DNA s ngn bt i sau mi ln ti bn. Vy cc t bo eukaryote
Ko di
Chuyn dch
Ko di
Hnh 5.22 M hnh ca Carol Greider v c ch tng hp cc on lp telomere trn si giu G nh telomerase Tetrahymena. T y c th hnh dung cc bc tip theo: lp khong trng trn si i din giu C c thc hin bi primase v DNA polymerase, v cui cng l ct b on mi.
Cc kt qu nghin cu u tin ca Elizabeth Blackburn v cc ng s ca b gii p cho vn ny (hnh 5.22). Cc telomere khng cha cc gene; thay v th chng c cu trc n gin gm nhng trnh t ngn (6-8 cp base) lp li ni tip c ngn ln v c th cho tng loi. Chng hn, Tetrahymena, mt nhm ng vt nguyn sinh c lng t, n l (TTGGGG)n; Caenorhabditis: (CCCTCCC)n; bn Oxytrichia thuc Euplotes: (CCCCAAA)n... Cn cc ng vt c v v ngi, n l 5'-TTAGGG-3' c lp li khong 1.000-2.000 ln (theo Yakoob v cs 1999, khong bin thin pht hin c trong cc t bo cc giai on khc nhau l 150-2000 ln). Cc on lp ny c gn thm vo u 3' ca cc si DNA, khng phi bng ti bn bn bo ton, m bng mt enzyme gi l telomerase. Nu nh telomerase khng cho php mt c ch ti bn bn bo ton, th n khng th s dng mt si DNA lm
Cu hi v Bi tp
1. Trn c s cc c im ca m hnh Watson-Crick, hy cho bit: (a) M hnh ny cho php gii thch cc quy lut Chargaff nh th no? (b) C s ca c tnh i song song trong chui xon kp DNA l g? (c) M hnh ny gi ln kh nng t ti bn ca DNA ra sao? 2. Hy xc nh hm tng i (%) ca cc nucleotide trong DNA ca ngi, c hi (Salmo salar) v g (Gallus domesticus). Bit rng t l (A+T)/(G+C) tng ng ca cc loi ny l 1,52; 1,43; v 1,34. 3. Da vo cu trc ha hc lp th ca cc base (A,T,G v C), hy gii thch: (a) Ti sao trong ADN ch tn ti hai kiu kt cp A-T v G-C m khng c cc kiu khc? (b) Cc kiu kt cp A-C v G-T c th xy ra khi no v gy ra hu qu g? Gii thch v cho cc s minh ha. 4. Gi s t l (A+T)/(G+C) mt si ca chui xon kp ADN l 0,25. (a) Hy cho bit t l ny trn si b sung v trn c phn t? (b) Nu cho rng 0,25 l ca t l (A+G)/(T+C), th t l ny trn si b sung
gi l dch m (translation), bi v n chuyn bc thng tin di dng cc nucleotide thnh ra sn phm c xy dng bng cc amino acid. Hai qu trnh sau c coi l hai giai an chnh trong s biu hin ca gene m ha protein (protein coding gene). Thc ra, s biu hin ca mt gene chu s kim sot nhiu cp khc nhau (chng 7). Trong chng ny, chng ta s ln lt tm hiu s pht trin ca khi nim gene, cu trc v chc nng protein - sn phm ca gene, bn cht ca m di truyn, v cc qu trnh phin m v dch m.
S I
Kiu di S
X X
P Kiu di
(a)
cistron 1 cistron 2
(b)
cistron 1 X
S
X
S I
P Kiu di bin
cistron 2
Th t
(c)
(d) X
Hnh 6.2 S minh ha trc nghim cis-trans: (a) con ng chuyn ha bnh thng; (b) trc nghim cis; (c) v (d) trc nghim trans. Ch thch: S-c cht (subtrate); I- sn phm trung gian (intermediate); P- sn phm cui cng (product), y l sc t c trng cho kiu hnh di; cc mi tn () ch cc enzyme sn phm sinh ra t cc cistron 1 v cistron 2.
C s ca phn tch b sung l trc nghim cis-trans (cis-trans test), m t y ny sinh ra thut ng cistron, trong cc cp t bin bt ngun c lp c xt cc cu hnh cis (u) v trans (lch). Trc nghim cis c dng lm i chng, v nu nh c hai t bin u c mt trong mt b gene th b gene kia phi l kiu di c hai locus v sinh ra cc sn phm gene bnh thng, do cho ra kiu hnh di (hnh 6.2b). Trc nghim trans l php th b sung v xc nh gi hn ca n v chc nng. Nu nh cc t bin nm trong cc gene khc nhau, khi chng c mt cu hnh trans, mi mt b gene c th b sung sn phm
(a)
(b)
Hnh 6.3 (a) vi khun, cc gene thng c sp xp trong mt operon v c phin m thnh mt phn t mRNA a cistron. (b) eukaryote, cc gene tn ti ring bit di dng n cistron.
(a) (b) (c) Hnh 6.4 nh hin vi in t v hnh m phng vic s dng vt d mRNA t bo cht c nh du pht hin gene phn on (a v b); m t vn tt s tng hp pre-mRNA v ct b cc intron to ra mRNA trng thnh t mt gene phn on c cha hai intron (c).
Cc khm ph v sau ny cn cho thy nhng s kin rc ri ny sinh trong cc gene phn on ny, ch: thng tin trong gene c s dng mt cch chn lc sinh ra nhiu sn phm khc nhau, gi l ct-ni c chn lc (alternative splicing) v.v. Cc sn phm c quan h v cu trc (v d, calcitonin/CGRP) thng c cc chc nng khc nhau. V l , cistron i khi c xem l tng ng vi exon ca gene eukaryote, v gene phn on c xem nh l mt chui cc cistron gi nhau (Twyman 1998). Ngoi ra, c vi trng hp trong cn ti hai gene sinh ra mt sn phm mRNA n thng qua kiu ct-ni cho (trans-splicing)
Locus gene
Operon Pseudogene on m c
bt k locus no, mt vng DNA c phin m c th gi l mt n v phin m (transcription unit). Nh cp, prokaryote, mt n v phin m c th gm nhiu gene; trong khi eukaryote, cc n v phin m hu nh bao gi cng tng ng vi mt gene n.
i vi cc gene m ha protein, r rng l c mt s tch bit gia vng c dch m thnh chui polypeptide v vng khng c dch m. vi khun, vng c dch m l khung c m (ORF), trong cc gene phn cch nhau bng cc on m (spacer) c gi l cc vng khng m ha bn trong (internal noncoding region). Cc gene nm hai u ca mt operon cng c km bi mt vng khng m ha c tn l vng khng dch m 5' (5' untranslated region = 5' UTR) hay on dn u (leader sequence) v vng khng c dch m 3' (3' UTR) hay on ko sau (trailer sequence). V bn cht, chng l cc on iu ha; chng hn, vng 5'UTR kim sot s bm vo ca ribosome, cn vng 3'UTR thng ng vai tr quan trng trong s n nh mRNA. cc gene eukaryote, vng m ha cng c km bi cc vng UTR iu ha, v c hai vng UTR 5' v 3' cng nh khung c m c th b gin on bi cc on khng m ha (tc cc intron) m chng s c ct b trc khi xut mRNA trng thnh ra khi nhn. Nh th, bt k on no m rt cuc b loi b khi pre-RNA th c gi l cc on m c phin m (transcribed spacer). Cu trc in hnh ca cc gene m ha protein prokaryote v eukaryote c ch ra tng ng hnh 6.3a v hnh 6.5.
Hnh 6.6 Hai mi loi amino acid pht hin c trong cc protein, vi bn nhm: A. Cc amino acid c chui bn tch in dng (3 bn tri) v m (2 bn phi); B. Cc amino acid c chui bn khng tch in; C. Cc trng hp c bit; v D. Cc amino acid c chui bn k nc.
(a)
(b)
Hnh 6.7 (a) Cu trc chung ca mt amino acid; (b) s hnh thnh chui polypeptide, cu trc s cp ca tt c cc protein.
C bn mc cu trc ca cc protein c trnh by hnh 6.8. Trt t sp xp thng hng ca cc amino acid to thnh cu trc bc I (primary structure) ca protein. Cch thc cc amino acid ny tng tc vi cc amino acid ln cn bng cc mi lin kt hydro hnh thnh nn cu trc bc II (secondary structure) ca protein; hai dng ph bin ca cu trc bc II l: chui xon alpha (-helix) v tm beta (-pleated sheet). Cn hnh dng khng gian ba chiu ca mt chui polypeptide chnh l cu trc bc III (tertiary structure) ca n; hu ht cc protein u ly dng ny m ta gi l hnh cu (globular). V nhiu protein c cu trc gm hai hoc nhiu polypeptid cng hp nht trong mt protein phc tp, gi l cu trc bc IV (quaternary structure). y l mc cu trc cao nht ca protein; chng thng cha nhiu vng cu trc cun cht gi l cc domain, nh trong hemoglobin hoc cc khng th (xem hnh 6.9). 2. Chc nng protein Ni chung, protein l cc hp cht hu c lm nn s sng vi nhng chc nng thit yu khc nhau sau y: (i) Cc protein l thnh phn cu to c s ca cc t bo, bao gm
Hnh 6.9 Cu trc bc IV in hnh ca hemoglobin, tubulin v immunoglobulin. y cho thy s chui polypeptide v c bit l cc vng chc nng c trng ca hemoglobin v khng th immunoglobulin kiu IgG.
(iii) Cc hormone protein bt ngun t cc tuyn ni tit th khng hot ng nh cc enzyme. Thay cho s kch thch cc c quan ch, chng li khi u v kim sot cc hot ng quan trng, v d nh tc chuyn ha v sn xut ra cc enzyme tiu ha v sa. Insulin c tit ra t cc o Langerhans tuyn ty, iu ha s chuyn ha carbonhydrate bng cch kim sot cc mc glucose trong mu. Thyroglobulin (t tuyn gip) iu ha cc qu trnh chuyn ha ni chung; calcitonin cng t thyroid lm h thp mc calcium trong mu v.v. (iv) Cc khng th (antibodies) trong h thng min dch, cn gi l cc immunoglobulin, lm ra hng ngn protein khc nhau vn c sinh ra trong huyt thanh mu phn ng li vi cc khng nguyn (antigens). Chng ng vai tr bo v c th chng li s xm nhp ca cc vt l. (v) Ngoi ra, cc protein cn l ngun dinh dng chnh cung cp nng lng cho t bo v c th duy tr cc hot ng trao i cht v ln ln; cc protein nh hemoglobin mang cc sinh cht theo mu i khp c th; cc fibrinogen v fibrin c bin i t n vn c trong mu cn thit cho qu trnh ng mu. Bn cnh , cc protein c m ch yu l myosin phi hp vi actin to thnh actomyosin, chu trch nhim cho hot ng co c v.v.
III. M di truyn
Gene (DNA) c cu to t bn loi nucleotide, trong khi protein c cu to bi 20 loi amino acid. Vy vn t ra l, cc gene m ha cho cc sn phm protein ca chng bng cch no? Bng suy lun, ta c th suy on rng mi amino acid khng th c xc nh bi n v m gm mt, hai hoc bn nucleotide (v 41 = 4 hoc 42 =16 th cha m ha cho 20 amino acid, trong khi 44 = 256 th li
3. Cc c tnh ca m di truyn - M di truyn l m b ba (triplet code), ngha l mt b ba nucleotide k tip m ho cho mt amino acid. Cc b ba trn gene v mRNA gi l codon (m) v b ba c trng ca tRNA c th khp vi codon ca mRNA theo nguyn tc b sung gi l anticodon (i m). - M di truyn khng gi ln nhau (non-overlapping): Mi codon l mt n v c lp, v thng tin ca mRNA c c theo mt chiu 5'3' (hnh 6.10) bt u t codon khi u.
3'
5'
Hnh 6.10 Cc phn t tRNA mang amino acid Ser (tri) v Tyr (phi) c m trn mRNA bng cch khp anticodon ca chng vi codon ca mRNA.
Codon UGA AGA & AGG AUA AGA & AGG AUA UGA CUN* AUA UGA UGA CGG UAA & UAG UGA
Ngha ph bin Kt thc Arginine Isoleucine Arginine Isoleucine Kt thc Leucine Isoleucine Kt thc Kt thc Arginine Kt thc Kt thc
Ngha mi Tryptophan Serine Methionine Kt thc Methionine Tryptophan Threonine Methionine Tryptophan Tryptophan Tryptophan Glutamine Tryptophan
Nm 1966, F.Crick a ra mt cch gii thch v s kt cp "lng lo" c th xy ra v tr th ba ca cc codon ng ngha. Theo Crick, hai base u tin ca mt codon phi c s kt cp chnh xc vi anticdon (theo nguyn tc b sung), cn base cui ca codon th c th "linh hot" (wobble), t c th hn so vi v tr bnh thng ca n hnh thnh nn s kt cp base bt thng vi anticodon. ngh ny c gi l gi thuyt linh hot (wobble hypothesis). c bit, Crick ngh rng mt base G trong anticodon c th cp khng ch vi C v tr th ba ca mt codon (v tr linh hot), m cn vi U. Hn na, Crick cn lu rng mt trong s cc nucleoside bt thng c mt trong tRNA l inosine (I), vn c cu trc tng t vi guanosine. Nucleoside ny thng thng c th kt cp nh G, v vy ta k vng n s cp vi C (kt cp base b sung) hoc U (kt cp base linh hot) v tr th ba ca mt codon. Nhng ng cn lu rng inosine vn cn c th c kiu kt cp linh hot khc, by gi ta bit l cp vi A v tr th ba ca codon. iu c ngha l,
Dihydrouridine
Pseudouridine
1-methylguanosine
7-methylguanosine
1-methyladenosine
2-thiocytidine
5-methylcytidine
Ribothymine
Hnh 6.11 Cu trc mt ribonucleotide Uracil c trng ca RNA (tri) v mt s base sa i c th c trong thnh phn ca cc RNA.
C ba loi RNA c bn tham gia vo qu trnh sinh tng hp protein ca t bo cc sinh vt, l: RNA thng tin (messenger RNA = mRNA), RNA vn chuyn (transfer RNA = tRNA) v RNA ribosome (ribosomal RNA = rRNA). Ring cc rRNA, prokaryote c ba loi vi cc h s lng (sedimentation, c o bng n v Svedberg vi k hiu: S) l 5S, 16S v 23S; trong khi cc t bo eukaryote c bn loi: 5S, 5,8S, 18S v 28S. Ngoi ra, trong cc t bo eukaryote cn c cc RNA nhn kch thc ln v sai khc nhau gi l hnRNA (heterogenous nuclear RNA) vn l tin
Hnh 6.12 S tng hp RNA trn mt si khun ca gene (DNA) di tc dng ca RNA polymerase.
(i) Din ra di tc dng ca cc enzyme RNA polymerase. (ii) Vng DNA cha gene c m xon cc b, v ch mt si n gi l si c ngha (sense strand) c dng lm khun (template) cho tng hp RNA. (iii) Phn ng tng hp RNA din ra theo nguyn tc b sung v c ko di theo chiu 5'3', ngc vi chiu ca si khun. (iv) Nguyn liu cho tng hp l bn loi ribonucleoside triphosphate: ATP, UTP, GTP v CTP. (v) Sn phm ca phin m l cc RNA si n (single RNAs). (vi) S khi u v kt thc phin m ph thuc vo cc tn hiu iu ho l cc trnh t DNA c th nm trc v sau gene c phin m. (vii) Qu trnh phin m c th chia lm ba bc, vn tt nh sau: M u (initiation) l s tng tc gia RNA polymerase vi vng promoter nhm xc nh si khun ca gene v tng hp vi nucleotide; Ko di (elongation) l giai an sinh trng tip tc ca chui RNA dc theo si khun cho n cui gene; v Kt thc phin m (termination) c trng bng s gii phng si RNA v RNA polymerase ra khi khun DNA.
prokaryote
mRNA
AUG
PuPuPuPuPuPuPuPu
[
-30 region TTGACA AACTGT -36 -31
-30
-10
+1
Promoter
]
-10 region TATAAT ATATTA -12 -7 Pribnow box 5 mRNA
+1
+20
T T G AC A
82 84 79 64 53 45%
TATA AT
79 95 44 59 51 96%
(b) Cu trc promoter eukaryote Hnh 6.13 (a) Cu trc promoter cc prokaryote. (b) Cu trc promoter ca gene m ha protein trong nhn t bo eukaryote.
chp 5'm7Gppp
ui poly(A)
Cn lu rng, u 3' ca hu ht cc gene m ha protein eukaryote c cha trnh t AATAAA ng vai tr l tn hiu cho vic gn "ui" poly(A) vo u 3' ca mRNA. S phin m thng thng vn cn tip din sau khi i qua v tr polyadenyl ho ny. Trnh t tng ng vng cui 3' mRNA c phin m l AAUAAA bo hiu cho endonuclease nhn bit v ct chui RNA ti mt im xc nh nm sau n khong 10-30 base. Sau , mt enzyme khc l poly(A)-polymerase s lp thm vo u 3' ca mRNA mt dy adenine di khong 150-200 base gi l ui poly -A (poly [A] tail; Hnh 6.14). ui poly(A) c chc nng bo v mRNA khi b suy thoi v trong nhiu trng hp n cn kch thch s dch m. 5.2. S ct-ni i vi pre-mRNA ca cc gene phn an (split gene) V d, gene ovalbumin gm by intron xen k gia tm exon c di 7.700 cp base c E.Chambon phn tch trnh t nm 1981. Sau khi
ui poly(A)
Vic l gii c ch ct-ni (splicing) trong qu trnh x l pre-mRNA da ch yu trn hai s kin sau: (i) hai u mt ca mi intron c hai nucleotide rt n nh, gi l cc "trnh t chun", l 5'-GU......AG-3'. Mi intron ni chung c di khong 102-104 nucleotide; v (2) mt s snRNA cha trong thnh phn ca enzyme splicing cng c cc trnh t dinucleotide b sung vi cc trnh t chun trong intron. snRNA trong phc hp snRNP (small nuclear ribonucleoprotein) tng tc vi cc u mt ca mi intron, ko hai u mt xch li gn nhau to ra cu trc hnh vng, nh enzyme tin hnh ct b intron v ni cc exon li vi nhau.
mRNA tin thn ct pha 5'exon intron b ct b (thng lng)
ct pha 3'exon v splicing imct 5' im ct 3' ni cc u 5' v 3' ca cc exon mRNA trng thnh
(i) Vng dn u (5'UTR) tuy khng c dch m nhng cn thit cho s bm vo ca tiu n v ribosome b. (ii) Vng m ho (coding region) nm k sau 5'UTR, mang thng tin cu trc ca mt polypeptide, nu l mRNA ca eukaryote hoc
Hnh 6.17 Mt on ca phn t mRNA vi trnh t cc codon ca n.
mang thng tin ca nhiu polypeptide khc nhau (cch nhau bi cc on m khng c dch m), nu l mRNA ca prokaryote. (iii) Vng theo sau (3'-UTR) nm cui gene, khng c dch m. 2. RNA vn chuyn (transfer RNA = tRNA) Cc tRNA c chc nng chnh l mang amino acid v dch m cho mt codon trn mRNA (Hnh 6.10 v 6.18). Trong thnh phn ca chng thng c mt s base him tp trung cc vng thn (stem loop) nh: dihydro-uridine (DHU), inosine (I), ribothymidine (T) v pseudouridine
Anticodon
3. RNA ribosome (ribosomal RNA = rRNA) Cc rRNA cng vi cc protein c th l nhng thnh phn cu trc nn cc ribosome -"nh my" tng hp protein ca t bo (Hnh 6.19). vi khun c 3 loi rRNA c cc h s lng l 23S, 16S v 5S, vi s lng nucleotide tng ng l 2904, 1542 v 120. t bo eukaryote c 4 loi rRNA vi cc h s lng l 28S, 18S, 5,8S v 5S. 4. Ribosome Tiu n v b
R 30S/40S R 50S/60S
ng knh
R 70S vi khun rRNA: 16S Protein: 21 phn t rRNA: 23S + 5S Protein: 34 phn t 18-20 nm
R 80S eukaryote rRNA: 18S Protein: >30 phn t rRNA: 28S +5S +5,8S Protein: >50 phn t 20-22 nm
Tv ln
DICH MA
PROTEIN
Hnh 6.20 i cng v cc qu trnh phin m v sa i sau phin m din ra trong nhn, v dch m trong t bo cht t bo eukaryote.
1. Hot ho amino acid Qu trnh ny din ra trong bo tng v to ngun cc tRNA mang cc amino acid sn sng tham gia dch m. Mi amino acid c nh vo tRNA thch hp nh mt enzyme aminoacyl-tRNA synthetase c th. Trc tin, enzyme ny (E) xc tc cho phn ng ATP hot ho amino acid, vi s c mt ca Mg2+, to ra phc hp [Eaminoacyl~AMP]. RCH(NH2)COOH + ATP E*[RCH(NH2)CO~AMP] + PiP Tip theo, cng di tc dng ca enzyme , phc hp ny kt hp vi tRNA thch hp bng lin kt ng ho tr to ra aminoacyl-tRNA. E*[RCH(NH2)CO~AMP] + tRNA RCH(NH2)CO~tRNA + AMP 2. C ch ca qu trnh dch m (tng hp polypeptide) Bc 1: M u (initiation)
Lin kt peptid
D
Chui gm 8 amino acid
Nhn t RF
Bc 2: Ko di (elongation) Qu trnh ko di bt u sau khi lin kt peptide u tin c hnh thnh. Phn ng ny c xc tc bi enzyme peptidyl transferase, v kt qu l to ra mt peptidyl-tRNA v tr A (hnh 6.21B). Sau , ribosome lp tc chuyn dch sang mt codon mi dc theo mRNA theo chiu
Qu trnh tng hp chui polypeptide s dng li khi mt codon kt thc c a i din vi v tr A trng, vn c nhn bit bi mt protein kt thc gi l nhn t gii phng RF (release factor). S c mt ca n
Protein mi tng hp
cng vi enzyme transferase ct ri chui polypeptide ra khi tRNA cui cng (hnh 6.21D) v phng thch hai tiu n v ribosome cng nh chui polypeptide v tRNA ra khi mRNA (hnh 6.22).
Cu hi v Bi tp
1. Ti sao ni gene l khi nim cn bn ca di truyn hc v tht kh c th a ra mt nh ngha chnh xc? Hy chng minh iu qua cc giai on pht trin ca di truyn hc cho n nay. 2. Bn hiu g v cc gene phn on (split gene)? Cho th d v s minh ho. Cc intron l g v c vai tr nh th no? Phn tch mt trng hp sa i (sau phin m) sn phm ca gene phn on lm sng t mnh mt gene c th xc nh nhiu hn mt loi polypeptide. 3. (a) Hy lm sng t nhn nh sau: Khc vi cc t bo prokaryote, s phin m v dch m cc t bo eukaryote l hai qu trnh tch bit c v khng gian ln thi gian. (b) Qu trnh tng hp v hon thin cc
Phin m
B. iu ha dng tnh
im bm ca nhn t hot ha
Khng phin m
Hnh 7.1 M hnh iu ha m tnh (negative regulation) v iu ha dng tnh (positive regulation). A. Trong iu ha m tnh, protein c ch bm vo phn t DNA, ngn cn phin m B. Trong iu ha dng tnh, s bm vo ca protein hot ha phin m, kch thch phin m.
[B]
mARN Repress or protein
Repressor gn vo operator, ngn cn phin m
[C]
Phc hp cht cm ng-cht c ch khng th gn vo operator Inducer Khi khng lactose, RNA polymerase bt u phin m tng hp protein z, y v a
Lac mARN
Hnh 7.2 A Bn ca operon lac; B. S ca operon lac trng thi b km hm C. S ca operon lac trng thi c kch thch
galactosidase
Permeas e
Transacety lase
Khi mi trng khng c lactose, protein c ch c hot tnh gn vo operator, lm s phin m ca tt c cc gene cu trc ca operon lac b dng. S iu ha ca operon yu cu promotor nm chng ln mt phn hoc k st bn promotor ca gene cu trc, v n gn vi cht c ch
C Phin m khng
Nhu cu v cAMP-CRP ph thuc vo h thng c ch lac, v t bin crp v adenyl cyclase khng th to mRNA lac ngay c khi c mt t bin gene iu ha (lacI-) v gene ch huy (lacO-). S d nh vy l v phc hp cAMP-CRP phi gn vo trnh t base trn DNA vng promotor xy ra phin m (Hnh 7.4). Khc vi cht c ch trong iu ha m tnh, phc hp cAMP-CRP l cht iu ha dng tnh. Cc th nghim iu kin in vitro cho thy: mRNA lac c tng hp ch khi c cAMP vng v khng c cht c ch. Khi vng mt phc hp cAMP-CRP, RNA polymerase ch bm lng lo vo promotor. V vy him khi dn n phin m v khng c s tng tc ng gia RNA polymerase v promotor. Nhng RNA polymerase c kch thch gn vo promotor khi cAMP-CRP c gn vo DNA. Nhng kt qu ny gii thch chc nng lactose v glucose cng nhau tham gia iu ha phin m operon lac nh th no. 3. iu ha m tnh operon tryptophan Operon tryptophan (trp) ca E.coli cha cc gene cu trc m ha cho cc enzyme tng hp amino acid tryptophan. Operon ny c iu ha theo cch sau: khi tryptophan c mt y trong mi trng sinh trng, s phin m ca operon b c ch. Khi s cung cp tryptophan b thiu, s phin m xy ra. S iu ha ca operon lactose tng t vi
Aporepressor
Phin m b c ch trp P
trp O
trp L
trp E
trp D
trp C
Hnh 7.5 iu ha ca trp operon E. coli A. Protein aporepressor khng bm c vo operator, phin m xy ra.
4. Phin m d (Attenuation) Kiu iu ha th hai c pht hin operon tryptophan c gi l attenuation. N dng s dch m iu khin s phin m. Khi c mt tryptophan ni bo, ngay c vi nng thp, s dch m mt phn vng leader ca mRNA ngay khi va c tng hp, kt qu lm dng s phin m trc khi gene cu trc u tin ca operon c sao chp.
[A ] [B ]
Kt thuc phin ma
Hnh 7.6 (A) S phin m ca leader trp; (B) Chi tit cu trc ca 2 codon trp vng 1-2
Phin m d (attenuation) l kt qu s tng tc gia cc trnh t DNA trong vng leader ca bn phin m trp. t bo kiu di, s phin m operon trp thng c bt u. Tuy nhin khi c mt mt lng nh tryptophan, hu ht phn t mRNA kt thc vng 28 base c bit trong trnh t leader. Kt qu ca s kt thc sm ny to phn t mRNA cha 140 nucleotide chm dt mt on ngn ca cc gene m ha cho cc enzyme trp. Vng 28 base xy ra s kt thc phin m sm nh th c gi l attenuator. Trnh t base ca vng ny thng c cc tnh cht im kt thc, gm dng on v vng (stem-loop) trn mRNA theo sau l trnh t ca 8 uridine. Trnh t leader c cc c im:
trp codons
Kt thc phin m
RNA polymerase
Phin m tip tc
S kt cp trong mRNA
Hnh 7.7 Phin m d (attenuation) ca operon trp E. coli A. mRNA t do c s kt cp base gia 1-2 v 3-4 B. nng cao ca tryptophan, ribosome tin n vng 2 v s kt cp 3-4 lm kt thc phin m C. nng tryptophan thp, ribosome vng codon trp cho php kt cp 2-3 v phin m khng b kt thc sau khi qua vng 4
iu ha kiu attenuation khng th xy ra eukaryote v eukaryote s phin m v dch m khng xy ra ng thi. S phin m xy ra trong nhn, cn s dch m xy ra t bo cht. iu ha operon lac v operon trp l v d v mt trong s cc c ch quan trng iu ha hot ng gene mc phin m ca prokaryote.
Enhancers
Promotor
Enhancers
Qua s (Hnh 7.8) cho thy nhiu yu t di truyn c tm thy trong gene ca eukaryote in hnh. Phc hp phin m bm vo promotor bt u tng hp mRNA. Vng m ha ca gene (exon) b gin on bi mt hoc nhiu trnh t gin on (intron), cc trnh t ny s b loi b trong qu trnh ch bin RNA. S phin m c iu ha bi cc yu t enhancer, cc yu t ny phn ng vi cc phn t khc nhau c vai tr l tn hiu cm ng. Enhancer c mt c pha trn v pha di promoter. Mt vi enhancer c nhiu bn sao. Nhiu enhancer kch thch phin m bng cch hnh thnh vng DNA (DNA looping), lin quan n s tng tc gia cc vng cch xa nhau c lin quan dc si DNA. Cc nhn t cn thit cho phin m bao gm
Hnh 7.9 Sn phm cc phn t mRNA amylase khc nhau do qu trnh splicing khc nhau xy ra t bo tuyn nc bt v t bo gan ca chut.
Cu hi v Bi tp
1. S biu hin gene prokaryote v eukaryote c c im g? 2. Hy nu cc kiu iu ha ch yu. 3. Trnh by c ch hot ng ca operon lactose. 4. Operon l g? Nu ngha ca operon i vi s biu hin ca gene. 5. Gene m ha cho cht c ch (repressor) ca operon vi khun c cn thit phi gn gene cu trc khng? Ti sao? 6. So snh iu ha m tnh v iu ha dng tnh ca phin m. Cho v d. 7. Khi c mt glucose trong t bo E. coli, nng cAMP-CRP nh
Loi khng bo th
Thm vo mt cp base: AAG ACT CCT AAG AGC TCC T... Mt mt cp base: AAG ACT CCT AAA CTC CT...
Gene kiu di
Protein iu ha khng th bm
Hnh 8.1 Hu qu ca t bin im trong gene. Codon 1-4 nm trong vng m ha ca gene.
Ging vi t bin v ngha, t bin thm bt base gy hu qu trn trnh t polypetide k t im b t bin (Hnh 8.1). Trnh t trn mRNA c c theo tng khung gm ba base (codon) mt lc. Mt hoc thm base s lm thay i khung c trong qu trnh dch m t im b t bin cho n kt thc theo khung mi. V vy loi t bin ny c gi l t bin dch khung (frameshift mutations). t bin ny to ra trnh t acid amin k t im b t bin cho n kt thc khc vi trnh t acid amin gc. t bin dch khung gy ra s mt hon ton cu trc v chc nng ca protein bnh thng. Trng hp t bin xy ra trnh t iu ha v cc trnh t khng m ha khc (Hnh 8.1). Nhng phn ca gene khng trc tip m ha cho protein m cha nhiu im bm DNA ch yu cho protein xen vo, l nhng trnh t khng nhy cm cho s biu hin ca gene hoc cho hot tnh ca gene.
Adenine
Hnh 8.2 Chng minh mt vi kt cp nhm c th xy ra do kt qu ca s thay i mt tautomer thnh mt tautomer khc.
hiu hot ng ca cc cht tng ng base, trc ht cn phi xem xt khuynh hng t nhin ca cc base i vi s hnh thnh cc dng khc nhau. Mi base trong phn t DNA c th xut hin mt trong s nhiu dng c gi l tautomers, chng l cc ng phn khc nhau v tr v tr nguyn t v nhng lin kt gia cc nguyn t. Dng keto ca mi base thng c trong DNA (Hnh 8.2), trong khi dng imino v enol ca base l him. Tautomer imino hoc enol c th kt cp sai vi base to mt kt cp nhm (mispair). Kh nng kt cp nhm nh th gy ra t bin trong qu trnh sao chp c ch u tin bi Watson v Crick khi cc tc gi ny nghin cu cng thc v m hnh cu trc DNA.
* C ch ca t bin ngu nhin t bin ngu nhin xy ra do nhiu nguyn nhn: gm sai hng trong qu trnh sao chp DNA, cc tn thng ngu nhin, s chen vo ca yu t di ng. t bin ngu nhin him nn kh xc nh c ch c bn. Tuy nhin, mt vi h thng chn lc cho php thu c t bin ngu nhin v phn tch mc phn t. T bn cht ca nhng thay i trnh t c th suy ra qu trnh dn n t bin ngu nhin. Nhng sai hng ngu nhin (spontaneous lesions) n DNA c th sinh ra t bin. Hai tn thng ngu nhin thng xut hin nht: depurine ho v deamin ho, trong depurine ho ph bin hn. Depurination do tc dng ca aflatoxin, lm mt mt base purine. Ngoi ra, qu trnh mt purine cng xy ra mt cch t nhin. Mt t bo ng vt mt ngu nhin khong 10.000 purine ca DNA trong mt th h t bo khong 20 gi 37oC. Nu tn thng ny c gi li, dn n sai hng di truyn ng k v trong qu trnh sao chp, v tr mt purine khng th nh r c loi base no. Trong nhng iu kin nht nh mt base c th chn vo to ra t bin.
Ngoi 2 qu trnh gy sai hng nh trn, s oxy ha to ra cc base b sai hng l dng tn thng th ba.. Dng oxygen hot ng nh gc superoxid (O2-), hydrogen peroxide (H2O2) v gc hydroxyl (-OH) c to ra do sn phm ca qu trnh chuyn ha (aerobic metabolism). Cc dng ny c th gy tn thng oxy ha n DNA, kt qu to ra t bin. Cc sai hng trong sao chp DNA cng l ngun t bin khc. - Thay th base: sai hng trong sao chp DNA c th xy ra khi c mt cp nucleotide ghp khng chnh xc (nh A-C) to ra trong qu trnh tng hp DNA dn n s thay th mt base. - t bin thm vo v mt base: Mt loi sai hng sao chp khc dn n thm vo hoc mt mt hoc mt s cp base. Trong trng hp s base thm vo hoc mt i khng chia ht cho 3, s to ra t bin dch khung trong vng m ha protein.
B khung DNA
Sau khi x l tia t ngoi gy t bin, nu a ra nh sng th phn ln sai hng c phc hi nh enzyme photolyase. Enzyme ny gn vo photodimer ct n thnh cc monomer di tc dng ca nh sng mt tri c bc sng 320-370 nm. Sau phc hi cc base ban u. (Hnh 8.5). Sa sai bng lm mt nhm alkyl (dealkylation) Enzyme alkyltransferasecos th sa trc tip cc sai hng. Chng ct nhm alkyl t cht nitrosoguanine v ethylmethnesulfonate v gn vo v tr O-6 guanine. Enzyme methyltransferase ca E. coli c kh nng chuyn nhm methyl t cht O-6 methylguanine sang gc cistein trn phn t protein. Tuy nhin h thng sa sai ny c th bo ha nu mc alkyl ha cao. Sa sai bng ct b (excision repair pathway) Phn ln cc c ch sa sai khc thc hin theo li ct b (excistion repair) khng cn nh sng nh cc nuclease, sau thay vo cc base ng. C th xy ra theo nhiu cch:
Ligase ni ch h
S ct b cc base sai hng nh cc enzyme DNA glycosylase. Cc enzyme ny nhn bit cc base b bin i v cc im mt purine hay mt pyrimidine v thy gii lin kt N-glycosilic ni base vi ng. Ri enzyme AP endonuclease ct lin kt ng v phosphate gn base b bin i. Sau enzyme th ba, deoxyribophosphodiesterase loi b tng nucleotide k tip nhau on b hng. Sau , DNA polymerase lp y khong trng vi cc nucleotide b sung vi si khun cn li. Enzyme DNA ligase s gn cc khe h gia 2 u 3'-5' (Hnh 8.6).Trong t bo tn ti mt s DNA glycosylase. Chng hn, enzyme uracil-DNA glycosylase ct uracil khi DNA. Uracil to thnh do t bin mt nhm amin ngu nhin cytosine, dn n t bin ng hon thay C bng T. Enzyme ny pht hin ra uracil trn DNA nh l mt bt thng, chng s ct b v sa sai. - Ct cc nucleotide: S ct b vng c nhiu pyrimidine dimer c thc hin nh enzyme exonuclease (enzyme rch mch hay enzyme to khc trn DNA) nh phc hp 3 enzyme c m ha bi gene uvr ABC ca E. coli. Phc hp ny ct on 12 nucleotide trn mt mch: 8 nucleotide t mt u b sai hng v 4 nucleotide ca u cn li. Khong trng ca 12 nucleotide ny s c lp y nh enzyme DNA polymerase I da vo mch n b sung kia ca trnh t DNA gc. DNA ligase s gn vo cc khe h.
B gy v ni u 2 vi u 4
Sa cha A
Sa cha A
Kt qu khng trao i cho Trao i cho kp hon ton y s l mt y s l mt Nu khng sa cha octad 6:2 octad 6:2 A/a s to ra octad 5:3
on xm ln lm mi cho tng hp cc base b mt ca n nh s dng si i song song ca chromatid nh l si khun. S tng hp mi ny s to ra mt vng si n lai vi mt si n khng xm ln. V vy to ra mt vng d hp t nh "Aa" v s dng nh mch khun khi phc cc base b mt trn si . DNA polymerase s lp y ch trng v enzyme ligase s ni cc u mt xy ra trong cu trc c bit ging vi trao i cho 2 si n. Cu trc ny cng cha cc on bt cp khng tng ng n gin. Trao i cho si n c gi l cu trc Holliday (Holliday structure) do Holliday pht hin vo nhng nm 1960. H thng SOS
1.1. Gene nhy ca prokaryote Cc yu t IS ring l khng ch c kh nng t di chuyn m khi hai yu t ny nm gn nhau th chng c th vn ng nh mt n v hon chnh v mang theo cc gene nm gia chng. Cu trc phc tp ny c gi l transposon. C hai kiu transposon vi khun:
(a) Transposon hn hp
Hnh 8.8 c trng v cu trc ca transposon hn hp (composite transposon) v transposon n gin (simple transposon).
Transposon hn hp (composite transposon) cha nhiu gene nm gia 2 trnh t IS gn nhau, c hng ngc nhau to ra trnh t lp li o ngc (inverted repeat = IR). Mt trong 2 yu t IS m ha cho transposase xc tc cho s chuyn v ca c transposon. Chng hn Tn10 l transposon hn hp mang gene m ha cho tnh khng khng sinh tetracyline. Gene ny nm gia hai yu t IS10 c hng ngc nhau.
Yu t transposon xen vo
Lm y cc ch trng
Yu t lp li trc tip 5 cp base 2 u Hnh 8.9 S nhn i on trnh t DNA ngn im xen vo.
Vic to dng nhng yu t ny t cc allele t bin cho thy xen on ny khng ging vi yu t IS hoc transposon ca vi khun. Thay vo chng c c tnh ca retrovirus (virus ca ng vt). C s ging nhau trong cu trc v thnh phn gene ca retrovirus v yu t Ty1 c phn lp t t bin HIS4. Ging vi retrovirus, transposon ca nm men c lp on cui di (long terminal repeat sequence) LTRs, cha hng trm cp base, c gi l trnh t nm 2 pha on m ha, c hai u cha gene gag v gene pol. Retrovirus c t nht 3 gene m ha cho 3 protein trong qu trnh sao chp: gene gag m ha cho mt protein c vai tr lm bin tnh RNA genome. Gene pol m ha enzyme reverse transcriptase. Gene env m ha cho protein v. Yu t Ty ch cha gene gag v gene pol, khng cha gene env. (Hnh 8.10).
Vo nm 1985, J.Bocke v G. Fink chng minh, yu t Ty1, ging vi retrovirus, thc hin vic di chuyn qua trung gian RNA. Chng bt u bng bin i yu t Ty1 ca nm men c to dng trn plasmid. Trc tin mt u mt ca yu t, c s xen vo mt promotor c hot ha nh thm galactose vo mi trng. Th hai, mt intron t mt gene khc ca nm men c a vo vng m ha ca transposon Ty. S thm vo galactose lm tng tn s chuyn v ca yu t Ty bi bin i. iu ny lm tng s lng RNA, v galactose kch thch phin m RNA Ty bt u t promotor nhy cm galactose. Nhiu t bin ngu nhin c phn lp rui dm cho thy cng cha retrotransposon. Yu t copia ca rui dm cu trc tng t vi yu t Ty ca nm men. Chng xut hin t 10-100 v tr trn b gene ca rui dm. Nhng t bin nht nh ca rui dm l kt qu ca s xen vo ca yu t copia v nhng yu t khc. Chng hn, t bin white-apricot (wa) v mu mt ca rui dm to ra do s xen vo yu t ca h copia locus white.
Cu hi v Bi tp
1. V sao phn ln cc t bin nh hng n cc gene cu trc thng l ln so vi cc allele hoang di? 2. S hnh thnh t bin dch khung din ra nh th no? 3. Cc ha cht gy t bin c c im g? 4. Gii thch c s t bin ca cc tc nhn gy t bin sau: 5bromuracil, acid nitr v acridin. Xc nh xem chng to ra dng t bin no (ng hon, o hon hay dch khung)? 5. Hy m t mt loi sai hng ngu nhin dn n t bin. 6. Phn tch s ging nhau v khc nhau gia cc kiu transposition.
Di truyn T bo cht
I. S di truyn t bo cht
1. S di truyn ca cc gene lp th Trong s th phn ca thc vt bc cao, mt t bo trng c kch thc ln c nhiu t bo cht phi hp vi nhn ca ht phn khng c t bo cht chung quanh. Do hp t nhn c phn ln t bo cht ca t bo trng. Nu hai b m c thnh phn nguyn liu di truyn trong t bo cht khc nhau th th h con s nhn c nhiu nguyn liu di truyn trong t bo cht ca m. Do s xy ra s di truyn theo th h m. Hin tng di truyn l m c pht hin rt sm Mirabilis jalapa (Correns, 1908), Pelargonium zonale (E.Bauner, 1909). Cc cy c l m c th c nguyn cnh vi l trng khng c chlorophyll. Th nghim: Tp giao gia cy Mirabilis jalapa c nhng cnh khm trng xanh theo cc php lai nh sau: - Th phn cho hoa trn cnh l trng bng ht phn ca hoa trn cnh l xanh lc, cho th h con nhng cy ging c th m c l trng khng c chlorophylle. Cc cy ny cht v khng c kh nng quang hp - Tp giao hoa trn cnh l xanh lc bng ht phn ca hoa trn cnh l trng, tt c th h con c l mu xanh lc bnh thng. - Nu th phn cc hoa ca cnh l m bi phn hoa ca cy xanh lc th i con c cc c th l trng, l m v l xanh lc. - Nu th phn cho ha ca cnh l xanh lc vi phn hoa cy l m th i con gm ton c th l xanh lc. * Gii thch: Trong trng hp ny ngi ta thy nhng cht c s hnh thnh lp th c trong t bo trng s hnh thnh tin lp th, sau hnh thnh lc lp. Ht phn khng c cht c s hnh thnh lp th nn ht phn khng th truyn lc lp c. S khc nhau gia con ci v b m v mt hoc nhiu tnh trng khi tp giao thun nghch chng t c s tham gia ca nguyn liu di truyn trong t bo cht. S di truyn theo h m quy nh s th hin tnh trng ph thuc vo c th m. thc vt Pelargonium zonale c trng hp di truyn theo dng cha. Nu hoa ca cy l m c th phn ca cy l xanh lc th 30% cy lai c l m, 70% l xanh lc. Khi lai hon i cha m th 70% cy
7/8 gene l ca ging hu th c Ht to thnh do lai ngc ln th ba Bt th c trong trng hp ny l kt qu ca di truyn t bo cht
Ging bt th c
Tnh bt dc do nhiu nguyn nhn, bt dc c (khng to phn hoa hay to phn hoa khng c kh nng th tinh) thc vt c cc trng hp sau: - Do gene nhn quy nh, nh gene ms cy ng - Do nh hng ca iu kin mi trng nh m, quang chiu,
Vy ht phn ca ng ch b mt hot tnh khi c yu t bt dc trong t bo cht m li thiu thiu gene phc hi hu dc (Rf) trong nhn, alen ca gene ny l rf l gene cng c tnh bt dc. Cy c phc hi hu dc RfrfS cho t th phn th i sau s c 1/4 rfrf c ht phn hng. Nu ly bp ca dng rfrfS th phn ca rfrfN, th phn hoa ca ton b i sau s b hng, cy ny ch cn bp mang nh ci. l cch dng phng php di truyn kh c ng. Khi sn xut ht ging, nhng cy ny mun c ht th phi th phn hu dc ca nhng cy bnh thng. Nu mun dng nhng ht sau ny trng li th cy b phi c kiu gene RfRf v kiu bo gene N hoc S. Trong sn xut ging ng c th dng t hp dng thun dng 1 lm cy m v dng 3 hoc dng 4 ng hp t lm cy b. Nh th s mt cng kh c cy m v ht lai thu c t cy m s c kiu gene Rfrf, kiu bo gene S. Kiu gene ny m bo c s th phn bnh thng lc trng trong sn xut. Bt th c t bo cht ng lin quan n 2 plasmid dng thng S1 v S2. Chng trong ty th cng vi mtADN. Mt trong nhng tnh cht kh hiu ca plasmid ny l chng c th thc hin ti t hp vi mtADN. 3. Hiu qu dng m ln chiu xon v c Trng v phi chu nh hng ca mi trng c th m nhiu hn
T phi
T phi
Tin hnh php lai thun nghch gia ng hp t DD xon phi v ng hp t dd xon tri: Khi trng bt ngun t c xon phi th F1 l Dd v kiu gene v c c kiu hnh xon phi. Cho cc con c ny t phi th sinh ra th h sau c t l phn li v kiu gene l 1DD : 2 Dd : 1 dd, tt c cc con c thm
II. Lp bn ty th v lp th
1. Lp bn gene ca DNA lp th Cc gene ca lc lp Chlamydomonas reinhardii S di truyn lc lp c nghin cu chi tit hn c vi to Chlamydomonas reinhardii. T bo ca vi to ny c mt lc lp ln vi ng knh trung bnh 5 m cha 50 n 80 bn sao ca phn t DNA vng trn di 196 kb. Theo Sager (1975), Chlamydomonas reinhardii c cc t bin trong nhm lin kt gene ca lc lp. Cc t bin c biu hin kiu hnh nh sau: - Mt kh nng quang hp mc c ngoi nh sng v trong ti cn b sung ng kh l acetat - Nhy cm vi nhit cao hoc thp - Tnh khng vi thuc khng sinh hoc c nhu cu c cung cp thuc khng sinh. Tt c cc t bin trn c s di truyn theo mt cha m, c kiu bt cp mt+ (c th coi l dng m). iu ny lin quan n s hnh thnh lc lp trong hp t, bng cch no , ch nhn DNA t lc lp mt+. Nm 1954, R. Sager nghin cu cc t bin khng streptomycin C. reinhardii t dng hoang di nhy cm sm-s. Mt s t bin sm-r c s di truyn nhim sc th vi s phn ly 1 : 1. Tuy nhin mt s t bin c s di truyn khc thng nh sau:
Hnh 9.4 Bn DNA chloroplast ca Marchantia polymorpha IRA v IRB l nhng trnh t o ngc (theo K.Umesono v H.Ozeki, 1987)
B
Nh vy y khi c s hon i cha m trong lai, th h con u c kiu hnh streptomycin ca mt+. S truyn th tnh trng ny c gi l s di truyn theo mt cha m. Sager coi mt+ nh dng m v trng hp trn ging nh di truyn theo dng m. Cc kiu bt cp mt c t l phn ly ca gene trong nhn l 1 : 1. Trong t hp lai mt+ sm-r mt- sm-s c khong 0,1% th h hp t con mang c sm-r v sm-s. Cc hp t nh vy gi l hp t hai cha m cytohet (cytoplasmically heterozygote).
Phin m ca si nng Nhng trnh t n m ha cho amino acid trn tRNA mtDNA ca ngi
Cu hi v Bi tp
1. Hy nu cc kiu t bin ca ty th. 2. Trnh by chng minh thc nghim v di truyn lp th. 3. So snh s ging nhau v khc nhau ca mtDNA v cpDNA. 4. Nu c ht bp t dng bt thu c, lm sao xc nh s bt th do gene trong nhn hay ngoi nhn? 5. Nu cc c im ring ca di truyn ngoi nhim sc th v nu cc sai khc c bn so vi di truyn ca gene nhn. 6. Hy phn bit hiu qu dng m vi s di truyn ngoi nhn. 7. Hy phn bit cc loi t bin petite nm men. 8. Cho 2 dng bp bt dc c: mt dng bt dc bo cht, mt dng bt dc do gene nhn di truyn theo Mendel. Hy trnh by phng php xc nh hai dng bt dc trn. 9. Mt con c loi Limnaea peregra c v xon tri qua t phi cho tt c th h sau xon phi. Hy xc nh genotype ca con c ny. Nu th h sau cho t phi ring r, hi chiu xon v ca cc con c th h ny nh th no? 10. T l tin ha DNA ca ty th c tnh bng s bin i 1 nucleotide ca 1 ty th trong thi gian 1.500 n 3.000 nm. DNA ty th ngi c khong 16.500 nucleotide. Hi t l bin i ca 1 nucleotide trong 106 nm l bao nhiu?
cc on DNA ni cc u dnh
u dnh
u dnh
+ DNA ligase
DNA ti t hp
Hnh 10.1 Enzyme gii hn (EcoRI) ct cc DNA khc nhau, nh c th kin to phn t DNA ti t hp in vitro (bng enzyme DNA ligase).
Tnh cht quan trng nht ca cc enzyme gii hn l tnh c hiu v tr, ngha l chng c th nhn bit on trnh t DNA c th ct v tr xc nh. Tu theo v tr ct so vi on nhn bit m chia ra hai loi:
2. Cc vector thng dng trong k thut di truyn 2.1. DNA ti t hp l g? DNA ti t hp (recombinant DNA) l phn t DNA c to ra trong ng nghim bng cch kt hp cc DNA t cc ngun (loi) khc nhau, theo mt quy trnh k thut nht nh, gi l k thut ti t hp DNA. Thng thng mt phn t DNA ti t hp bao gm mt phn t DNA c bn cht l plasmid hoc phage nguyn vn gi l vector (th ti) v mt on DNA t ngun khc mang mt gene hoc yu t iu ha mong
cc khi im ti bn
Hnh 10.2 Cc plasmid c cha khi im ti bn (ori), cc im ct ca mt s retrictase v cc gene khng ampicillin (AmpR), kanamycin (KanR).
Trong s cc phage dng lm vector th phage lambda () c nhiu u th nht, bi l phn gia ca b gene c cha mt s gene khng quan trng v khng lin quan vi s ti bn ca n, nn thun li cho vic xen on DNA mong mun vo y. Cc phage khng cha cc gene khng thuc cho nn vic theo di phage ti t hp c xc nh da vo cc vt tan dng tnh (positive plaques) trn nn vi khun. 3. Thit lp phn t DNA ti t hp in vitro
DNA c ct vi EcoRI
Cc u dnh
Ni sai
DNA ti t hp
Ni sai
Hnh 10.3 Hai phn t DNA khc nhau c ct bi cng mt enzyme gii hn th c th ni vi nhau nh xc tc cu DNA ligase.
3.2. Phng php ni trc tip hoc tng hp cc u b sung i vi cc on DNA c to ra bng cch x l enzyme gii hn ct thng nh HindII chng hn, th vic ni cc on DNA c u bng c to ra c th thc hin theo hai cch sau: Ni trc tip bng DNA ligase ca phage T4 hoc tng hp thm cc u dnh vo cc u 3' mt s nucleotide b sung bng cch s dng cc enzyme end transferase, ri sau cc on DNA nh th s c ni vi nhau bi DNA ligase ca vi khun. C s ca phng php kt hp DNA ny c thc hin ln u tin gia DNA ca virus SV40 vi DNA ca phage bi L.Lobban v
Plasmid ti t hp
Bin np
T bo ch E. coli
T bo c bin np
Hnh 10.4 Mt quy trnh bin np DNA ti t hp vi vector l plasmid, enzyme gii hn EcoRI, enzyme ni - DNA ligase, v t bo nhn l E. coli.
Trong t bo ch, phn t DNA ti t hp c th biu hin gene mong mun (cho sn phm protein) hoc ti bn c lp nhiu ln to ra hng lot bn sao ca n, v khi t bo ch phn chia s ko theo s to dng phn t (molecular cloning). Mt khc, do tc phn chia rt nhanh ca cc vi khun nn c th to hng triu bn sao mong mun trong mt thi gian ngn. V th nh khoa hc c th tch dng bt k mt gene no
cc u dnh
NST vi khun
Hnh 10.5 S th nghim to dng vi khun mang DNA ti t hp, y l gene insulin ngi.
Bc 4: Chn dng DNA ti t hp c hiu V nguyn tc, trong c triu php th mi c mt t bo mang gene mong mun. Vi trng hp trn y chng hn, ngi ta c th s dng phng php min dch hc bng cch dng khng th chng li protein c sinh ra bi dng vi khun tng ng (tc huyt thanh tm gene khng insulin). Ni chung, tm dng lai c hiu ngi ta s dng cc mu d l mRNA hoc rRNA c hiu. Chng hn, trong trng hp nu cn chn dng lai mang on mRNA c th, ngi ta em cy u cc dng vi khun c cha DNA ti t hp ln trn mt thch ca hp petri cha mi trng nui cy. Sau ng du ln mng lc nitrocellulose, v thu c bn sao. Vic x l bn sao bng NaOH s lm cho cc t bo vi khun tan v ti ch (in situ), v cc DNA thot ra t chng s b bin tnh (cc si n tch ri nhau) v dnh vo mng lc. Sau em nhng
(a)
(b)
Mng
(c)
Hnh 10.6 Xc nh cc dng vi khun mang plasmid c xen mt on DNA (gene) c hiu bng vt d phng x l mRNA - sn phm ca n.
Hnh 10.6 minh ha mt cng on ca quy trnh th nghim DNA ti t hp vi khun E. coli khi s dng mi trng nui cy c b sung ampicillin i vi ba kiu t bo: t bo c mang plasmid ti t hp, t bo ch mang plasmid pUC19 khng ti t hp, v t bo khng bin np c (hnh 10.6a). Qua m sinh trng, cc t bo no c mang plasmid ti t hp v plasmid khng ti t hp s mc thnh cc khun lc (mu sc tng ng y l trng v xanh; hnh 10.6b). Sau khi chn ra cc dng c xen plasmid ti t hp, a ln mng lc v cho tin hnh lai ha gia RNA v DNA (gene) ca n bng cc vt d phng x nh ni trn. Sau a sn phm lai phn t ny ln tm phim X quang nh v
vi khun c bin np vi hn hp hoc cc plasmid nui cy vi khun ch mi dng l mt 'volume' trong th vin gene
Dng
(a) (b) Hnh 10.7 Xy dng th vin gene hay th vin b gene (gene or genomic library) bng cc th nghim to dng plasmid ti t hp vi khun (a) v s dng nhim sc th nm men nhn to, YAC (b).
Bng cc th nghim to dng plasmid ti t hp kinh in vi khun E. coli, v bng cch ci tin s dng nhim sc th nm men nhn to ny (yeast artificial chromosome = YAC; hnh 10.7), ngi ta thnh lp cc th vin gene (gene library) hay th vin b gene (genomic library) trn c s tin hnh lp bn vt l (physical map) v xc nh trnh t DNA b gene ca nhiu sinh vt khc nhau, k c b gene ngi (NHGRI 2005). Nu nh vo nm 1977, F.Sanger xc nh y cc trnh t phage X174 (5386 nucleotide vi 9 gene) v phage G4 (5577 cp nucleotide vi 10 gene), th n nay ngi ta xc nh v lp bn cho cc DNA c kch thc ln hn nhiu; v d: b gene phage lambda gm 48.502 cp base vi khong 61 gene (1983), nhim sc th s 3 ca nm men Saccharomyces cerevisiae gm 370.000 cp base (1992) v.v... ng k l, D n B gene Ngi (Human Genome Project = HGP; hnh 10.8) chnh thc i vo hot ng t 1990 do James Watson ch tr cng vi s cng tc ca nhiu nh khoa hc trn th gii. Vic phn tch trnh t b gene ngi c hon thnh vo 4/2003, cho thy b
Hnh 10.8 Biu tng ca HGP cho thy tc ng ca d n ny ln nhiu lnh vc quan trng ca kinh t - x hi, cc vn v mi sinh, sc kho v i sng con ngi trn phm vi ton cu.
2. Cng ngh DNA ti t hp vi y-dc hc 2.1. Sn xut cc ch phm y-sinh hc bng cng ngh DNA ti t hp Nu nh vo nm 1972, Gio s Roger Guillemin (France) phi dng ti 500.000 no cu mi tinh chit c vi miligram somatostatin, mt hormone sinh trng ca vng di i th (vi cng trnh ny ng c trao gii Nobel nm 1980), th vo 10/1977 Hebert Boyer (USA) ch to thnh cng hormone ny t E. coli bng phng php DNA ti t hp. n 8/1978 chnh Boyer li l ngi u tin cho sn xut thnh cng insulin ngi t E. coli (hnh 10.9). Cc thnh tu u tin ny m ra mt k nguyn mi pht trin rc r nht trong lch s cng ngh sinh hc, cng ngh DNA ti t hp. Sau l hng lot cc ch phm khc nh cc hormone tng trng ca ngi (human growth hormone = HGH), b (BGH), ln (PGH), cc vaccine v cc interferon phng chng cc cn bnh nan ngi y nh ung th, vim gan v.v. v mt s bnh quan trng gia sc nh hin tng 'l mm-long mng' do virus gy ra... tt c u c sn xut t E. coli. c bit l, s ra i ca cc hng, cc cng ty ln u t mnh m cho s pht trin ca k ngh ny. Nh vy gp phn gii quyt mt cch c hiu qu nhiu vn thc tin t ra trong y hc, trong chn nui-th y, v nng nghip ni chung ...
chuyn gene
insulin insulin
insulin insulin
(a) (b) Hnh 10.9 (a) H. Boyer (tri) v S. Cohen; v (b) s th nghim to dng v biu hin gene insulin ngi vi khun E. coli.
Bn cnh vic sn xut cc hormone, vaccine... ni trn, ngi ta cn sn xut c cc khng th n dng (monocloning antibodies) dng : (i) xc nh vi khun gy bnh (nh thng hn chng hn); (ii) xc nh mc hormone t nh gi chc nng tuyn ni tit hoc s thay i trong qu trnh tng hp hormone do khi u gy ra; (iii) pht hin mt s protein c ngha trong chn on khi u hoc mt s tnh trng trc khi sinh; (iv) pht hin cc thuc b cm c trong mu, hoc kim tra nng thuc trong mu v t chc nhm m bo liu thuc s dng sao cho khng vt qu ngng gy c v.v. Nh c tnh c hiu v chnh xc cao v s dng d dng, vic sn xut cc khng th n dng to nn mt nhnh pht trin mau l nht ca cng ngh sinh hc, v cng vi vic sn xut cc vaccine chng tr thnh nhng phng tin quan trng nht trong chnh sch y t cng ng ca cc nc ang pht trin v xt v lu di, vic ng dng cc khng th n dng c trin vng cha c nhiu bnh trong c cc khi u c tnh. 2.2. ng dng k thut di truyn trong chn on v iu tr gene Trong chn on bnh mc phn t, thnh tu ni bt nht l vo nm 1981, ln u tin bnh thiu mu hng cu hnh lim c chn
cc trng chut
i con
Hnh 10.11 M hnh tng qut v th nghim truyn gene ng vt (xem gii thch trong bi).
c bin i gene vo vi trng ca cc chut ci c th mang thai cho n cng. V kt qu l, cc tc gi ny thu c dng chut nht c kch thc ln gp 2-3 ln chut bnh thng, gi l chut khng l. i vi trng trt, vic s dng cc phng php chuyn ghp gene t c nhiu thnh tu to ln. Chng hn, hng Biogen (USA) nm
Cu hi v Bi tp
1. Th no l enzyme gii hn? Chng c nhng tnh cht no m c coi l cng c thit yu i vi cng ngh DNA ti t hp? Bng hai v d v enzyme gii hn, hy chng t rng t nht c hai phng php thnh lp cc phn t DNA ti t hp in vitro. 2. T cc enzyme gii hn BamHI, EcoRI v HindIII Bng 10.1 v BglII c on ch c bit l AGATCT, hy cho bit cp enzyme no s to ra cc u dnh hay u b sung (sticky/complementary ends) tng thch? Trnh t ca u dnh tng thch ny l g? 3. Gi s bn ct hai DNA khc nhau, mt vi BamHI v mt vi BglII, sau ni chng li vi nhau thng qua cc u dnh tng thch.
Ting Anh
Vu Trieu An 1999. Mitochondrial DNA polymorphism in the Vietnamese population. Eur. J. of Immunogenetics, 26: 471-422. Campbell NA, Reece JB. 2001. Essential Biology. Benjamin/Cummings, an imprint of Addison Wesley Longman, Inc, San Francisco, CA. Collins FS, Green ED, Guttmacher AE DNA Guyer MS. 2003. A Vision for the Future of Genomics Research. Nature, Vol.422, No.6934, p.835-847. Hartwell, Hood, Goldberg, Reynolds, Silver, Veres. 2004. Genetics From Genes to Genomes. 2nd Edition. McGraw Hill, Inc., New York. Lewis R. 2003. Human Genetics: Concepts DNA Applications. 5th ed, McGraw-Hill, Inc, NY. Palladino MA. 2002. Understanding the Human Genome Project. Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc, Menlo Park, CA. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW, Steitz JA, Weiner AM. 1987. Molecular Biology of the Gene. 4th ed, Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc, Menlo Park, CA. Watson JD, Gilman M, Witkowski J, Zoller M. 1992. Recombinant DNA. 2nd ed, Scientific American Books, New York. Weaver RF, Hedrick PW. 1997. Genetics. 3rd ed, McGraw-Hill Companies, Inc. Wm.C.Browm Publishers, Dubuque, IA. Mt s trang web Agricultural Biotechnology http://www.aphis.usda_gov/biotechnology/ http://www.agbioworld.org Online Mendelian Inheritance in Man (OMIMTM): http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Omim/mimstats.html http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=OMIM National Human Genome Research Institute (NHGRI): http://www.ncbi.nlm.nih.gov/genome/guide/human The Institute for Genomic Research: http://www.tigr.org Celera Genomics Corp.: http://www.celera.com
Di truyn hc Ngi
I. Cc phng php nghin cu di truyn hc ngi
1. Phng php phn tch ph h (Genealogy analysis) Phng php phn tch ph h c s dng nghin cu s di truyn cc tnh trng ngi thuc cng dng h, xc nh c tnh trng hoc bnh no l tri hay ln..., do mt hay nhiu gene qui nh, c tnh cht di truyn hay khng, di truyn c lp hay lin kt vi gii tnh..., kh nng mc bnh ca cc th h tip theo. Trong mt s trng hp cn xc nh c ngi d hp t mang gene bnh. Phng php ny kt hp vi cc xt nghim khc cho php c th rt ra nhng li khuyn v di truyn chnh xc v hu ch cho cc gia nh v vic sinh con hoc kt hn. Phng php ny c p dng khi bit c cc t tin trc tip v con chu ca ngi bnh qua nhiu th h. Mt s k hiu dng lp ph h Nam bnh thng Nam bnh N bnh thng Gii tnh cha c xc nh N bnh Cp sinh i khc trng
Cp v chng Cht
II
1 2 3 4 5
III
IV. S di truyn cc gene tri ln trn nhim sc th thng v nhim sc th gii tnh
1. S di truyn cc gene tri ln trn nhim sc th thng 1.1. S di truyn cc gene tri trn nhim sc th thng Bnh di truyn do cc gene tri trn nhim sc th thng c bt gp vi tn s khong 1/200. Nu tnh ring l th mi bnh di truyn do gene tri trn nhim sc th thng l kh him trong qun th. Tuy nhin, cc bnh ph bin nht c tn s gene khong 0,001. Tnh trng hay bnh di truyn do cc gene tri trn nhim sc th thng c mt s cc c
V. Di truyn y hc
1. Cc bnh di truyn do ri lon chuyn ho v cc bnh nhim sc th 1.1. Cc bnh di truyn do ri lon chuyn ho 1.1.1. Phenylketonuria (PKU) PKU l mt d tt bm sinh, c di truyn do gene ln Mendel. PKU c Phelling pht hin ln u tin vo vo nm 1934. Tr s sinh b bnh ny l do t bin gene, gan khng c kh nng tng hp phenylalanine hydroxylase nn dn n tnh trng khng ch km hm s chuyn ho phenylalanine thnh tyrozine m cn gy ra ng phenylalanine trong mu, lm tng s phn gii phenyalanine thnh axit phenylpyruvic, cng b tch t trong mu. C phenylalanine v phenylpyruvic khi ln no nhiu s u c t bo thn kinh. Bn thn nc tiu thi ra cng c phenylalanine. Nu t bin gene ln xy ra mt khu khc lm km hm hot ng ca enzyme tyrozinase, l enzyme xc tc phn ng chuyn ho tyrozine thnh melanine dn ti bch tng. Nhiu nc ngy nay t ra th tc chn on cho mi tr s sinh, pht hin sm dng ng hp PKU cho n khu phn king c
Cu hi v Bi tp
1. Mt cp v chng c mt a con b bnh u x nang. y l mt bnh him gp, c quy nh bi mt t bin lndi truyn theo nh lut Mendel. Cp v chng ny d nh sinh thm con. Hy tnh xc sut a cob tip theo: (a) Mang gene bnh; (b) Khng b bnh.
Di truyn hc Qun th
Ln u tin vo nm 1908, G.Hardy v W.Weinberg chng minh rng tnh di truyn t n khng lm thay i tn s allele trong qun th, sau ny c gi l nguyn l Hardy-Weinberg (Hardy-Weinberg principle). N t nn mng cho di truyn hc qun th (population genetics) - mt nhnh ca di truyn hc - nghin cu thnh phn di truyn ca cc qun th sinh vt v cc qu trnh nh hng ln cc tn s gene ca chng. Tuy nhin, n u thp nin 1930 lnh vc nghin cu ny mi thc s pht trin nh cc cng trnh v i ca R.A.Fisher, J.B.S. Haldane v S.Wright m thc cht l cc m hnh ton hc. T di truyn hc qun th tr thnh nn tng ca cc thuyt tin ho hin i. Trong chng ny, chng ta s tho lun mt s khi nim c bn ca di truyn hc qun th, nguyn l Hardy-Weinberg v mi quan h gia cc tn s allele v kiu gene trong cc trng hp khc nhau, ni phi v s gia tng tn s ca cc th ng hp, v tm hiu s lc vai tr ca cc nhn t tc ng ln thnh phn di truyn qun th.
M 305 22
MN 52 216
N 4 492
L L
M M
L L
M N
L L
N N
LM
LN
Th dn c M gc u
p(A1)
Tns gt c
p(A1) q(A2)
p2(A1A1) pq(A1A2)
1.3. Cc mnh v h qu (1) Nu nh khng c p lc ca cc qu trnh tin ho (t bin, di nhp c, bin ng di truyn v chn lc), th cc tn s allele c gi nguyn khng i t th h ny sang th h khc. y l mnh chnh ca nguyn l hay nh lut H-W. (2) Nu s giao phi l ngu nhin, th cc tn s kiu gene c quan h vi cc tn s allele bng cng thc n gin: ( p+q )2 = p2 + 2pq + q2 =1. (3) H qu 1: Bt lun cc tn s kiu gene ban u (P, H, Q) nh th no, min sao cc tn s allele hai gii l nh nhau, ch sau mt th h ngu phi cc tn s kiu gene t ti trng thi cn bng (p2, 2pq v q2). (4) H qu 2: Khi qun th trng thi cn bng th tch ca cc tn s ng hp t bng bnh phng ca mt na tn s d hp t, ngha l: (2 pq ) 2 p2.q2 = [ ] 2
A1A1 (P) P2 PH PQ
A1A2 (H) PH H2 QH
A2A2 (Q) PQ QH Q2
A1A1 P2 PH H2
A1A2 PH 2PQ H2 HQ
A2A2 H2 HQ Q2
A1A1 A1A1 A1A1 A1A2 A1A1 A2A2 A1A2 A1A2 A1A2 A2A2 A2A2 A2A2 Tng
2. Nhng ng dng ca nguyn l Hardy-Weinberg 2.1. Xc nh tn s ca allele ln Trong trng hp tri hon ton, ta khng th phn bit cc th d hp vi th ng hp tri. V vy, trn nguyn tc, ta khng th tnh c cc tn s allele. Tuy nhin, c th gi nh cc tn s kiu gene dng cn bng, qua tnh c tn s allele ln v d on tn s ca cc kiu gene trong qun th. Chng hn, bch tng (albinism) ngi l tnh trng ln tng i him gp. Nu nh k hiu A cho allele xc nh sc t bnh thng v a cho allele bch tng, kiu gene ca ngi b bch tng l aa, trong khi nhng ngi bnh thng th hoc l AA hoc l Aa. Gi s trong mt qun th ngi tn s ca nhng ngi b bch tng l 1/10.000. Theo nguyn l H-W, tn s ca th ng hp ln l q2 = 0,0001 nn q = f (aa) = 0,0001 = 0,01. Do tn s ca allele A l: p = 1 0,01 = 0,99 (v p + q = 1). T y xc nh c tn s ca hai kiu gene cn li: f(AA) = p2 = (0,99)2 = 0,9801 (hay ~98%) f(Aa) = 2pq = 2(0,99)(0,01) = 0,0198 (hay ~ 2%) Lu trong trng hp tn s allele ln l rt thp, ngha l kch thc mu ln, ta cn phi ly s thp phn y m bo chnh xc cho cc kt qu tnh ton sau cng. 2.2. Xc nh tn s ca cc "th mang" (carrier) Mt iu l th ca nguyn l H-W l ch, cc allele him ni chung l cc allele ln gy bnh trong qun th thng n tng trong cc th d hp (gi l th mang) v ta c th tnh c tn s ca chng nu nh bit c tn s allele. Nu cho rng c s cn bng H-W th tn s ca cc th mang allele bnh ln trong qun th c c tnh l H = 2q(1-q).
K vng
p2.p2.N/2 2(p2)(2pq)N/2 2(p2)(q2)N/2 (2pq)(2pq)N/2 2(2pq)(q2)N/2 q2.q2.N/2 N/2
x x x x x x
(1787 1787,2) 2 (3039 3044,9) 2 (1303 1296,9) 2 + + = 0,04 1787,2 3044,9 1296,9
Tra bng phn phi 2 ng vi P = 0,05 v 1 bc t do ta tm c tr s 2 bng 3,84. V tr s thc t l rt nh so vi tr s l thuyt, chng t gia cc s liu quan st v k vng hu nh trng khp nhau hon ton; ngha l, qun th trng thi cn bng H-W.
Pij
trong pii - tn s kiu gene ng hp v pij- tn s kiu gene d hp. V d: Thng thng h nhm mu ABO c ly v d cho ba allele. V cc allele IA vIB l ng tri v allele IO l ln, nn trong qun th ngi bt k no cng s c bn nhm mu A, B, AB v O ng vi su kiu gene. tnh cc tn s allele trong trng hp ny ta phi gi nh qun th trng thi cn bng. t tn s ca cc allele IA, IB v IO ln lt l p, q v r (p + q + r =1). Khi ta tnh c tn s H-W ca cc nhm mu chnh l cc tn s quan st c (bng 12.5). Phng php tnh cc tn s allele nh sau: Trc tin, tn s allele IO (r) bng cc cn bc hai ca tn s nhm mu O (r2). Tn s ca hai allele cn li, p v q, c tnh bng cch kt hp tn s H-W ca mt nhm mu A hoc B vi nhm mu O theo mt trong hai phng php sau:
Phng php 1 Ta c f(A+0) = p +2pr + r = (p + r) p+r = p=
2 2 2
f ( A + 0) f ( A + O) r
Tng t, ta c :
f ( B + O)
f ( B + O) r
p=1
f ( B + O) f ( A + O)
Tng t, ta c: q = 1
Mt cch tng i, ta c th tnh p hoc q ri suy ra ci cn li da vo tng p + q + r =1. Tuy nhin, nu tnh cn thn c ba tn s theo mt trong hai phng php trn ta s bit c tr s thc ca chng. Khi tng cc tn s allele tnh dc s khng ng bng n v mt cch chnh xc. iu ny c l gii l do t l cc kiu gene trong mu khng phi l cc t l H-W chnh xc v hn na, nhm mu AB khng c s dng trong tnh ton. V vy, khi kiu hnh khng c s dng n ( y l nhm mu AB) m c tn s cao hn th s mt mt thng tin s nghim trng hn, v phi cn n mt phng php chnh xc hn.
Bng 12.5 Tng quan gia cc nhm mu, kiu gene v tn s ca chng
Nhm mu Kiu gene Tn s K vng Quan st
A B O AB Tng
By gi ta hy xt mt mu nghin cu trn 190.177 phi cng vng quc Anh (UK) gm 79.334 A, 16.279 B, 88.782 O, v 5.782 AB ( Race v Sanger, 1954; dn theo Falconer 1989). Tng quan gia cc nhm mu, kiu gene v cc tn s ca chng c trnh by bng 12.5. p dng hai phng php trn ta tnh c cc tn s allele nh sau:
Tn s Phng php 1 Phng php 2
Allele
IA IB IO Tng
A1 A2 Tng
p q 1
p q 1
Bng cch lp bng t hp ca cc giao t, ta xc nh c cu trc di truyn ca qun th sau mt th h ngu phi: (pA1 : qA2)(pA1 : qA2) = ppA1A1 : (pq+ pq) A1A2 : qqA2A2 R rng l n khng tha mn cng thc H-W. By gi n lt tn s cc allele ca qun th ny l nh sau: f(A1) = pp+ (pq+ pq) Thay gi tr q= 1 p, ta c: f(A1) = (p + p) Tng t: f(A2) = (q +q) t f(A1) = p v f(A2) = q , khi cu trc di truyn qun th th h tip theo s tho mn cng thc H-W: p2 A1A1 : 2pqA1A2 : q2A2A2. iu chng t rng, nu nh cc tn s allele (autosome) khi u l khc nhau hai gii, th chng s c san bng ch sau mt th h ngu phi v qun th t trng thi cn bng sau hai th h. V d: Mt qun th khi u c tn s cc allele A v a hai gii nh sau: p = 0,8; q= 0,2; p = 0,4; v q = 0,6. Nu nh ngu phi xy ra, th th h th nht c tn s cc kiu gene l: 0,32AA : 0,56Aa : 0,12aa. V tn s cn bng ca mi allele lc nh sau: p = (0,8 + 0.4) = 0,32 + (0,56) = 0,6 q = (0,2 + 0,6) = 0,12 + (0,56) = 0,4 th h th hai, qun th t cn bng vi cc tn s H-W l: 0,36AA : 0,48Aa : 0,16aa
BO 54 61,2
Kt qu cho thy cc s liu quan st khng ph hp lm vi s k vng m ch yu l cc s liu thp (kiu BO v OO). Nu vy th s khng nht qun c th l do giao phi ngu nhin, nhng cng c th do th hiu ca con ngi thin v cc mu sc lm sai lch mu, khng i din c cho qun th. Qua s phn tch ny cng vi s sai khc cht t v tn s gene gia hai gii ni trn, chng ta chng c l do g ngh rng qun th ny khng trng thi cn bng.
0 1 2 ... n
AA 0 1/4 3/8
Aa 1 1/2 1/4
aa 0 1/4 3/8
1 1/ 2n 2
1/2
1/2 0
1 1/ 2n 2
1/2
0,5 0,5
11/2n 1
minh ha cho iu ny, ta gi s th h b m c ba kiu gene AA, Aa v aa vi tn s tng ng l P, H v Q. Khi s t th phn l hon ton, cc kiu gene AA v aa sinh ra i con tng ng ton l AA v aa; cn kiu gene Aa theo quy lut phn ly Mendel s cho i con gm mt na l Aa v na kia phn ng u cho hai kiu ng hp, AA v aa. Khi tn s ca cc kiu gene AA, Aa v aa th h con tng ng l: (P + H), (H) v (Q + H). Nh vy, sau mt th h t th tinh hon
AA Aa aa
Fp Fq F
3. Tnh ton h s ni phi C hai cch c tnh h s ni phi, l da vo cc tn s kiu gene hoc l da vo cc ph h. Vi phng php th nht, ta c tnh h s ni phi trong mt qun th t nhin bng cch s dng biu thc v tn s cc th d hp cho trn. Qua ta c th tm ra biu thc cho F nh sau: H = 2pq 2Fpq = (1 F)2pq 1 F = H/2pq Suy ra F = 1 (H/2pq) T phng trnh trn cho thy h s ni phi (F) l mt hm ca t s gia mc d hp t quan st c (H) v mc d hp t k vng (2pq). Trng hp c ni phi, H nh hn 2pq, v vy F > 0. Nu nh khng c th d hp no c (H = 0), th h s ni phi bng 1. Nhu loi thc vt c h thng giao phi bao gm c t th phn v giao phn t do vi cc c th khc. Nu nh t l t th phn cao, th hu nh tt c cc c th trong qun th l cc th ng hp. V d, mt qun th thc vt gm ba kiu gene AA, Aa v aa vi cc tn s tng ng l P = 0,70, H = 0,04 v Q = 0,26. Ta c th c tnh h s ni phi nh sau : Trc tin, tnh c cc tn s allele A v a (p v q ):
CA Y X
(b)
X Z
Y Z
Hnh 12.1 Ph h minh ha s kt hn gia hai anh em bn ng huyt, X v Y. (a) vi tt c cc c th; (b) khng c b. y CA = t tin chung, v ng k i ch s giao phi cn huyt.
Gi s ngi m (CA) c kiu gene l Aa. tnh h s ni phi, ta cn phi bit xc sut m a chu ca b, Z, c kiu gene AA hoc aa, l ging nhau v ngun gc i vi mt trong hai allele ca b. Trc tin ta xt Z l AA, ch c th xy ra nu nh mi bn X v Y u ng gp vo Z mt giao t cha A. Xc sut ca allele A trong X l xc sut m mt allele A n t CA, hay . V xc sut truyn t allele A t X sang Z cng l , nn xc sut kt hp ca hai s kin ny l = (qui tc nhn xc sut). Tng t, xc sut Z nhn c allele A t Y l . V vy xc sut ca mt a con AA nhn c allele A t mi bn X v Y
0,694 = 0,964
Suy ra: m = 0,036 Nh vy, dng gene chuyn t nhng ngi M Capca vo trong qun th ngi M da en xy ra tc tng ng vi tr s trung bnh l 3,6% mi th h. Nhng tnh ton tng t bng cch s dng cc tn s allele nhiu locus khc cho cc kt qu hi khc mt cht. Hn na, mc pha tp hn chng c th khc nhau cc vng khc nhau ca nc M; nhng r rng l s trao i gene ng k xy ra (Ayala v Kiger 1980, tr.644; Hartl et al 1988, tr.214). 4. Chn lc t nhin C ba qu trnh gy bin i tn s gene xt trn y u c mt im chung l khng mt qu trnh no nh hng i vi s thch nghi (adaptation). Theo nhn nh ca mt s tc gi (Mayer 1974; Ayala v Kiger 1980), cc qu trnh ny l ngu nhin i vi s thch nghi, do t thn chng s ph hoi t chc v cc c tnh thch nghi ca sinh vt. Ch c chn lc t nhin (natural selection) mi l qu trnh thc y s thch nghi v hn ch cc hiu qu ph hoi t chc ca cc qu trnh khc. Trong ngha , chn lc t nhin l qu trnh tin ha khc lit nht, bi v ch c n mi c th gii thch c bn cht thch nghi, tnh a dng (diversity) v c t chc cao ca cc sinh vt. tng v chn lc t nhin nh l qu trnh nn tng, l ng lc ca s bin i tin ha do Charles Darwin v Alfred Russel Wallace c lp a ra nm 1858. L lun tin ha bng chn lc t nhin c pht trin y , vi chng c ng h xc ng, trong cun Ngun gc cc loi (The Origin of Species) do Darwin xut bn nm 1859. Theo Hartl et al (1988, 1997), trn quan im thuyt tng hp hin i, c th hnh dung chn lc t nhin xy ra da trn ba im chnh: (1) mi sinh vt, i con c sinh ra nhiu hn s sng st v sinh sn; (2) Cc c th khc nhau v kh nng sng st v sinh sn v phn ln nhng
4 x10 5 = 6,310-3 v tn s ca cc th d hp l: 2pq 2q = 2(6,310-3) = 1,2610-2 iu c ngha l, trong 100 ngi c khong 1,3 ngi mang allele , mc d c 4 trong 100.000 ngi mc bnh PKU. Tn s ca allele ny c mt trong cc th d hp bng mt na ca 1,2610-2 hay 6,310-3; v tn s ca allele cc th ng hp l 4 10-5. Do vy cc allele PKU c mt trong cc th d hp nhiu hn 6,310-3 / 4 10-5 = 158 ln so vi cc th ng hp. Nh ni t u, cc allele him tn ti trong qun th hu ht cc th d hp. 4.2. u th d hp t u th d hp t hay siu tri (overdominance) l trng hp chn lc u i ng h cc th d hp nhiu hn c hai dng ng hp t. Khi chn lc khng loi thi allele no. mi th h, cc th d hp s sinh sn mnh cho nhiu con chu hn cc th ng hp v chn lc s gi li c hai allele cho n khi qun th to c trng thi cn bng, vi cc tn s allele khng thay i. Mt v d ni bt v hin tng siu tri trong cc qun th ngi l bnh thiu mu hng cu hnh lim, mt bnh ph bin chu Phi v chu . Bnh ny c lin quan n mt dng st rt do k sinh trng ph bin gy ra l Plasmodium falciparum. Allele HbS gy cht trc tui trng thnh nhng ngi ng hp t HbSHbS. Tn s allele ny c th cao hn 10% cc vng c st rt ni trn, bi v cc th d hp HbAHbS khng c s nhim st rt, trong khi cc th ng hp HbAHbA th khng c kh nng .
Tn s allele ny trong cc qun th ngi l q =
Cu hi v Bi tp
1. (a) nh ngha cc khi nim sau: di truyn hc qun th, qun th, vn gene, tn s allele v tn s kiu gene. (b) c trng di truyn ca cc qun th giao phi v ni phi l g? 2. Ti sao ni khi nim cn bn v cng c thit yu ca di truyn hc
Th dn c 22 216 492 730 B lc da Navaho 305 52 4 361 Ngi M gc Capca 1787 3039 1303 6129 6. Hy tnh tn s allele trong cc trng hp sau: a) Cc th ng hp ln nhiu gp hai ln cc th d hp. b) Cc th ng hp ln nhiu gp su ln cc th d hp. 7. Mu sc v c sn chu u c kim sot bi ba allele mt locus n: CB (nu), CP (hng) v CY (vng). Allele mu nu l tri so vi hng v vng; mu hng tri so vi vng; mu vng l ln hon ton. Trong mt qun th c sn cc mu sc c phn b nh sau: 472 nu, 462 hng, 66 vng. Nu nh qun th ny dng cn bng, tn s cc allele s ra sao? 8. Chng m mu do mt allele ln m lin kt trn X gy ra. C mi ngi c mt ngi nam mc chng m mu. Hi: (a) T l n gii l bao nhiu? (b) Nu mt na s tr sinh ra mi gii tnh b m mu, th t l cc cuc hn nhn gy ra hu qu l bao nhiu? (c) Nu nh tt c tr sinh ra u bnh thng, th t l cc cuc hn nhn l nh th no? 9. Chng minh rng khi mt qun th tin ti trng thi cn bng i vi mt gene lin kt gii tnh, th: (a) S dao ng v tn s allele gia hai gii thu hp dn sau mi th h theo quy lut sau: (pc p) = (pc p) , trong pc v p l cc tn s gene tng ng ca hai gii ci v c i b m, cn pc v p l cc tn s tng ng i con ca n. (b) Tn s gene ca c qun th ( p ) l khng i qua cc th h v bng pc + p.