Professional Documents
Culture Documents
vn
Gio trnh
NH XUT BN I HC HU Hu - 2008
Li ni u
n nay, di truyn hc ra i ch mi hn mt trm nm song n pht trin vi mt tc ht sc nhanh chng. c bit l, trong vng 50 nm li y k t ngy James Watson v Francis Crick khm ph ra cu trc phn t DNA, 25/4/1953. S hon thnh vic Gii m di truyn bi hai nhm nghin cu ca Marshall Nirenberg v Gobind Khorana vo thng 6 nm 1966, v s ra i ca K thut di truyn vo gia thp nin 1970 l hai s kin ni bt nht k t sau khi Sinh hc phn t ra i. S pht trin cng vi nhng thnh tu t c ca di truyn hc trong thi gian qua qu l v cng to ln! gp phn i mi ni dung gio trnh Di truyn hc Vi sinh vt v ng dng theo hng cp nht kin thc cng nh phng php dy v hc b mn bc i hc, chng ti tham cu nhiu ti liu khc nhau v n lc bin son gio trnh trn tinh thn y. Chng ti hy vng rng gio trnh ny s p ng c phn no nhu cu ging dy v hc tp ca ging vin v sinh vin, v cng c th s dng nh mt ti liu tham kho b ch cho gio vin Sinh hc cc trng THPT trong bi cnh i mi gio dc hin nay. Ni dung gio trnh gm Bi m u v 8 chng: Chng 1 gii thiu cc c im ca di truyn hc vi sinh vt. Chng 2 - C s phn t ca tnh di truyn - trnh by khi qut v cu trc v t chc ca cc b gene vi sinh vt v cc c ch truyn thng tin di truyn ch yu l sinh vt tin nhn (prokaryote). Chng 3 i su phn tch cc kha cnh ca cc nguyn l iu ho biu hin gene vi khun. Chng 4 - Bin d vi sinh vt - cp n cc qu trnh bin i ca vt cht di truyn cc vi sinh vt (t bin gene, sa cha DNA v cc yu t di truyn vn ng). Chng 5 tp trung vo lnh vc di truyn hc ca cc virus. Chng 6 trnh by cc nguyn l ca di truyn hc vi khun - tip hp, bin np v ti np. Chng 7 gii thiu nhng hiu bit mi c tnh cht i cng v di truyn vi nm v vi to. V chng 8 tp trung trnh by cc khi nim, phng php v thnh tu ca lnh vc cng ngh DNA ti t hp - to dng gene vi sinh vt, cng nh cc ng dng ca nguyn l k thut di truyn lin quan vi sinh vt trong vic to ra cc sinh vt bin i gene (genetically modified organisms = GMOs) v phng thch chng
vo mi trng. Cui mi chng u c cc phn Cu hi v Bi tp v Ti liu tham kho bn c tin n tp v tra cu. V, trong chng mc c th, cc thut ng khoa hc thng dng c s dng bng ting Anh hoc ch thch trong ngoc n gip ngi hc d dng hn trong vic tip cn thng tin qua sch bo nc ngoi hoc internet. Gio trnh Di truyn Vi sinh vt v ng dng do ThS. Hong Trng Phn v TS. Trng Th Bch Phng - cc ging vin ang cng tc ti Khoa Sinh hc cc trng i hc S phm v i hc Khoa hc, i hc Hu - bin son, vi s phn cng nh sau: ThS. Hong Trng Phn ch bin vi Bi m u v cc chng 1, 2, 3, 6, v 8; TS. Trng Th Bch Phng bin son cc chng 4, 5 v 7. Chng ti xin trn trng cm n D n Gio dc i hc Hu ti tr cho vic bin son gio trnh trong khun kh ca D n Gio dc i hc mc B. Chng ti xin by t lng cm n c bit n PGS. TS. Phm Thnh H - Trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc Gia Tp. H Ch Minh dy cng c bn tho v cho nhiu kin qu bu. Do kh nng cn hn ch, chc chn gio trnh cn nhiu thiu st. Chng ti rt mong nhn c s ph bnh v ch bo ca cc ng nghip v bn c gio trnh c hon chnh hn trong ln in sau. Xin trn trng cm n! Hu, ngy 10 thng 5 nm 2006 Cc tc gi, HONG TRNG PHN TRNG TH BCH PHNG
trin phng php gy t bin bng tia X (Muller 1927). Vi ng gp to ln Morgan c trao gii Nobel nm 1933 v Muller nm 1946. Nm 1931, Barbara McClintock (Hnh 3) v Harriet Creighton thu c bng chng vt l trc tip v ti t hp ng. Sau , hin tng ny cng c C. Stern quan st Drosophila. Nh vy ti t hp c th c pht hin c v mt vt l ln di truyn ng vt cng nh thc vt. n 1944, McClintock pht hin cc yu t di truyn vn ng (transposable genetic elements), v b c trao gii Nobel nm 1983 v khm Hnh 3 B.McClintock ph ny. 3. S ra i v pht trin ca di truyn hc phn t S ra i ca di truyn hc phn t (molecular genetics) gn lin vi cc khm ph v DNA (deoxyribonucleic acid) t gia th k XX trn i tng nghin cu ch yu l cc vi sinh vt. Tuy nhin, trc Friedrich Miescher (1869) khm ph ra mt hn hp trong nhn t bo gi l nuclein m thnh phn chnh ca n sau ny c bit l DNA.
V mi quan h gia gene v protein, t 1902 Archibald Garrod qua nghin cu bnh alcaptonuria ngi gi rng y l mt tnh trng ln Mendel, c th lin quan ti s sai hng mt enzyme. Bng cc th nghim gy t bin cc gene lin quan n cc con ng sinh ha trn nm mc Neurospora, nm 1941 George Beadle v E.L.Tatum (Hnh 4) xc nhn mi gene kim sot s tng hp mt enzyme c th. Chnh gi thuyt mt gene-mt enzyme (one gene-one enzyme hypothesis) ni ting ny m ng cho s ra i ca di truyn ha-sinh, v hai ng c trao gii Nobel cng vi Joshua Lederberg nm 1958. V sau, gi thuyt ny c chnh xc ha l mt gene xc nh ch mt chui polypeptid cu trc s cp ca cc protein, trong c cc enzyme. Vy bn cht ca gene l g? Nm 1944, Oswald Avery (Hnh 5) v
cc cng s l MacLeod v McCarty bng th nghim bin np in vitro chng minh rng DNA l vt cht mang thng tin di truyn. Nm 1949, Erwin Chargaff cng b cc kt qu u tin v thnh phn ha hc ca DNA mt s loi.
Vic nghin cu cu trc phn t DNA c bt u t 1951 vi cc dn liu nhiu x tia X ca Rosalind Franklin v Maurice Wilkins (Hnh 6). Cc s liu ha hc v vt l ny l c s m t James Watson v Francis Crick (Hnh 7) xy dng thnh cng m hnh cu trc phn t DNA nm 1953, cn gi l chui xon kp (double helix). Pht minh v i ny m ra k nguyn mi cho s pht trin ca di truyn hc v sinh hc ni chung. Vi pht minh , Watson v Crick cng vi Wilkins c trao gii Nobel nm 1962 . K t sau l s ra i ca hng lot cc cng trnh nghin cu trong lnh vc sinh hc phn t, ng k l vic gii m di truyn c hon tt vo thng 6 nm 1966 bi hai nhm nghin cu ca M. Nirenberg v H. Khorana (gii Nobel nm 1968).
4. S ra i v pht trin ca cng ngh DNA ti t hp C th ni, nn tng ca cng ngh DNA ti t hp (recombinant DNA technology) c thnh lp t 1972 khi Paul Berg (Hnh 8) to ra phn t DNA ti t hp u tin trong ng nghim (recombinant DNA in
10
vitro). Mt nm sau Herbert Boyer v Stanley Cohen (Hnh 8) ln u tin s dng plasmid to dng DNA. Lnh vc ng dng mi ny ca sinh hc phn t to ra mt cuc cch mng mi trong sinh hc. ng gp ng k trong lnh vc ny l khm ph v cc enzyme gii hn (restriction enzyme) t 1961-1969 ca Werner Arber, Daniel Nathans v Hamilton Smith (gii Nobel 1978; Hnh 8); xut cc phng php xc nh trnh t base trong cc nucleic acid nm 1977 bi P.Berg, W.Gilbert v Frederick Sanger (gii Nobel ha hc 1980; Hnh 8); s khm ph ra cc gene phn on (split gene) nm 1977 bi Phillip Sharp v Richard Robert (gii Nobel 1993; Hnh 8); s pht minh ra phng php PCR (polymerase chain reaction) ca Kary B.Mullis nm 1985 (Hnh 8) v phng php gy t bin nh hng (site-directed mutagenesis) ca Michael Smith t 1978-1982 (gii Nobel ha hc 1993)...
Cng vi nhng thnh tu ng dng ly k trong sn xut v i sng x hi, nh vic sn xut cc ch phm y-sinh hc bng cng ngh DNA ti t hp, s dng liu php gene (gene therapy) trong iu tr bnh di truyn, to cc ging sinh vt mi bng con ng bin i gene (genetically modified organisms = GMOs), d n b gene ngi (Human Genome Project = HGP)... gy ra khng t hoi nghi, tranh ci xung quanh cc vn v o l sinh hc (bioethics) v an ton sinh hc (biosafety).
11
Cho n u thp nin 1940 cc vi sinh vt, bao gm cc vi khun v virus ca chng v cc vi sinh vt nhn chun n bo nh nm men, nm mc... thc s tr thnh cc i tng nghin cu chnh yu ca di truyn hc. T y hnh thnh cc lnh vc di truyn hc sinh-ho v di truyn hc vi sinh vt, hai nn tng chnh cho s ra i ca di truyn hc phn t (1953) v cng ngh ADN ti t hp sau ny (1978). y vi khun E. coli c xem l mt sinh vt m hnh nht qun tuyt vi ca di truyn hc hin i. N c s dng mt cch rng ri trong cc th nghim chng minh cc phng thc ti bn bn ca DNA (Meselson v Stahl 1958; John Cairns 1961; Okazaki 1969), phn tch ti t hp v lp bn di truyn, nghin cu cu trc tinh vi v chc nng sinh ho ca gene (Benzer 1961; Yanofsky 1961); c ch iu ho sinh tng hp protein (Jacob v Monod 1961) v.v. Nm men bia S.s cerevisiae cng sm c s dng lm m hnh cho cc nghin cu di truyn hc eukaryote v ng dng rng ri trong cng ngh DNA ti t hp sau ny. Vi s pht trin v cng nhanh chng ca di truyn hc trong vi thp nin qua, c bit l s tin b ca cng ngh sinh hc (biotechnology) ni chung c nhng tc ng mnh m ln nhiu ngnh khoa hc v trn mi mt ca i sng, kinh t, chnh tr v x hi phm vi ton cu. Di truyn hc ni chung v di truyn hc vi sinh vt ni ring c hnh dung v tr trung tm v giao thoa vi sinh hc, ha sinh hc, k ngh, y-dc, nng nghip, sinh thi hc, kinh t hc, lut, x hi hc v trit hc (Hnh 9).
12
Gio s danh d mn ha hc i hc Havard, F.H.Westheimer, bnh lun v sinh hc phn t nh sau:"Cuc cch mng tr tu v i nht ca 40 nm qua xy ra trong sinh hc. Liu c th tm ra mt ngi no c hc ngy nay m khng hiu bit cht g v sinh hc phn t?" (Weaver v Hedrick 1997, tr.15). Cc thnh tu t c nh ng dng di truyn hc trong nng nghip l v cng to ln, gp phn to nn cuc cch mng mi vi s ra i ca hng lot cc ging vt nui-cy trng c u th vt tri, cc sinh vt bin i gene (GMO) mang nhng c tnh hon ton mi l. Trong y hc, l s ra i ca hng lot cc dc phm c sn xut bng k thut di truyn dng cho iu tr bnh v ci bin tr thng minh ca con ngi; l cc phng php chn on v iu tr bnh mc phn t v.v. Nhng vn ny s c cp chng 8. C th ni, s thnh cng ca d n b gene ngi (HGP) vo thng 4 nm 2003 cho php chng ta ln u tin c c ton b trnh t khong 3,2 t cp nucleotide trong b gene con ngi (Homo sapiens). HGP l mt trong nhng k cng thm him v i nht trong lch s nhn loi (NHGRI 2005). Theo c tnh mi nht c cng b ngy 21/10/2004 trn tp ch Nature, b gene chng ta cha s lng gene m ha protein thp mt cch ng kinh ngc, khong 20.000 n 25.000 ch khng phi l 50.000 n 140.000 gene nh d on ban u hoc 35.000 theo d on trong vi ba nm li y (NHGRI 2005). Tuy nhin, nhng thch thc cho tng lai ca nghin cu khoa hc v cc b gene (genomics) i vi sinh hc, vn sc khe v x hi cng c t ra (Collins v cs 2003) . S hon tt ca HGP t n khng c ngha l xong m ng hn l im khi u cho cng cuc nghin cu thm ch cn hng th hn. Cc nh nghin cu hin gi ang c gng lm sng t mt s qu trnh phc tp nht ca sinh hc, l: mt a b pht trin t mt t bo n l bng cch no, cc gene phi hp chc nng ca cc m v c quan nh th no, s tin nh bnh tt xy ra nh th no v b no ngi lm vic ra sao (NHGRI 2005).
13
php ho hc ca Maxam v Gilbert v bng phng php didesoxy ca Sanger); (iv) Lai phn t nucleic acid; (v) nh du ng v phng x v s dng cc mu d; (vi) PCR; (vii) To dng DNA ti t hp; (viii) Gy t bin nh hng; v.v. Tuy nhin, chnh s kt hp tin hc v my tnh trong nghin cu sinh hc phn t dn ti s ra i ca hng lot cc lnh vc nghin cu mi, l: Tin-sinh hc (bioinformatics) cho php thu thp, t chc v phn tch s lng ln cc s liu sinh hc nh s dng mng my tnh v cc ngun d liu (databases); Khoa hc v b gene hay B gen hc (Genomics) - phn tch ton b genome ca mt sinh vt c chn; DNA microchip technology - xc nh cc t bin trong cc gene; DNA microarray technology - nghin cu cch thc mt s lng ln cc gene tng tc ln nhau v c ch mng li iu ha ca t bo kim sot ng thi s lng cc k ln cc gene; v.v. Di y l mt s khi nim c bn v Genomics v cc lnh vc lin quan n k nguyn sau b gene (Post-genomic Era). y chnh l cnh ca mi v -OME v -OMICS hin c ph bin trn cc trang web (-OME and -OMICS Gateway): http://www.nature.com/omics/index.html http://www.genomicglossaries.com/content/gloss_cat.asp Bn cnh s pht trin ca lnh vc genomics l s ra i ca khoa hc v b protein (Proteomics) v nhiu lnh vc -omics khc, nh: Transcriptomics; Cellomics; Metabolomics; Ionomics v.v. Di y chng ta ch tm hiu v genomics v mt s vn lin quan lm sang t tc pht trin chng mt ca cc ngnh khoa hc mi m ny. 1. Genomics Vic gii thnh cng trnh t DNA ca b gene (genome) ngi v ca hng lot cc sinh vt m hnh c tin hnh trong sut thp nin 1990 v tip din cho n nay. [Cc kt qu ny c cng b rng ri trn nhiu trang web ni ting, v d: http://www.genome.gov/ ]. Chnh iu ny dn n s ra i ca mt lnh vc kh mi m gi l khoa hc v b gene (genomics). Cc tri thc bt ngun t khoa hc v b gene (genomics) cho php chng ta khng nhng hiu su v chi tit v cc c ch phn t ca s sng m cn to nn cuc cch mng tht s trong nng nghip, y-dc hc v nhiu lnh vc k thut v cng ngh khc. N cng cung cp cho chng ta nhiu cch tip cn mi nhm pht hin, bo tn v s dng tnh a dng sinh hc. Bn cnh n cn thc y pht trin cc th h my
14
tnh v phn mm mi da trn s m phng cch thc truyn tn hiu chnh xc v tinh vi ca cc t bo. C th ni, s hiu bit chi tit v cu trc v chc nng ca b gene ngi v b gene cc sinh vt khc l nh cao ca cng ngh gene. Genomics pht sinh ra mt khoa hc mi nghin cu ton b b gene bng cch xm nhp vo cc mn di truyn hc truyn thng nh l di truyn hc qun th, s lng v phn t vi nhng cng ngh mi trong sinh hc phn t, phn tch DNA, tin sinh hc v cc h thng robot t ng ho (Hnh 1.10).
15
Mt s lng ln cc phn mn ca genomics c th t hp li cung cp mt cch tip cn mnh m cho nghin cu s bin i di truyn thch hp nh: Genomics cu trc (Structural genomics); Genomics chc nng (Functional genomics)- Genomics so snh (Comparative genomics); Genomics kt hp (Associative genomics); Genomics thng k (Statistical genomics) v.v. 1.1. Genomics cu trc (Structural genomics) Genomics cu trc c gng hng ti xc nh ton b cc gene trong mt b gene, i khi gi l khm ph gene, v xc nh v tr ca chng trn cc nhim sc th. Mc tiu ny t c bng cch phn tch trnh t cc gene ring l, cc on gene hoc ton b b gene.. Cc gene ring l c xc nh t trnh t DNA thng qua cc chng trnh x l bng my tnh (sophisticated computer algorithms). Cc chc nng sinh ho ca mt gene c suy din thng qua s so snh trnh t DNA vitnh t ca cc gene c chc nng bit trong ngn hng d liu. Mt trong cc p dng ni bt nht ca genomics cu trc l nghin cu s bin i di truyn thch nghi l phn tch cc locus tnh trng s lng (quantitative trait loci = QTL) thng qua lp bn b gene (genome mapping). Tuy nhin, mc ch ca cch tip ny l nhm gii thch cu trc b gene (enomic structure) v s tng tc gene (gene interaction) mc b gene hn l chc nng ca n, khng ging nh genomics chc nng. 1.2. Genomics chc nng (Functional genomics) Genomics chc nng i su tm hiu chc nng ca cc gene v cch thc chng xc nh cc kiu hnh. Mt trong nhng li th chnh ca genomics chc nng l s dng cc vi mng DNA (DNA microarray; cng gi l cc chp DNA = DNA chips) o s biu hin c th ca hng ngn gene mt cch ng thi. DNA microarray cha hng ngn mu DNA hoc cc trnh t oligonucleotide c in hoc tng hp trn mng lc nylon (nylon membrane filter) hoc slide knh hin vi trong mt kiu chnh xc c bit v i din cho hng ngn gene trong b gene. Mi chm DNA i din cho mt gene duy nht m c dng o lng nh lng s biu hin ca mRNA (messenger RNA) bng ch em lai vi mNA c nh du hunh quang (fluorescent labelled mRNA) (Hnh 1.11).
16
Hnh 1.11 S dng cc DNA microarray trong phn tch s biu hin bit ho
ca cc gene (T Albelda v Sheppard 2000). Th nghim lai so snh lin quan ti vic cch ly mRNA t hai mu ring bit (A). mRNA t mi mu c x l vi reverse transcriptase (B) v c nh du vi mt ch hunh quang ring (C). Hai cng c RNA anh du c trn ln, lai vi nhau cho DNA microarray c cha mt b y gm hng ngn hoc hng chc ngn trnh t DNA da trn b gene hoc hoc cc trnh t DNA b sung (cDNA), v ra sch (D). Microarray array ny c qut nh s dng mt my ghi hnh hunh quang chuyn dng (specialised fluorimage), v mu sc ca mi chm s c xc nh (E). Trong v d ny, cc gene ch c biu hin Mu A s c mu , cc gene ch biu hin Mu B s c mu xanh v cc gene y c biu hin ngang bng nhau trong c hai mu e cho mu vng. iu ny cho php nh nghin cu xc nh cc gene c biu hin mt cch c bittong vic p ng vi vic x l hoc bnh,hoc cc gene c th cho m c biu hin mt m, ch khng phi cc m khc.
17
Hnh 1.12
2.1.3. Genomics so snh (Comparative genomics) Genomics so snh s dng thng tin t cc loi khc nhau v tr gip cho vic hiu bit t chc v s biu hin ca gene cng nh s sai khc v mt tin ho. N c li th v s bo tn cao ca gene v cu trc v chc nng (ngha l c sai khc nh ngang qua cc n v phn loi a dng) v p dng nguyn l ny theo cch thc gia cc loi (interspecific) trong s tm kim cc gene chc nng v s t chc b gene ca chng. Genomic so snh cn tng cng nghin cu bng cch kim tra s a dng ca cc sinh vt m hnh (model organisms) m trong cc tnh trng sinh l, pht trin hoc sinh ho c sn sng nghin cu. c bit l cc nghin cu genomics cc thc vt c hoa nh nh cy ci Brassica, Arabidopsis thaliana, vn c s dng rng ri nh l cc loi m hnh, m s liu trnh t ca b gene c gii xong ri. Mt trnh t b gene y ca cy dng (populus) chng bao lu na cng s c sn cho phn tch genomics so snh. 2. Xc nh trnh t DNA ca ton b cc b gene Vic gii hon tt trnh t cc b gene ca nhiu loi quan trng v m hnh l mt thnh tu ng k ca genomics, vn cung cp c s cho phn tch so snh v cu trc v chc nng. Cc cu tr li cho cc cu hi
18
chng hn nh: (1) s lng, s nh khu v phn b ca cc gene trong genome; (2) t chc ca gene v chc nng ca chng; (3) cc gene no l ging nhau hoc c bo tn cao bng qua cc loi khc nhau; v (4) cc gene no chu trch nhim cho cc loi thch nghi v tin ho m c th thu nhn c by gi. Cc trnh t b gene y c xc nh cho nm men bia Saccharomyces cerevisiae (5/1997), giun trn Caenorhabditis elegans (12/1998), rui gim Drosophila melanogaster (3/2000), thc vt c hoa hng nm Arabidopsis thaliana (12/2000), con ngi (2/2001), v cn nhiu loi khc sos liu gii trnh t cng sp hon thnh nh chut, la, ng, v.v.. Hin gi c th xc nh bng th nghim trnh t b gene y ca cc cy rng nh l cy dng Populus (500 triu cp base) hay Eucalyptus (340-580 triu cp base). S lng cc gene trong mt b gene l c gii hn v khng qu cao nh c d on trc y (c th, ch ~26,000 cc thc vt v ng vt, trong khi ~6,000 nm men bnh m, Bng 1.1). Hn na nhiu gene l chung cho cc loi v c bit l khng thay i trong s tin ho qua. Chng hn, ch c 94 trong s1278 h protein trong b gene ngi dng nh l c trng cho cc ng vt c xng sng. Chc nng c s nht trong s cc chc nng ca t bo - chuyn ho c s, s phin m ca DNA thnh RNA, s dch m ca RNA thnh protein, s ti bn DNA ... - ch tin ho mt lc v hu nh gi nguyn khng i k t s tin ho ca nm men n bo v vi khun.
Bng 1.1 Kch thc b gene ca nhiu loi em so snh
Phm vi phn loi Vi khun c Vi khun Vi khun 12 40
2
Tn Latin
Tn chung Prokaryote
1 1
VSV c VSV vk
16 5/6 4 5 12 10
6 19 13,6 25,5 ? ?
Oryza sativa
la go ng
19
12 11 12 20
? ? ? 21-30
Linh trng 23 3.400 26-31 Homo sapiens ngi 1 S loi c cc trnh t b gene c gii y . 2 Cc loi c s liu trnh t b gene y hoc hu nh y . 3 S liu da trn nhiu loi. (Ngun: http://www.fao.org/DOCREP/003/X6884E/x6884e03.htm)
Genomics so snh khm ph c tnh bo tn ca gene nh th, gip cho vic hiu bit v suy ra chc nng ca mt gene c th t cc s liu thu c i vi cc gene tng ng ging nhau (similar homologous genes) c nghin cu cc sinh vt khc. Kh nhiu chc nng ca cc gene cy rng c th hc c t cc s iu thu c cc sinh vt khc, chng hn nh Arabidopsis. Trong s cc thch thc khc nhau l tnh phc tp v kch thc ln ca cc b gene cy ci (Bng 1.1). Kch thc ca b gene cy thng (20,000-30,000 triu cp base), chng hn, l ln gp 6 ssen 8 ln so vi b gene ngi (3,400 triu cp base), v 150 n 200 ln ln hn b gen ca Arabidopsis (125 triu cp base). Ngay c kch thc vt l tng i nh ca b gene cy dng Populus (500 triu cp base), vn 40 ln b hn loi thng Pinus taeda ( c nghin cu rt k) s ging nh b gene cy rng u tin c gii ton b trnh t, s bng khong 4 ln b gen Arabidopsis (mc d ging vi la v 6 ln b hn ng, c hai hu nh u c gii trnh t y ). Cng vi s pht trin nhanh chng v v cng hp dn nh vy ca
20
lnh vc genomics, hng lot cc cng ty c phn doanh nghip nh nc (doanh nghip cng) v t nhn ua nhau ra i, c bit l cc quc gia i u trong lnh vc ny nh: M , c, Php, Anh, Canada, B , Nht, c, Thu in, v.v. Hnh 1.14 v 15 di y cho thy s pht trin tng tin v s lng ca cc cng ty c phn doanh nghip cng M t nm 1994 n 2000, cng nh t trng u th ca cc hng genomics M so vi cc cng quc khc v cng ngh sinh hc.
Hnh 1.14 S pht trin tng tin v s lng ca cc cng ty c phn doanh nghip cng v genomics M t nm 1994 n nm 2000.
IV. Cc nguyn tc nghin cu v phng php hc tp b mn 1. Cc nguyn tc nghin cu Trong nghin cu di truyn hc vi sinh vt v sinh hc ni chung c cc nguyn tc chung cn tun th nh l phng php lun, sau y: (1)
21
Ly t bo lm n v nghin cu; (2) Thng tin di truyn cha trong b gene t bo chi phi mi biu hin sng ca n m cc gene l n v di truyn c s; (3) S hot ng ca cc gene trong qu trnh pht trin c th l c trng cho tng gene tng giai on c th; (4) Cc qu trnh trong cc h thng sng phi c iu ha v kim sot m bo cho s tn ti ca n l lin tc, trong ph bin l s t iu chnh bng cc c ch phn hi thng tin (feed-back mechanism); (5) S thng nht gia cu trc v chc nng biu hin tt c cc mc t chc khc nhau ca s sng; (6) Tt c cc t chc v qu trnh sng u tun theo cc quy lut vt l v ha hc; (7) S sng trn tri t tri qua qu trnh tin ha khong 3,5 t nm qua, v vy khi so snh, nhng nt tng ng gia chng cho thy tnh thng nht v mt ngun gc v nhng nt d bit cho thy tnh pht trin, s phn ha a dng tt yu ca chng. 2. Phng php hc tp b mn Cng nh bt k mn hc no khc, vic hc tp di truyn hc vi sinh vt i hi phi nm vng lch s mn hc, i tng, nhim v, phng php nghin cu v h thng kin thc cn bn ca n. Bn cnh cc nguyn tc ni trn vn rt cn cho t duy trong hc tp, y xin nu vi nt chnh lin quan n phng php hc tp c th ca b mn. (1) Nm vng cc kin thc lin mn (nh t bo hc, ha sinh hc, m trn ht l di truyn hc v vi sinh vt hc) v lin ngnh (nh ton thng k-xc sut, vt l v ha hu c). (2) Nm vng h thng khi nim c bn cng nh cc thut ng mi khng ngng ny sinh. Chng hn, gene l khi nim cn bn c ni hm khng ngng c pht trin su rng. c bit, trong thi i ngy nay, vi s m ra mt k nguyn mi - K nguyn sau b gene (Post-genomic Era), hng lot thut ng v lnh vc nghin cu mi lin quan vi nhng cnh ca -ome v -omics ng lot ra i v gn lin vi s pht trin ca Tin-sinh hc (Bioinformatics) nh: genome vi genomics, proteome vi proteomics, transcriptome vi transcriptomics,... (3) Hiu r bn cht ca cc nguyn l di truyn trong tng ch cng nh mi lin quan gia chng c th gii thch v vn dng trong gii quyt cc bi ton hoc tnh hung ca i sng v thc tin sn xut. (4) nm kin thc v pht trin cc k nng t duy mt cch vng chc i hi phi bit vn dng kin thc vo gii bi tp cng nh cc k nng thc hnh th nghim. (5) Di truyn hc vi sinh vt l mt khoa hc thc nghim, nn thng tin thu c l nh cc quan st t th gii vi sinh vt, v phng php
22
khoa hc chnh l cng c hiu bit cc quan st . Ni n phng php nghin cu khoa hc l ni n cc bc tin hnh theo mt trnh t t chc cng vic cht ch sau y: Quan st Gi thuyt D on Thc nghim ( kim tra gi thuyt t ra) xut gi thuyt mi. (6) Trong khi hc gio trnh, bn nn lm t nht mt tiu lun v mt vn cp nht m mnh yu thch. Cng vic ny i hi s say m tm ti cc thng tin mi, c bit l thng qua mng internet, vit bi tng lun khoa hc v trnh by trong mt seminar. iu quan trng l phi to cho mnh mt hoi bo hc tp, mt kh nng v phng php t hc. (7) Bi di truyn hc vi sinh vt v cc ng dng ca n l mt lnh vc khoa hc non tr nhng pht trin vi tc ht sc nhanh chng, cho nn khi lng kin thc mi tch ly c l v cng phong ph v a dng. c th cp nht thng tin v mn hc i hi phi tng cng kh nng s dng ting Anh v internet. ng k l cc trang web c gii thiu sau mi chng, hoc c th s dng ngay cc t kha (key words) c cho tng ch tm kim vi cng c mnh nht hin nay l Google (http://www.google.com/), hoc bng cc cng c khc nh: MSN (http://www.msn.com/), Yahoo (http://www.yahoo.com/) hoc Wikipedia (http://www.wikipedia.com/).
Cc c im ca Di truyn hc Vi sinh vt
I. S lc lch s vi sinh vt hc
Vi sinh vt (microorganisms, microbials) l tn gi chung dng ch tt c cc sinh vt c hnh th b nh m ch c th nhn thy di knh hin vi quang hc hoc knh hin vi in t. Lnh vc nghin cu ny gi l Vi sinh hc (microbiology), ra i cch y hn 300 nm bi Antoni van Leeuwenhoek (1676; hnh 1.1) vi khm ph u tin cc vi sinh vt bng knh hin vi n gin. V lch s pht trin ca vi sinh hc, cc tc gi khc nhau phn chia khng ging nhau (bn c c th tham kho cc ti liu c gii thiu di y). Chng hn: Theo Nguyn Thnh t (2005, tr.19-28), c th chia lm 4 giai on: giai on s khai (vi i din l A. van Leeuwenhoek), giai on Pasteur, giai on sau Pasteur v giai on hin ti. Madigan v Martinko (2006, tr.9-20) xt qua 4 thi k: (i) Nhng gc r lch s ca vi sinh hc - Robert Hook, van Leeuwenhoek v Cohn; (ii) Pasteur, Koch v cc k thut nui cy thanh trng; (iii) Tnh a dng vi sinh vt v s ra i ca vi sinh vt hc i cng; v (iv) K nguyn hin i ca vi sinh vt hc. y, tm xt theo quan nim ca McKane v Kandel (1996). C th ni rng t na sau th k XIX, s pht trin ca vi sinh hc gn lin vi bn hng nghin cu chnh c tm lc nh sau: Tranh lun v thuyt t sinh (spontaneous generation controversy): Hng lot cc bng chng v l l vt thng thuyt t sinh, tiu biu l cc cng trnh ca Spallanzani (1765), Schroeder v von Dusch (1854), Pasteur (1861) v Tyndall (1877).
Nghin cu s ln men (fermentation): Nm 1837 Schwann xc nh nm men Saccharomyces cerevisiae chu trch nhim cho s ln men cn; n nm 1864 Pasteur (hnh 1.1) cu vng nn k ngh sn xut ru vang Php nh pht trin k thut kim sot s ln men, v y l c s cho phng php kh trng Pasteur hin i; nm 1897 Buchner khm ph ra s ln men cn v bo. Nghin cu di truyn hc phn t (molecular genetics) khi u t cng trnh ca Beadle v Tatum nm 1941 vi gi thuyt mt gene-mt enzyme v ko di cho n nay. Nghin cu bnh ly nhim (infectous disease): Nm 1798 Jenner gii thiu vaccine u tin, khi s dng mm bnh u b gy min dch chng li bnh u ma. Nm 1876 Koch chng minh bnh nguyn hc ca bnh than; ch ra bn bc cho vic xc nh nguyn nhn ca cc bnh nhim trng. Nm 1881, Pasteur iu ch vaccine chng li bnh than v n nm 1886 chnh ng li iu ch vaccine chng bnh di. Nm 1883 Metchnicoff chng minh vai tr ca cc t bo bch cu. Nm 1929 Flemming (hnh 1.1) khm ph ra penicillin... Cn lu rng, chnh t nghin cu u tin ca Jenner v vaccine hnh thnh mt nhnh min dch hc (immunology) m s pht trin ca n gn lin vi tn tui ca Pasteur nh cp. n nm 1954 Salk v 1955 Sabin sn xut thnh cng cc vaccine chng virus polio gy bnh bi lit. Nm 1980 T chc Y t Th gii (WHO) tuyn b gii quyt xong bnh u ma, v bnh AIDS cng bt u xut hin. Nm 1984 Milstein, Koeller v Jeme sn xut cc khng th n dng; nm 1990 Murry v Johnson s dng cc tc nhn c ch min dch thc hin thnh cng cc ca ghp m. n 1993 ca liu php gene u tin duy tr kh nng ca bnh nhn suy gim min dch chng c bnh ly nhim...
Hnh 1.2 Cy pht sinh chng loi ca s sng da trn so snh trnh t RNA
ribosome si n (ssrRNA). T gc cy s sng cho thy cc prokaryote phn thnh nhm (Domains) l Archaea v Bacteria. mc phn loi, cc sinh vt phn nh ca cc nhnh Archaea i din cho cc B (Order); phn nh ca cc nhnh Bacteria l cc ngnh (Phyla). Cc nhm vi khun a dng v quan trng nht, c nghin cu k nht l Cyanobacteria, Proteobacteria v cc vi khun Gram dng. (Ngun: Kenneth Todar, 2004).
1. T bo v cc c tnh c bn ca n T bo (t ting Latin cella, ngha l khoang nh; thut ng ny do Robert Hooke a ra) l n v cu trc v chc nng ca a s sinh vt (tr nhng dng sng tin t bo chng hn nh virus). Nhng sinh vt n bo nh vi khun, c th ch gm mt t bo. Cc sinh vt a bo cu to t nhiu t bo. Hc thuyt t bo c xy dng t th k 19 v theo quan nim hin nay c th tm tt ni dung ca n nh sau: 1. Mi sinh vt c cu to t mt hoc nhiu t bo.
Roi
2.2. Cc t bo eukaryote (Hnh 1.5) T bo eukaryote (ting Latin c ngha l c nhn tht s) thng ln gp 10 ln v kch thc so vi t bo prokaryote do gp khong 1.000 ln v th tch. im khc bit quan trng gia prokyryote v eukaryote l t bo eukaryote c cc xoang t bo c chia nh do cc lp mng t bo thc hin cc hot ng trao i cht ring bit. Trong , iu tin b nht l vic hnh thnh nhn t bo c h thng mng ring bo v cc phn t DNA ca t bo. T bo eukaryote thng c nhng cu trc chuyn bit tin hnh cc chc nng nht nh, gi l cc bo quan. Cc c trng ca t bo eukaryote: T bo cht thng khng nhn thy nhng th ht nh prokaryote v rng phn ln ribosome ca chng c bm trn mng li ni cht. Mng t bo cng c cu trc tng t nh prokaryote tuy nhin thnh phn cu to chi tit li khc nhau mt vi im nh. Ch mt s t bo eukaryote c thnh t bo. Vt cht di truyn trong t bo eukaryote thng gm mt s phn t DNA mch kp thng, c c c ch yu bi cc protein histone to nn cu trc nhim sc th. Mi phn t DNA c lu gi trong nhn t bo vi mt lp mng nhn bao bc. Mt s bo quan (ty th v lp th) ca eukaryote c cha DNA mch kp vng ring. Mt s t bo eukaryote c th di chuyn nh tim mao hoc tin mao. Nhng tin mao thng c cu trc phc tp hn so vi prokaryote.
3. So snh cc t bo eukaryote, eubacteria v archaea Cc c im phn bit cc t bo eukaryote, eubacteria v archaea c tm tt Bng 1.1.
Bng 1.1 So snh cc t bo prokaryote v eukaryote c im * Vng nhn Mng nhn Hch nhn Vng nhn S lng nhim sc th Cc NST cha histone Phn chia t bo * T bo cht Dng t bo cht Cc ty th Cc lp th Cc ti mng Phc hp Golgi Li ni cht Kch thc ribosome * Cc lp b mt Mng sinh cht Eukaryote C C Khng 2 C Nguyn phn C C C thc vt C C C 80 S C Prokaryote Eubacteria Archaeobacteria Khng Khng C 1 Khng Thg ct i Khng Khng Khng Khng Khng Khng 70 S C Khng Khng C 1 Khng Phn ct i Khng Khng Khng Khng Khng Khng 70 S C
Cc si lng, nu c
V tr vn chuyn in t Mng t bo Mng t bo * ng knh T bo in hnh 2-25 m 0,3-2 m 0,5-2 m (Ngun: dn theo Watson et al 1987; McKane v Kandel 1996)
III. c im ca vi sinh vt
1. Vi nt i cng v c im ca cc vi sinh vt Kch thc b nh: Cc vi sinh vt c kch thc rt b, o bng n v micromet (1m = -6 10 m) nh cc vi nm, vi khun hoc nanomet (1nm = 10-9nm) nh cc virus. V d: Cc t bo nm men c ng knh 5 -10 m. Cc vi khun c ng knh chiu di c th thay i trong khong (0,2 - 2,0) (2,0 8,0) m; hay nh E. coli chng hn rt b: 0,5 2,0 m v.v. Hp th nhiu, chuyn ho nhanh: Cc vi sinh vt tuy nh b nht trong sinh gii, nhng nng lc hp thu v chuyn ho ca chng c th vt xa cc sinh vt bc cao. Chng hn, vi khun lactic (Lactobacillus) trong 1 gi c th phn gii mt lng ng lactose nng hn 1.000-10.000 ln khi lng c th chng... Kh nng sinh sn nhanh: So vi cc sinh vt khc th cc vi sinh vt c tc sinh trng v sinh si ny n cc k nhanh. Chng hn, E. coli, trong iu kin thch hp, thi gian mt th h ko di khong 20 pht. Nu khng b cc iu kin t nhin khng ch, ch sau mt ngy m t mt t bo ban u s sinh sn c 272 t bo, nng 4.722 tn! Kh nng thch ng rt cao v pht sinh bin d mnh: Ni chung, cc vi sinh vt vn c cc c ch iu ho chuyn ho thch ng c vi cc iu kin sng bt li. Trong mt t bo vi sinh vt, s lng cc enzyme thch ng chim ti 10% hm lng protein. Nu c mt thay i cht dinh dng th ch sau 1/1.000 giy, chng c th thay i thch ng ri. Mt s vi khun c th tin hnh quang hp di tc dng ca nh sng, sng khng cn oxy; nhng nu chuyn vo trong ti lp tc chng c th s dng oxy sng. Mt s vi sinh vt khi gp cc iu kin khc nghit th chuyn sang trng thi bo t, ngng
(a)
(b)
(c)
(d)
Hnh 1.6 (a) Cc t bo E. coli tht i; (b) Streptococcus; (c) Bacillus anthracis
trong mt mao mch phi; (d) Staphylococcus aureus.
IV. Cc phng php nghin cu c th ca di truyn hc vi sinh vt v mt s phng php sinh hc phn t thng dng
i vi cc vi sinh vt, phn tch di truyn hc cng l phng php duy nht nghin cu cc c tnh di truyn v bin d ca chng. Do cc vi sinh vt thng c b gene n bi, c bit cc vi khun ch c mt nhm lin kt gene nn s phn tch di truyn hc chng l n gin hn cc eukaryote bc cao, gm cc giai on sau: (i) Xc nh cc gene; (ii) Xc nh trt t ca cc locus trn nhim sc th; v (iii) Xc nh cu trc tinh vi ca gene. Tng qut, c cc phng php c bn c p dng cho phn tch di truyn vi sinh vt nh sau: phn tch t bin, phn tch ti t hp, phn tch sao chp, phn tch on khuyt v phn tch b sung. 1. Phn tch t bin Phn tch t bin c p dng xc nh cc gene v c tin hnh bng cch o m cc kt qu cui cng ca s biu hin gene thnh ra s bin i kiu hnh (c im hnh thi, ho sinh, khng nguyn hoc tnh mn cm i vi cc tc nhn ho hc, vt l v sinh hc khc nhau) ca cc t bo vi khun. Vic pht hin mt t bin ngu nhin hay gy to ch ra s tn ti ca mt gene c th. S bin i hnh thi vi sinh vt bao gm cc bin i v kch thc, hnh dng v s hnh thnh sc t ca cc khun lc do cc t bo b t bin to nn trn cc mi trng dinh dng c cng nh s bin i ca bn thn cc phn t ca t bo (v d s tng kch thc hoc mt lng t trn b mt mng t bo). S bin i ho sinh bao gm cc bin i lin
S I
Kiu di
S I
X X
P Kiu di
(a)
(b)
cistron 1
cistron 2
cistron 1
cistron 2
X
S I
P Kiu di
X
S
Th t bin
(c) X
(d)
Hnh 1.8 S minh ha trc nghim cis-trans: (a) con ng chuyn ha bnh thng; (b) trc nghim cis; (c) v (d) trc nghim trans. Ch thch: S-c cht (subtrate); I- sn phm trung gian (intermediate); P- sn phm cui cng (product), y l sc t c trng cho kiu hnh di; cc mi tn () ch cc enzyme sn phm sinh ra t cc cistron 1 v cistron 2.
C s ca phn tch b sung l trc nghim cis-trans (cis-trans test), m t y ny sinh ra thut ng cistron, trong cc cp t bin bt ngun c lp c xt cc cu hnh cis (u) v trans (lch). Trc nghim cis c dng lm i chng, v nu nh c hai t bin u c mt trong mt b gene th b gene kia phi l kiu di c hai locus v sinh ra cc sn phm gene bnh thng, do cho ra kiu hnh di (hnh 1.8b). Trc nghim trans l php th b sung v xc nh gi hn ca n v chc nng. Nu nh cc t bin nm trong cc gene khc nhau, khi chng c mt cu hnh trans, mi mt b gene c th b sung sn phm m gene kia khng to ra c. Khi c tt c cc sn phm gene cn thit th t bo l kiu di (hnh 1.8c), ngha l c s b sung dng tnh (positive complementation). Nu nh c hai t bin thuc cng mt gene, khi chng c mt cu hnh trans, th mi mt b gene c th mang mt bn sao t bin ca gene v khng c sn phm hot ng chc nng c to ra trong t bo, ngha l khng c s b sung (hnh 1.8d). T cc kt qu nghin cu ca Benzer cho thy: Cistron (hay gene cu trc) l mt on xc nh ca DNA mang thng tin cu trc ca mt polypeptide c th m gii hn ca n c xc nh bng trc nghim cis-trans. Theo , kch thc trung bnh ca mt cistron ~1.200 cp base.
Mng lc nylon
Hnh 1.9 Bin tnh v hi tnh ca DNA v ng dng trong lai phn t nucleic acid (tri), v trong k thut s dng mu d DNA tm on ch.
7.2. Xc nh trnh t (nucleic acid) Trong di truyn hc v ho sinh, xc nh trnh t (sequencing) c ngha l xc nh cu trc chnh (hay trnh t chnh) ca mt polymer sinh hc cha c phn loi. Xc nh trnh t cho kt qu l s m t tuyn tnh mt cch hnh nh hay cn gi l "chui". Trong thut ng di truyn hc, xc nh trnh t DNA l qu trnh xc nh trt t nucleotide ca mt on DNA. Hin nay, hu ht mi xc nh trnh t DNA u c tinhnh bng cch s dng phng php phn tch trnh t c pht trin bi Frederick Sanger. K thut ny dng phn tch trnh t c th (sequence-specific termination) ca mt phn ng tng hp DNA trong ng nghim (in vitro) dng cht nn nucleotide c chnh sa. Hnh 1.10 Mt phn ca Ti sao phi xc nh trnh t DNA? Trnh t ca DNA m ha cc thng tin cn thit cho cc c th
bn gel phn tch trnh t c nh du phng x.
Cc si DNA tch ra bi nhit. Cc on mi bm vo mi si u 5' v bt u tng hp DNA mi nh enzyme DNA polymerase Cc si DNA mi c to thnh, v n lt li t nhn i
- thc hin mt PCR, cn phi bit t nht mt on trnh t ca phn t DNA quan tm (v d mt mu mu). - Sau phi tng hp cc on mi (primer), tc cc oligonucleotide ngn (cha khong hai chc nucleotide) m n b sung chnh xc vi trnh t u 3' ca mi mt si ca DNA cn khuych i. - Mu DNA c un nng tch cc si n (bin tnh) v trn ln vi cc on mi. - Nu nh cc on mi tm thy cc trnh t b sung trong DNA, chng s kt hp vo cc si . - S tng hp bt u (bao gi cng theo chiu 5' 3') bng cch s dng si gc lm khun. - Hn hp phn ng phi cha tt c bn loi deoxynucleotide triphosphate (dATP, dCTP, dGTP v dTTP) v mt DNA polymerase (loi chu nhit, v d Taq polymerase c chit xut t vi khun Thermus aquaticus sng sui nc nng). - S trng hp c tip din chng no mi si n c tng hp mi cn cha v tr c nhn bit bi on mi khc. - Lc ny ta c hai phn t DNA ging ht phn t ban u. - By gi ta ly hai phn t ny cho bin tnh v lp li qu trnh .
(a)
(b)
Hnh 1.12 (a) My PCR v (b) my phn tch DNA (DNA analyzer)
Ngun: (a) http://vi.wikipedia.org/; (b) http://www.bio-rad.com/ * Lch s ca phng php PCR Phng php cn bn chy PCR c Kary Mullis pht minh, ng ot gii Nobel v Ha hc vo thng 10 nm 1993 cho thnh tu ny, ch sau 7 nm khi ng a ra tng. kin ca Mullis l pht trin mt quy trnh m DNA c th nhn ln nhiu ln mt cch nhn to qua nhiu chu k sao chp bi enzyme DNA polymerase. DNA polymerase c t nhin trong sinh vt sng, ni m n thc hin chc nng nhn DNA khi t bo phn chia. N lm vic bng cch ni vi si DNA v to si b sung. Theo quy trnh PCR gc ca Mullis, enzyme c dng trong phn ng in vitro (iu khin mi trng bn ngoi c th sinh vt). Si DNA i b tch thnh 2 si n khi un nng 96C. Tuy nhin, nhit ny DNA polymerase b ph hy v vy cn b sung enzyme sau mi giai on nung nng ca mi chu k. Quy trnh PCR gc ca Mullis khng c hiu qu cao v n mt nhiu thi gian, cn mt lng ln DNA polymerase, v phi lin tc lu sut trong qu trnh PCR. Sau , quy trnh gc ny c pht trin bng cch dng DNA-Polymerase ly t vi khun a nhit (thermophilic) sng trong mch nc phun nhit trn 110C. DNA polymerase t sinh vt ny l n nh nhit cao (thermostable) v khi dng trong PCR n khng b ph v khi hn hp c nung nng tch si DNA. T , khng cn phi them DNA-polymerase vo mi chu k, qu trnh sao chp DNA c th n gin v t ng hn. Mt trong nhng DNA-polymerase chu nhit u tin c phn lp c t Thermus aquaticus v c gi l Taq. Taq polymerase c dng rng ri trong thc nghim PCR (5/2004). Nhc im ca Taq l thnh thong n nhm ln trong qu trnh sao chp DNA, dn n kt cp sai trong chui DNA, v n thiu tnh sa sai exonuclease 3-5. Cc polymerase nh Pwo hay Pfu, c phn lp t Archaea c c ch sa sai v c th lm gim mt cch ng k s t bin xy ra trong chui DNA c sao chp. Ngy nay, s kt hp gia Taq v Pfu c th cung cp c tin cy cao ln s khuch i chnh xc ca DNA.
(A)
(B)
Hnh 1.13 (A) Sn phm PCR c i chiu vi ging DNA trn bn gel
agarose. Thang DNA (ging 1), sn phm PCR nng thp (ging 2), v nng cao (ging 3). Ngun: Helmut W. Klein, Institute of Biochemistry, University of Cologne, Germany. (B) in di cc on DNA c khuych i bng PCR: (1)- Ngi cha, (2)Ngi con, (3)-Ngi m. a con c di truyn mt s ch khng phi tt c du vn tay ca mi mt b m; y cho thy mt du vn tay mi, c nht.
*Trong cc mi trng t nhin Hot ng Phn hu xc hu c Sn xut oxy Ngn nga dch bnh C nh nit S sng st ca cc loi nhai li Cc chui thc n thu sinh Cc chui thc n trong t ch li Quay vng cc cht dinh dng trong sinh quyn. Cc vi sinh vt (VSV) quang hp thu sinh to ra khong mt na oxy ca kh quyn. Cc bnh cn trng c th gip phng tr cc dch bnh ph hoi ma mng. Mt vi vi khun bin i nit bu kh quyn thnh ra mt dng m thc vt c th d dng s dng. Cc vi sinh vt tiu ho cellulose trong rut tru b, cu ...cho php ng vt s dng thc n m n khng th tiu ho bng cch khc. Cc vi sinh vt quang hp nc cung cp nng lng v dinh dng t chng duy tr v nui sng cc tt c cc sinh vt tiu th thu sinh. S phn hu ca VSV cung cp cc cht dinh dng cho cc sinh vt quang hp m n h tr cc chui thc n thuc t kh. Mt s ng vt t sng bng cc sinh vt thu sinh, qua kt ni cc chui thc n nc v t. Ph hu cc c t Cc sn phm gy c ca mt s sinh vt c kh c mt cch t nhin nh hot ng ca VSV. *i vi ng dng ca con ngi Hot ng Ln men cn Sn xut khng sinh ch li Sn xut bia, ru vang v cn Nhiu dc phm c dng chng li cc bnh
Cu hi v Bi tp
1. Hy cho bit cc c im chung trong cu to v hot ng sng ca cc vi sinh vt v ngha ca chng. 2. S khc nhau gia cc t bo prokaryote (eubacteria v archaeobacteria) v eukaryote l g? 3. Hy cho bit cc ch li ca vi sinh vt i vi mi trng t nhin, i vi cc ng dng ca con ngi? 4. Chng minh rng cc vi sinh vt l i tng quan trng trong cc nghin cu ca di truyn hc v sinh hc phn t. 5. Cc vi sinh vt c tm quan trng nh th no trong s pht trin ca k thut di truyn v cng ngh DNA ti t hp? 6. C nhng phng php no c s dng trong phn tch di truyn hc vi sinh vt? Th no l phng php phn tch b sung? Cho v d v nu cc kh nng ng dng ca chng trong phn tch di truyn vi sinh vt.