You are on page 1of 207

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.

vn Nguyn Hong Lc

Gio trnh

CNG NGH T BO

Nh xut bn i hc Hu Nm 2006

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieuPGS. TS.tai: wWw.SinhHoc.edu.vn chia se Nguyn Hong Lc

Gio trnh

CNG NGH T BO

Nh xut bn i hc Hu Nm 2006

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia seLi ni u tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Cng ngh t bo l mt b phn quan trng ca cng ngh sinh hc, ch yu nghin cu cc qu trnh nui cy t bo ng-thc vt v vi sinh vt sn xut sinh khi, sn xut cc hp cht c hot tnh sinh hc (enzyme, vaccine, cc cht th cp), lm m hnh thc nghim kho st cc tc ng ca ho cht, lm nguyn liu ghp t bo v c quan Mc d, cc k thut nui cy t bo ch c pht trin vo na u th k 20, nhng n nay cc ng dng ca chng c nhng bc tin vt bc nh s ng gp ca cng ngh DNA ti t hp. Bn cnh cc gio trnh nh: sinh hc phn t, nhp mn cng ngh sinh hc, cng ngh DNA ti t hp, cng ngh chuyn gen gio trnh cng ngh t bo s gip sinh vin tip cn thm mt lnh vc khc ca cng ngh sinh hc thng qua vic cung cp nhng kin thc c bn v cc vn sau: - Sinh trng v ng hc sinh trng ca t bo. - Thit k cc h ln men. - Nui cy t bo v cc ng dng ca chng. Gio trnh cng ngh t bo c bin son theo hng kho st mt qu trnh sinh hc mang tnh cng ngh nhiu hn c l qu trnh ln men ng dng cho c t bo vi sinh vt, ln t bo ng-thc vt trong cc thit b nui cy (bioreactor/fermenter). Do , mt s ng dng khc ca cc k thut nui cy m v t bo ni chung chng ti khng a vo gio trnh ny. Lnh vc cng ngh t bo rt rng v a dng, hn na gio trnh ny mi c xut bn ln u tin nn kh trnh khi thiu st hoc cha p ng c yu cu bn c. V th, chng ti rt mong nhn c nhiu kin ng gp ln xut bn sau c hon thin hn.

Tc gi

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai 1 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


M u

I. Cng ngh sinh hc


n nay c rt nhiu nh ngha v cch din t khc nhau v cng ngh sinh hc ty theo tng tc gi v t chc. Tuy nhin, cng ngh sinh hc (biotechnology) c th c nh ngha mt cch tng qut nh sau: Cng ngh sinh hc l cc qu trnh sn xut quy m cng nghip m nhn t tham gia trc tip v quyt nh l cc t bo sng (vi sinh vt, thc vt v ng vt). Mi t bo sng ca c th sinh vt hot ng trong lnh vc sn xut ny c xem nh mt l phn ng nh. Nu cng ngh sinh hc c nh ngha theo hng trn th n khng th c tha nhn l mt lnh vc khoa hc mi. Bi v, t xa xa loi ngi bit s dng cc vi sinh vt ln men bnh m v thc phm, cho d h khng bit c ch ca nhng bin i sinh hc ny l nh th no. Loi ngi cng bit t rt lu vic lai to ng vt v thc vt ci thin nng sut vt nui v cy trng c tt hn. V th, cng ngh sinh hc c nh ngha nh trn c xem nh cng ngh sinh hc truyn thng. Tuy nhin, trong nhng nm gn y thut ng cng ngh sinh hc thng c s dng nhm cp n nhng k thut mi nh DNA ti t hp v dung hp t bo, v c xem l lnh vc cng ngh sinh hc hin i. 1. Cng ngh DNA ti t hp (DNA recombinant technology) L nhng k thut cho php thao tc trc tip nguyn liu di truyn ca cc t bo ring bit, c th c s dng pht trin cc vi sinh vt sn xut cc sn phm mi cng nh cc c th hu ch khc. Nhng k thut ny cn c gi l k thut di truyn (genetic engineering), cng ngh di truyn (genetic technology), thao tc gen (gene manipulation), k thut gen (gene engineering) hay cng ngh gen (gene
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

technology)... Mc tiu chnh ca cng ngh DNA ti t hp l gn mt gen ngoi lai (foreign gene) m ha cho mt sn phm mong mun vo trong cc dng DNA mch vng (plasmid vector) v sau a chng vo trong mt c th vt ch, sao cho gen ngoi lai c th biu hin sn xut sn phm ca n t c th ny. 2. Dung hp t bo (cell fusion) L qu trnh hnh thnh mt t bo lai n (single hybrid cell) vi nhn v t bo cht t hai loi t bo ring bit t hp cc c im mong mun ca c hai loi t bo ny. Chng hn, cc t bo c bit ca h thng min dch c th sn xut ra cc khng th hu ch. Tuy nhin, cc t bo ny thng kh nui cy v tc sinh trng ca chng rt chm. Mt khc, cc t bo khi u nht nh no c cc c im bt t v phn chia nhanh. Bng cch dung hp hai t bo ny, mt t bo lai hybridoma c th c to ra mang c hai tnh trng trn. Cc khng th n dng (monoclonal antibodies-Mabs) c sn xut t cc t bo lai, c dng chn on, iu tr bnh v tinh sch protein. 3. ng dng ca cng ngh sinh hc hin i Cc ng dng ca cng ngh sinh hc hin i l rt nhiu (Bng 1.1). Cc dc phm him v t trin trc y nh insulin cha bnh i tho ng, hormone sinh trng ngi iu tr bnh ci ca tr em, interferon chng vim nhim, vaccine phng bnh v cc khng th n dng dng chn on... c th c sn xut bng cc t bo c bin i di truyn hoc cc t bo lai r tin vi s lng ln. Cc con ging sch bnh hoc kho mnh hn, cc vt nui dng lm thc phm c sn lng cao c th c pht trin, cc loi cy trng quan trng c th c bin i di truyn c cc tnh trng chng chu stress, chng chu cht dit c v khng cn trng. Hn na, cng ngh DNA ti t hp c th c ng dng pht trin cc vi sinh vt c bin i di truyn (genetically modification) sao cho chng c th sn xut cc hp cht ha hc khc nhau vi sn lng cao hn cc vi sinh vt bnh thng.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Bng 1.1. Cc ng dng wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia se tai: ca cng ngh sinh hc hin i.

Lnh vc Dc phm

Cc sn phm hoc cc ng dng Khng sinh, khng nguyn (kch thch cc p ng khng th), endorphin (cht dn truyn thn kinh), globulin (ngn cn s vim nhim), hormone sinh trng ngi (iu tr tr em b bnh ci), albumin huyt thanh ngi (iu tr chn thng c th), cc nhn t iu ha min dch, insulin, interferon (iu tr bnh vim nhim), interleukin (iu tr cc bnh nhim trng v ung th), lymphokine (phn ng min dch iu chnh), khng th n dng (chn on hoc phn phi thuc), peptide hot ha thn kinh (bt chc cc peptide iu khin s au ca c th), cc nhn t hot ha plasminogen ca m (ha tan cc cc mu ng), vaccine. Pht trin cc con ging sch bnh v mnh kho hn, cc gia sc cho tht c sn lng cao hn. Chuyn cc tnh trng chng chu stress, khng cn trng v cht dit c vo cc loi cy trng, pht trin cc ging cy trng c kh nng tng qu trnh quang hp v c nh m, pht trin cc thuc tr su sinh hc v cc vi khun nhn khng ng bng (non-ice nucleating). Cc amino acid, enzyme, vitamin, lipid, cc cht thm c hydroxyl ha, cc polymer sinh hc. Ngm chit khong, c c kim loi, kim sot s nhim, phn hy cht thi c v thu hi du loang. Acetic acid, acetone, butanol, ethanol, nhiu sn phm khc t cc qu trnh bin i sinh khi. Biosensor, biochip.

Chn nui-Th y Trng trt

Cc ha cht c bit Cc ng dng mi trng Cc ha cht thng mi in t sinh hc

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

II. Tai lieu t bo Cng ngh chia

se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cc cng ngh DNA ti t hp hoc dung hp t bo c khi u bi nhng nghin cu thun ty v cc kt qu cui cng c th pht trin thnh mt loi t bo mi c th sn xut sn phm vi s lng t i qui m phng th nghim. Tuy nhin, cc kt qu ni trn li rt c ngha thng mi v v th n i hi phi pht trin thnh quy trnh cng nghip vi mt cng ngh kh thi v c hiu qu kinh t. pht trin mt qu trnh sn xut quy m phng th nghim thnh mt quy trnh cng nghip ln, chng ta khng th ch n thun tng kch thc ca bnh nui cy (vessel) ln. V d: quy m phng th nghim l 100 mL, mt bnh tam gic nh nui trn mt my lc l phng thc l tng nui cy t bo. Nhng i vi hot ng quy m ln 2.000 L, chng ta khng th s dng mt bnh nui khc c th tch ln hn v lc n, m cn phi thit k mt h ln men (fermenter) hay cn gi l ni phn ng sinh hc (bioreactor) hiu qu nui cy t bo trong nhng iu kin ti u nht. V th, cng ngh t bo (mt trong nhng lnh vc chnh ca cng ngh sinh hc) c vai tr rt quan trng trong thng mi ha cc sn phm ca n. minh ha vai tr ca cng ngh t bo, c th xem mt qu trnh sinh hc c trng bao gm cc t bo vi khun nh trnh by hnh 1.1. Cc nguyn liu th (thng l sinh khi) c x l v trn vi cc thnh phn cn thit khc t bo c th sinh trng tt trong mt hn hp dch lng, mi trng nui cy c kh trng loi b tt c cc c th sng v a vo bnh nui cy hnh tr ln, thit b c trng vi cnh khuy, vch ngn, h thng thng kh v cc b phn cm bin iu chnh cc iu kin ln men. Mt chng vi sinh vt thun khit c a vo trong mt bnh nui cy. Cc t bo khi u sinh sn theo hm m sau mt thi gian nht nh ca pha lag v t ti nng t bo cc i khi mi trng b s dng ht. S ln men s dng li v cc thnh phn s c ht ra thu hi sn phm v tinh sch chng. Qu trnh ny c hot ng theo kiu ln men m (batch culture) hoc lin tc (continuous culture). Khi tin hnh mt qu trnh sinh hc (bioprocessing) trn quy m ln cn lu : - Phi thu c cc cht xc tc sinh hc tt nht (vi sinh vt, t bo ng vt, t bo thc vt, hoc enzyme) cho mt qu trnh mong mun.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

cc bioreactor/fermenter thch hp v cho n hot ng trong mt phng thc ti u. - Phn tch cc sn phm mong mun t hn hp phn ng trong mt phng thc kinh t nht.

- To ra mi trng tt nht wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia se tai: c th cho s xc tc bng cch thit k

Cc nhim v t ra bao gm thit k v pht trin mt qu trnh sinh hc. Cc vn c bn c i hi cho cng vic ny nh sau:

Nui cy stock

Nguyn liu th

Nui cy lc H ln men kt ht

Chun b mi trng

Kh trng

H ln men sn xut

Khng kh

Thu hi Tinh sch X l nc thi Cc sn phm

Hnh 1.1. Mt qu trnh sinh hc c trng.

1. Chng ta mong i thay i ci g tr li cu hi ny, cn phi c nhng hiu bit v cc khoa hc c bn ca qu trnh cng ngh. l vi sinh vt hc, ha sinh hc, di truyn hc, sinh hc phn t... Chng ta cn phi tm hiu cc vn ny trong mt phm vi nht nh. iu quan trng y l cc cht xc tc sinh hc c chn lc hoc sa i di truyn phi thch hp cho cc hot ng sn xut quy m ln.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

2. Qu trnh sinh hc xy ra vi mt tc nh th no

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Nu mt qu trnh nht nh c th sn xut mt sn phm, th iu quan trng cn bit l qu trnh s xy ra vi tc nh th no. ng hc ca qu trnh s chi phi cc tc phn ng di nh hng ca cc iu kin vt l v ha hc nht nh. Chng ta cn nm vng ha ng hc (chemical kinetics) thit k ni phn ng (reactor) thch hp. Cc k thut tng t c ng dng gii quyt ng hc enzyme (enzyme kinetics) hoc ng hc t bo (cell kinetics). thit k mt h ln men hiu qu cho cc cht xc tc sinh hc hot ng, iu quan trng cn bit l tc phn ng b nh hng nh th no bi cc iu kin hot ng khng ging nhau. iu ny bao gm c nghin cu v nhit ng hc (thermodynamics), cc hin tng vn chuyn, cc tng tc sinh hc, kh nng n nh ca cc dng t bo vi sinh vt (hoc t bo ng vt v thc vt) dng lm nguyn liu sn xut... 3. H thng c hot ng v iu chnh nh th no t c hiu sut ti a s hot ng v iu chnh h thng c ti u, chng ta cn phi pht trin cc b cm bin trc tuyn (on-line sensor) chnh xc. Thut ton ti u trc tuyn cn c xy dng v ti u ha tng cng kh nng hot ng ca cc qu trnh sinh hc v m bo rng nhng qu trnh ny c hot ng mt cch kinh t nht. 4. Cc sn phm c phn tch nh th no c c s tinh sch cc i v gi thnh ti thiu i vi bc ny, qu trnh bio-downstream (phn tch sinh hc), chng ta c th s dng cc k thut phn tch khc nhau c pht trin trong cc qu trnh ha hc nh chng ct, hp th, tch chit, hp ph, sy kh, lc, kt ta v ngm chit. Hn na, song song vi cc k thut phn tch tiu chun ny, chng ta cn thit pht trin cc k thut mi thch hp phn tch cc nguyn liu sinh hc. Nhiu k thut c pht trin phn tch hoc phn tch cc nguyn liu sinh hc quy m phng th nghim, nh l sc k (chromatography), in di (electrophoresis) v thm tch (dialysis). Cc k thut ny cn c nghin cu thm sao cho chng c th hot ng hiu qu trn quy m cng nghip.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

III. Qu lieu sinh hc Tai trnh chia se

tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cc ng dng cng nghip ca cc qu trnh sinh hc l s dng cc t bo sng hoc thnh phn ca chng thc hin nhng thay i vt l v ha hc. So vi cc qu trnh ha hc truyn thng, cc qu trnh sinh hc c nhng u im v nhc im nh sau: 1. Cc u im - iu kin phn ng nh nhng. iu kin phn ng cho cc qu trnh sinh hc l nh nhng-n ha. c trng l nhit phng, p sut kh quyn v pH mi trng kh trung tnh. Kt qu, s hot ng t nguy him v iu kin sn xut t phc tp hn so vi cc qu trnh ha hc c bit. - Tnh c hiu. Mt cht xc tc enzyme c tnh c hiu cao v xc tc ch mt hoc mt s t cc phn ng ha hc. S a dng ca cc enzyme hin c c th xc tc cho mt phm vi rt rng cc phn ng khc nhau. - Tnh hiu lc. Tc ca mt phn ng c xc tc bng enzyme thng nhanh hn nhiu so vi khi phn ng ny thc hin nh cc cht xc tc khng phi sinh hc. Ch mt lng nh enzyme c yu cu cng sn xut mt hiu qu mong mun. - Cc ti nguyn c th i mi. Nguyn liu th ch yu ca cc qu trnh sinh hc l sinh khi (biomass) cung cp c b khung carbon ln nng lng cn cho s tng hp cc ha cht hu c. - Cng ngh DNA ti t hp. L nhng k thut sa i h thng di truyn nhm nng cao nng sut sinh hc. S pht trin ca nhng k thut ny ha hn cc kh nng khng l ci thin cc qu trnh sinh hc. 2. Cc nhc im - Cc hn hp sn phm phc tp. Trong cc trng hp nui cy t bo (vi sinh vt, thc vt hoc ng vt). Cc phn ng a enzyme xy ra trong mt chui tun t hoc song song, hn hp sn phm cui cng cha khi lng t bo, nhiu sn phm trao i cht ph, v mt phn cn li ca cc cht dinh dng ban u. Khi lng t bo cng cha cc thnh phn khc nhau ca t bo. - Cc mi trng nc long. Cc thnh phn c gi tr thng mi ch c sn xut vi mt lng nh trong mi trng nc nn s phn
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

tch chng l rt t tin. Bi v cc sn phm ca cc qu trnh sinh hc thng mn cm vi nhit, do cc k thut phn tch truyn thng khng th s dng m phi pht trin cc k thut phn tch mi cho cc mc ch sn xut trn quy m ln. - S nhim bn. H thng ln men c th d dng b nhim bn, do nhiu vi khun v nm mc c th sinh trng rt mnh trong hu ht cc mi trng nui cy. Vn tr nn kh khn hn khi nui cy t bo ng vt v thc vt bi v chng cn mt thi gian sinh trng di ngy v tc sinh trng ca chng chm hn rt nhiu so vi tc sinh trng ca vi khun v nm mc trong mi trng nhim bn. - Khuynh hng hay bin i. Cc t bo c khuynh hng t bin do s thay i mi trng v c th mt i mt vi c im gy thit hi cho s thnh cng ca qu trnh sn xut. Cc enzyme tng i mn cm hoc l cc phn t khng n nh v i hi s cn thn trong khi s dng chng.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

IV. nh ngha s ln men


Thng thng, s ln men (fermentation) c nh ngha l qu trnh sn xut ethanol hoc lactic acid t glucose (C6H12O6). - Qu trnh sn xut ethanol. L qu trnh m mt s nm men phn gii cc loi ng trong mi trng ym kh sn xut ru ethanol. - Qu trnh sn xut lactic acid. L qu trnh m mt s enzyme nh lactodehydrogenase phn gii cc cht trung gian nh NADH (trong ng phn ym kh) thnh lactic acid ch khng thnh ethanol. Ln men lactic c dng trong cng ngh ch bin sa lm phomt v sa chua.
nm men

C6H12O6
cc enzyme

2C2H5OH + 2CO2

C6H12O6

2CH3CHOHCOOH

Tuy nhin, ngy nay ngi ta m rng nh ngha cho khi nim ny nh sau: Ln men l qu trnh s dng cc enzyme bin i nhng hp cht hu c theo Websters New College Dictionary (A Merriam-Webster
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

1977) v y l nh ngha m chng ti s dng trong gio trnh ny dng m t cc qu trnh nui cy cc t bo vi sinh vt, ng vt v thc vt trong cc h ln men hay cc ni phn ng sinh hc.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Ti liu tham kho/c thm


1. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 2. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 3. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 4. Ratledge C and Kristiansen B. 2002. Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. 5. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2nd ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 10

Tai 10 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Khuy trn v thng kh

I. M u
Mt trong nhng nhn t quan trng cn c lu khi thit k h ln men l kh nng khuy trn thch hp cc thnh phn ca n. Cc vn chnh ca s khuy trn trong h ln men l s phn tn ca cc bong bng kh, to huyn ph cc c th vi sinh vt (hoc t bo thc vt v ng vt) v tng cng s chuyn nhit v chuyn khi trong mi trng. Ni chung, hu ht cc cht dinh dng u c kh nng ha tan cao trong nc, do trong thi gian ln men nu ch phn b u mi trng khi cc t bo tiu th cht dinh dng th s khuy trn khng tht cn thit. Tuy nhin, trng hp oxygen ha tan th ngi ta li rt mong mun c mt s khuy trn tt v kh nng ha tan ca n trong mi trng ln men l rt km, trong khi yu cu oxygen cho s sinh trng ca cc vi sinh vt hiu kh (hoc t bo thc vt v ng vt) li rt cao. V d: khi oxygen c cung cp t khng kh, nng cc i c trng ca n trong dung dch nc l t 6-8 mg/L. Nhu cu oxygen ca t bo, mc d c th ph thuc rt ln vo loi t bo, thng l khong 1 g/L gi. Ngay c khi mi trng ln men c bo ha hon ton vi oxygen, th oxygen ha tan s c c th tiu th t hn mt cht nu nh n khng c cung cp lin tc. quy m phng th nghim, s khuy trn c to ra nh my lc (shaker) l thch hp nui cy t bo trong cc bnh thy tinh hoc ng nghim. Cc my lc vng hoc lc ngang to ra mt s phi trn nh v trao i kh b mt rt hiu qu. Trng hp ln men quy m pilot hoc quy m sn xut, s khuy trn thng c to ra bng cch khuy c hc c hoc khng c sc kh. Ph bin nht l s dng loi cnh khuy (impeller) to ra dng chy ta trn vi su cnh khuy mng c gn vo trong mt a, gi l turbine a c cnh khuy mng (flat-blade disk turbine) hoc Rushton turbine (Hnh 10.1 v 10.2). Cc cnh khuy dng ta trn (cc mi cho v turbine) to ra dng chy ta trn t cnh ca turbine hng ti vch ngn ca bnh nui (vessel), trong dng chy chia ra theo hai hng: mt hng i ln dc
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn169

theo vch, ri i tr vo vng trung tm theo b mt cht lng, v i xung vng cnh khuy dc theo trc khuy. Mt hng khc i xung dc theo vch v y, sau i vo vng cnh khuy.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 10.1. S Rushton turbine.

4 x vch ngn

Rushton turbine B phn phun kh

Hnh 10.2. S bnh ln men c cnh khuy.

Mt khc, cc cnh khuy dng chy theo trc (cnh qut v cc mi cho khng bng phng) to ra dng chy i xung y bnh, sau i ln dc theo vch v quay xung vng trung tm ca cnh khuy. V th, cc turbine a c cnh khuy mng c u im hn ch on mch (short-

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn170

circuiting) ca kh dc theo trc truyn ng (drive shaft) nh s nn kh, a vo t pha di, dc theo hng vo trong vi thot (discharge jet). 1. Con ng chuyn khi Con ng ca cc cht kh t mt bong bng vo mt c quan t trong t bo c th c phn chia trong mt vi bc nh sau: a. Chuyn t kh nn (bulk gas) trong mt bong bng ti mt lp kh tng i nguyn cht (relatively unmixed gas layer). b. Khuch tn thng qua lp kh tng i nguyn cht. c. Khuch tn thng qua lp cht lng tng i nguyn cht quanh bong bng. d. Chuyn t lp cht lng tng i nguyn cht ti khi cht lng nn (bulk liquid). e. Chuyn t khi cht lng nn ti mt lp cht lng tng i nguyn cht quanh mt t bo. f. Khuch tn thng qua lp cht lng tng i nguyn cht. g. Khuch tn t b mt ca mt t bo ti mt c quan t m trong oxygen b tiu hao. Cc bc c v e l chm nht. S khuy trn v thng kh s tng cng tc chuyn khi trong cc bc ny v tng din tch tng tc gia kh v cht lng. Chng ny trnh by mt s mi tng quan khc nhau i vi s chuyn khi lng-kh, din tch tng tc, kch thc bong bng, s tc nghn kh, s tiu th cng sut khuy v h s th tch chuyn khi, l nhng cng c quan trng thit k v hot ng cc h ln men. S ti hn i vi vic tng quy m sn xut v s khuy trn nhy cm vi lc trt cng c trnh by. u tin, chng ta tm hiu cc khi nim c bn ca s chuyn khi m quan trng l hiu c s chuyn khi lng-kh trong h ln men.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

II. Cc khi nim c bn v chuyn khi


1. S khuch tn phn t trong cht lng Khi nng ca mt thnh phn bin thin t mt im ny n mt im khc, th thnh phn ny c xu hng chy theo hng lm gim nhng s khc bit cc b trong nng .
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn171

Tai lieu chia se t A lin quan vi vn tc phn t trung bnh Dng phn t ca cu tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
ca tt c cu t JA l t l vi gradient nng dC A / dz khi:

J A = D AB

dC A dz

(10.1)

Phng trnh (10.1) l nh lut th nht ca Fick c vit cho chiu z. K hiu DAB trong phng trnh (10.1) biu din kh nng khuch tn cu t A vo B, tc l gi tr o chuyn ng khuch tn ca n. Dng phn t ca A lin quan vi ta c nh (stationary coordinate) NA l bng:

NA =

CA dC A ( N A + N B ) D AB C dz

(10.2)

Trong : C l nng tng s ca cc cu t A v B, v NB l dng phn t ca B lin quan vi ta c nh. i vi dung dch long ca cu t A th:
NA JA (10.3)

1.1. S khuch tn L thuyt ng hc cht lng khng c nhiu u im so vi cht kh. V th, mi tng quan cho kh nng khuch tn trong cht lng l khng r rt nh trong cc cht kh. Trong s nhng mi tng quan c cp, th tng quan Wilke-Chang (1955) c s dng rng ri nht cho cc dung dch long ca cc cht khng in phn: D
o AB

1,173 10 16 (M B ) 0,5 T = 0 VbA, 6

(10.4)

Khi cc dung mi l nc, Skelland (1974) gii thiu s dng mi tng quan c pht trin bi Othmer v Thakar (1953): D
o AB

1,112 10 13 = 0 1,1VbA, 6

(10.5)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn172

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vnth Hai mi tng quan cho trc khng ph hp v th nguyn, v
cc phng trnh s dng n v SI nh sau:
o DAB kh nng khuch tn ca A trong B, trong mt dung dch rt

long, m2/s MB khi lng phn t ca cu t B, kg/kmol T nhit , oK tc ha tan, kg/m/s

VbA th tch phn t ha tan im si bnh thng, m3/kmol (0,0256 m3/kmol cho oxygen) yu t kt hp i vi dung mi: 2,26 i vi nc; 1,9 i vi methanol; 1,5 i vi ethanol; 1,0 cc dung mi khng kt hp nh benzene v ethyl ether. 2. H s chuyn khi Dng chy khi (mass flux), tc chuyn khi qG trn n v din tch, t l vi s chnh lch nng . Nu mt cht ha tan chuyn t pha kh vo pha lng, th dng chy khi ca n t pha kh ti b mt chung NG l:
NG = qG = kG (CG CGi ) A
(10.6)

Trong : C G v CGi l nng kh mt bin (gas-side concentration) tng ng phn chnh v vng phn gii (b mt chung) (Hnh 10.3). kG l h s chuyn khi ring r cho cho pha kh v A l din tch vng phn gii. Tng t, dng chy khi ca pha lng mt bin (liquid-side phase) NL l:
NL = qL = k L (C Li C L ) A
(10.7)

Trong : kL l h s chuyn khi ring r i vi pha lng, qL l tc hp th kh. Do lng cht ha tan c chuyn t pha kh ti vng phn gii phi bng lng cht ha tan t vng phn gii ti pha lng, nn:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn173

Tai lieu chia seN tai: wWw.SinhHoc.edu.vn (10.8) =N


G L

Kh

Lng

CG C Gi

C Li

CG C Gi
CL
CL

k L / kG

C Li

Hnh 10.3. Profile nng gn vng phn gii kh-lng v mt ng cong trng thi cn bng.

Thay phng trnh (10.6) v (10.7) vo trong phng trnh (10.8) ta c:

CG CGi C L C Li

kL kG

(10.9)

Phng trnh (10.9) c dc ca ng cong kt ni ( C L , C G ) v (C Li , C Gi ) nh trnh by hnh 10.3. S dng phng trnh (10.6) hoc (10.7) xc nh h s chuyn khi gp nhiu kh khn do chng ta khng th o nng ca vng phn gii C Li hoc C Gi . V th, thun li cho vic xc nh ton b h s chuyn khi c th dng phng trnh sau:
* * N G = N L = K G (C G C G ) = K L (C L C L )

(10.10)

* Trong : C G l nng kh mt bin s cn bng vi nng kh

* hin din trong pha lng. Tng t, C L l nng cht lng mt bin s

cn bng vi nng cht lng hin din trong pha kh. Nhng thng s ny d dng c t ng cong trng thi cn bng trnh by hnh 10.4. KG v KL c nh ngha li l cc h s chuyn khi ton b tng ng cho cc mt bin ca kh v lng.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn174

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


CG CGi
* CG

Hnh 10.4. ng cong trng thi cn bng gii thch * * ngha ca C G v C L .

CL
3. C ch ca chuyn khi

* CLi C L

Mt vi c ch khc nhau c a ra cung cp c s cho l thuyt chuyn khi gian k (interphase). Ba c ch tt nht c bit l: thuyt hai mng (two-film), thuyt thm qua (penetration) v thuyt phc hi b mt (surface renewal). 3.1. Thuyt hai mng Thuyt ny gi thit rng c tnh kh di chuyn hon ton c bao gm trong hai mng gi bn ny hoc bn kia vng phn gii, trong s di chuyn xy ra nh khuch tn phn t. M hnh ny dn n kt lun rng h s chuyn khi kL t l vi kh nng khuch tn DAB v t l nghch vi dy ca mng zf nh sau: kL = D AB zf
(10.11)

3.2. Thuyt thm qua Thuyt ny tha nhn rng xoy nc hn lon i t phn chnh ca pha ti vng phn gii, chng duy tr mt thi gian phi khng i te. Cht ha tan c tha nhn l thm vo trong xoy nc c sn vng phn gii bi mt qu trnh khuch tn phn t trng thi khng n nh. M hnh ny d bo rng h s chuyn khi t l trc tip vi cn bc hai ca kh nng khuch tn phn t:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn175

Tai lieu chia se tai: (10.12) D wWw.SinhHoc.edu.vn


1/ 2

k L = 2 t e
AB

Trong : l p sut tuyt i. 3.3. Thuyt phc hi b mt Thuyt ny xut rng c mt gii hn thi gian v tn cho cc nhn t b mt v hm phn b tui b mt (surface age). L thuyt ny d bo mt ln na h s chuyn khi t l vi cn bc hai ca kh nng khuch tn phn t:

k L = ( sD AB )1 / 2

(10.13)

Trong : s l tc phn on ca s phc hi b mt. Tt c l thuyt ni trn i hi phi bit mt s thng s cha xc nh nh: dy mng c tht zf, thi gian phi te hoc tc phn on ca s phc hi b mt s. Ni chung, nhng tnh cht ny t c bit n, n mc c ba l thuyt l khng hon chnh. Tuy nhin, nhng l thuyt ny gip chng ta hnh dung c ch chuyn khi vng phn gii v cng bit s ph thuc hm m ca kh nng khuch tn phn t trn h s chuyn khi.

III. Xc nh vng phn gii


tnh ton tc hp th kh qL ca phng trnh 10.7, chng ta cn bit din tch vng phn gii kh-lng l thng s c th o c bng cch ng dng mt vi k thut nh l chp nh, truyn sng v quang ph laser. Din tch vng phn gii (a) trn mt n v th tch c th c tnh ton t ng knh trung bnh Sauter D32 (m) v phn on th tch ca pha kh H, nh sau:
a= 6H D32
(10.14)

ng knh trung bnh Sauter, mt gi tr trung bnh ca b mt th tch, c th c tnh ton bng cch o cc kch thc git trc tip t cc hnh nh ca phn tn theo phng trnh sau:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn176

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn (10.15)


D32 =

n D
i =1 n i i =1 i

3 i

n D

2 i

Xc nh kch thc cc git bng hnh nh l phng php d lm trong s nhiu k thut xc nh do n khng i hi s nh c trc (calibration). Tuy nhin, chp mt bc nh r rng c th l rt kh khn v c cc bc nh ny l mt cng vic n iu t nht, tn nhiu thi gian. Cc bc nh c th chp thng qua chn hoc thnh bn ca bnh ln men. loi b tnh trng khng r rng do b mt b cong ca thnh bnh, bnh ln men c th c cho ngp chm trong mt ci thng hnh ch nht hoc mt ti nc c gn trn thnh. Nhc im ca phng thc ny l vic o kch thc git b hn ch i vi nhng vng gn thnh bnh, l ni khng th i din cho ton b s phn tn trong h ln men. S phn b kch thc git c th c o gin tip bng cch dng k thut truyn sng. Khi mt chm sng i qua mt vng c phn tn kh-lng, th nh sng c ta ra bi cc bong bng kh. Ngi ta nhn thy rng th ca t l dp tt (hm thun nghch ca truyn sng 1/T) da theo din tch vng phn gii trn mt n v th tch ca phn tn a, to ra mt ng thng, nh sau:
1 = m1 + m 2 a T
(10.16)

V l thuyt, m1 l phn t n v, cn m2 l mt hng s c lp ca s phn b kch thc git vi iu kin l tt c cc bong bng kh gn nh hnh cu. K thut truyn sng c s dng thng xuyn nht cho vic xc nh kch thc trung bnh ca bong bng kh trong s phn tn kh-lng. K thut ny c mt s u im nh o nhanh v hot ng trc tuyn.

IV. Tc nghn kh
Tc nghn kh l mt trong nhng thng s quan trng nht m t thy ng hc ca h ln men. Tc nghn kh ty thuc ch yu vo vn tc b mt ca kh v s tiu th cng sut, v thng l rt nhy cm vi cc
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn177

tnh cht vt l ca cht lng. Tc nghn kh c th c xc nh d dng bng cch o mc cht lng c thng kh trong sut thi gian hot ng (ZF) v mc cht lng sch (ZL). Nh vy, vic tc nghn kh trung bnh tiu phn H c tnh theo cng thc sau:

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

H=

ZF ZL ZF

(10.17)

1. Phun kh (sparging) bng khuy trn khng c hc


i vi mt h thng hai pha, trong pha lin tc duy tr ch thch hp ca n, th s tc nghn kh s lin quan vi vn tc kh b mt Vs v vn tc tng bong bng kh Vt:

H=

Vs Vs + Vt

(10.18)

Akita v Yoshida (1973) t mi tng quan tc nghn kh i vi vic hp th oxygen cc dung dch nc khc nhau trong ct bong bng nh sau:
2 gDC c H = 0,20 (1 H ) 4

1/ 8

3 gDC 2 v c

1 / 12

Vs gD C

(10.19)

Trong : g l gia tc do trng lc, Dc l ng knh ct bong bng, v l p lc b mt, c l th tch cht lng ca pha lin tc, v c l mt ca pha lin tc.

2. Phun kh bng khuy trn c hc


Calderbank (1958) t mi tng quan tc nghn kh i vi vic phn tn lng-kh c khuy trn bng turbine dng a c cnh khuy mng nh sau:

V H H = s V t

1/ 2

( P / v) 0, 4 c 0 , 2 Vs + (2,16 10 ) m 0, 6 Vt
4

1/ 2

(10.20)

Trong 2,610-4 c n v (m) v Vt = 0,265 m/s khi kch thc bong bng trong khong 2-5 mm ng knh, Pm l cng sut b tiu hao
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn178

do cnh khuy trong s phn tn cht lng c thng kh, v v l th tch cht lng. Trng hp vn tc kh b mt cao (Vs > 0,02 m/s), thay Pm v Vt ca phng trnh (10.20) bng cch a vo cng sut hiu qu Pe v Vt + Vs tng ng.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

V. Xc nh tc hp th oxygen
c lng cc thng s thit k a oxygen vo h ln men, chng ta c th s dng cc mi tng quan c trnh by trong cc phn trc y, ng dng cho mt phm vi rng cc h thng kh-lng b sung vo h thng nc-khng kh. Tuy nhin, phng thc tnh ton ny di dng v cc gi tr d bo t nhng mi tng quan ny c th thay i rt nhiu. Cng c trng hp chng ta cng khng th tm thy cc mi tng quan thch hp p dng cho kiu v th tch ca h ln men mun s dng. Trong nhng trng hp nh th, chng ta c th t o tc chuyn oxygen hoc dng cc mi tng quan da trn nhng th nghim ny. Tc hp th oxygen trn mt n v th tch qa/v c th c c lng nh phng trnh:

qa * * = K L a(C L C L ) = k L a (C L C L ) v

(10.21)

Do oxygen l loi kh t ha tan, nn h s chuyn khi ton b KL bng h s chuyn khi ring r kL. Mc tiu ca chng ta trong thit k h ln men l cc i ha tc chuyn oxygen vi s tiu th cng sut ti thiu cn thit khuy trn cht lng v cng gim thiu lu tc kh. cc i ha tc hp th oxygen, chng ta phi cc i ha kL, a, * C L C L . Tuy nhin, s khc bit nng c hn ch hon ton bi v * gi tr C L c gii hn bi kh nng ha tan cc i rt thp ca n. V th, cc thng s quan tm chnh trong thit k l h s chuyn khi v din tch vng phn gii. Bng 10.1 lit k kh nng ha tan ca oxygen 1 atm trong nc di cc nhit khc nhau. Cc gi tr thu c l nng oxygen cc
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn179

i trong nc khi n trong s cn bng vi oxygen tinh khit. Kh nng ha tan ny gim khi c b sung acid hoc mui nh trnh by bng 10.2.
Bng 10.1. Kh nng ha tan oxygen trong nc 1 atm. Nhit ( C) 0 10 15 20 25 30 35 40
o

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Kh nng ha tan mmol O2/L 2,18 1,70 1,54 1,38 1,26 1,16 1,09 1,03 mg O2/L 69,8 54,5 49,3 44,2 40,3 37,1 34,9 3,0

Bng 10.2. Kh nng ha tan ca oxygen trong dung dch mui hoc acid 25oC. Nng (mol/L) 0,0 0,5 1,0 2,0 Kh nng ha tan (mmol O2/L) HCl 1,26 1,21 1,16 1,12 H2SO4 1,26 1,21 1,12 1,02 NaCl 1,26 1,07 0,89 0,71

Thng thng, chng ta s dng khng kh cung cp nhu cu oxygen cho h ln men. Nng cc i ca oxgen trong nc trong * s cn bng vi C L khng kh p sut kh quyn l khong mt phn mi lm ca kh nng ha tan c lit k, theo nh lut Henry:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn180

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn p


* CL =
O2

H O2 (T )

(10.22)

Trong : p O2 l p sut tng phn (partial pressure) ca oxygen v


H O2 (T ) l hng s oxygen ca nh lut Henry nhit T. Gi tr ca

hng s nh lut Henry c th thu c t cc kh nng ha tan c * lit k bng 10.2. V d: 25oC, C L l 1,26 mmol/L v p O2 l 1 atm do n l oxygen tinh khit. Bng cch thay th cc gi tr ny vo trong phng trnh (10.22), chng ta thu c H O2 (T ) l 0,793 atm L/mmol. V th, nng oxygen cn bng cho s tip xc nc-kh 25oC s l:
* CL =

0,209 atm = 0,264 mmol O 2 /L = 8,43 mg/L 0,793 atm L/mmol

Theo iu kin l tng, tc chuyn oxygen phi c o trong h ln men cha mi trng dinh dng v t bo trong sut qu trnh ln men thc t. Tuy nhin, iu ny kh tin hnh do bn cht phc tp ca mi trng v s thay i lu bin hc (rheology) trong sut qu trnh sinh trng ca t bo. Phng thc chung l s dng mt h thng tng hp xp x nh cc iu kin ca qu trnh ln men.

1. Phng php oxy ha sodium sulfite Phng php oxy ha sodium sulfite da trn nguyn tc oxy ha sodium sulfite thnh sodium sulfate vi s c mt ca cht xc tc (Cu2+ hoc Co2+) nh sau:
Cu2+ hoc Co2+

Na2SO3 + 1/2O2

Na2SO4

(10.23)

Phn ng ny c cc c im sau, p ng cho vic o tc chuyn oxygen: - Tc phn ng c lp vi nng ca sodium sulfite trong khong 0,04 n 1 N. - Tc phn ng nhanh hn nhiu so vi tc chuyn oxygen. V th tc oxy ha c iu chnh ch bi tc chuyn khi.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn181

bng dung dch sodium sulfite 1 N cha t nht 0,003 M Cu2+. M b phn sc v bt u bm gi khi bong bng kh u tin xut hin trong h ln men t b phn sc kh. Cho php s oxy ha tip tc t 4-20 pht, sau dng dng kh, b phn khuy trn v timer cng mt thi gian, ri ly mu. Trn mi mu vi mt lng d thuc th iodine chun bng pipette sch. Chun bng dung dch sodium thiosulfate chun (Na2S2O3) ti im cui ca cht ch th tinh bt. Mt khi oxygen a vo c o, th h s th tch chuyn khi kLa c th c tnh ton bng cch dng phng * trnh (10.21), trong CL l bng 0 v C L l nng oxygen trng thi cn bng. K thut oxy ha sodium sulfite c hn ch ca n v trong thc t dung dch khng th xp x vi cc tnh cht vt l v ha hc ca mi trng ln men. Thm mt vn na l k thut ny i hi cc nng ion cao (1-2 mol/L), s c mt ca cc ion ny c th nh hng n din tch vng phn gii v, trong mt mc thp hn, n h s chuyn khi. Tuy nhin, k thut ny hu ch khi so snh vi hiu sut ca cc h ln men v nghin cu nh hng ca s pht trin quy m sn phm v cc iu kin hot ng.

Tai o tc chia se oxygenwWw.SinhHoc.edu.vn lieu chuyn tai: trong h ln men, lm y h ln men

2. K thut tch khng kh


K thut ny gim st s thay i nng oxygen trong mt cht lng giu oxygen c kh oxygen bng cch cho nitrogen i qua n. in cc ca php o cc ph (polarography) thng c dng o nng . Cn bng khi trong mt bnh nui cho ra:

dC L (t ) * = k L a C L C L (t ) dt

(10.24)

Ly tch phn phng trnh cho gia t1 v t2 cho kt qu:


* C L C L (t1 ) ln * C L C L (t 2 ) kLa = t 2 t1

(10.25)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn182

Tai phngchiatrn k tai: th c tnh ton da trn cc gi tr o T lieu trnh se a c wWw.SinhHoc.edu.vn


L

c CL(t1) v CL(t2). 3. Xc nh trc tip Trong k thut ny, chng ta o trc tip hm lng oxygen ca dng kh i vo v i ra khi h ln men bng cch s dng thit b phn tch oxygen khng kh. S hp th oxygen c th c tnh ton nh sau:
qa = Qin CO 2 , in Qout CO 2 , out
(10.26)

Trong : Q l tc dng kh. Mt khi oxygen hp th c o, th kLa c th c tnh ton bng cch dng phng trnh (10.21), trong CL l nng oxygen ca cht * lng trong h ln men v CL l nng ca oxygen s trng thi cn bng vi dng kh. Nng oxygen ca cht lng trong h ln men c th c o bng mt b cm bin oxygen trc tuyn (on-line oxygen sensor). Nu th tch ca h ln men l kh nh (< 50 L), th s bin thin ca * (CL CL ) trong h ln men cng kh nh. Tuy nhin, nu kch thc ca h ln men l rt ln, th s bin thin c th c ngha. Trong trng hp * ny, gi tr trung bnh logarithm (CL CL ) ca dng kh chy vo v chy ra c th c s dng, khi : (C C L ) LM
* L * * (C L C L ) in (C L C L ) out = * * ln (C L C L ) in /(C L C L ) out

(10.27)

4. K thut ng lc hc Bng cch s dng k thut ng lc hc chng ta c th c lng gi tr kLa i vi s chuyn oxygen trong sut qu trnh ln men thc t vi cc t bo v mi trng nui cy thc s. K thut ny da trn nguyn tc ca s cn bng oxygen ca nguyn liu trong mt h ln men m hiu kh trong lc cc t bo ang hot ng sinh trng khi:
dC L * = k L a (CL CL ) rO 2 C X dt
(10.28)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn183

Trong : l tc tai: hp t bo (g O /g t bo gi). Tai lieu rchia se ca hwWw.SinhHoc.edu.vn


O2

Trong khi nng oxygen ha tan ca h ln men l n nh, nu t nhin chng ta ngt s cung cp khng kh, th nng ca oxygen s b gim (Hnh 10.5) vi tc nh sau:
dC L = rO 2 C X dt
(10.29)

V kLa trong phng trnh (10.28) l bng 0. V th, bng cch o dc ca ng cong CL theo t, chng ta c th c lng rO 2 C X . Nu chng ta m dng kh thm mt ln na, th nng oxygen ha tan s c tng ln theo phng trnh (10.28), phng trnh ny c th c sp xp li cho mt mi quan h tuyn tnh nh sau:
* CL = CL

1 dC L + rO 2 C X k L a dt

(10.30)

Ngt khng kh

CL

dCL dt

Hnh 10.5. K thut ng hc cho vic xc nh kLa.

th ca CL theo dc

dC L + rO 2 C X s cho kt qu mt ng thng c dt

1 * v mt phng y ca C L . kLa

VI. Cc k hiu
A a din tch vng phn gii, m2 din tch vng phn gii kh-lng trn mt n v th tch ca s phn tn cho cc s Reynolds ca cnh khuy thp, m-1

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn184

C DAB

nng , chia Tai lieu kmol/m se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


3

kh nng khuch tn ca cu t A vo B, tc l gi tr o ca chuyn ng khuch tn, m2/s

kh nng khuch tn ca cu t A trong mt dung dch B rt long m2/s JA dng phn t ca cu t A lin quan vi vn tc phn t trung bnh ca tt c cu t, kmol/m2s K h s chuyn khi ton phn, m/s k h s chuyn khi ring r, m/s k La h s th tch chuyn khi g gia tc do trng lc, m/s2 H tiu phn th tch (phn on) ca pha kh trong s phn tn, khng c th nguyn NA, NB dng khi ca A v B lin quan vi ta c nh, kmol/m2s NG, NL dng khi t pha kh ti pha lng v t pha lng n pha kh, tng ng, kmol/m2s P p sut tng s, N/m2 Pe cng sut hiu qu c a vo nh phun kh v khuy c hc, W Pm cng sut b tiu hao do cnh khuy trong s phn tn cht lng c thng kh, W q tc chuyn khi, kmol/s Q tc dng kh, m3/s s tc phn on ca s phc hi b mt, s-1 te thi gian phi cho l thuyt thm qua, s Vs vn tc kh b mt, m/s Vt vn tc tng bong bng kh, m/s v th tch cht lng, m3 vc th tch cht lng ca pha lin tc ZF, ZL mc cht lng c sc kh trong sut thi gian hot ng, m zf dy ca mng trong l thuyt hai mng, m nht, kg/m s

o D AB

p sut tuyt i, N/m2 mt , kg/m3

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn185

mt ca pha se tai: Tai lieu chialin tc wWw.SinhHoc.edu.vn p lc b mt kg/s2

Ti liu tham kho/c thm


1. Asenjo JA and Merchuk JC. 1995. Bioreactor System Design. Marcel Dekker, Inc. New York, USA. 2. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 3. Chia TF. 2003. Engineering Applications in Biology. Updated 1st ed. McGraw-Hill Education, Singapore. 4. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 5. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 6. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA.
nd

7. Vogel HC and Todaro CL. 1997. Fermentation and Biochemical Engineering Handbook (Principles, Process Design, and Equipment). 2nd ed. Noyes Publications. New Jersey, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn186

Tai 2 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Sinh trng v bt ng ca t bo
I. Xc nh sinh trng ca t bo
Trong cc h thng sinh hc, mi s sinh trng u c th c nh ngha l s tng tun t ca cc thnh phn ha hc. Tng n thun khi lng khng th phn nh y s sinh trng, do t bo c th ch tng hm lng cc sn phm d tr ca chng nh l glycogen, poly-hydroxybutyrite. S sinh trng cn bng (balanced growth) c nh ngha l s sinh trng m trong sut qu trnh s nhn i sinh khi xy ra cng vi s nhn i ca tt c cc c tnh xc nh khc ca qun th nh l protein, DNA, RNA v nc ni bo. Mt khc, qu trnh nui cy tri qua s sinh trng cn bng duy tr mt thnh phn ha hc khng i. Trong mt mi trng dinh dng thch hp m sau t bo s tr nn thch nghi th n s trong trng thi sinh trng cn bng. Tip theo qu trnh sinh trng, cn phi xc nh s lng t bo. S sinh trng ca t bo c th c xc nh bng s lng t bo, sinh khi t bo hoc hot tnh t bo. 1. Xc nh s lng t bo 1.1. m bng knh hin vi S lng t bo trong qun lc c th c m di knh hin vi bng cch m cc t bo c a vo trong mt bung m c bit. C hai loi bung m c dng m s lng t bo trong mt mu dch lng: - Haemocytomete. Bung m t bo mu dng cho nhng t bo c ng knh 3 m (Hnh 2.1). - Petroff-Hausser counting chamber. Bung m Petroff-Hausser c dng ch yu cho vi khun. C hai loi bung m c cc ng k vung c trng trn b mt ca tm knh (lam knh). Khung trn mi mt ca tm m (grid) gi mt tm knh ph (cover glass) cch tm m mt khong cch bit (v d: 0,1 mm) sao cho th tch ca vung c bit chnh xc. Mt mu dch huyn ph t bo cn m c cho chy qua di tm ph v lm
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 11

y bung m. Sau , m s lng t bo trn mt n v din tch ca ng k di knh hin vi. Cc dch huyn ph m c cng c th m c nu chng c pha long thch hp. Mt s u im ca phng php m trc tip: - Ch cn cc thit b ti thiu. - Cc kt qu thu c nhanh. - C th quan st cc c im hnh thi ca c th.
a mu vo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tm knh ph

su ca mu 0,1 mm Bung m Khung tm knh

Hnh 2.1. Bung m haemocytometer.

Mt s nhc im ca phng php m trc tip: - Thng rt kh phn bit cc t bo cht v t bo sng. - Khng thch hp cho cc dch huyn ph c mt thp. - Cc t bo c kch thc nh thng kh quan st di knh hin vi v c th khng thy khi m. - Phng php m thc t gy mi mt v nhm ln trong qu trnh m. - Khng thch hp i vi cc t bo xp thnh cm nh l mycelium (th si nm). 1.2. m cc t bo pht trin trn a nui cy (petri dish) Cc t bo pht trin c nh ngha l t bo c th phn chia v to ra khun lc. C hai cch thc hin phng php m trn a petri: phng php a tri (spread plate) v phng php a rt (pour plate). Vi phng php a tri, mt th tch nh hn 100 L c tri khp b mt agar. Vi phng php a rt, mu vt c trn vi agar nng
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 12

chy ( ngui n khong 60oC) v c rt trn a v trng. Cc a sau c nui cho n khi xut hin khun lc, v s lng khun lc c m trc tip. iu quan trng l s lng cc khun lc pht trin trn a phi khng qu ln hoc khng qu nh. thu c mt s lng t bo thch hp trn mt n v din tch th mu vt phi c pha long. Trng hp cn pha long nhiu, ngi ta thng s dng k thut pha long tun t (serial dilution). V d: thc hin pha long 1/106, th c th thc hin ba ln pha long lin tip 1/100 hoc su ln pha long lin tip 1/10. 1.3. m bng my m trnh s n iu khi m trc tip bng knh hin vi, c th s dng phng php m bng my m. K thut ny cho php khng ch m c s lng t bo, m cn o c kch thc t bo. Nhc im ca phng php ny l n khng th phn bit gia t bo v cc phn t bn khc. K thut ny cng kh s dng vi cc c th dng chui v khng em li kt qu tt vi cc c th dng h si (v d nh nm). 2. Xc nh sinh khi t bo 2.1. Trng lng kh ca t bo Trng lng kh t bo c th c xc nh trc tip bng cch ly mt lng ti thiu ca dch huyn ph t bo ly tm. Sau khi th ni, t bo c ra bng nc ct loi b tt c cc cht ha tan. Dch huyn ph c ly tm mt ln na v cc t bo sau khi kt c li c sy kh trong t sy v cn xc nh trng lng. y l phng thc trc tip nht xc nh s lng sinh khi t bo. Tuy nhin, cch xc nh nh th tn nhiu thi gian v d b qua nhng thay i nh ca sinh khi t bo. K thut ny ch c th s dng i vi nhng dch huyn ph dy c v t bo phi c ra sch hon ton khi nhng cht ngoi sinh bm vo. 2.2. c ca dch huyn ph t bo Sinh khi t bo cng c th c xc nh bng phng php quang hc thng qua xc nh lng nh sng b tn x bi dch huyn ph t bo. K thut ny da trn c s lp lun rng cc phn t nh tn x nh sng mt cch tng xng, trong cc gii hn nht nh, ti nng ca chng. Khi tia sng xuyn qua dch huyn ph ca t bo, th lng nh sng truyn
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 13

qua b gim i do kt qu ca s tn x, nh vy chnh l phng php xc nh mt t bo. Vic o c ca dch huyn ph t bo thng c thc hin trn my quang ph c cc n v hp th (A). Kh nng hp th (absorbency) c nh ngha l s logarithm ca t l gia cng nh sng va chm vo dch huyn ph t bo (Io) v cng nh sng c truyn qua bi dch huyn ph (I):

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

A = log

Io I

ng cong chun (standard curve) c th thu c bng cch o hp th (A) ca mu vi nng t bo bit trc. Vic o thng c thc hin bc sng t 600-700 nm. 3. Cc phng php gin tip Phng php gin tip xc nh sinh khi t bo da trn php tnh h s t lng ton phn (overall stoichiometry) cho s sinh trng v to thnh sn phm, c th c trnh by trong mt dng chung nh sau:
ngun carbon + ngun nitrogen + phosphate + O2 sinh khi t bo + CO2 + H2O + sn phm + nhit

S thay i sinh khi t bo c th c kim sot gin tip bng cch xc nh s tiu th cht dinh dng, to thnh sn phm, cc thnh phn t bo, gii phng nhit hoc cc tnh cht vt l khc ca dch nui cy t bo. 3.1. S tiu th cht dinh dng Cn chn mt cht dinh dng m cht ny khng bao gi c s dng tng hp sn phm trao i cht. Phosphate, sulfate hoc magnesium c th l nhng chn la tt. Khi sinh khi t bo l sn phm chnh, th nng ca ngun carbon cn li trong mi trng c th c o nh gi sinh khi t bo.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 14

3.2. To thnh cc sn phm

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

iu quan trng l cn kim tra sn phm to thnh c c kt hp vi s sinh trng hay khng. Mt s sn phm c to thnh sau khi sinh khi t bo t ti pha tnh (stationary phase) ca chu k sinh trng v v th, khng c kt hp vi s sinh trng. S gii phng CO2 c th c xc nh v n c quan h t lng i vi s sinh trng ca t bo. Mt sn phm hon ton chung cho mi phn ng ln men l ion H+. Lng kim b sung vo dch ln men s duy tr pH thch hp cho sinh trng. 3.3. Cc thnh phn t bo i vi cc nui cy tri qua s sinh trng cn bng, th cc thnh phn t bo thuc nhm i phn t nh l protein, RNA v DNA c th c xc nh thay cho sinh khi t bo. Tuy nhin, cn phi thn trng do t l ca nhng nguyn liu ny trong t bo c th thay i theo thi gian nu nui cy khng tri qua s sinh trng cn bng. 3.4. Gii phng nhit S sinh trng ca t bo pht ra nhit. Lng nhit pht ra ty thuc vo hiu sut s dng nng lng carbon. V th, vic xc nh nhit ca h ln men c th kt hp gin tip vi s sinh trng ca t bo. Tuy nhin, lng nhit ton phn tch ly trong h ln men ph thuc vo hiu qu phi hp ca cc ngun sinh nhit v mt nhit khc nhau nh: nhit t qu trnh khuy v bay hi, nhit tiu hao xung quanh thnh ca h ln men v nhit nhy (sensible heat) trong lung khng kh. V th, xc nh sinh trng bng s gii phng nhit, cn phi thit lp cn bng nng lng ca h ln men mc d y mt cng vic khng d dng. 3.5. nht Sinh trng ca c th h si (nm) hoc s to thnh polysaccharide lm tng nht ca dch ln men (fermentation broth). V th, vic xc nh nht ca dch ln men rt hu ch trong cc qu trnh ln men quy m cng nghip. nht biu kin o c tc dch chuyn c nh c th c dng nh gi nng t bo hoc nng sn phm.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 15

II. Taing t chia Bt lieu bo

se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Phng php bt ng (immobilization) cc t bo hon chnh c nhiu u im hn cc k thut nui cy truyn thng. Bng cch bt ng t bo, vic thit k quy trnh n gin hn khi cc t bo c gn vi cc phn t ln hoc trn cc b mt c phn tch d dng khi dng sn phm. iu ny m bo hot ng lin tc ca h ln men khng b nguy c ra tri t bo. S bt ng cng c th cung cp cc iu kin c li cho s phn ha t bo v s truyn t thng tin gia cc t bo, bng cch y thc y sn phm c sn lng cc cht trao i th cp cao. S bt ng c th bo v t bo bng cch lm gim cc s c lin quan ti lc trt (shear forces) gy tn thng t bo. Cc phng php bt ng t bo c th c phn chia thnh bn nhm chnh c tm tt bng 2.1. 1. Gn ln b mt Cc t bo c th gn ln b mt ca mnh g nh, collagen, microcarrier, hoc cc nha tng hp trao i ion (resin). Mt v d ca kiu bt ng ny l s dng cc microcarrier cho cc t bo ng vt. u im chnh ca microcarrier l n cung cp mt din tch b mt ln gn t bo. Vt liu cho microcarrier bao gm cc nha tng hp trao i ion, cc ht nh da trn c s dextran c bc bng gelatin, cc ht polyacrylamide, cc ht polystyrene, cc ht thy tinh rng, cc ht cellulose hnh tr, v cc git floruacarbon nh c n nh bng polylysine. Hin nay, cc microcarrier da trn dextran c s dng rng ri nht bt ng t bo ng vt. 2. To th xp Phng php ny cho php cc t bo khuch tn trong cc th xp c sn nh cordierite v pore glass (ht thy tinh c nhiu l rng nh), trong chng s sinh trng v c gi li. u im chnh ca phng php ny l cc vt liu to th xp c sn chng chu c s phn hy trong cc bnh nui c khuy t hn cc loi vt liu to th xp khc (alginate, acrylamide), v th xp thng khng c hi i vi t bo. Tuy nhin, phng php ny gp kh khn trong vic hng ti nng cao ca t bo do th tch l thy tinh (pore) b gii hn bi chng c lm sn bng cc loi vt liu to th xp c trng.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 16

Bng se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia2.1. Cc phng php bt ng t bo.

Phng php Gn ln b mt To th xp Bao vi th T kt khi

Vt liu Mnh g mng, collagen1, microcarrier2, cc nha trao i ion, cc oxide kim loi Cordierite, pore glass, acrylamide, alginate, collagen, -carrageenan Polylysine, ethylcellulose, emulsion3, mng tng hp Cc tiu th h si, polyelectrolytes4, nhn t lin kt ngang

Mt phng thc khc l bc cc t bo bng th xp c to thnh trong iu kin in situ. Cc vt liu thuc gelatin khc nhau nh acrylamide, alginate, collagen, v -carrageenan, c th c trn vi dch huyn ph t bo v to gel trong cc dng v kch thc khc nhau. Mt phng thc n gin khc l to cc ht hnh cu dng gel alginate-calcium l nh sau: Cc t bo dch huyn ph sau khi c li s c trn vi alginate to ra mt nng alginate cui cng t 1-3% (w/v) v hn hp alginate-t bo c bm bng kim tim thuc vo dung dch calcium chloride. Cc ht c to thnh ngay tc thi c ng knh t 1-5 mm ty thuc vo nng t bo v alginate ca dung dch v kch thc ca mi kim tim. Cn lu thm l phi duy tr s v trng trong sut qu trnh bt ng t bo. Nhc im chnh ca vic s dng alginate bt ng t bo l lt cc t bo t s phn chia t bo xut hin bn trong cc ht ring r. Vic lt t bo c th c gim thiu hoc bng cch tng nng ca alginate hoc calcium chlorite trong cc ht hoc bng cch to ra cc ht
Collagen: cht to keo. Microcarrier: mt tiu th c kch thc hin vi (thng l mt ht polymer ng knh khong 200 m) cc t bo trong nui cy dch huyn ph gn vo v sinh trng. 3 Emulsion: dng nh tng. 4 Polyelectrolytes: cc cht a in phn.
2 1

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 17

nh. Tuy nhin, vic tng nng ca alginate hoc calcium chloride trong ht c th lm gim tc khuch tn c cht thng qua gel v c th nh hng n kh nng sng st ca cc t bo c bao bc. 3. S dng bao vi th Cc t bo c th c bt ng bng cc bao vi th (microcapsule) c mng hoc mng bn thm khng c nh hoc c nh. u im ca k thut ng v bao l to mt din tch b mt ln cho s tip xc ca c cht v t bo. Mng bn thm ch cho i qua mt cch chn lc nhng thnh phn c trng lng phn t thp. Cc mng dng si rng to thnh mt cu trc hnh ng thng c sp hng nh l cc b si song song bn trong mt bung hnh tr. Cc t bo c gi li trn thnh ca cc si rng trong khi mi trng dinh dng c thng kh lun chuyn quanh cc si. Loi mng ny c th cung cp thm s bo v chng nhim bn mi trng. Tuy nhin, nhc im chnh ca h thng mng ny l gi thnh cao, s tc nghn ca mng lm tr ngi cho vic chuyn khi v gy kh khn trong vic thng kh. 4. T kt khi Cc t bo t kt khi hoc kt thnh cm nh len cng c th c xem nh l cc t bo c bt ng do kch thc ln ca chng c u im tng t nh s bt ng bng cc phng php khc. Trong khi nm mc s to ra cc tiu th t nhin, th cc t bo vi khun hoc nm men li cn n s kt cm. Cc nhn t kt thnh cm nhn to hoc cc nhn t lin kt ngang (cross-linkers) c th c b sung tng cng qu trnh.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

III. Mt s th nghim in hnh


1. ng cong sinh trng ca nm men Trong th nghim ny, chng nm men s c nui cy trong bnh tam gic thu tinh, v s thay i nng t bo s c kim sot bng cch dng ba k thut khc nhau: m di knh hin vi, xc nh khi lng kh, c ca dch huyn ph t bo.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 18

1.1. Nguyn liu

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

- Mt chng nm men bt k sinh trng trong nui cy dch huyn ph. Chng ta c th thu chng nm men t mt phng th nghim vi sinh vt hoc mua mt chng c bit t cng ty. - Glucose, dch chit nm men, NH4Cl, MgSO4, CaCl2 v cht chng to bt pha mi trng. - Hai bnh tam gic 125 mL - Pipette v trng - n Bunsen - Ni kh trng - T m - Hemocytometer - Ly tm - Cn ha cht - My quang ph 1.2. Phng thc tin hnh - Chun b mi trng nui cy theo bng 2.2. Rt 50 mL/bnh vo 2 bnh tam gic loi 125 mL.
Bng 2.2. Mi trng sinh trng c trng ca nm men. Glucose Dch chit nm men NH4Cl MgSO4 CaCl2 Cht chng to bt Nc 100 g 8,5 g 1,32 g 0,11 g 0,06 g 0,2 mL b sung va 1 L

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 19

plastic chu nhit, np inox, hoc bng khng thm nc. - Kh trng bnh tam gic ng mi trng 121oC trong 20 pht. - Tip mu (inoculate) 1 mL dch nui cy nm men trc vo bnh tam gic cha mi trng v trng. Tin hnh cn thn khi b nhim bn pipette, np y v bnh tam gic trong sut qu trnh tip mu. gim thiu c hi nhim bn, nn t np y v c ca bnh tam gic sau khi ly np ra cy nm men vo. - t bnh tam gic vo trong t m 37oC. - Ly 2 mL mu cc khong thi gian khc nhau trong qu trnh nui cy xc nh nng t bo bng cch m trn knh hin vi, xc nh trng lng kh v o c (mt quang) bng my quang ph. Thi gian ly mu phi c sp xp sao c th thu c cho ng cong sinh trng tt th hin c ba phase sinh trng (xem chng 3). Trc khi ly mu phi trn tt c cc thnh phn trong bnh tam gic bng cch lc. 2. ng cong sinh trng ca thc vt 2.1. Nguyn liu - Mt dng t bo dch huyn ph ca thc vt sinh trng tt. Phng thc sau y da trn c s nui cy t bo thuc l. Nu chn dng t bo khc th cn thay i mi trng. - Hn hp mui khong ca Murashige-Skoog (1962) (Bng 7.2), 2,4dichlorophenoxyacetic acid (2,4-D), KH2PO4, inositol, thiamine.HCl, v sucrose pha ch mi trng. - Hai bnh tam gic 125 mL - Pipette loi ming rng v trng (10 mL) - T nui t bo thc vt km my lc - Cn ha cht - Ly tm - Eppendorf tube 2.2. Phng thc tin hnh - Chun b mi trng mui khong ca Murashige-Skoog, 0,2 mg/L 2,4-D, 0,18 g/L KH2PO4, 0,1 g/L inositol, 1 mg/L thiamine.HCl v 30 g/L

- Nt bnh tam gic bng mt trong s vt liu sau: giy nhm, Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vnnt

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 20

sucrose5. iu chnh pH ti 5,8 bng KOH 1N v phn phi mi trng vo hai bnh tam gic loi 125 mL, sao cho mi bnh tam gic cha 30 mL. - y np bnh tam gic v kh trng 121oC trong 20 pht. - Cy vo bnh tam gic cha 30 mL mi trng vi 1,5 mL ca dch huyn ph t bo 7 ngy tui v t trong t nui t bo thc vt c my lc v lc 150 vng/pht, nhit nui 27oC, chiu sng 8 gi/ngy cng 2.000 lux. - Ly 1,5 mL dch nui cy mi ngy c trn k v cho vo Eppendorf tube cn, ly tm tube 9.000 vng/pht trong 4-5 pht v loi th ni. Cn li tube v tnh ton phn trm trng lng t bo m. t tube trong t sy 70oC trong hai ngy v cn li tnh ton trng lng kh. - V th s thay i nng t bo kh v ti (m) theo thi gian. 3. Bt ng t bo thc vt 3.1. Nguyn liu - 30 mL t bo dch huyn ph thuc l sinh trng bng phng php m t trong th nghim trc. - Alginate - CaCl2 - Bm nhu ng - Ni p sut - Cn ha cht 3.2. Phng thc tin hnh - Trn 0,875 g alginate, 5 mL mi trng nui cy thc vt v 25 mL nc v kh trng. - i cho 30 mL dch nui cy huyn ph ca t bo thc vt lng xung, loi b th ni. Bc ny thng mt khong 10 pht. - B sung hn hp alginate v trn vi cc t bo c c li.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Mi trng ny ch c tnh cht tham kho. Thng thng cc loi thc vt khc nhau vi cc mc ch nui cy khc nhau, s c cc nhu cu dinh dng khc nhau. Khi , chng ta phi thit k cc mi trng nui cy c tnh c hiu cao hn. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 21

ID) v cung cp tng git vo trong bnh tam gic cha 200 mL dung dch v trng ca CaCl2 0,12 M. Cc git nh s phn ng ngay lp tc vi CaCl2 to ra cc ht hnh cu c ng knh khong 3,75-4,5 mm. - Gi cc ht trong dung dch CaCl2 khong 1 gi m bo phn ng kt ta xy ra hon ton. - Cy vo bnh tam gic cha 30 mL mi trng thc vt vi khong 30 ht t bo thc vt c bt ng v t n trong t nui t bo thc vt c my lc v lc 150 vng/pht, nhit nui 27oC, chiu sng 8gi/ngy cng 2.000 lux. - Chng ta c th xc nh nng t bo kh v m ca cc t bo t do trong dch huyn ph v cc t bo c bt ng trong sut qu trnh nui cy m. xc nh nng t bo ca cc t bo c bt ng, cn phi ha tan cc ht trong potassium phosphate 1 M trong 24 gi.

- Bm hn hp alginate-t bo qua mt ng silicon v trng (1,6 Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vnmm

Ti liu tham kho/c thm


1. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 2. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 3. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 4. Ratledge C and Kristiansen B. 2002. Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. 5. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA.
nd

6. Vogel HC and Todaro CL. 1997. Fermentation and Biochemical Engineering Handbook (Principles, Process Design, and Equipment). 2nd ed. Noyes Publications. New Jersey, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 22

Tai 3 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

ng hc sinh trng ca t bo
I. M u
Hiu bit y ng hc sinh trng ca cc t bo thc vt, ng vt v vi sinh vt l rt cn thit thit k v hot ng cc h ln men. ng hc t bo c quan h vi tc sinh trng t bo v chu nh hng ca cc iu kin vt l v ha hc. ng hc t bo l kt qu ca h thng cc phn ng ha sinh v cc qu trnh vn chuyn phc tp, bao gm nhiu pha v cc h thng nhiu thnh phn. Trong sut thi gian sinh trng, hn hp khng ng nht ca cc t bo gi v non thay i lin tc v t thch nghi vi mi trng dinh dng l yu t cng thay i lin tc trong cc iu kin vt l v ha hc. Ni chung, m hnh ton hc chnh xc ca ng hc sinh trng l khng c th c c. Thm ch mt m hnh thc t cng kh tip cn bi v n c th cha nhiu thng s khng th xc nh. V th, chng ta cn gi nh c th t c nhng m hnh n gin nh vy s hu ch hn cho vic thit k h thng ln men (xem chng 4) v d bo hiu sut. Cc m hnh khc nhau c th c pht trin trn c s cc gi nh v cc thnh phn v qun th t bo nh trnh by trong bng 3.1. Ngoi cc gi nh i vi t bo, mi trng c thit k sao cho ch mt thnh phn c th gii hn tc phn ng, cn tt c cc thnh phn khc hin din cc nng cao m nhng thay i nh ca chng khng nh hng r rt n tc phn ng. Cc h thng ln men cng c kim sot sao cho cc thng s mi trng nh pH, nhit v nng oxygen ha tan c duy tr mt mc khng i. Trong chng ny, cc phng trnh ng hc t bo bt ngun t m hnh c phn phi, khng cu trc. Cc phng trnh ny c ng dng thit k v phn tch cc h ln men l tng.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 23

Bng 3.1. Cc m hnh wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia se tai:khc nhau ca ng hc t bo. Cc thnh phn t bo Qun th Khng cu trc (unstructured) c phn phi (distributed) Cc t bo c i din bi mt thnh phn n, phn phi khng ng u trong qu trnh nui cy. Cc t bo c i din bi mt thnh phn n, v to thnh mt hn hp khng ng nht. c cu trc (structured) Cc t bo bao gm nhiu thnh phn phc tp phn phi khng ng u trong qu trnh nui cy. Cc t bo bao gm nhiu thnh phn phc tp v to thnh hn hp khng ng nht.

B c lp (segregated)

II. nh ngha
Trc tin, chng ta hy nh ngha mt s thut ng dng cho sinh trng ca t bo. Nu cp n nng t bo m khng km theo bt k mt ghi ch c im no, th n c th c hiu theo nhiu ngha khc nhau. c th l s lng t bo, trng lng ti t bo, hoc trng lng kh t bo trn mt n v th tch. Trong chng ny, chng ta thng nht cc thut ng sau: CX: nng t bo, trng lng kh t bo trn mt n v th tch. CN: mt s lng t bo, s lng t bo trn mt n v th tch.

: mt t bo, trng lng ti t bo trn mt n v th tch ca


khi lng t bo. T , c th nh ngha tc sinh trng ca t bo theo mt s cch khc nhau nh sau: dCX/dt: s thay i nng kh ca t bo theo thi gian. rX: tc sinh trng ca t bo trn c s trng lng kh. dCN/dt: s thay i mt s lng t bo theo thi gian. rN: tc sinh trng ca t bo trn c s s lng. : tc phn chia ca t bo trn c s s lng d log 2 C N / dt
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 24

Dng nh dC se r lun lun ging nhau, nhng thc ra khng Tai lieu chia/ dt v tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
X X

phi nh vy. Gi tr dC X / dt l s thay i nng t bo trong h ln men, l yu t c th bao gm hiu qu ca tc dng chy i vo v i ra, s ti sinh t bo, v cc iu kin hot ng khc ca h ln men. Trong khi rX l tc sinh trng thc t ca t bo. Hai gi tr ny ch ging nhau trong trng hp hot ng ln men m. Tc sinh trng da trn s lng t bo v tc sinh trng da trn trng lng t bo khng nht thit phi ging nhau, bi v kch thc trung bnh ca cc t bo c th rt khc nhau khi chuyn t pha sinh trng ny n pha sinh trng khc. Khi sinh khi ca mt t bo ring bit tng ln m khng c s phn chia, th tc sinh trng da trn trng lng t bo cng tng ln, trong khi tc sinh trng da trn s lng t bo li gi nguyn. Tuy nhin, trong sut thi gian sinh trng theo hm m, pha sinh trng m chng ta quan tm nht di quan im ca cng ngh, th tc sinh trng da trn s lng t bo v tc sinh trng da trn trng lng t bo c th c gi nh l tng ng nhau. Trong mt s trng hp tc sinh trng b nhm ln vi tc phn chia, l khi nim c nh ngha nh l tc phn chia t bo trn mt n v thi gian. Nu tt c t bo trong bnh nui cy thi im t = 0 (CN = CNo) phn chia ch sau mt thi gian nht nh, th qun th t bo s tng ln C N 0 2 ln. Nu cc t bo c phn chia n ln sau thi gian t, th s lng tng s ca t bo s l:

C N = C N 0 2n
V tc phn chia trung bnh l:
n t

(3.1)

(3.2)

V n = log 2 C N log 2 C N 0 theo phng trnh 3.1, nn tc phn chia trung bnh s l:
= 1 log 2 C N log 2 C N 0 t

(3.3)

V tc phn chia thi gian t l:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 25

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn d log C


=
2 N

dt

(3.4)

V th, tc sinh trng (c nh ngha l s thay i s lng t bo theo thi gian) chnh l dc ca ng cong CN theo t. Trong khi , tc phn chia l dc ca ng cong log2CN theo t. Nh gii thch, tc phn chia l hng s trong sut thi gian sinh trng theo hm m, trong khi tc sinh trng li khng nh vy. V th, hai khi nim ny khng c nhm ln vi nhau.

III. Chu k sinh trng ca nui cy m


Nu nui cy cc vi sinh vt n bo trong mi trng v trng sch v o mt s lng t bo theo thi gian th trn th ca n ta c th thy c su pha sinh trng v cht ca t bo (Hnh 3.1), l: - Pha lag. L thi gian khi s thay i s lng t bo bng khng. - Pha sinh trng nhanh. S lng t bo bt u tng v tc phn chia t n cc i. - Pha sinh trng theo hm m. S lng t bo tng theo hm m khi t bo bt u phn chia, tc sinh trng tng ln trong sut pha ny, nhng tc phn chia t l vi d ln C N / dt , l hng s gi tr cc i ca n, nh c minh ha hnh 3.1. - Pha sinh trng chm. Khi tc sinh trng t n cc i, th giai on tip theo l pha sinh trng chm trong c hai tc sinh trng v tc phn chia u gim. - Pha tnh. Qun th t bo t n gi tr cc i v s khng tng thm na. - Pha cht. Sau khi cc cht dinh dng ca t bo cn kit, t bo s bt u cht v s lng t bo sng st s gim. 1. Pha lag Pha lag (hoc pha tnh khi u hoc tim tng) l thi k khi u ca qu trnh nui cy, trong sut thi k ny s thay i s lng t bo l bng khng hoc khng ng k. Mc d s lng t bo khng tng ln,

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 26

nhng t bo c th sinh trng bng cch tng kch thc trong sut thi k ny.
A 12 B C D E F

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

ln C N
10

t
1,5 1,0

C N 105

0,5 0 0,3 0,2 0,1

d ln C N dt

0 -0,1 -0,2

Hnh 3.1. ng cong sinh trng c trng ca cc c th n bo. (A) pha lag, (B) pha sinh trng nhanh, (C) pha sinh trng theo hm m, (D) pha sinh trng chm, (E) pha tnh, (F) pha cht.

di ca pha lag ty thuc vo nhiu nhn t, chng hn nh loi v tui ca c th vi sinh vt (hoc t bo ng-thc vt), v cc iu kin nui cy. Pha lag thng xut hin do t bo phi iu chnh vi mi trng mi trc khi s sinh trng c th bt u. Nu vi sinh vt c cy t mi trng c nng cht dinh dng thp vo mi trng c nng cht

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 27

dinh dng cao, th pha lag thng ko di. Nu n c chuyn t ni c nng cao n ni c nng thp th thng khng xut hin pha lag. Mt nhn t quan trng khc nh hng n di ca pha lag l lng mu c a vo nui cy (inoculum size). Nu mt lng nh t bo c a vo mt th tch ln th chng s c mt pha lag di. trng hp nui cy t bo trn quy m ln, th thi gian ca pha lag cng ngn cng tt. V th, a mu vo (cn gi l tip mu) quy trnh ln men cng nghip, chng ta cn phi c mt dy cc ni ln men c lng mu ln dn gim thiu nh hng ca pha lag. Vo giai on kt thc pha lag, khi s sinh trng ca t bo bt u, th tc phn chia t bo tng ln t t v t n gi tr cc i thi k sinh trng theo hm m, nh trnh by bng s tng ln gc un cong B trong hnh 3.1. Thi k chuyn tip ny c gi chung l pha sinh trng nhanh v thng c xem nh l mt phn ca pha lag. 2. Pha sinh trng theo hm m (pha logarithm) cc c th n bo, s nhn i tng dn ca s lng t bo cho kt qu tc sinh trng tng ln lin tc trong qun th. Nui cy vi khun tri qua s sinh trng cn bng kiu nh phn ng ha hc bc mt t xc tc. V th, tc tng trng ca qun th t bo mi thi im t l vi mt s lng (C N ) ca t bo hin din ti thi im .
rN = dC N = C N dt
(3.5)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Trong : hng s c bit nh l tc sinh trng c trng (gi ). Khng nn nhm ln tc sinh trng c trng vi tc sinh trng (c cc n v v ngha khc hn). Tc sinh trng l s thay i ca mt s lng t bo theo thi gian, trong khi tc sinh trng c trng l:
-1

1 dC N d ln C N = CN dt dt

(3.6)

l s thay i theo logarithm t nhin ca mt s lng t bo theo thi gian. So snh phng trnh (3.4) v (3.6) cho thy:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 28

Tai lieu chia se tai: log C d ln C d wWw.SinhHoc.edu.vn


=
N

dt

= ln 2

dt

= ln 2

(3.7)

V vy, tc sinh trng c trng bng ln2 ln tc phn chia . Nu l hng s theo thi gian trong sut thi k sinh trng theo pha hm m, th phng trnh (3.5) c th c ly tch phn t t0 ti t khi :
CN

C N0

dC N = dt CN t0

(3.8)

Hay:
C N = C N 0 exp[(t t 0 )]
(3.9)

Trong : C N 0 l mt s lng t bo t0 khi s sinh trng hm m bt u. Phng trnh (3.9) cho thy s tng ln ca s lng t bo theo hm m i vi thi gian. Thi gian cn thit gp i qun th, c gi l thi gian nhn i (td), c th c lng t phng trnh (3.9), bng cch t C N = 2C N 0 v t0 = 0 , gii theo t ta c: td = ln 2 1 =
(3.10)

Thi gian nhn i t l nghch vi tc sinh trng c trng v bng s nghch o ca tc phn chia. 3. Cc nhn t nh hng n tc sinh trng c trng 3.1. Nng c cht Mt trong nhng phng trnh c s dng rng ri nht th hin nh hng ca nng c cht (cht dinh dng) ln l phng trnh Monod:

max C S
K S + CS

(3.11)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 29

Trong : C l se wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia nngtai:ca c cht gii hn (limiting substrate)
S

trong mi trng v K S l h s h thng. Mi quan h ny c trnh by bng th trong hnh 3.2. Gi tr ca K S tng ng vi nng ca cht dinh dng khi tc sinh trng c trng bng mt na gi tr cc i ca n (max). Theo phng trnh Monod, s tng ln v sau ca nng cht dinh dng khi t n max khng nh hng n tc sinh trng c trng, nh trnh by hnh 3.2. Tuy nhin, tc sinh trng c trng s gim xung khi nng cht dinh dng tng ln vt qu mt mc nht nh. 3.2. Nng sn phm Khi cc t bo sinh trng, chng s sn xut ra cc sn phm trao i cht v c th tch ly trong mi trng. Sinh trng ca cc vi sinh vt thng b c ch bi cc sn phm ny, nh hng ca cc sn phm ny c th c b sung vo phng trnh Monod nh sau:

= max
hoc:

CS K S + CS

KP K +C P P

(3.12)

CS = max K +C S S

C 1 P C Pm

(3.13)

Trong : KP l h s nng sn phm v CP l nng sn phm. C hai phng trnh trn m t s c ch sn phm kh tt. CPm c k hiu l nng cc i ca sn phm, l yu t lm cho cc t bo khng th sinh trng do s c ch sn phm. 3.3. Cc iu kin khc Tc sinh trng c trng ca cc t bo cng b nh hng bi pH mi trng, nhit v s cung cp oxygen. Nhit v pH ti u ca cc loi t bo khc nhau (ng-thc vt v vi sinh vt) l cng khc nhau.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 30

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


1,2

max
0,8

0,4

Hnh 3.2. S ph thuc ca tc sinh trng c trng vo nng ca cht dinh dng gii hn sinh trng. max = 0,935/gi; KS = 0,2210-4 mol/L.

KS
0 2 4 6

CS 104 , M
4. Pha tnh v pha cht Sinh trng ca qun th t bo thng b hn ch hoc do s dng ht ton b cc cht dinh dng c sn hoc do s tch ly cc sn phm c ca s trao i cht. Kt qu l tc sinh trng gim v s sinh trng cui cng dng li. thi im ny nui cy c gi l pha tnh. Giai on chuyn tip gia pha hm m v pha tnh bao gm mt thi k sinh trng khng cn bng v trong sut thi k ny cc thnh phn khc nhau ca t bo c tng hp cc tc khng bng nhau. Kt qu l cc t bo trong pha tnh c mt thnh phn ha hc khc vi cc t bo trong pha hm m. Pha tnh thng c tip theo bi pha cht m trong cc c th trong qun th b cht. S cht xut hin hoc do s suy yu ca vic bo qun nng lng ca t bo, hoc do s tch ly cc sn phm c t. Ging nh s sinh trng, s cht l mt hm m. Trong mt s trng hp, c th khng ch cht m cn phn hy, mt qu trnh cn c gi l s phn gii.

IV. Cc k hiu
C CN
C N0

nng , khi lng trn mt n v th tch nui cy, kg/m3 mt s lng t bo, s lng t bo/m3 mt s lng t bo ti thi im t0, s lng t bo/m3 nng sn phm nng cc i ca sn phm

CP CPm

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 31

CS CX dCX/dt dCN/dt KP KS n r rX rN t td

nng chia Tai lieu c cht se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn nng t bo, trng lng kh t bo trn th tch kg/m3 s thay i nng kh ca t bo theo thi gian s thay i mt s lng t bo theo thi gian h s nng sn phm h s h thng cho ng hc Monod, kg/m3 s lng t bo tc tc sinh trng ca t bo trn c s trng lng kh tc sinh trng ca t bo trn c s s lng thi gian, s thi gian nhn i, s tc phn chia ca t bo, s-1 tc phn chia t bo trung bnh, s-1 tc sinh trng c trng, s-1 hoc kg/m3/s tc sinh trng cc i, s-1 hoc kg/m3/s mt t bo, kg/m3

max

Ti liu tham kho/c thm


1. Asenjo JA and Merchuk JC. 1995. Bioreactor System Design. Marcel Dekker, Inc. New York, USA. 2. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 3. Chia TF. 2003. Engineering Applications in Biology. Updated 1st ed. McGraw-Hill Education, Singapore. 4. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 5. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 6. Ratledge C and Kristiansen B. 2002. Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. 7. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2nd ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA. 8. Vogel HC and Todaro CL. 1997. Fermentation and Biochemical Engineering Handbook (Principles, Process Design, and Equipment). 2nd ed. Noyes Publications. New Jersey, USA. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 32

Tai 4 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Thit k h ln men

I. H ln men thng khuy


Ni phn ng sinh hc (bioreactor) hay cn gi l h ln men (fermenter) l loi thit b m trong n s bin i ha sinh c tin hnh bi cc t bo sng hoc cc thnh phn t bo in vivo (enzyme). Trong chng ny, ni phn ng sinh hc nui cy cc t bo sng c gi l h ln men phn bit cc ni phn ng sinh hc dng cho cc enzyme. Trong phng th nghim, cc t bo thng c nui cy trong cc bnh tam gic trn my lc. Lc nh bnh tam gic rt hiu qu to ra dch huyn ph t bo, tng cng s oxy ha thng qua b mt cht lng v tr gip s chuyn khi (mass transfer) ca cc cht dinh dng m khng gy nguy him cho cu trc t bo.

bt

vch ngn un nng lm lnh turbin dt

khng kh v trng

Hnh 4. 1. S h ln men dng cho sn xut penicillin.

i vi hot ng sn xut quy m ln, th h thng ln men thng khuy (stirred-tank fermenter, STF) c s dng rng ri nht thit k cho qu trnh ln men cng nghip. N c th c dng cho c hai trng hp ln men hiu kh (aerobic) v ym kh (anaerobic) trong mt phm vi rng cc loi t bo khc nhau bao gm vi sinh vt, ng vt v thc vt.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 33

Tai lieugii thiuse tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Hnh 4.1 chia s h ln men dng trong sn xut penicillin.
Cng pha trn (mixing intensity) c th rt khc nhau bng cch chn loi cnh khuy (impeller) thch hp v cc tc khuy khc nhau. Vic sc kh v khuy c hc trong h ln men rt tt cho nui cy dch huyn ph t bo, s oxy ha, s pha trn mi trng v truyn nhit. STF cng c th c dng cho cc mi trng c nht cao. N l mt trong nhng h ln men quy m ln u tin c pht trin trong cng nghip dc. c im v tim nng ca STF c nghin cu rng ri. Do h ln men thng khuy thng c lm bng thp khng r v hot ng trong iu kin n ha nn tui th ca thit b rt lu. Nhc im ca h ln men thng khuy bt ngun t u im ca n. B phn (cnh) khuy rt hiu qu trong vic pha trn cc thnh phn ca h ln men, nhng li tiu th mt lng ln cng sut v c th gy nguy him cho nhng h thng t bo nui cy mn cm vi lc trt (shear force) nh t bo ng vt c v hoc t bo thc vt. Lc trt ca cht lng trong hn hp c to ra bi gradient tc ca cc thnh phn tc (hng tm v tip tuyn) ca cht lng khi ri khi vng cnh khuy. Khi cht lng ri khi vng trung tm, th tc ca n v tr trn v di cnh khuy (c khong cch bng chiu rng cnh khuy) s gim khong 85% v to ra mt vng trt cao. Khi t l chiu rng cnh khuy trn ng knh ca n tng th profile tc t c dng c trng ca parabol m tr nn t hn v n to ra lc trt t hn do gradient tc ln dn ln. V th, bng cch tng chiu rng cnh khuy, c th ng dng thnh cng STF trong nui cy t bo ng vt hoc t bo thc vt. Nhiu h ln men quy m phng th nghim c lm bng thy tinh c np bng thp khng r. Cc thng ln men ln hn c lm bng thp khng r. T l chiu cao trn ng knh ca thng ln men (vessel) hoc l 2/1 hoc l 3/1 v thng c khuy bng hai hoc ba turbine khuy (cnh khuy). Trc cnh khuy c gn trn np hoc t y ca thng bng gi . T l ng knh cnh khuy (DI) trn ng knh ca thng (DT) thng l t 0,3-0,4. Trong trng hp h ln men c hai cnh khuy, th khong cch gia cnh khuy th nht vi y ca vessel v khong cch gia hai cnh khuy bng 1,5 ng knh cnh khuy. Khong cch ny gim xung cn 1,0 so vi ng knh cnh khuy trong trng hp h ln men c ba cnh khuy. Bn vch ngn (baffles) cch u nhau thng

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 34

c thit k ngn cn s hnh thnh dng xoy lm gim hiu sut pha trn. Chiu rng ca vch ngn thng bng 1/10 ng knh ca thng (tank). trng hp h ln men hiu kh (aerobic fermenter), th mt b phun l n (single orifice sparger) hoc mt b phun vng c s dng sc kh cho h ln men. B phn phun c t v tr gia cnh khuy cui cng v y ca vessel. pH trong h ln men c th c duy tr bng cch dng dung dch m hoc b iu chnh pH (pH controller). Nhit c iu chnh bng h thng gia nhit v lm lnh t ng. 1. H ln men dng nt (plug-flow fermenter, PFF) hoc m (batch fermenter) Mt h ln men khuy l tng phi c kh nng pha trn tt sao cho cc thnh phn ng nht trong mt kt cu mi thi im. Mt h ln men l tng khc l h ln men dng nt, mt dng tng ng ca h ln men m. Trong h ln men dng ng (tubular-flow fermenter), cht dinh dng (c cht) v t bo i vo mt u ca ng hnh tr v t bo s sinh trng trong khi chng i qua ng ny. Do ng di v thiu b phn khuy nn ngn cn s pha trn hon ton ca cht lng, v th tnh cht ca dng chy thay i trong hai chiu tip tuyn v hng tm. Tuy nhin, s bin thin trong chiu hng tm nh hn chiu tip tuyn. Mt h ln men dng ng m khng c nhng bin thin hng tm th c gi l h ln men dng nt (PFF). Thc t, h ln men PFF rt kh xy dng. Cho d h ln men PFF trng thi n nh (steady state) c hot ng trong mt kiu lin tc, th nng t bo ca h ln men m l tng sau thi gian t s ging nh nng t bo ca h ln men PFF trng thi n nh v tr chiu dc ni m thi gian lu (residence time) bng t (Hnh 4.2). V th, s phn tch sau y ng dng cho c hai, h ln men m l tng v PFF trng thi n nh. Nu mi trng lng c tip mu bng nui cy kt ht (seed culture), th t bo s bt u sinh trng theo hm m sau pha lag. Trong h ln men m, s thay i nng t bo bng tc sinh trng t bo:

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

dC X = r X = C X dt

(4.1)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 35

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


CXo Cso to t CX Cs
(b)
CX f CS f

F
V, CX , CS

C X = CX o Cs = Cso
(a)

t = to

Hnh 4.2. S (a) h ln men thng khuy m v (b) h ln men dng nt.

thu c phng trnh hiu sut ca ln men m, chng ta cn ly tch phn phng trnh (4.1) s c:
CX

CX 0

t X dC X dC X = = dt = t t 0 rX C X t0 CX
0

(4.2)

Cn lu rng, phng trnh (4.2) ch c ng dng khi rX > 0. V th, t 0 (trong phng trnh 4.2) khng phi l thi gian ca nui cy ban u sau khi tip mu, m l thi gian t bo khi ng sinh trng, l giai on pha sinh trng bt u tng nhanh. Theo phng trnh (4.2), thi gian sinh trng tng m t t 0 chnh l din tch pha di ng cong 1/rX theo C X gia C X 0 v C X (Hnh 4.3). ng cong lin tc hnh 4.3 c tnh ton bng phng trnh Monod v vng c mu ti bng t t 0 . Thi gian sinh trng tng m t khi c c lng bng th ny v xc nh n th da vo ng cong t theo C X l n gin hn. Tuy nhin, biu din bng th s thun tin trong vic so snh tim nng ca cc cu hnh h ln men khc nhau (s c tho lun sau). Lc ny ch lu rng, ng cong c mu ti dng ch U l c trng ca cc phn ng xc tc t ng: S+XX+X
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 36

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


3 2

1 rX
1

CX
Hnh 4.3. th ca thi gian sinh trng tng m t t 0 (vng ti). ng cong lin tc biu din m hnh Monod vi max = 0,935/gi; K S = 0,71 g/L;

YX/S = 0,6; C X 0 = 1,6 g/L; v CS 0 = 10 g/L. Tc khi u ca phn ng xc tc t ng chm do nng ca X thp. Tc phn ng tng ln khi cc t bo sinh sn v sau s t n tc ti a. Khi lng c cht gim v cc sn phm c c tch ly, th tc phn ng gim xung gi tr thp hn. Nu ng hc Monod (Monod kinetics) biu din thch hp tc sinh trng trong sut pha hm m, th chng ta c th thay th phng trnh (3.11) chng 3 vo phng trnh (4.2) c c:
CX

CX 0

t ( K S + C S )dC X = dt max C S C X t0

(4.3)

Phng trnh (4.3) c th tnh c tch phn nu chng ta bit mi quan h gia CS v CX. Ngi ta quan st thy rng s lng sinh khi t bo c sn xut t l vi lng c cht gii hn c tiu th. Hiu sut sinh trng ( Y X/S ) c nh ngha nh sau:

YX/S =

C X CX0 C X = C S (C S C S0 )

(4.4)

Thay phng trnh (4.4) vo phng trnh (4.3), tch phn ca phng trnh tng hp ny s a ra mi quan h gia nng t bo v thi gian:
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 37

(t t 0 ) max

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn C K Y K Y C


S S X /S S X /S = + 1 ln X + ln 0 C X + C S YX / S CX C X 0 + C S0 YX / S CS 0 0 0

(4.5)

2. H ln men thng khuy lin tc (continuous stirred-tank fermenterCSTF) l tng Qun th t bo c th tip tc giai on sinh trng hm m trong mt thi gian di bng cch duy tr h thng nui cy lin tc. Hnh 4.4 trnh by s h ln men thng khuy lin tc (CSTF). Bung sinh trng (thng ln men hay bnh nui) c kt ni vi bnh cha mi trng v trng. Khi qu trnh sinh trng bt u th mi trng sch c cung cp lin tc t bnh cha mi trng. H thng nui cy lin tc c th hot ng nh l mt chemostat (th n nh ha tnh) hoc turbidostat (th n nh c). Trong chemostat tc dng chy c ci t mt gi tr c bit v tc sinh trng ca nui cy s iu chnh tc dng chy ny. Ni chung, hot ng chemostat d dng hn turbidostat, do n c th c thc hin bng cch t my bm mt tc dng chy khng i, trong khi turbidostat i hi mt thit b cm quang (optical sensing device) v mt b iu chnh (controller). Tuy nhin, turbidostat c gii thiu khi h ln men lin tc cn c tin hnh cc tc pha long cao gn vi im ra tri (washout point), khi ta c th ngn cn s ra tri bng cch iu ha tc dng chy trong trng hp tht thot t bo thng qua dng chy ra ngoi vt qu s sinh trng t bo trong h ln men.

CXi Csi

V, CX , CS

CX F C s

Hnh 4.4. S h ln men thng khuy lin tc (CSTF).

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 38

Cn bng nguyn liu cho t bo trong CSTF (Hnh 4.4) c th c vit nh sau:

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


FC X i FC X + VrX = V dC X dt

(4.6)

Trong : rX l tc sinh trng t bo trong h ln men v dC X / dt biu din s thay i nng t bo trong h ln men theo thi gian. i vi CSTF hot ng trng thi n nh, th s thay i nng t bo theo thi gian l bng khng (dCX / dt = 0) do cc t bo trong bnh nui ch sinh trng nhanh thay th nhng t bo b hao ht theo dng chy ra ngoi, v phng trnh (4.6) tr thnh:

m =

V C X C Xi = F rX

(4.7)

Phng trnh (4.7) cho thy thi gian lu cn thit (m) bng din tch hnh ch nht c chiu rng C X C X i v chiu cao 1 / rX trn ng cong

1 / rX theo CX.
Hnh 4.5 biu din ng cong 1 / rX theo CX. Din tch hnh ch nht c t m trong hnh bng thi gian lu trong CSTF khi dng chy vo l v trng. Minh ha thi gian lu bng th c th gip chng ta so snh hiu qu ca cc h ln men. H ln men c thi gian lu ngn hn ( t ti mt nng t bo nht nh) l hiu qu hn. Hot ng ti u ca h ln men da trn s minh ha th ny s c tho lun trong phn tip theo.
4

1 rX

3 2 1

CX

Hnh 4.5. Minh ha bng th c lng thi gian lu cho CSTF. ng biu din m hnh Monod vi max = 0,935/gi; K S = 0,71 g/L; Y X/S = 0,6;

CS i = 10 g/L; v C X i = 0.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 39

Nu dng chy se v wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chiavo ltai:trng (C = 0), v t bo trong CSTF
Xi

ang sinh trng theo hm m (rX = C X ) th phng trnh (4.7) s tr thnh: 1 1 D

m =

(4.8)

Trong : D c bit nh l tc pha long v c gi tr bng nghch o ca thi gian lu ( m ). V th, i vi CSTF trng thi n nh c cht dinh dng v trng, th tc sinh trng c trng bng tc pha long. Mt khc, tc sinh trng c trng ca t bo c th c iu chnh bng cch thay i tc dng chy mi trng. Nu tc sinh trng c th c biu din bng phng trnh Monod, th sau :

D==

max C S
K S + CS

(4.9)

T phng trnh (4.9), CS c th c tnh ton bng thi gian lu bit v cc thng s ng hc Monod nh sau:

CS =

KS

m max 1

(4.10)

Tuy nhin, cn ch rng phng trnh (4.10) ch c gi tr khi m max > 1 . Nu m max < 1 , tc sinh trng ca t bo s thp hn tc t bo tht thot theo dng chy ra ngoi. Do , tt c t bo trong h ln men s b ra tri, v phng trnh (4.10) s khng c gi tr. Nu hiu sut sinh trng (YX / S ) l hng s, th sau :

C X = YX / S (C Si CS )

(4.11)

Thay phng trnh (4.10) vo phng trnh (4.11) s cho hiu sut tng quan i vi CX nh sau:

KS C X = Y X / S C Si m max 1

(4.12)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 40

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tng t:


KS CP = CPi + YP / S CS i m max 1
(4.13)

Trong : CP l nng sn phm, CPi l nng sn phm a vo. Mt ln na, phng trnh (4.12) v (4.13) ch c gi tr khi m max > 1 . Trong phn ny, chng ta t cn bng nguyn liu cho nng t bo v thu c cc phng trnh khc nhau cho CSTF. Cc phng trnh tng t cng c th thu c bng cch t cc cn bng nguyn liu cho nng c cht v nng sn phm. 3. c lng cc thng s ng hc Monod ng thc tc sinh trng c trng v tc pha long ca CSTF trng thi n nh (phng trnh 4.9) tin li trong nghin cu nh hng ca cc thnh phn khc nhau ca mi trng ln tc sinh trng c trng. Bng cch o nng c cht trng thi n nh vi cc tc dng chy khc nhau, cc m hnh ng hc khc nhau c th c th nghim v gi tr ca cc thng s ng hc c th c c lng. Sp xp li phng trnh (4.9) c th thu c mi quan h tuyn tnh nh sau:

max

KS

1 1 + CS max

(4.14)

Trong : bng tc pha long (D) cho chemostat. Nu mt t bo nht nh tun theo ng hc Monod, th th 1 / theo 1 / CS s em li gi tr max v KS (bng cch c phn b chn v dc ca ng thng). th ny c u im cho thy mi quan h gia bin c lp (CS) v bin ph thuc . Tuy nhin, 1 / s tin ti nu nng c cht gim dn n trng lng vt qu mc o khi nng c cht thp v trng lng khng o khi cc nng c cht cao. Phng trnh (4.9) c th sp xp li a ra cc mi quan h tuyn tnh ng dng thay cho phng trnh (4.14) nhm c lng tt hn cc thng s trong nhng trng hp nht nh:
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 41

Tai lieu chia C tai: wWw.SinhHoc.edu.vn se K C


S

max

max

(4.15)

= max K S

CS

(4.16)

Tuy nhin, gii hn ca php tnh gn ng ny ( xc nh cc thng s ng hc) gp kh khn khi s dng CSTF. i vi trng hp vn hnh theo tng m, chng ta thm ch c th dng bnh tam gic lc trn my lc vn hnh nhiu m vi cc iu kin khc nhau trong cng mt thi gian. Vn hnh theo tng m trong ni ln men c khuy cng khng kh khn lm, do khng c cc kt ni i vo v i ra (ngoi tr b phn cung cp khng kh) v thi gian vn hnh ngn, t c nguy c ca s nhim bn h ln men. vn hnh CSTF, chng ta cn c cc ngun cung cp dinh dng v tch tr sn phm c kt ni v trng vi h ln men. Tc ca cc dng chy vo v ra khi h ln men cn c kim sot mt cch chnh xc. Thnh thong, vic kim sot tc dng chy ra c th gp kh khn do s to bt v kt khi ca cc t bo. Do thi gian vn hnh t nht mt vi ngy hoc thm ch c tun t ti trng thi n nh (cng gy ra s bin i tc pha long), cho nn lun c ri ro cao i vi h ln men do b nhim bn. Thng xuyn gp kh khn trong vic t ti trng thi n nh bi t bin ca t bo v kh nng thch nghi vi mi trng mi ca chng. Hn na, do hu ht cc h ln men quy m ln c tin hnh trong kiu tng m, cho nn cc thng s ng hc c xc nh bi nghin cu chemostat phi d bo c s sinh trng trong kiu ln men ny. Tuy nhin, bng chng (kim tra v xc minh) m hnh ng hc v c lng cc thng s ng hc bng cch vn hnh chemostat l phng php ng tin cy nht do iu kin mi trng khng thay i ca n. Cc s liu ca vn hnh theo tng m c th c dng xc nh cc thng s ng hc, cho d n khng phi l phng thc c gii thiu cao. Tc sinh trng c trng trong sut qu trnh vn hnh theo tng m c th c c lng bng cch o dc ca ng cong nng t bo theo thi gian cc im khc nhau. Nng c cht cn thit c o cng cc im ni m dc c c. Sau cc th theo cc phng trnh (4.14), (4.15) v (4.16) c th c xy dng xc nh
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 42

cc thng s ng hc. Tuy nhin, gi tr ca cc thng s thu c trong phng php ny cn thit c kho st cn thn xem chng c trong phm vi hp l cho cc t bo c kim tra hay khng. 4. Hiu sut ca CSTF Thng thng, hiu sut ca h ln men c hiu nh l s lng sn phm c sn xut trn mt n v thi gian v th tch. Nu dng chy vo l v trng (C X i = 0) th hiu sut sinh khi t bo bng C X / m , chnh l dc ca ng thng OAB ca ng cong CX theo m (Hnh 4.6).

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

10 8 6

CX
4 2

A O
0

Hnh 4.6. S thay i nng t bo v c cht nh l mt hm ca thi gian lu. Hiu sut bng dc ca ng thng OAB . ng cong c v bng m hnh Monod vi max = 0,935/gi; KS = 0,71 g/L; YX/S = 0,6; v C S i = 10 g/L.

Hiu sut im A bng hiu sut im B. im A nng t bo ca dng chy ra thp nhng thi gian lu li ngn, v th mi trng c th chy qua d dng hn. Ngc li, im B nng t bo ca dng chy ra cao nhng thi gian lu li di v th ch c mt lng nh ca mi trng chy qua. im A l vng khng n nh v rt gn vi im ra tri D, v v ch cn mt s dao ng nh trong thi gian lu cng c th em li mt s thay i ln trong nng t bo. Khi dc ca ng thng
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 43

tng ln th hiu sut s tng v di ca AB gim. dc ca ng thng s t gi tr cc i khi n l ng tip tuyn ca ng cong CX. V th, gi tr hiu sut cc i bng dc ca ng OC . Hiu sut cc i s t c im D. iu kin hot ng t hiu sut cc i CSTF c th c lng theo th bng cch dng ng cong 1 / rX theo CX. Hiu sut cc i c th thu c khi thi gian lu l ti thiu. V thi gian lu bng din tch ca hnh ch nht vi chiu rng CX v chiu cao 1 / rX trn ng cong 1 / rX theo CX, cho nn n s t ti thiu khi 1 / rX l ti thiu (Hnh 4.7).
4

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

1 rX

3 2 1

CX

Hnh 4.7. Minh ha bng th CSTF vi hiu sut cc i. ng lin tc biu din cho m hnh Monod vi max = 0,935/gi; KS = 0,71 g/L; YX/S = 0,6; C Si = 10 g/L; v C X i = 0 .

iu cn lu l iu chnh cc phng trnh cho nng t bo v thi gian lu sao cho hiu sut t bo t cc i. Hiu sut t bo cho CSTF trng thi n nh vi cht dinh dng v trng l:

CX

= rX =

max C S C X
K S + CS

(4.17)

Hiu sut t cc i khi drX / dC X = 0, sau khi thay th CS = CS i C X / YX / S vo phng trnh (4.17), ly tch phn theo CX v t phng trnh tng hp bng 0, chng ta thu c nng t bo ti u (C X ,opt ) cho hiu sut cc i nh sau:
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 44

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn (4.18)


C X , opt = YX / S CS i

+1

Trong :

K S + C Si KS

(4.19)

V: C S = C Si

CX nn nng c cht ti u (CS, opt) s l: YX / S


C S ,opt = C Si
(4.20)

+1

Thay phng trnh (4.20) vo phng trnh (4.17) thu c mt thi gian lu ti u (m,opt) nh sau:

m ,opt =

max ( 1)

(4.21)

5. So snh nui cy ca h ln men m v h ln men thng khuy lin tc Nh cp, thi gian lu cn thit nui cy m hoc PFF trng thi n nh t ti mt nng t bo nht nh l:

b = t0 +

CX

CX0

dC X rX

(4.22)

Trong : t0 l thi gian cn thit t ti pha sinh trng theo hm m. Din tch bn di ca ng cong 1 / rX theo CX, gia C X i v CX l bng b t1 nh c trnh by hnh 4.3. Mt khc, thi gian lu CSTF c biu din bi phng trnh (4.17) bng din tch hnh ch nht vi chiu rng C X C X i , v chiu cao

1 / rX .

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 45

V lieu chia theo C c dng hnh ch U nn chng ta c Tai ng cong 1/ rse tai: wWw.SinhHoc.edu.vnth
X

c mt vi nhn xt cho h ln men n nh sau: - Hu ht cc h ln men sn xut l mt CSTF hot ng vi nng t bo m gi tr ca 1 / rX l ti thiu (Hnh 4.8 a) do n i hi thi gian lu ngn nht. - Nu nng cui cng ca t bo c hng ti trong pha tnh, th h ln men m l chn la tt hn CSTF, v thi gian lu cn thit cho nui cy m (Hnh 4.8 b) l ngn hn ca CSTF.

1 rX

1 rX

CX

CX

Hnh 4.8. Minh ha bng th thi gian lu c yu cu (vng ti) cho: (a) CSTF v (b) h ln men m.

II. Thu hi t bo
i vi hot ng lin tc ca PFF v CSTF, cc t bo tht thot cng vi dng chy ra (outlet) hn ch hiu sut ca h ln men. V th, hiu sut c th c ci thin bng cch thu hi (recycling) t bo t dng chy ra a tr li h ln men. 1. Thu hi t bo PFF PFF i hi s hin din ban u ca t bo trong dng chy vo (inlet) nh l mt h ln men m i hi a mu vo ban u. Phng thc kinh t nht cung cp t bo trong dng chy vo l thu hi mt phn ca

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 46

dng chy ra a tr li dng chy vo vi (hoc khng c) thit b tch ri t bo. Hnh 4.9 m t s thu hi t bo PFF. Khng ging nh CSTF, PFF khng i hi thit b tch ri t bo thu hi, v s hin din ca n khng lm tng ng k hiu sut ca h ln men. Phng trnh hiu sut ca PFF vi ng hc Monod c th c vit nh sau:

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

p V = = (1 + R ) F 1 + R

CX f

' CX

dC X = rX

CX f

' CX

( K S + C S )dC X max C S C X

(4.23)

Trong : p l thi gian lu da trn tc dng chy ca ton b h thng. Thi gian lu thc t trong h ln men ln hn p do tc dng chy tng ln nh thu hi t bo. (1 + R)F CX Cs RF CXR , Csf

CXi F Csi

CXf Csf CXL = 0 Csf

Hnh 4.9. S thu hi t bo PFF.

Nu hiu sut sinh trng l khng i th:


' CS = CS

Y X/S

' (C X C X )

(4.24)

Thay phng trnh (4.24) vo trong phng trnh (4.23) cho CS v ly tch phn ta s c kt qu sau:

p max

CX K Y K Y C' = ' S X/S + 1 ln ' f + ' S X' / S ln S C C + C' Y 1+ R C X + C S YX / S C S f S X/S X X

(4.25)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 47

Tai lieu C v C c th c c lng t s cn bng t bo v Trong : chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


' X
' S

c cht im phi trn ca dng chy vo v dng chy thu hi nh sau:


' CX =

C X i + RC X R 1+ R C Si + RC S R 1+ R

(4.26)

' CS =

(4.27)

Nng t bo ca dng chy ra, c th c c lng t ton b s cn bng t bo nh sau: CX f = 1

[C

Xi

+ Y X/S (C Si C S f )

(4.28)

Nng t bo ca dng chy thu hi c th c c lng t s cn bng t bo trn b lc nh sau:


CXR =

1+ R CX f R

(4.29)

Trong : l t l x (bleeding) c nh ngha nh sau:

B F

(4.30)

Hnh 4.10 trnh by hiu qu ca tc thu hi (R) trn thi gian lu ca h thng PFF c thu hi. Lu rng thi gian lu c tnh ton da trn tc dng chy vo, l thi gian lu thc s ca h ln men. Thi gian lu thc t trn h thng PFF l khng quan trng bi v n s gim xung khi tng tc thu hi. Khi = 1, tc x s bng tc dng chy, v tc dng chy ca phn c lc L l bng 0, v th dng chy thu hi khng c lc. Thi gian lu s l v hn nu R bng 0 v gim r rt khi R tng ln. Trong trng hp ny t l thu hi ti u c th trong khong 0,2. Mt ng cong khc trong hnh 4.10 l cho = B / F = 1,8. Thi gian lu cn thit c th gim bng cch tp trung dng chy thu hi t 2540% khi R trong khong 0,2-1,0. Khi R 1,2, th mt on ca ng

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 48

cong c biu din bng du chm, bi v kh c th gim t l thu hi xung di 0,2 khi = 0,8.
8

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

p =

V F

=1
2

0 0,0

= 0,8
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

R
Hnh 4.10. nh hng ca tc thu hi (R) v t l x ( = B / F ) ln thi gian lu (p = V/F gi) ca h thng PFF c thu hi. ng cong c v bng m hnh Monod vi max = 0,935/gi; KS = 0,71 g/L; YX/S = 0,6; C S i = 10 g/L; C S f = 1,3 g/L; v C X i = 0.

Vic phn tch trong phn ny v cc phn sau cng c th c ng dng trong cc b lng t bo nh l mt b phn phn tch t bo. Dng chy ra ca b lng t bo s bng F = B+L v nng ca n s l ( B / F ) C X f = C X f . 2. Thu hi t bo CSTF Hiu sut t bo trong CSTF tng ln cng vi vic tng tc pha long v t n gi tr cc i. Nu tc pha long tng ln qu im cc i, th hiu sut ca h ln men s gim t ngt v t bo s bt u b pha long do tc sinh sn t bo km hn s hao ht t bo dng chy ra. Mt phng thc ci thin hiu sut h ln men l thu hi t bo bng cch tch ri t bo khi dng chy sn phm bng h lc dng chy ngang (cross-flow filter unit) (Hnh 4.11). Nng cao ca t bo (c duy tr bng cch thu hi t bo) s lm tng hiu sut t bo khi tc sinh trng t l tng ng vi nng t
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 49

bo. Tuy nhin, phi c gii hn trong vic tng hiu sut t bo vi vic tng nng t bo bi v trong mi trng c nng t bo cao, th tc chuyn khi cht dinh dng s b gim do vic dn vo mt ni qu ng v gy kt khi ca t bo. Vic duy tr nng qu cao ca t bo cng khng c li bi v b phn lc s thng xuyn b hng hn trng hp nng t bo cao.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

CXi Csi

L V B
Hnh 4.11. S thu hi t bo CSTF.

CXL = 0 Csf CX f Csf

Nu tt c t bo c thu hi tr li trong h ln men, th nng t bo s tng lin tc theo thi gian v trng thi n nh s khng bao gi t c. V th, hot ng ca CSTF c s thu hi trng thi n nh, chng ta cn c mt dng x (Hnh 4.11). Phng trnh cn bng nguyn liu cho t bo trong h ln men c b phn thu hi t bo c dng nh sau:

FC X i BC X + VC X = V

dC X dt

(4.31)

Cn lu rng, tc dng chy thc t i vo v i ra khi b phn lc khng quyt nh hon ton n s cn bng tt c nguyn liu. i vi CSTF trng thi n nh c s thu hi t bo v cht dinh dng v trng, th:

D =

= m

(4.32)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 50

Tai lieuD thay cho D v bng tc sinh trng c trng. Khi Lc ny chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
D = 1 t bo khng c thu hi, v th = .

Nu tc sinh trng c th biu din bng ng hc Monod, th thay th phng trnh (3.11) chng 3 vo phng trnh (4.32) ta c:

CS =

K S m max

(4.33)

CS ch c ngha khi m max > . Nng t bo trong h ln men c

th c tnh ton t gi tr ca CS nh sau:

CX =

YX / S

(C Si C S )

(4.34)

Hnh 4.12 cho thy nh hng ca t l x ln hiu sut t bo i vi m hnh Monod. Khi b gim xung t 1 (khng thu hi) ti 0,5 th hiu sut t bo c tng ln gp i.
10 8

= 0,05
Khng thu hi

DC X 6
4 2 0 0,0

Hnh 4.12. nh hng ca t l x ln hiu sut t bo (DCX).

0,5

1,0

1,5

2,0

III. Cc h ln men khc


Nhiu h ln men khc c xut v th nghim. Cc h ln men ny c thit k ci thin hoc nhc im ca h ln men thng khuy (tiu th cng sut ln) hoc cc yu cu c bit ca mt qu trnh ln men nht nh nh: sc kh tt hn, chuyn nhit hiu qu, tch hoc gi li t bo, bt ng t bo, gim bt thit b v gi thnh ca sn phm, v thng khng c thit k cho quy m ln.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 51

nui ca chng nh l thng, ct, hoc cc h ln men vng (loop). C hai h ln men thng v ct c xy dng trn c s bnh nui hnh tr. C th phn loi da theo t l chiu cao (H) trn ng knh (D) nh sau: H/D < 3 cho h ln men thng. H/D > 3 cho h ln men ct. H ln men vng l h ln men thng hoc ct c vng lu thng cht lng, (c th l ng thng gi (draft) gia hoc l mt ci vng gn bn ngoi h ln men). C th phn loi cc h ln men theo mt cch khc da trn c s cc thnh phn ca h ln men c phi hp nh th no: bi kh nn, bi b phn chuyn ng c hc bn trong, hoc bi bm cht lng bn ngoi. Cc h ln men tiu biu trong mi loi c trnh by bng 4.1, v cc u im v nhc im ca ba loi h ln men c bn c trnh by bng 4.2.
Bng 4.1. Phn loi cc h ln men. Ngun trn s cp Kh nn Ct bong bng Ct hnh nn Vng Cc b phn chuyn ng bn trong Thng khuy Nhiu giai on (hoc t) Bm bn ngoi Khay sng (ry) m nhi Vng tia

Cc h ln men thng c phn loi da trn c s cc kiu bnh Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Loi bnh nui Thng Ct

p lc khng kh Vng chn vt y ln theo chu k

1. H ln men ct (column fermenter) H ln men n gin nht l h ln men ct bong bng (cn gi l h ln men thp-tower fermenter), thng bao gm mt bnh tr di, c b phn phun kh di y (Hnh 4.13 a-c). Cc thnh phn ca h ln men c trn bng cch tng s lng bong bng ln, cng l yu t c th cung cp oxygen cn thit cho t bo. Khi cc t bo lng xung, nng

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 52

cao ca t bo c th c duy tr phn thp hn ca ct m khng c bt k mt thit b no tch ri chng. Tuy nhin, h ln men ct bong bng thng b hn ch trng hp ln men hiu kh v vic tng cc bong bng khng th cung cp mt s pha trn y cho s sinh trng ti u. Ch c phn thp hn ca ct c th duy tr nng t bo cao dn n s ln men ban u nhanh c tip theo bi s ln men chm hn do cc c cht mong mun b gim i. Khi nng t bo tng ln trong h ln men, cn c lu tc khng kh cao duy tr dch huyn ph t bo v s pha trn. Tuy nhin, lu tc khng kh tng ln c th gy ra s to bt nhiu v vic duy tr cc bong bng kh trong ct dn n lm gim hiu sut ca h ln men. Khi bong bng tng ln nhiu trong ct chng c th kt thnh mt khi nhanh chng lm gim tc chuyn oxygen. V th, cc h ln men ct c th khng thay i c v hn ch mt phm vi kh hp cc iu kin hot ng.
Bng 4.2. u im v nhc im ca cu hnh ba h ln men c bn. Loi Thng khuy u im 1. Linh hot v d thch ng 2. Phm vi mt pha trn rng Nhc im 1. Tiu th cng sut ln

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

2. Gy tn hi cho cc t 3. C th s dng mi trng c bo mn cm vi lc trt 3. Gi thnh thit b cao nht cao 1. Khng c cc b phn chuyn ng 1. Pha trn km 2. To bt d tha 3. Gii hn i vi h thng c nht thp 1. Pha trn km 2. To bt d tha 3. Gii hn i vi h thng c nht thp

Ct bong bng

2. n gin 3. Gi thnh thit b thp 4. Nng t bo cao 1. Khng c cc b phn chuyn ng 2. n gin 3. Hiu sut ht kh cao 4. Chuyn nhit tt

Lc y khng kh

khc phc nhc im ca h ln men ct, mt vi kiu thit k khc c xut. H ln men ct hnh chp ngc (Hnh 4.13 b) c th

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 53

duy tr lu tc khng kh cao trn mt n v din tch phn thp hn ca h ln men m c nng t bo cao. Mt vi khay sng lc c th c ci t trong ct (Hnh 4.13 c) tng hiu qu tip xc kh-cht lng v ph v s kt khi ca bong bng kh. tng cng s pha trn m khng c cc phn chuyn ng bn trong, dch ln men (mi trng) c th c bm ra ngoi v quay vng (tun hon) bng cch dng mt bm cht lng bn ngoi (Hnh 4.13 d v e).

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Khng kh (a) (b) (c) (d) (e)

Hnh 4.13. Cc h ln men ct: (a) ct bong bng (bubble column), (b) ct hnh nn (tapered column), (c) ct bong bng c khay sng lc (sieve-tray bubble column), (d) ct bong bng c khay sng lc vi bm bn ngoi, (e) ct nhi (packed-bed) vi bm bn ngoi.

2. H ln men vng (loop fermenter) H ln men vng l h ln men thng (tank fermenter) hoc ct (column fermenter) c vng lu thng cht lng, n c th l mt ng thng gi gia hoc l mt ci vng bn ngoi. Ty thuc vo s lu thng cht lng c to ra nh th no, m h ln men c phn loi thnh ba kiu: lc y khng kh (air-lift), vng khuy (stirred loop) v vi phun (jet loop) (Hnh 4.14). S lu thng cht lng ca h ln men dng lc y nh vo vic phun khng kh to ra s khc nhau v mt gia phn giu bong bng ca cht lng trong tm ng (riser) v phn c rt ht bong bng nng hn ca cht lng trong y thng (downcomer) (Hnh 4.14 a). S pha trn v lu thng cht lng trong thng ln men c th c tng cng bng cch gn thm mt b phn bm bn ngoi (Hnh 4.14 b). Tuy nhin, vic b sung
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 54

bm lm gim u im ca h ln men nh lc y khng kh l hiu sut nng lng thp v n gin. H ln men p lc chu k ICI (Imperial Chemical Industries Ltd., England) l mt h ln men dng lc y khng kh vi mt vng bn ngoi (outer loop) c pht trin cho ln men hiu kh i hi c s chuyn nhit. Mi trng v khng kh c a vo trong cc phn cao hn v thp hn (Hnh 4.14 c). Khng kh phc v cho hai mc ch: cung cp oxygen cn thit cho s sinh trng ca t bo v to ra s lu thng t nhin ca cht lng trong h ln men thng qua mt ci vng. B phn trao i nhit lm lnh mi trng lng c ci t vo trong ci vng . H ln men ny c chng minh l to ra mt tc hp th oxygen cao trn mt n v th tch.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Khng kh (a) (b) (c)

Hnh 4.14. Cc h ln men vng: (a) lc y khng kh, (b) lc y khng kh c bm bn ngoi, (c) p lc chu k ICI.

IV. Cc k hiu
B

tc chy ca dng x, m3/s t l x, c nh ngha nh B/F nng sn phm nng sn phm a vo nng c cht nng c cht im phi trn ca dng chy vo v dng chy thu hi

CP

CPi
CS

' S

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 55

C S0 C Si
CX C
' X

nng chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu c cht ti thi im t


0

CS f

nng c cht sau khi ra khi h ln men nng c cht a vo

CS ,opt nng c cht ti u


nng t bo nng t bo im phi trn ca dng chy vo v dng chy thu hi nng t bo ti thi im t0 nng t bo sau khi ra khi h ln men nng t bo a vo nng t bo thu hi qua lc nng t bo ca dng chy thu hi tc pha long, s-1 tc dng chy, m3/s thi gian lu, s

C X0
CX f

C Xi CX L CX R
D F

C X , opt nng t bo ti u

m,opt thi gian lu ti u, s p thi gian lu da trn tc dng chy ca ton b h thng

b
KS L

thi gian lu cn thit nui cy m hoc PFF trng thi n nh t ti mt nng t bo nht nh h s h thng tc dng chy qua lc, m3/s tc sinh trng c trng, s-1 hoc kg/m3/s tc sinh trng cc i tc thu hi tc sinh trng t bo th tch lm vic ca h ln men, m3 hiu sut sn phm/c cht

max
R rX V YP/S

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 56

YX/S X

hiu sut sinh trng/c cht Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn t bo trn c s trng lng kh

Ti liu tham kho/c thm


1. Asenjo JA and Merchuk JC. 1995. Bioreactor System Design. Marcel Dekker, Inc. New York, USA. 2. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 3. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 4. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 5. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. NJ, USA.
nd

6. Vogel HC and Todaro CL. 1997. Fermentation and Biochemical Engineering Handbook (Principles, Process Design, and Equipment). 2nd ed. Noyes Publications. New Jersey, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 57

Tai 5 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Nui cy t bo vi sinh vt
Mc d cho n th k 19 vai tr ca vi sinh vt trong nhng bin i sinh hc vn khng c tha nhn, nhng con ngi s dng vi sinh vt t rt lu trong vic ch bin thc phm, thc ung c cn, sn xut sa, dt vi... Ngy nay, vic s dng vi sinh vt rng ri hn trc y rt nhiu. Chng khng ch c dng trong cc qu trnh vi sinh vt truyn thng m cn cho cc qu trnh mi nh sn xut dc phm, ha cht cng nghip, enzyme, ha cht nng nghip, x l nc thi, lc khong v cc cng ngh DNA ti t hp. Chng ny ch tp trung gii thiu cc ng dng ca nui cy t bo vi sinh vt trong sn xut dc phm (c bit l dc phm DNA ti t hp) v sn xut enzyme.

I. T bo vi sinh vt
Tt c cc c th sng c Haekel (1866) phn loi thnh gii ng vt (animal kingdom), gii thc vt (plant kingdom) v sinh vt n bo (protist) nh trnh by trong bng 5.1. Cc protist c xem l cc c th sng tng i n gin so vi thc vt v ng vt. Chng bao gm to, ng vt nguyn sinh, nm v vi khun. S pht trin ca knh hin vi in t cho php cc nh khoa hc tha nhn rng cu trc n v ca tt c cc c th sng c phn chia trong hai loi: sinh vt tin nhn (prokaryotes) v sinh vt nhn tht (eukaryotes). Cc t bo tin nhn l n v cu trc trong hai nhm vi sinh vt: vi khun v to lam (cn gi l vi khun lam-cyanobacteria). Cc t bo tin nhn c kch thc nh v n gin nh trnh by hnh 5.1, n khng c chia thnh ngn bi cc h thng mng n v (unit membrane systems). Cc t bo ch c hai vng bn trong c phn bit cu trc l: t bo cht v vng nhn (hoc dch nhn). T bo cht c cc chm dng ht mu ti chnh l thnh phn ribosome, bao gm protein v ribonucleic acid (RNA). Ribosome l ni xy ra cc phn ng ha sinh quan trng cho s tng hp protein. Vng nhn c dng khng u, rt bit lp mc d n khng c gii hn bi mng. Vng nhn cha deoxyribonucleotic acid
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 58

(DNA) mang thng tin di truyn xc nh s sn xut protein v cc cht khc ca t bo cng nh xc nh cc cu trc ca n.
Bng 5.1. Phn loi cc c th sng. a bo ng vt Thc vt n bo Sinh vt n To (Algae) bo2 ng vt nguyn sinh (Protozoa) Nm (Fungi) Nm mc (Molds) Nm men (Yeasts) Vi khun (Bacteria) Tin nhn3 Nhn tht Nhn tht1

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Thnh t bo Mng t bo

Ribosome Vng nhn

T bo cht

Hnh 5.1. Minh ha mt t bo c trng ca sinh vt tin nhn.

Cc t bo prokaryote c bao quanh bi thnh t bo (cell wall) v mng t bo (cell membrane), thnh t bo thng dy hn mng t bo, bo v t bo khi cc nh hng t bn ngoi. Mng t bo (hoc mng t bo cht) l mt hng ro chn lc gia phn bn trong t bo v mi
1 2

Nhn tht: cn gi l nhn chun. Sinh vt n bo: cn gi l sinh vt nguyn sinh. 3 Tin nhn: cn gi l nhn s. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 59

trng bn ngoi. Cc phn t ln nht c bit i qua mng ny l cc on DNA v cc protein c trng lng phn t thp. Mng t bo c th c gp li v m rng trong t bo cht. Mng t bo nh l b mt m trn cc cht khc ca t bo c gn vo v gi nhiu chc nng quan trng ca t bo.
Mng t bo Lysosome T bo cht Mng nhn Hch nhn Nhn Nhim sc th Li ni sinh cht

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Khng bo Ty th

Ribosome

Hnh 5.2. Minh ha mt t bo c trng ca sinh vt nhn tht.

Cc t bo eukaryote phc tp hn, chng l cu trc n v ng vt, thc vt, protozoa, nm v to. T bo eukaryote c cc h thng mng n v bn trong tch bit nhiu thnh phn chc nng ca t bo nh trnh by hnh 5.2. Cc t bo eukaryote ln hn v phc tp hn cc t bo prokaryote t 1.000-10.000 ln. Nhn c bao bc chung quanh bi mt mng i c cc l nh rng t 40-70 m, bn trong nhn cha cc nhim sc th. Nhn iu ha cc tnh cht di truyn v tt c cc hot ng sng ca t bo. Nhim sc th di v l cc th si mnh, cha cc gen sp xp trn mt chui mch thng trong cc nucleoprotein (protein cng nucleic acid). T bo cht cha mt s ln cc ht gi l ribosome cn thit trong cc phn ng lin tc tng hp cc nguyn liu t bo. Ribosome c tp trung mt cch c bit dc theo b mt x x ca li ni sinh cht, mt mng li khng u ca cc knh ni lin nhau c phn nh vi mng. Ty th cha cc enzyme vn chuyn in t s dng oxygen trong qu trnh sn sinh ra nng lng. Khng bo v lysosome l cc c quan t gip cch ly cc phn ng ha hc khc nhau trong t bo.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 60

II. Tai lieu Vi khun

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

1. Hnh dng Vi khun l nhng c th sng n bo c kch thc hin vi. Hin nay, ngi ta bit c khong 1.500 loi trong tt c mi trng t nhin. ng knh c trng ca t bo vi khun trong khong 0,5-1 m. Chiu di ca vi khun rt khc nhau. Vi khun xut hin trong cc dng nh sau: cocci (c dng hnh cu hoc hnh trng), bacilli (c dng hnh tr hoc hnh que), spirilla (c dng cun xon c). 2. Kiu sinh trng Vi khun sinh sn ch yu theo phng thc phn i (binary fission) nh c minh ha trong hnh 5.3. Qu trnh ny bao gm mt s bc sau: ko di t bo, lm vo ca thnh t bo, phn phi nguyn liu ca nhn, bt u hnh thnh mt vch ngn ngang, phn phi nguyn liu t bo vo trong hai t bo, v phn chia thnh hai t bo mi. y l qu trnh sinh sn v tnh. 3. Cc iu kin vt l nh hng n sinh trng Ba nhn t vt l ch yu nh hng n sinh trng ca vi khun l nhit , oxygen v pH. Do s sinh trng v hot tnh ca vi khun biu th s hot ng ca enzyme, v do tc ca cc phn ng enzyme tng ln cng vi vic tng nhit , cho nn tc sinh trng ca vi khun s ph thuc vo nhit . Ty thuc vo phm vi nhit m chng sinh trng, vi khun s c gi l psychrophiles4, mesophiles5 hoc thermophiles6. Phm vi nhit m mi nhm c kh nng sinh trng v nhit ti u c trnh by trong bng 5.2. Cc kh quan trng ch yu trong nui cy vi khun l oxygen v CO2. C th chia ra bn loi vi khun ty theo s phn ng ca chng i vi oxygen nh sau: - Vi khun hiu kh sinh trng trong s c mt ca oxygen t do. - Vi khun k kh sinh trng trong iu kin khng c oxygen t do.
4

Psychrophiles: vi khun a lnh (di -20oC). 5 Mesophiles: vi khun a nhit trung bnh. 6 Thermophiles: vi khun a nhit cao.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 61

hoc khng. - Vi khun a t oxygen sinh trng trong s c mt mt lng rt t oxy t do.

- Vi khun k kh ty tai: trng trong iu kin c oxygen t Tai lieu chia se sinh wWw.SinhHoc.edu.vn do

Hnh 5.3. Vi khun sinh sn bng cch phn i. Bng 5.2. Phm vi nhit thch hp cho sinh trng ca cc loi vi khun khc nhau. Loi vi khun Psychrophiles Mesophiles Thermophiles Phm vi nhit cho sinh trng -7 ~ 35oC 7 ~ 45oC 40 ~ 75oC Nhit ti u 20 ~ 30oC 30 ~ 40oC 45 ~ 60oC

i vi hu ht vi khun, pH ti u cho sinh trng nm trong khong 6,5-7,5. Mc d, mt vi vi khun c th sinh trng phm vi pH cc oan, nhng hu ht cc loi gii hn cc i v cc tiu nm trong khong gia pH 4 v pH 9.

III. Vi nm
Nm ni chung l cc thc vt khng c chlorophyll v v th khng th t tng hp cc cht dinh dng cho chng. Chng rt khc nhau v kch thc v hnh dng, t nm men n bo (single-cell yeast) n nm n a bo (multicellular mushroom). Trong s chng, nm men v nm mc l nhng loi nm cng nghip quan trng.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 62

1. Nm men

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Nm men c phn b rng ri trong t nhin. Chng c tm thy trong trong qu, ht v cc loi thc phm c cha ng khc. Chng cng c trong t, trong khng kh, trn da v trong rut ng vt. Do nm men khng c chlorophyll (dip lc t), cho nn chng ph thuc vo thc vt bc cao v ng vt c c nng lng cho cc hot ng sng. Nm men ni chung l cc c th n bo, c hnh dng t hnh cu n hnh trng. Kch thc ca chng rng t 1-5 m v di t 5-30 m. Thnh t bo t bo non thng mng v tr nn dy t bo gi. Kiu sinh trng ph bin nht nm men l ny chi (budding), y l mt qu trnh sinh sn v tnh nh minh ho hnh 5.4. Mt chi nh (hoc t bo con-daughter cell) c to thnh trn b mt ca t bo trng thnh. Chi sinh trng v c lm y cc nguyn liu nhn v t bo cht t t bo b m. Khi chi ln bng b m, th b my nhn c hai t bo c thay i v t bo c phn ct. T bo con c th bm vo t bo b m, thng l ngay sau khi t bo phn chia. Nm men quan trng nht l cc chng ca Saccharomyces cerevisiae c dng trong sn xut ru vang, bia v bt n bnh m.

Hnh 5.4. Kiu sinh trng c trng ca nm men bng cch ny chi.

2. Nm mc Nm mc l loi nm dng si (Hnh 5.5). Mt t bo sinh sn n hoc bo t (bo t ht nh-conidia) c ny mm to thnh mt si di gi l si nm (hyphae) phn cnh lp li khi n ko di mt cu trc sinh dng gi l h si nm (mycelium). H ny bao gm mt khi t bo cht a nhn trong mt h thng cc ng phn cnh nhiu v cng. Do h

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 63

si nm c kh nng sinh trng v hn, cho nn n c th t ti cc kch thc v m.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Si nm Bo t (bo t nh)

Hnh 5.5. Kiu sinh trng ca nm si bng cch phn cnh.

Cc loi nm mc quan trng nht trong cng nghip l Aspergillus v Penicillium. Mc c s dng trong sn xut khng sinh, ha cht cng nghip, enzyme, v cc thc phm b sung.

IV. Mi trng nui cy


S sinh trng ca qun th vi khun trong mi trng dinh dng nhn to c gi l nui cy (cultivation). Mt kiu nui cy ch cha mt loi vi sinh vt c gi l nui cy thun khit (pure culture). Nui cy hn hp (mixed culture) l mt loi nui cy cha nhiu hn mt loi vi sinh vt. Cc bc cn thit cho nui cy vi sinh vt l nh sau: - Chun b mi trng nui cy cho php vi sinh vt c th sinh trng tt nht. - Kh trng mi trng loi b tt c cc c th sng c trong bnh nui cy. - Cy vi sinh vt vo trong mi trng chun b. nui cy vi sinh vt, mi trng nui cy phi c chun b trong nhng loi bnh nui c s dng ph bin nht, chng hn ng nghim, bnh tam gic, a petri hoc ni ln men. C hai loi mi trng nui cy chnh: mi trng t nhin (da trn kinh nghim) v mi trng tng hp (thnh phn ha hc xc nh). Ni chung, cc mi trng dinh dng rt
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 64

khc nhau v hnh thi (dng rn hoc lng) v thnh phn, ty thuc vo loi vi sinh vt c nui cy v mc ch nui cy. 1. Mi trng t nhin L nhng loi mi trng da trn c s ca kinh nghim, m khng da trn s hiu bit chnh xc v thnh phn cc cht dinh dng v tc ng ca chng. Mi trng t nhin thng cha peptone, dch chit tht b, hoc dch chit nm men. Khi s dng mi trng rn, c th b sung cc tc nhn lm rn vo mi trng nh gelatin hoc agar. V d v mi trng rn v mi trng lng dng cho sinh trng ca nhiu loi vi sinh vt d dng l tng i n gin, ph bin l canh dinh dng (nutrient broth) v agar dinh dng (nutrient agar). Thnh phn ca chng nh sau: - Canh dinh dng: 3 g nc chit tht b, 5 g peptone, 5 g dch chit nm men v nc b sung ti 1 L. - Agar dinh dng: cng thnh phn nh canh dinh dng nhng c thm 15 g agar v nc b sung ti 1 L. 2. Mi trng tng hp Mi trng cha cc dung dch pha long ca ha cht tinh khit, c bit l cc hp cht hu c v/hoc v c. Chng thng c s dng cho cc mc ch nghin cu hn l sn xut. Mi trng c th n gin nh l mui ammonium v c cng vi cc mui khong v ng, hoc phc tp nh l casein tinh sch c b sung thm cc vitamin, mui khong v ng. 3. Kh trng Mi trng dinh dng thch hp c chn nui cy mt loi vi sinh vt c bit s c rt vo cc bnh nui cy. Nu s dng cc ng nghim hoc bnh tam gic, th chng phi c p bng mt np y thch hp cho php c s trao i kh vi kh quyn nhng vn ngn cn cc c th ngoi lai ri vo mi trng. Cc loi np khc nhau c dng trong phng th nghim bao gm: nt bng, bt plastic, np vn, np kim loi v giy nhm. Mi trng sau phi c kh trng loi b tt c cc c th sng trong bnh cha mi trng. Phng php kh trng ph bin nht l
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 65

kh trng bng hi nc di p sut cao trong ni kh trng (autoclave). Ni chung, autoclave hot ng p sut 15 psi 121oC. Thi gian kh trng ty thuc vo bn cht ca nguyn liu, loi bnh cha v th tch ca mi trng. V d, i vi ng nghim cha mi trng lng c th kh trng t 15-20 pht 121oC. 4. Nui cy Nui cy l s tip mu (vi sinh vt) vo bnh cha mi trng dinh dng v trng. S tip mu khi nui cy trn mi trng rn c agar c thc hin bng que cy c vng kim loi u (metal wire hoc loop) c kh trng nhanh trc khi s dng bng cch t nng trn n cn. Cy chuyn trong nui cy lng thng c thc hin bng Pasteur pipette. S tip mu thng c tin hnh trong t cy v trng (laminar flow cabinet) gim thiu nguy c nhim bn. iu quan trng l phi nm vng cc k thut ht pipette thch hp cho vic tip mu v ly mu trong qu trnh nui cy.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

V. Sn xut khng sinh


1. Sn xut penicillin Sn xut penicillin l mt trong nhng ng dng thng mi quan trng thnh cng trong vic pht trin cc qu trnh nui cy vi sinh vt quy m phng th nghim thnh quy m sn xut cng nghip. Gia nm 1941 v 1945, sn xut penicillin ca M tng t ch hu nh khng c g n 650 t n v7 trn mt thng, trong khi gi ca n gim t 20 USD trn 100.000 n v xung cn 60 cent. Hiu sut ca penicillin cng c tng ln hng ngn ln nh vo nhng yu t sau: - Ci thin thnh phn mi trng-nc chit ngm ng c dng lm cht khi ng sinh trng, dng lactose thay cho glucose, v b sung phenylacetic acid. - Pht trin cc k thut nui cy chm. - To ra cc chng t bin ca Penicillium chrysognum bng phng php chiu x tia cc tm v tia X.
7

Mt n v (unit) tng ng 0,6 g ca chun quc t cho hot tnh penicillin.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 66

u ra (downstream processing)8. Ngy nay, hiu sut ca penicillin thm ch cn cao hn na bi k thut chn lc cc th t bin tt hn, cng nh ci thin mi trng v cc k thut ln men hp l hn. 1.1. Cc bc chnh ca k thut sn xut penicillin - Chun b v kh trng mi trng. Mi trng c trng cha nc chit ngm ng (4-5% trng lng kh), b sung ngun nitrogen nh l bt u nnh, dch chit nm men, cht lng ging nc sau khi sa chua ng li; ngun carbon l lactose, v mt s loi m khc. - Tip mu (cy gy). Cc bo t ng kh sinh trng trn mi trng thch nghing c cy gy vo mi trng lng trong bnh tam gic nui cy lc, tip theo l nui cy kt ht th cp v s cp, v nui cy trong h ln men quy m ln c th tch tng ln nhiu ln. Vic tng dn th tch ca nui cy kt ht c thc hin to ra mt lng mu ln a vo nui cy sao cho mi bc c rt ngn hp l v thit b quy m ln c s dng hiu qu. - Nui cy. H ln men c cnh khuy c s dng trong kiu ln men m c cung cp dinh dng (fed-batch culture) l glucose v nitrogen trong sut qu trnh nui cy. Kch thc c trng ca bnh nui khong t 40.000-200.000 L. Oxygen c cung cp bng phng php phun khng kh tc 0,5-1,0 th tch khng kh/th tch cht lng/pht. Cng sut a vo quay turbine v phun kh l khong 1-4 W/L. pH c duy tr 6,5. Trong ln men penicillin c trng hu ht sinh khi t bo cn thit c thu trong sut 40 gi u tin. Penicillin bt u c sn xut pha sinh trng hm m v tip tc c sn xut cho ti khi n t ti pha tnh. S sinh trng phi c tip tc mt tc ti thiu nht nh duy tr sn lng penicillin cao. y l l do ti sao glucose v nitrogen c cung cp lin tc trong sut qu trnh ln men mc d chng c b sung vo mi trng ngay t u. Penicillin sau khi c t bo sn xut tit vo mi trng nui cy.

- Cc phng php hin i wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia se tai: ca cc k thut phn tch v tinh sch

Downstream processing: l cc bc ca qu trnh sinh hc tip theo sau s ln men v/hoc nui cy t bo, mt chui cc hot ng phn tch v tinh sch cn thit thu c sn phm thuc theo yu cu mc tinh sch cn thit.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 67

c phn tch t canh trng (mi trng nui cy) bng phng thc chit dng nc ngc hai giai on lin tc vi amyl hoc butyl acetate.

- Qu trnh downstream. Sau khi loi b h si nm mc, penicillin Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

2. Sn xut streptomycin Streptomycin l mt khng sinh dng ph bin trong y hc, th y v bo v thc vt. Streptomycin c pht hin vo nm 1944 t dch nui cy mt chng x khun Streptomyces griseus (cn gi l Actinomyces streptomycin). Ging x khun sinh streptomycin khi nui cy chm pht trin thnh hai pha: - Pha th nht (pha sinh trng mnh). Cc bo t ny chi v mc thnh si sau 6-8 gi, mi bo t mc mt chi, khun ty thng thng v phn nhnh rt yu, t bo cht a kim. - Pha th hai (khun ty khng pht trin). Cui ngy th ba si x khun b chia nh v bt u t phn. Nhng ging sinh streptomycin thng khng n nh. Do , trong tng lai cn c s can thip ca cng ngh DNA ti t hp (xem chng 8) nhm to ra nhng ging c hot lc cao v n nh a vo sn xut. Gi bo t dng ng kh trong khong nm nm c th cn 96-99% hot lc, trong ct thch anh ti ba nm, trn mi trng thch nc u 5oC ti mt nm. Cc ngun carbon m ging Streptomyces c th ng ha c v sinh khng sinh l glucose, tinh bt, dextrin, maltose, fructose, galactose, manose. Trong thc t, glucose v tinh bt c dng lm ngun nguyn liu trong sn xut streptomycin. 2.1. Cc phng php sn xut streptomycin Ln men streptomycin c thc hin theo phng php nui cy chm. Qu trnh ln men ny cng ging nh ln men cc loi khng sinh khc, bao gm cc giai on: nhn ging v ln men chnh. - Nhn ging. Ging x khun c bo qun dng bo t. Cy bo t vo mi trng nhn ging trong bnh tam gic, lc 180-220 vng/pht 26-28oC/30-70 gi, sau cho tip vo cc ni nhn ging (c sc kh v khuy), nui tip cho pht trin sinh khi 20-40 gi. Nhim v chnh trong giai on nhn ging l to ra mt khi lng ln khun ty x khun a kim c kh nng pht trin mnh trong giai on ln men chnh v to thnh mt lng ln khng sinh.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 68

hnh. Nhit ln men khong 26-28oC, thi gian ln men 96 gi. Trong thi gian ln men cn phi thng kh v khuy trn mi trng. Lng khng kh thi qua mi trng trung bnh l 1 th tch/1 th tch mi trng. Khuy mi trng lin tc trong sut c qu trnh ln men (k c khi nhn ging) nu ngng khuy ch trong mt thi gian ngn s lm gim hiu sut streptomycin. pH trong nhng gi u c gim cht t sau tng dn.

- Ln men. Ln se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chiamen streptomycin l qu trnh ln men hai pha in

VI. Sn xut thuc bng cng ngh DNA ti t hp


1. Insulin Ngy nay, vic sn xut insulin quy m cng nghip c l l mt trong nhng thnh cng ni bt nht, sm nht ca cng ngh sinh hc hin i. Insulin l mt protein c tuyn ty tit ra nhm iu ha lng ng trong mu. C th thiu ht insulin trong mu s lm ri lon hu ht cc qu trnh trao i cht c th, dn n tch t nhiu ng trong nc tiu. Trong c th, insulin c tng hp di dng proinsulin gm ba chui polypeptide: A, B v C. Khi proinsulin chuyn thnh insulin, chui C c loi b, hai chui A v B ni vi nhau bi hai cu disulfide (-S-S-). iu tr bnh ny ngi ta thng tim insulin cho ngi bnh. Ch phm insulin ny c tch chit t tuyn ty ca gia sc. Tuy nhin, c c 100 gram insulin ngi ta phi s dng ty ca 4.000-5.000 con b. V vy, gi thnh ca insulin trc y l rt cao. Mt khc, v cu to ca insulin b hi khc vi insulin ngi nn trong mu ca bnh nhn c iu tr bng insulin b bao gi cng xut hin khng th i vi insulin b. iu ny gy ra mt s hu qu khng mong mun lm gim mt phn hot tnh ca insulin cng nh gim thi gian tc ng ca thuc. Boger (1978) ln u tin s dng cng ngh DNA ti t hp thng qua vi khun E. coli thu nhn c mt lng ln insulin. C th, ngi ta chuyn gen m ha tnh trng sn xut insulin ca ngi sang cho E. coli. Vi khun E. coli ti t hp gen c nui cy trong ni ln men c dung tch 1.000 L, sau mt thi gian ngn c th thu c 200 g insulin, tng ng vi lng insulin chit rt t 8.000-10.000 con b. Thnh cng ny cho thy gen ca ngi c th lm vic mt cch hiu qu trong genome ca vi sinh vt. Hai sn phm thng mi ca insulin (c sn xut t nm men S. cerevisiae ti t hp) hin ang c s dng l: Actrapid v Novolog (NovoNordisk).
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 69

2. Interferon Interferon c bn cht protein, l yu t min dch khng c hiu, gip c th chng li nhiu loi bnh do interferon c ph tc dng khng virus rng. Thng thng thu nhn interferon, ngi ta phi tch chit chng t huyt thanh ca mu nn rt tn km. Bng phng php cng ngh DNA ti t hp tng t nh insulin, hin nay ngi ta c th thu nhn mt lng ln interferon thng qua cc c th vi sinh vt c ti t hp gen phc v cho vic iu tr cc bnh nhim trng nh vim gan B, vim gan C, mt s bnh ung th do virus... Gilbert (1980) ot gii thng Nobel nh thnh cng trong vic thu nhn interferon t E. coli c ti t hp gen m ha interferon. n nm 1981, i hc Washington (M) thnh cng trong vic thu nhn interferon t nm men S. cerevisiae c hiu sut cao gp 10.000 ln so vi t bo E. coli ti t hp. 3. Hormone 3.1. Hormone sinh trng ngi (human growth hormone-HGH) Thng thng, HGH ca ng vt c v c sn xut t tuyn yn ca cc ng vt non v trong sut thi gian trc khi chng trng thnh. HGH c tc dng tng tc sinh trng v kch thch c th tng khi lng c. ngi sau 30 tui, sn xut hormone sinh trng s dng li, nu tim HGH sau tui ny s gy ra s pht trin c bp v lng m gim xung. Hormone sinh trng ngi l protein cha khong 191 amino acid, thiu n c th ngi s b ln. Trc y hormone pht trin c tch t tuyn yn ca ngi cht. Mi t thi cho khong 4-6 mg HGH v mun cha khi cho mt ngi ln phi cn lng HGH thu c t 100-150 t thi. iu ny cho thy mt tr ngi rt ln khi cha tr chng ln cho tr em. Hin nay, HGH c sn xut bng cng ngh DNA ti t hp thng qua E. coli vi mt hiu sut rt ln (1 L dch ln men ca E. coli thu c HGH tng ng vi lng cht ny thu c t 60 t thi). y l mt trong nhng protein c sn xut bng cng ngh sinh hc hin i sm nht. HGH ti t hp khc vi HGH bnh thng bi mt amino acid, do E. coli khng c kh nng loi b gc methionine khi u m n thng b loi sau khi dch m trong t bo ngi.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 70

gin v khng b glycosyl ha v bin i nhiu hu dch m, nn c th dng E. coli (prokaryote) lm t bo vt ch sn xut chng. i vi nhng protein i hi qu trnh glycosyl v bin i hu dch m th khng th s dng t bo prokaryote lm t bo vt ch trong cng ngh DNA ti t hp m phi s dng cc t bo eukaryote nh: nm men, nm mc, thc vt hoc ng vt.

Insulin v hormone sinh trng ngi l cc protein tng i Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vnn

3.2. Somatostatin y l loi hormone c bit, thng c tng hp trong no ng vt v ngi vi mt hm lng v cng thp. Somatostatin c vai tr iu ha hormone sinh trng v insulin i vo mu, kim tra s tng hp hai loi hormone ny. Quy trnh sn xut loi sn phm sinh hc c bit qu ny cng bao gm cc bc ch yu sau y: + Phn lp gen m ha somatostatin hoc tng hp trong ng nghim. + To dng gen somatostain bng cch gn gen ny vo vector plasmid chuyn gen vo E. coli. Mi m nui cy 7,5 L vi khun E. coli ny s cho ra 5 mg somatostatin nguyn cht. Trc y, mun c khi lng hormone ny phi tin hnh c nm trn nguyn liu ly t na triu no cu. 4. Vaccine Trong sn xut vaccine, cho n thi gian gn y, ngi ta vn s dng vaccine bt hot hoc vaccine sng nhc c lm khng nguyn kch thch to khng th cn thit trong c th ngi v vt nui. Nhng vaccine c sn xut theo cch ny c mt vi hn ch, chng hn vaccine sng nhc c c kh nng quay tr li dng c hoc hot lc ca n gim kh nhanh trong c th ngi v vt nui. n nay, nh cng ngh DNA ti t hp ngi ta sn xut c protein v ca mt s loi virus nh virus bnh di v vim gan B. Sn xut vaccine k thut gen l mt lnh vc pht trin mnh hin nay ca cng ngh DNA ti t hp. y l loi vaccine c bo ch t vi khun c chuyn gen m ha tng hp mt protein khng nguyn ca mt loi virus hay mt loi vi khun gy bnh no . Hin nay, cc loi vaccine k thut gen c s dng cho ngi bao gm vaccine vim gan B, vaccine di kiu mi, vaccine t kiu mi, vaccine st rt v vaccine bnh phong.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 71

protein ch yu ca v ngoi, c pht hin trong mu ngi b nhim. Ngi ta bin np gen tng hp khng nguyn ca virus vim gan B vo vi khun E. coli sau sn xut sinh khi quy m ln cc vi khun E. coli mang gen ti t hp ny, bin E. coli thnh nh my sn xut khng nguyn lm vaccine. Mt s sn phm thng mi ca khng nguyn b mt vim gan B (c sn xut t nm men S. cerevisiae ti t hp) hin ang c s dng l: Ambirix (GlaxoSmithKline), Comvax (Merck), HBVAXPRO (Aventis Pharma), Hexavac (Aventis Pasteur), Infanrix-Penta (GlaxoSmithKline), Pediarix (GlaxoSmithKline), Procomvax (Aventis Pasteur), Twinrix (GlaxoSmithKline). 5. Mt s loi thuc khc Hin nay c gn 140 loi protein tr liu c cho php s dng M v chu u. Cc protein tr liu c th c chia lm hai loi: 1) cc protein khng b bin i hu dch m, v 2) cc protein cn qu trnh hu dch m (hu ht l kiu N-glycosylation9) c chc nng sinh hc y . Cc protein khng c qu trnh glycosyl ha (glycosylation)10, hu dch m, biu hin c hiu hoc trong vi khun E. coli hoc trong nm men v hin nay chng chim khong 40% th trng protein tr liu. Tuy nhin, mt s trong chng biu hin c hai h thng, chng hn nh insulin ti t hp c sn xut c trong E. coli (Humulin, Eli Lilly, Indianapolis, IN, USA) ln trong nm men (Novolog, Novo Nordisk, Bagsvaerd, an Mch). Sn xut cc protein ti t hp thng i hi qu trnh Nglycosylation trng thi t nhin ca chng, trong hu ht trng hp chng cn cc vt ch biu hin l ng vt c v (h thng c kh nng bt chc glycosylation ca ngi). Cc vt ch prokaryote nh E. coli khng glycosyl ha protein c, v cc h thng biu hin thuc eukaryote bc thp nh nm men hoc cc t bo cn trng thng t n nh thc hin

Virus vim gan B c tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia sev ngoi lypoprotein. Khng nguyn b mt l

N-glycosylation: cc oligosaccharide lin kt cng ha tr vi protein nguyn t nitrogen. 10 Glycosyl ha: l qu trnh b sung mt hoc nhiu phn t carbohydrate (gc ng) vo mt phn t protein (glycoprotein) sau khi n c tng hp nh ribosome.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 72

glycosylation ca ng vt c v. Tuy nhin, vic nui cy cc t bo ng vt c v gp nhiu kh khn nh: mi trng dinh dng t tin, thi gian nui cy di ngy, t bo rt mn cm vi cc lc trt ca h ln men... (xem chng 6). Do , cc yu cu sinh trng cho vt ch biu hin cc ch phm sinh-dc khng c ci thin buc cc cng ty phi quay li vi cc h thng biu hin ca nm men v nm si (eukaryote) do chng c kh nng cung cp hiu sut protein cao (> 1 g/L) trong cc qu trnh ln men ngn ngy, c th tng quy m sn xut (ln ti 100 m3). Tt c cc protein tr liu da trn c s nm men hin nay c sn xut trong loi nm men S. cerevisiae (Bng 5.3), nhng cc loi nm men khc cng c pht trin sn xut protein tr liu. Nm men Pichia pastoris trc y c cng ty Philips Petroleum (Bartlesville, OK, USA) s dng nh l mt h thng sn xut protein n bo, nhng sau c bin i di truyn biu hin cc protein ngoi lai. Hn 120 protein ti t hp c biu hin trong loi vt ch ny, kh nhiu trong s c ngun gc t ngi v ng vt c v. Gn y hn, nm men P. pastoris cng c dng biu hin cc protein tr liu (ang c th nghim lm sng) (Bng 5.3). Cng ty Genencor (Palo Alto, CA USA) trc y s dng cc nm si Aspergillus niger v Trichoderma reesei cho sn xut quy m ln cc enzyme cng nghip ti t hp. Nhng gn y h cng c gng biu hin cc protein tr liu (v d: cc IgG hon chnh) A. niger. Khng th ny c sn xut vi hm lng < 1 g/L, c lp rp chnh xc v lin kt vi khng nguyn. Thnh cng tng t vi biu hin khng th nguyn vn cng thu c P. pastoris, tuy nhin hm lng kh thp < 40 mg/L. Ngi ta cng chng minh khng th c sn xut trong A. niger c tp tnh dc ng hc (pharmacokinetic behavior) v hot tnh ADCC11 tng t vi cc khng th c ngun gc t cc t bo ng vt c v. Cng ty Berna Biotechnology (Bern, Switzerland) cng pht trin phng php biu hin protein thch hp da trn c s nm men methylotrophic Hansenula polymorpha, y l loi ang c nghin cu sn xut cc vaccine ti t hp.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

11

ADCC (Antibody-dependent cell-mediated cytotoxicity): Kh nng gy c t bo qua trung gian t bo ph thuc vo khng th.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 73

Bng 5.3. Mt s protein tr liu khc c sn xut bng cng ngh DNA ti t hp A. Cc sn phm thng mi Protein ti t hp Cng ty Urate oxidase Sanofi-Synthelabo Glucagon Novo Nordisk 12 Berlex GM-CSF Hirudin/lepirudin13 Hoechst Yu t sinh trng c Ortho-McNeil ngun gc tiu huyt Phama (US), cu Janssen-Cilag(EU) Hirudin/desirudin14 Aventis B. Cc sn phm cha hon chnh Ch nh Cng ty Yu t chng hnh thnh u mch Bnh x nang Yu t chng hnh thnh u mch Bnh tiu ng Thiu ht yu t 1 sinh trng ging insulin n nh th tch mu trong cc vt bng/sc U mch di truyn EntreMed Dyax EntreMed Transition Therapeutis Cephalon Mitsubishi Pharma (formely Welfide) Dyax

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tn thng mi Elitex Glucagen Leukine Refuldan Regranex rh Revasc Protein Angiostatin Elastase inhibitor Endostatin Epidermal growth factor analog Insulin-like growth factor-1 Human serum albumin Kallikrein inhibitor

H thng biu hin S. cerevisiae S. cerevisiae S. cerevisiae S. cerevisiae S. cerevisiae S. cerevisiae H thng biu hin P. pastoris P. pastoris P. pastoris P. pastoris P. pastoris P. pastoris P. pastoris

VII. Sn xut enzyme


ng dng thng mi chnh ca cc enzyme vi sinh vt l trong cng nghip thc phm v sn xut bia mc d enzyme c tha nhn trong
12

GM-CSF (granolocyte-macrophage colony stimulating factor): yu t kch thch qun lc i thc bo ca t bo bch cu ht. 13 Cht chng ng mu. 14 Cht chng ng mu. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 74

cc ng dng chn on v iu tr bnh. Hu ht cc loi enzyme c tng hp trong pha log ca nui cy m v c xem nh cc cht trao i s cp. Tuy nhin, trong mt s trng hp amylase (Bacillus stearothermophillus) c sn xut bi nui cy idiophase v th c th xem l tng ng vi cc cht trao i th cp. Cc enzyme c th c sn xut t ng-thc vt cng nh cc ngun vi sinh vt, nhng sn xut bng ln men vi sinh vt l phng php kinh t v thch hp nht. Hn na, hin nay nh cng ngh DNA ti t hp ngi ta c th chuyn gen vo cc t bo vi sinh vt sn xut cc enzyme ca ng-thc vt. Cc tin b ca cng ngh DNA ti t hp m rng phm vi cc sn phm ln men tim tng ca vi sinh vt. C kh nng a cc gen t cc c th bc cao vo cc t bo vi sinh vt nh l cc t bo nhn tng hp cc protein (bao gm enzyme) ngoi lai. Cc t bo vt ch dng trong nhng trng hp ny l E. coli, S. cerevisiae v mt s loi nm men khc. Trong qu trnh sinh trng ca vi sinh vt, enzyme c hnh thnh trong t bo v mt s c tit ra mi trng xung quanh. Trong sn xut ch yu l sn phm ca enzyme ngoi bo, cn nu mun tch enzyme ni bo th phi ph v t bo. Cc vi sinh vt c dng trong sn xut enzyme gm c vi khun, nm mc, nm men v x khun. Cc ch phm enzyme c sn xut t vi sinh vt c ng dng trong nhiu ngnh cng nghip khc nhau, ch yu l cc enzyme thy phn dng trong cng nghip thc phm nh: - Amylase dng trong sn xut ng mt ng v chocolate, trong sn xut bia, ch bin dextrin vi dch ng sn xut thc n cho ngi gi v tr em, trong sn xut nc qu v trong y hc. - Protease thy phn protein ca sa ch bin nhng mn n king c bit, c dng trong thuc da, sn xut bt git, phim nh, t si, len d v trong y hc. Protease vi sinh vt c th s dng cng vi amylase trong ch bin thc n gia sc. - Pectinase l nhm enzyme thy phn pectin to thnh galacturonic acid, glucose, galactose, arabinose, methanol - Cytolase l h enzyme c hot tnh cao c th phn hy hemicellulose, pentozan, lignin Cc enzyme ny c gi chung l cytolase (bao gm cellulase, hemicelllulase, pentosinase). - Invertase l enzyme ni bo c dng rng ri trong sn xut bnh ko, ru mi, kem, mt ong nhn to. N lm tng v ngt khi thy phn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 75

ng saccharose thnh fructose v glucose, lm tng ha tan ca saccharose trong sn phm. Trong mt tng lai gn, enzyme s c s dng rng ri trong y hc lm u d (probe) cho cc thit b phn tch y khoa v cha bnh. Hin nay, mt s enzyme nh: glucooxydase, hexokinase, esterase, urease, cholesteroloxydase, alcoholdehydrogenase c s dng kh ph bin trong y hc. in hnh nht l s dng glucooxydase c nh trn b mt in cc platinum trong thit b phn tch hm lng glucose mu. Trong y hc, enzyme cn c s dng cha tr mt s bnh lin quan n s thiu ht ca mt s enzyme trong c th ngi, hoc dng enzyme loi b nhng cc tht, m d tha gy nguy him cho mt s b phn ca c th ngi. Chng hn: dng enzyme streptokinase v urokinase lm tan mu ng lm tc nghn mch mu.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Ti liu tham kho/c thm


1. Trn Th Thanh. 2003. Cng ngh vi sinh. NXB Gio dc, H Ni. 2. Nguyn Vn Uyn v Nguyn Tin Thng. 1999. Nhng kin thc c bn v cng ngh sinh hc. NXB Gio dc, TP H Ch Minh. 3. Babey F and Mujacic. 2004. Recombinant protein folding and misfolding in Escherichia coli. Nature Biotech. 22: 1399-1408. 4. Cutler SJ and Cutler HG. 2000. Biologically Active Natural Products: Pharmaceuticals. CRC Press LLC, USA. 5. Gerngross TU. 2004. Advances in the production of human therapeutic proteins in yeasts and filamentous fungi. Nature Biotech. 22: 1409-1414. 6. Klefenz H. 2002. Industrial Pharmaceutical Biotechnology. Wiley-VCH Verlag GmbH, Weinheim, Germany. 7. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 8. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. NJ, USA.
nd

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 76

Tai 6 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Nui cy t bo ng vt

I. M u
T bo ng vt tch t m c th c nui cy trn cc loi mi trng dinh dng tng hp bn ngoi c th, chng sinh trng bng cch tng s lng v kch thc t bo. K thut nui cy t bo ng vt to c hi nghin cu cc t bo ung th, phn loi cc khi u c tnh, m hnh thc nghim kho st tc ng ca ha cht, xc nh s tng hp ca m trong cy ghp v nghin cu cc t bo c bit cng s tng tc ca chng. K thut nui cy t bo ng vt c v c th c ng dng sn xut cc hp cht ha sinh quan trng dng trong chn on nh cc hormone sinh trng ca ngi, interferon, hot t plasminogen m, cc viral vaccine v cc khng th n dng. Theo phng php truyn thng cc hp cht ha sinh ny c sn xut bng cch s dng cc ng vt sng hoc c tch chit t xc ngi cht. Chng hn, cc khng th n dng c th c sn xut bng cch nui cy cc t bo hybridoma trong cc khoang mng bng (peritoneal cavity) ca chut, hoc hormone sinh trng dng cha bnh ci (dwarfism) c th c tch chit t xc ngi cht. Tuy nhin, s lng thu c t cc phng php ny rt hn ch v th vic ng dng rng ri chng trong iu tr cn gp nhiu kh khn. Mt vi sn phm gen ca ng vt c v cng c th c sn xut bi h thng vi khun bng cch dng cng ngh DNA ti t hp. Tc sinh trng nhanh, thnh phn mi trng n gin v r tin ca nui cy t bo vi khun khin chng c nhiu u im hn so vi nui cy t bo ng vt c v. Tuy nhin, vi khun li thiu kh nng sa i hu dch m (post-translational modifications) bao gm vic phn gii protein, lin kt cc tiu n v (subunit), hoc nhiu phn ng kt hp khc nhau nh glycosylation, methylation, carboxylation, amidation, hnh thnh cc cu ni disulfide hoc phosphoryl ha (phosphorylation) cc gc amino acid. Nhng

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 77

sa i ny rt quan trng nh hng n hot tnh sinh hc ca sn phm. V d, qu trnh glycosyl ha (glycosylation) c th gip bo v protein chng li s phn gii chng, duy tr kh nng n nh cu trc v bin i khng nguyn. V th, nhiu cng ty phi quay li vi h thng vt ch biu hin cc protein ngoi lai l cc t bo ng vt c v. Hin nay, khong 60% protein ti t hp dng lm dc phm c sn xut t cc h thng t bo vt ch ny. 1. Cc u im ca nui cy t bo ng vt - H thng t bo ng vt l cc nh my t bo thch hp cho vic sn xut cc phn t phc tp v cc khng th dng lm thuc phng bnh, iu tr hoc chn on (Bng 6.1). - Cc t bo ng vt p ng c qu trnh hu dch m chnh xc i vi cc sn phm protein sinh-dc (biopharmaceutical). - Sn xut cc viral vector dng trong liu php gen (bin np mt gen bnh thng vo trong t bo soma mang gen tng ng b khim khuyt cha bnh do s khim khuyt gy ra). Cc mc ch chnh ca liu php ny l cc bnh ung th, hi chng suy gim min dch (HIV), chng vim khp, cc bnh tim mch v x ha u nang. - Sn xut cc t bo ng vt dng lm c cht in vitro trong nghin cu c cht hc v dc hc. - Pht trin cng ngh m hoc pht sinh c quan sn xut cc c quan thay th nhn to-sinh hc/cc dng c tr gip, chng hn: + Da nhn to cha bng. + M gan cha bnh vim gan. + o Langerhans cha bnh tiu ng. 2. Mt s hn ch ca nui cy t bo ng vt Mc d tim nng ng dng ca nui cy t bo ng vt l rt ln, nhng vic nui cy mt s lng ln t bo ng vt thng gp cc kh khn sau: - Cc t bo ng vt c kch thc ln hn v cu trc phc tp hn cc t bo vi sinh vt.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 78

Bng 6.1. Cc sn phm ca nui cy t bo ng vt. Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Enzyme Nhm I Hormone Cc nhn t sinh trng Nhm II Vaccine3 Urokinase, hot t plasminogen m (t-PA)1T Hormone sinh trng (GH)2 Cc cytokine khc Bnh di, bnh quai b, bnh si ngi Veterinary-FMD Cattles Disease ... Nhm III Nhm IV Nhm V Nhm VI Khng th n dng Virus cn trng vaccine, New

Cc cng c chn on Thuc tr Baculovirus su sinh hc cho

Cc cht iu ha min Interferon v interleukin dch Cc t bo nguyn vn Th nghim c cht hc

- Tc sinh trng ca t bo ng vt rt chm so vi t bo vi sinh vt. V th, sn lng ca chng kh thp v vic duy tr iu kin nui cy v trng trong mt thi gian di thng gp nhiu kh khn hn. - Cc t bo ng vt c bao bc bi mng huyt tng, mng hn nhiu so vi thnh t bo dy chc thng thy vi sinh vt hoc t bo thc vt, v kt qu l chng rt d b bin dng v v.
Tissue plasminogen activator (tPA): mt protein chuyn ha trong t bo ca ng vt c v c tnh nng kch thch plasminogen l tin cht ca m dng khng hot ng chuyn sang trng thi hot ng dng iu tr cc cn au tim. 2 Growth hormone (GH): (a) chui polypeptide hormone do min trc ca tuyn yn tit ra iu chnh tng kch thc c th. (b) bt k cht ni tit no tham gia iu chnh sinh trng trong cc c th ng vt hay thc vt. 3 Vaccine: khng nguyn lm mt kh nng gy bnh nhng cn gi kh nng sinh khng th tim chng gy min dch phng bnh. Vaccine c th gm mt c t khng hot ng hoc mt cht khng c bng cch s dng cc vi khun hoc virus cht hoc gim c. C nhiu cch tim chng: di da, xuyn da, tim bp, gy so hoc ung qua ng ming. Cng ngh t bo
1

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 79

cch y , v mi trng nui cy thng i hi b sung huyt thanh mu rt t tin. - T bo ng vt l mt phn ca m c t chc (phn ha) hn l mt c th n bo ring bit nh vi sinh vt. - Hu ht cc t bo ng vt ch sinh trng khi c gn trn mt b mt.

- Nhu cu dinh dng ca bo ng vt cha c xc nh Tai lieu chia se tai:twWw.SinhHoc.edu.vnmt

II. T bo ng vt
Cc t bo ng vt l t bo eukaryote, chng c lin kt vi nhau bi cc nguyn liu gian bo to thnh m. M ng vt thng c phn chia theo bn nhm: biu m (epithelium), m lin kt (connective tissue), m c (muscle) v m thn kinh (nerve). Biu m to thnh lp ph v lp lt trn cc b mt t do ca c th, c bn trong v bn ngoi. m lin kt, cc t bo thng c bao bc trong th gian bo rng (ko di), c th l cht lng, hi rn hoc rn. Cc t bo m c thng thon di v c gn vi nhau thnh mt phin hoc mt b bi m lin kt. M c chu trch nhim cho hu ht chuyn ng ng vt bc cao. Cc t bo m thn kinh gm c thn bo cha nhn v mt hoc nhiu phn m rng di v mnh c gi l si. Cc t bo thn kinh c kch thch d dng v truyn xung ng rt nhanh. 1. Cc t bo dch huyn ph T bo hng cu v bch huyt l cc m lin kt khng in hnh dng th lng. Cc t bo mu hoc dch bch huyt l cc t bo dch huyn ph (suspension cells), hoc khng dnh bm khi chng sinh trng trong nui cy in vitro. Cc t bo khng dnh bm khng i hi b mt sinh trng. Chng hn, cc t bo bch huyt (lymphocytes) (Hnh 6.1a) bt ngun t m bch huyt l cc t bo khng dnh bm v c hnh cu ng knh t 10-20 m. Chng c th c nui cy trong mi trng dch lng theo phng thc tng t vi khun. 2. Cc t bo dnh bm Hu ht cc t bo ng vt bnh thng l cc t bo dnh bm, v th chng cn c b mt gn vo v sinh trng. Trong cc ng dng, ngi
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 80

ta s dng rng ri cc loi t bo dnh bm l t bo biu m v nguyn bo si (fibroblast) (Hnh 6.1b v c). Cc t bo dnh bm cn c mt b mt m sinh trng nh l thy tinh hoc plastic. a petri hoc cc chai trc ln l cc loi c s dng rng ri nht. Cc chai c t nm trn mt trc ln quay trn chm trong t m. Chai c dung tch 1 L cha khong 100 mL mi trng l thch hp cho cc t bo va sinh trng trn thnh chai va tip xc vi mi trng v khng kh. Tuy nhin, chai trc ln ch dng cho quy m phng th nghim v din tch b mt trn mt n v th tch ca chai nui cy kh nh (500 cm2/L).

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 6.1. Cc t bo ng vt thng c s dng trong nui cy. (a) t bo bch huyt, (b) t bo biu m, (c) nguyn bo si

T l din tch/th tch c th c tng ln khi cc t bo sinh trng trn cc gi th l polymer bt bin (spongy), th gm (ceramic), cc si rng, bao vi th (microcapsule), hoc trn cc ht nh c kch thc hin vi gi l microcarrier.

III. Mi trng nui cy


Nhu cu dinh dng ca cc t bo ng vt c v ln hn vi sinh vt do, khng ging cc vi sinh vt, ng vt khng trao i cht nitrogen v c. V th, nhiu amino acid v vitamin cn phi c b sung vo mi trng. Mi trng c trng dng trong nui cy t bo ng vt bao gm cc amino acid, cc vitamin, cc hormone, cc nhn t sinh trng, mui khong v glucose. Ngoi ra, mi trng cn c cung cp t 2-20% (theo th tch) huyt tng ca ng vt c v. Mc d huyt thanh c thnh phn cha c xc nh y , nhng nhiu nghin cu cho thy n rt cn thit cho s pht trin v tn ti ca t bo trong nui cy. Bng 6.2 trnh
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 81

by thnh phn v hm lng ca cc cht trong mi trng Eagle (Eagle 1959), y l mt trong nhng mi trng c s dng ph bin trong nui cy t bo ng vt.
Bng 6.2. Thnh phn mi trng Eagle (1959). Thnh phn 1. L-Amino acid Arginine Cystine Glutamine Histidine Isoleucine Leucine Lysine Methionine Phenylalanine Threonine Tryptophan Tyrosine Valine 2. Carbohydrate Glucose Serum 1000 5-10% 105 24 292 31 52 52 58 15 32 48 10 36 46 4. Mui NaCl KCl CaCl2 MgCl2.6H2O NaH2PO4. 2H2O NaHCO3 6800 400 200 200 150 2000 Nng (mg/L) Thnh phn 3. Vitamin Choline Folic acid Inositiol Nicotinamide Pantothenate Pyridoxal Riboflavin Thiamine 1 1 2 1 1 1 0,1 1 Nng (mg/L)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Huyt thanh dng trong mi trng nui cy khng ch t tin m cn l ngun nhim bn virus v mycoplasma. Do bn cht ha hc ca huyt thanh cha c xc nh y nn trong mt s trng hp c th nh hng xu n kt qu nui cy. S hin din ca nhiu protein khc nhau trong huyt thanh cng c th lm phc tp cc qu trnh phn tch v
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 82

tinh sch u ra. V l do , nhiu nghin cu c thc hin xy dng cng thc mi trng khng c huyt thanh. Nhng cng thc ny cha cc hormone v cc nhn t sinh trng c tinh sch thay th cho huyt thanh. Trc y, huyt thanh ca thai b (fetal bovine serum-FBS), c b sung nng 1-20%, l rt cn thit cho s sinh sn ca cc t bo ng vt c v. Nhng ngy nay, nhiu qu trnh nui cy t bo quy m ln bt u thc hin trong mi trng khng c huyt thanh.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

IV. K thut nui cy t bo ng vt


Phng php chnh trong nui cy t bo ng vt c v sn xut cc sn phm sinh-dc l da trn c s nui cy dch huyn ph trong h ln men. T lu, h ln men c s dng trong nui cy vi khun v nm men. u tin, s ln men l thut ng dng cho sn xut cn. Sau , cc nh vi sinh vt hc ng dng cc nguyn tc trn tch chit cc vitamin, cc acid hu c v cc khng sinh Kt qu dn n s pht trin nhanh chng cc phng php v cc h thng ln men khc nhau. Cc nguyn l tng t sau c ng dng cho nui cy sinh khi t bo ng vt v thc vt. Tuy nhin, nui cy cc t bo ng vt v thc vt kh khn hn nhiu so vi vi sinh vt, ci chnh l do qu trnh trao i cht trong cc loi t bo ny din ra chm, iu ny cng phn nh tc sinh trng chm ca t bo. Cc t bo ng vt c nhu cu dinh dng phc tp hn so vi vi khun v nm men, chng khng c thnh t bo nh vi khun v th rt d bin dng v v. Do , cc h thng khuy v sc kh c thit k khc vi nui cy vi khun. Mc d c mt s im khng thun li, nhng h thng ln men c s dng nui cy t bo ng vt t nht cng vi chc nm trc y. Cc dng t bo khc nhau nh BHK-21, LS, cc t bo Namalwa c sinh trng trong h ln men theo phng thc nui cy chm ngp trong mi trng sn xut cc viral vaccine v cc sn phm khc. c im d bin dng v d v ca t bo ng vt c khc phc bng cch a vo cc cnh khuy c dng hnh mi cho. Vic cung cp kh trc tip c th to ra bt kh d lm v t bo, v th cn cung cp kh bng cch khuch tn thng qua ng silicone. Mi trng cha nhiu protein huyt thanh c kh nng gy ra hin tng to bt nn cn khuy chm v nh. i vi nui cy mt cao, cn cung cp thm oxygen.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 83

Phng php dng ng silicone sc kh c nhiu u im do khng to ra bt kh v tc truyn oxygen l tha ng. Nh vy, cc h ln men vi sinh vt c ci tin thch hp c th dng nui cy sinh khi cc t bo ng vt sinh trng trong dch huyn ph. Nu mun nui cy mt dng t bo dnh bm th nn dng mt h thng cht mang nh l microcarrier. Cc dng t bo ng vt c v thng c s dng trong nui cy l CHO4, NS05, BHK6, HEK-2937 v t bo vng mc ca ngi. 1. H thng sn xut Pht trin mt qu trnh sn xut cng nghip cho protein ti t hp ca t bo ng vt c v thng da theo h thng c trnh by hnh 6.2. u tin, gen quan tm c ti t hp vi cc nhn t iu ha phin m (promoter) cn thit trong plasmid vector chuyn vo t bo. ng thi, gen th hai (gen chn lc-selector, hay cn gi l gen ch th chn lcselectable marker) cng c chuyn cho t bo nhn phn bit t bo c bin np v khng bin np. S hin din ca tc nhn chn lc trn mi trng nui cy sau khi chuyn gen mt vi ngy cho php phn lp cc t bo ti t hp sng st. Cc gen ch th chn lc c dng ph bin nht l dihydrofolate reductase (DHFR), mt enzyme tham gia trong qu trnh chuyn ha nucleotide, v glutamine synthetase (GS). Trong c hai trng hp, s chn lc xy ra khi thiu cht chuyn ha thch hp trong mi trng (hypoxantine v thymidine, trong trng hp ca DHFR hoc glutamine trong trng hp GS), do ngn cn s sinh trng ca cc t bo khng bin np. Sau khi chn lc, cc t bo sng st (xem nh l cc t bo n) c chuyn vo bnh nui cy th hai, v qu trnh nui cy c pht trin sn xut cc qun th v tnh (clonal populations). Cui cng, cc dng ring bit c nh gi kh nng biu hin protein ti t hp chn ra dng c kh nng sn xut cao nht. T nhng dng ny, mt dng t bo c tc sinh trng thch hp v cc sn lng cao c s dng sn xut protein ti t hp. Qu trnh nui cy sau s c thit lp v ti u ha cho sn xut.
4 5

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Chinese hamster ovary: t bo bung trng chut ng Trung Quc. Mouse myeloma: t bo u ty ca chut. 6 Baby hamster kidney: t bo thn ca chut ng s sinh. 7 Human embryo kidney: t bo thn ca phi ngi. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 84

Cng ngh t bo
Sng lc Chuyn nhim Pht trin qu trnh Chn lc Ti thiu 12 thng

Chuyn gen

To thnh mch thng

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 85

Cc dng t bo v tnh

Hnh 6.2. Sinh sn v pht trin dng t bo cho cc qu trnh nui cy sn xut protein ti t hp mong mun (protein o.i.). Cc ng gn sng ch ra s ln cy chuyn ca cc dng t bo ring bit sng lc t bo a vo sn xut. Cc l nh l ngn hng t bo c ng lnh trong nitrogen lng. Cc bnh nui xoay (spinner flask) m t cc h thng nui cy quy m nh ti u ha quy trnh, v cc h ln men m t cc qu trnh sn xut quy m ln.

2. Ti u ha mi trng dinh dng v t bo vt ch

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hin nay, mi trng thng mi dng cho nui cy t bo c cht lng cao c mt s nh cung cp hng u sn xut. Tuy nhin, vic sn xut protein ti t hp cng cn phi c ti u ha bng cch kho st trn nhiu cng thc mi trng dinh dng. Thng thng, mt qu trnh sn xut ring bit i hi mt vi cng thc mi trng khc nhau, trong mi cng thc c thit k cho mt phase c trng ca s sinh trng. Cc mi trng cho tc sinh trng nhanh i hi cy chuyn 3-5 ngy/ln. Qu trnh sn xut m (6-8 ngy) hoc m m rng (10-21 ngy) di hn nhiu so vi thi gian cy chuyn c trng. Pht trin mi trng thch hp l v cng quan trng v phi c thit k trn mt c s ring bit, i vi mi qu trnh v mi dng t bo. Tng t mi trng, cc t bo vt ch cng phi c ci thin chng li cc nh hng ca iu kin nui cy lm gim kh nng sng st v/hoc tin hnh cc bc chuyn gen kch thch sinh trng. Kt qu nghin cu ca nhiu phng th nghim cho thy, cc t bo vt ch c th c ci thin sinh trng, kh nng sng st v sn lng nh cng ngh DNA ti t hp. Cc proto-oncogene8, cc gen iu chnh chu k t bo (cyclins), cc gen yu t sinh trng (v d yu t sinh trng ging insulin) v cc gen antiapoptosis c a vo trong t bo to ra cc vt ch siu sn xut (superior production hosts). Ci thin s bin i v sn xut protein hu dch m l mt pht trin y ha hn khc. Chng hn, ngi ta thy hiu lc ca cc khng th c th c ci thin bng cch tng cng hiu lc ca c quan phn ng min dch t nhin ca chng. S biu hin d tha (over expression) c n nh ca N-acetylglucosaminyl-transferase-III, mt enzyme khng c biu hin t nhin trong cc t bo CHO v NS0, trong cc t bo sn xut khng th ti t hp kch thch to cc IgG nng cao v cc oligosaccharide khng fucosyl ha (fucosylation) trong vng Fc. Nhng bin i ca dng glyco (glycoform) lm tng t 5-10 ln cc c t t bo ph thuc khng th.

Proto-oncogene: gen tin ung th.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 86

V. Taikhng th nse tai: Cc lieu chia dng

wWw.SinhHoc.edu.vn

Cc t bo bch huyt (lymphocytes) l cc t bo mu trng cn cho cc phn ng min dch. Cc B-lymphocyte, loi sn xut khng th, hin din trong l lch, cc u bch huyt (lympho nodes) v mu. Khi mt cht ngoi lai i vo trong c th ca ng vt c xng sng, th cc tuyn Blymphocyte sn xut nhanh v tit ra cc phn t protein gi l immunoglobulin hay cn gi l khng th (antibody). Cc khng th c cc v tr kt hp c th nhn ra hnh dng ca yu t quyt nh c hiu trn b mt ca cht ngoi lai, cn gi l khng nguyn (antigent). Kt qu l cc khng th c th lin kt vi khng nguyn c hiu, trung ha v o thi cc cht ngoi lai. Do tnh c hiu ca chng trong vic nhn dng cc t bo hoc phn t c bit nn khng th l nhng cng c rt quan trng cc nghin cu vin v thy thuc lm sng pht hin s hin din v nng ca thuc, cc sn phm ca virus v vi khun, hormone v cc khng th khc trong mu. C 5 loi khng th l immunoglobulin G, A, M, D v E. Hnh 6.3. minh ha cu trc ca mt loi khng th immunoglobulin G (IgG), c cu trc protein dng hnh ch Y bao gm mt cp chui nng (heavy chain)9 v mt cp chui nh (light chain)10 c lin kt bi cc cu ni disulfide. Mi chui c 2 vng: (1) vng c th thay i c, vng ny khc nhau ty thuc vo mi loi khng th v chng cha cc v tr lin kt c hiu vi cc khng nguyn khc nhau, (2) vng khng th thay i c, c trng cho cc khng th ca mt phn lp nht nh. Bn cht ca lin kt khng th-khng nguyn tng t vi bn cht ca phc hp c chtenzyme. C nhiu dng khc nhau ca B-lymphocyte v mi dng sn xut ra cc khng th khc nhau nhn ra cc yu t quyt nh khng nguyn c hiu. V th, khi mt ng vt c tim mt tc nhn min dch, th n phn ng bng cch sn xut ra mt hn hp khng th a dng hu nh khng th phn chia c. sn xut mt lng ln khng th ng nht (khng th n dng) ch nhn ra mt cu trc ha hc, chng ta phi cho sinh trng c mt dng t bo c bit ca B-lymphocyte. Tuy nhin,

10

Heavy chain: mch polypeptide c trng lng phn t khong 55 kDa. Light chain: mch polypeptide c trng lng phn t khong 23 kDa.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 87

ngi ta nhn thy l cc t bo tit (to) ra khng th khng th duy tr c trn mi trng nui cy.
Khng nguyn V tr lin kt khng nguyn Yu t quyt nh khng nguyn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Chui nng V tr lin kt khng nguyn Vng c th thay i Vng khng th thay i

Chui nh

(a) Cu trc c bn ca phn t khng th

(b) V tr lin kt khng nguyn c khng th lin kt

Hnh 6.3. Cu trc khng th immunoglobulin G (IgG).

1. Dung hp t bo Khng ging nh cc t bo tit ra khng th, cc t bo myeloma (u ty) l loi t bo khi u c tnh ca h thng min dch, c th c nui cy lin tc. Khler v Milstein (1975) pht trin mt phng php dung hp cc t bo B-lymphocyte ca l lch vi t bo myeloma ca chut lai hai loi t bo ny vi nhau, t bo lai myeloma (hay hybridoma), c th c c im ca c hai dng t bo: l sn xut cc khng th c hiu v bt t. V hybridoma c bt ngun t mt t bo B-lymphocyte n, nn n ch sn xut mt loi khng th gi l khng th n dng. Phng thc c trng dung hp t bo nh sau (Hnh 6.4): - Tim khng nguyn c chn vo trong chut. H thng min dch trong chut p ng bng cch sn xut cc t bo B-lymphocyte tit ra khng th. - Ly l lch ca chut v tch cc t bo B-lymphocyte. - Nui cc t bo myeloma thch hp thiu HPGRT (hypoxanthine guanine phosphoribosyl transferase), t bin HPGRT-, mt marker di truyn chn cc t bo lai sau khi dung hp.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 88

Tai lieu chiatse tai: wWw.SinhHoc.edu.vn - Dung hp cc bo B-lymphocyte vi cc t bo myeloma bng


cch trn chng trong mi trng cha 40-50% polyethylene glycol (PEG). Mi trng s cha cc hn hp ca B-lymphocyte, myeloma, v cc t bo hybrid-myeloma. Cc B-lymphocyte cha HPGRT, nh vy cc hybridoma cng cha HPGRT. V th, cc t bo myeloma c coi nh l HPGRT-, trong khi cc t bo B-lymphocyte v hybridoma l HPGRT+. - Chn lc cc t bo HPGRT+ bng cch nui cy hn hp trn mi trng cha HAT (hypoxanthine, aminopterin v thymidine) l cht c ch sinh trng cc t bo HPGRT-. Do , cc t bo myeloma s cht trn mi trng ny, trong khi cc t bo hybridoma s phn chia. Cc Blymphocyte khng dung hp s cht do khong thi gian sng b hn ch ca chng.

Tim khng nguyn

Cc t bo myeloma HGPRT-

Tch cc t bo l lch Dung hp bng PEG

Chn lc HGPRT+ trong mi trng HAT

Cc t bo hybridoma

Cc khng th n dng

Hnh 6.4. Phng thc dung hp cc t bo B-lymphocyte.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 89

2. Th nghim khng th Cc khng th n dng c th c phn tch bng k thut th nghim pha rn nh cc th nghim hp th min dch lin kt enzyme (enzyme linked immunosorbent assays-ELISA) hoc cc th nghim min dch phng x (radioimmuno assays-RIA). Cc phng thc th nghim c trng nh sau (Hnh 6.5): - a dung dch khng nguyn c hiu (Ag) vo cc ging ca a microtitre c kh nng ht bm khng nguyn bng s tng tc k nc khng c hiu. B sung mt loi protein khng gy cn tr lin kt khng nguyn-khng th sau ny, nh l bovine serum albumin (BSA) chim cc v tr gn cn li trn ging. - B sung dung dch khng th n dng th nht (Mab1) l khng th c hiu vo ging. Khng th s lin kt vi khng nguyn trn b mt rn. - B sung khng th n dng th hai (Mab2) l khng th c c tnh tng phn vi immunoglobulin ca loi m t t bo hybridoma bt ngun. Mt enzyme (E) cho phng php ELISA hoc nh du ng v phng x cho phng php RIA c gn ng ha tr vi khng th th hai. - RIA: o hot tnh phng x bng phng php phng x t ghi (autoradiography) hoc bng phng php m nhp nhy ca h thng nng rn (solid scintillation counter). - ELISA: B sung c cht thch hp v o mt quang (OD) sn phm ca n trn my quang ph bc sng thch hp. E
Mab2

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 6.5. S th nghim khng th ELISA. Enzyme s c thay th bng nh du hot tnh phng x trong trng hp th nghim RIA.

Mab1 Ag

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 90

VI.Tai xut thuc vse tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Sn lieu chia DNA vaccine
1. Interferon Interferon l mt loi cytokine (protein) do t bo ng vt sinh ra mi khi chng b virus xm nhp, interferon khng c hiu v c tc dng c ch sinh sn ca virus, nh hng n sinh trng v pht trin (s phn ha) ca cc t bo khi u v t bo bnh thng nht nh no . Interferon c th c coi nh mt loi thuc hu hiu chng cc bnh nhim virus v k c mt vi dng ung th. C th ng vt sn xut hai loi interferon l interferon I v interferon II. Interferon I c hot tnh khng virus bao gm interferon- (IFN-, khi lng phn t khong t 17-26 kDa, c bch cu sn xut) v interferon- (IFN-, khi lng phn t khong 21 kDa, c nguyn bo si sn xut). C hai loi IFN- v IFN- c tc dng chng li s sinh sn ca t bo, c bit l IFN-, kch thch hot ng cc t bo git t nhin (NK) lm tng biu hin cc phn t HLA11 lp I. IFN- c ng dng iu tr ung th c hiu qu (c bit l ung th mu c tnh, ung th biu m t bo thn), iu tr bnh nhim virus vim gan B v C mn tnh (c th cha khi t 40-50% s bnh nhn). Interferon- (IFN-, c khi lng phn t khong 25 kDa, c sn xut t cc lympho T CD4+12 (h1), T CD8+ v cc t bo NK) hot ha cho s biu hin ca cc phn t HLA lp II, lm thc y s bit ha cc t bo mono thnh cc i thc bo. Cc interferon ring bit c cc phm vi hot ng khc nhau trong cc loi khc nhau. -interferon chng t hiu qu chng li bnh hairycell leukemia v vim gan C. Ngoi ra, n cn c hot tnh chng vim gan B mn tnh, cng nh iu tr bu sinh dc v mt vi bnh ung th nh ung th mu v ty xng. Thuc xt mi cha -interferon cung cp mt s cht bo v chng bnh cm lnh do cc rhinovirus gy ra. Trong mt thi gian di, vic cung cp interferon ngi cho nghin cu b hn ch do k thut tch chit rt tn km. n nm 1979, Klein v
HLA (Human Leucocyte Antigen): khng nguyn t bo bch cu ngi, cn c ngha l MHC (phc h tng hp m ch yu-Major Histocompatibility Complex) ca ngi. 12 CD (Clusters of Differentiation): cm bit ha khng nguyn. L nhng phn t bc l trn b mt t bo, c nhn bit bi nhng khng th n dng c hiu vi chng. S lng CD hin nay ca cc t bo h min dch c tm ra ln n hng trm loi (CD1CD247). Cng ngh t bo
11

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 91

cng s xy dng h thng sn xut n nh cho interferon ca lymphoid ngi bng k thut nui cy dch huyn ph ca African Burkitt's lymphoma c ngun gc t dng t bo Namalva vi s cm ng bng virus gy bnh New Castle. Nui cy t bo c sinh trng trong h ln men 50 L trn mi trng khng c huyt thanh v c cung cp oxygen ha tan nng cao ti u s sinh trng ca t bo. Trung bnh 3,35 units interferon/mL c thu hi trong sn phm cui cng cha tinh sch. Tuy nhin, ngy nay vic tch chit mt lng ln interferon tr nn thun li hn nhiu nh cng ngh DNA ti t hp. Gen m ha interferon c bin np vo t bo nm men S. cerevisiae (eukaryote) c kh nng sn xut interferon vi sn lng rt cao. Thnh cng ny lm gim ng k gi thnh ca interferon, m ra c hi s dng loi thuc ny trong iu tr cc bnh vim nhim virus v mt vi dng ung th. 2. Hot t plasminogen m Hot t plasminogen m (t-PA) l mt v d v protein tr liu c tng hp trong nui cy cc t bo ng vt c v chuyn gen. t-PA l mt protease c tc dng phn hy cc si t huyt fibrin (dng hot ha ca protein gy ng mu fibrinogen13, protein khng tan ng kt thnh cc si hnh thnh mt cc mu ng) c s dng cha bnh nghn mch mu. Bnh nhn b nhng cn au tim thng c ung t-PA v n ph tan nhng cc mu nh c kh nng lm tc mch. Cc nghin cu gn y cho thy c th s dng cc tuyn sa ca ng vt chuyn gen sn xut cc protein him ca ngi. Chng hn, gen t-PA c a vo phi chut bng cng ngh DNA ti t hp, sau phi chut c cy vo chut ci to thnh chut chuyn gen c kh nng tit t-PA ngi qua sa. 3. DNA vaccine Cn gi l vaccine DNA ti t hp, y l loi nucleic acid vaccine, da trn nguyn l mt gen m ha cho protein khng nguyn c hiu c tim vo vt ch (t bo ng vt hoc vi sinh vt) sn xut cc khng nguyn ny v khi ng mt phn ng min dch. Nhiu vaccine
Fibrinogen: protein huyt tng do cc t bo nhu m gan tng hp, tin cht ca fibrin, hot ha hnh thnh mt cc mu ng khi mch mu b chn thng. Cng ngh t bo
13

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 92

phng virus hin nay (si, t lit, di) u c sn xut t nui cy t bo ng vt m khng phi l t bo vi sinh vt. Hnh 6.6 minh ha m hnh sn xut v iu tr bng liu php vaccine DNA ti t hp: Phn lp mt hoc nhiu gen t tc nhn gy bnh (pathogen), a cc gen ny vo trong vng DNA ca plasmid v ng li (a). Cc vng DNA sau c a vo trong cc nhm t bo nh, thng bng cch tim vo t bo c (b) hoc y vo da nh sng bn gen (c). Cc gen c chn la m ha cho cc khng nguyn, cc cht c th gy ra mt p ng min dch, thng c sn xut bi tc nhn gy bnh.
Gen sn xut khng nguyn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Plasmid

a Kim tim b

Nguyn liu di truyn Tc nhn gy bnh

Plasmid c sa i

c C

Sng bn gen

Da

Hnh 6.6. M hnh sn xut v iu tr bng liu php DNA vaccine.

3.1. Phng thc hot ng ca cc DNA vaccine Cc DNA vaccine kch thch phn ng min dch bo v chng li tc nhn ngoi nhim hoc tc nhn gy bnh, ch yu bng hai cch ca h thng min dch: nhnh th dch (yu t tn cng cc tc nhn gy bnh bn ngoi t bo), v nhnh t bo (yu t o thi cc t bo b xm nhim bi tc nhn gy bnh). Kh nng min dch s c duy tr khi hot ng ny

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 93

to ra cc t bo ghi nh (memory cells) lu di sn sng ngn chn tc nhn gy bnh. Cc vaccine cm ng min dch theo phng thc DNA vaccine i vo t bo ch (v d: m c) v sau hot ng sn xut khng nguyn ca t bo thng c tm thy trn tc nhn gy bnh. - Trong phn ng th dch, cc t bo mu trng c gi l t bo B lin kt gii phng cc bn sao ca cc protein khng nguyn v sau tng ln nhiu ln. Nhiu th h sau ca t bo tit ra cc phn t khng th (trong sut qu trnh xm nhim) v chng s kt thnh cm trn tc nhn gy bnh nh du n v sau l ph hy. - S biu hin cc on protein khng nguyn (hoc peptide) trn cc t bo b xm nhim c th khi ng mt p ng t bo. S lin kt cc phc hp khng nguyn s cm ng cc t bo mu trng (cytotoxic T cells14) sinh si ny n git cht cc t bo c lin kt hoc nhng yu t khc biu hin cc chui peptide tng t. Cc t bo c hot ha cng s tr thnh cc t bo ghi nh, sn sng o thi cc t bo b xm nhim bi tc nhn gy bnh trong tng lai. 3.2. Th nghim cc DNA vaccine trn ngi Bng 6.3 lit k mt s DNA vaccine c th nghim trn ngi. Tt c cc vaccine ng vin trong cc th nghim giai on u kim tra an ton v p ng min dch c s dng iu tr tt. Khng c th nghim no khng c kt qu trong vic ngn nga bnh. Hu ht cc nghin cu ny vn ang tip tc.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

VII. T bo ng vt s dng trong cy ghp


y l lnh vc ng dng mi ca nui cy t bo ng vt c v. Trc y, khc phc cc sai hng ca c th, ngi ta s dng cc tc nhn nh thuc, m hay c quan ghp, b phn gi. Ngy nay, cng vi s
Cytotoxic T cells: cc t bo T gy c, l nhng t bo tiu dit cc t bo khc. Tt c cc t bo T gy c u l cc T-CD8 ch nhn bit MHC-lp I, nhng t bo T-CD4 cng c th dit cc t bo khc mt s trng hp. Cc t bo T gy c c vai tr quan trng trong vic bo v vt ch chng li cc tc nhn gy c ni bo. Cng ngh t bo
14

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 94

pht trin ca k thut nui cy t bo, xu hng cy ghp t bo tr nn ngy cng ph bin hn. Chng hn, vic ghp cc t bo ty sn xut insulin ca ln vo ngi mc bnh tiu ng c thc hin vo nhng nm 1990, tuy nhin kt qu vn cha r rng. Nghin cu ny nu thnh cng s gip bnh nhn khng cn ph thuc vo vic tim thng xuyn insulin, ng thi loi b ti a cc hu qu ca bnh. Nguyn tc tng t cng c p dng cho trng hp cc tn thng thn kinh. Mt cng trnh gn y cho thy vic ghp cc t bo thn kinh ly t th vn ca thai cho php phc hi cc chc nng ca no cng nh chc nng vn ng kh Macaque trc c mang cc biu hin ging chng bnh ma git Huntington ca ngi. Bn cnh , k thut ghp t bo t thn cng rt c quan tm. Ngi ta hy vng bng cch ghp cho bnh nhn cc t bo ngun to mu s khc phc c tnh trng khng hot ng ca ty xng (chng hn trng hp b chiu x liu cao do tai nn). Cc t bo ny trc c thu nhn t chnh ngi bnh, cho sinh sn v bit ha trong mi trng nhn to c cha cc nhn t sinh trng v sau c tim tr li cho ngi bnh vi s lng ln. Mt nghin cu gn y thnh cng trong vic ghp t thn t bo sn. Trc y, cha cc bnh thng tn u gi, ngi ta buc phi s dng cc b phn gi. Tuy nhin, gii php ny t ra khng hiu qu lm: cc vt liu sinh hc dng ch to b phn gi (thng l polyethylene) rt km bn so vi i hi vn ng nhiu ca khp gi nn c sau 15 nm li phi thay. Mt khc, do t bo sn khng c kh nng sinh sn b p thng tn nn khng th da vo s ti sinh t nhin. Nhm nghin cu trn thu nhn sinh thit t mt phn sn lnh ca ngi bnh, tch ri tng t bo nh enzyme thy phn. Cc t bo ny c nui cy v tim tr li vo ni b tn thng. , chng sn sinh v ti to mt lp sn lnh thay cho phn h hng. K thut ny c p dng thnh cng trn vi trm ngi bnh v c thng mi ha rng ri. Theo mt s tc gi th ty xng c th tit vo trong mu cc t bo c kh nng bit ha thnh si c. Trn c s ny, h ghp t bo ty xng ly t chut chuyn gen ln chut bnh thng b tn thng c. Sau vi tun, cc chut sau chy nhanh nh th, vi cc t bo c cha nhn mu xanh.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 95

Bng chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu6.3. Mt s DNA vaccine c th nghim trn ngi. stt 1 2 3 Vaccine Protein c m ha bi cc gen vaccine Kt qu min dch

Ngn chn vim gan Khng nguyn b mt Cc p ng t bo v th B vim gan B dch Ngn chn Herpes n Ngn chn HIV cc Herpes glycoprotein Cc protein v v iu ha, hoc cc protein li v cc enzyme cn thit trong sao chp HIV Cc phn tch min dch ang tin hnh Cc p ng t bo (mt cch c bn, tt c cc gen chc chn s c th nghim trong mt vaccine)

Ngn cm

chn

bnh Hemaglutinin (ngng kt Cc phn tch min dch t hng cu) ang tin hnh (th nghim kt thc)

Ngn chn bnh st Circumsporozoite Cc p ng t bo rt protein (protein ht bo t vng) Liu php HIV Cc protein v v iu Cc p ng th dch ha; hoc cc protein trong th nghim u tin TAT, NEF v iu ha ( c kt thc), cc p ng t bo trong mt th nghim khc Cc p ng t bo

Cc liu php cho Carcinoembryonic ung th biu m do antigen (CEA) adenovirus v v rut kt Cc liu php cho B Immunoglobulin cell lymphoma Liu php cho T cell receptor cutaneous T cell lymphoma (CTCL)

8 9

Cc p ng th dch Cc phn tch min dch ang tin hnh (th nghim kt thc)

10

Liu php cho ung Khng nguyn mng c Cc phn tch min dch th tuyn tin lit hiu ca tuyn tin lit ang tin hnh

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 96

VIII. To c quan t t bo ng vt nui cy Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Trong y hc, iu tr chng x va ng mch, ngi ta cn thay th cc mch mu b hng. Cc mch mu nhn to km bn trong khi khu ni v rt d b tc nghn. Gn y, mt nhm nghin cu sn xut thnh cng mch mu t nhin bng cch nui cy t bo ng mch ch ca b, gm t bo c v t bo ni m, trn mt gi th polymer t tiu. Cc nh nghin cu s dng mt thit b hot ng nh qu tim tht v tc ng ln cc mch ang hnh thnh ging ht nh trong iu kin t nhin. Th nghim tng t vi cc t bo c ngun gc t ln cho php sn xut mch mu m khi em ghp tr li trn ln cho nhng kt qu rt kh quan. Tuy nhin, loi t bo ang c trin vng nht trong lnh vc ny l t bo mm phi. T bo mm phi chut c s dng t lu, nhng phi n cui th k 20 ngi ta mi thu nhn c t bo mm phi ngi bng hai cch khc nhau: t t bo phi nang v t t bo mm nguyn thy. Cc nh khoa hc cho rng cc t bo vn c tnh ton th ny (totipotency) c kh nng ti to m v c quan mi, thm ch c th chn ng c qu trnh lo ha nu c th c cung cp chng thng xuyn. Mt ng dng thc t hn l vic iu tr cho nhng cp v sinh khng c kh nng sn sinh t bo sinh dc. s dng t bo mm phi vo mc ch iu tr cn phi thu nhn c nhng dng t bo c mang b gen ca ngi bnh. Hin nay, c ba cch tip cn chnh: - To dng tr liu: thay th vt liu di truyn ca non ngi bng nhn ca mt t bo trng thnh. Bin php ny, v nguyn tc tng t nh k thut to dng cu Dolly. Khc bit duy nht ch thay v sau cy phi tr li t cung m, ngi ta s nui n trong iu kin in vitro n giai on phi nang. Cc t bo phi thai c thu nhn t v em nui cy. - Cy nhn t bo ngi vo non ca mt ng vt c v bt k loi nhn. - Lp chng trnh mi cho nhn ca t bo trng thnh bng cch kt hp t bo mm phi vi nhn ca mt t bo sinh dng. Bn cnh nhng trin vng rt ln, vic s dng mm phi ngi cng gi ra nhiu vn k thut, ch yu l: (1) phng php cho php cc t bo mm phi ngi bit ha theo hng mong mun, v (2) cc nhn t ch th v phng php chn lc t bo ch (target cells).

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 97

Nhng hiu bit mi v c ch qu trnh pht sinh c th cng vi vic pht hin nhng protein cm ng ca qu trnh ny c th s gii quyt c cc vn nu trn. Gn y, ngi ta phn lp c mt protein (t tn l Cerberus), protein ny l tn hiu u tin trong chui hin tng hnh thnh u phi cc (Xenopus laevis). Chnh n cm ng s bit ha cc t bo ln cn ngoi b thnh no v mt, cc t bo trung b thnh tim v t bo ni b thnh gan. Pht hin ny gp phn m ra mt trin vng mi: sn xut hng lot cc c quan thay th bng cch nui cy cc t bo mm phi vi s hin din ca mt protein cm ng c hiu hng s bit ha ca chng thnh loi m mong mun.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

IX. M hnh thc nghim


Nh chng ta bit, mt loi thuc mun dng iu tr bnh trc khi c php lu hnh phi tri qua nhiu th nghim m bo hiu qu tc dng cng nh mc an ton ca n, trong giai on th nghim bc u trn cc ng vt m hnh (model animal) c mt ngha rt quan trng. Thng thng, nhng th nghim ny i hi mt thi gian di v tn km, ng thi khng phi lc no cng p dng c cho ngi V vy, hin nay xu hng s dng t bo nui cy in vitro lm m hnh th nghim ngy cng pht trin, nht l khi ngi ta c kh nng nui cy hu nh mi loi t bo nh vo cc k thut hin i. M hnh th nghim trn t bo c s dng trong cc kho st v s chuyn ha cc cht c ngun gc ngoi lai nh h enzyme ni bo. Loi t bo c s dng thng dng nht l t bo gan, do n c mt s u th sau: (1) gan ng vai tr ch yu trong chuyn ha cc hp cht ha hc, c bit l cht c, (2) t bo gan nui cy vn gi nguyn (trong vi gi n vi ngy) cc chc nng c trng bao gm c enzyme chuyn ha hin din vi hm lng ln. Vic nui cy chung t bo gan vi t bo biu m cho php duy tr chng sng trong nhiu tun l. c bit, cc t bo gan c bin i di truyn c th sinh tng hp cc cytochrome P450, y l cc enzyme then cht trong chuyn ha cc cht ngoi lai, rt c ch xc nh loi cytochrome chu trch nhim bin i mt loi thuc nht nh. Mt ng dng khc ca nui cy t bo ng vt l kho st cc c tnh i vi vt cht di truyn do cc cht chuyn ha trong t bo gn ln DNA. Ngi ta c th to ra cc h hng c trng trn t bo bng cc cht c, t pht hin bo quan b nh hng v xc nh cc c ch ha sinh v phn t ca qu trnh chuyn ha cht c. Loi t bo thng dng nht

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 98

c s dng trong trng hp ny cng l t bo gan, nhng hin nay ngi ta bt u s dng t bo thn v phi m rng nghin cu. Nhn chung, trin vng ca cc m hnh t bo ng vt nui cy rt ln, c bit l vi s pht trin ca nhiu k thut hin i cho php m bo kh nng sng v chc nng n nh cho tt c cc loi t bo nui cy, kh nng phc hi v sa cha cc h hng ca t bo cng nh t ng ha cc thao tc.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Ti liu tham kho/c thm


1. Pham Kim Ngc v H Hunh Thy Dng. 2001. Sinh hc ca s sinh sn. NXB Gio dc, TP H Ch Minh. 2. Bronzino JD. 1995. The Biomedical Engineering Handbook. CRC Press and IEEF Press, USA. 3. Fox SR, Patel UA, Yap MG and Wang DI. 2004. Maximizing interferon-gamma production by Chinese hamster ovary cells through temperature shift optimization: experimental and modeling. Biotechnol Bioeng. 85(2):177-84. 4. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 5. Lindner-Olsson E, Chatzissavidou N and Lllau E. 2001. Animal Cell Technology: From Target to Market. Proceedings of the 17th ESACT Meeting, Sweden. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherland. 6. Pollard JW and Walker JM. 1997. Basic Cell Culture Protocols. Humana Press Inc. Totowa, New Jersey, USA. 7. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. nd 2 ed. Prentice Hall, Inc. NJ, USA. 8. Wurm FM. 2004. Production of recombinant protein therapeutics in cultivated mammalian cells. Nature Biotech. 22: 1393-1398.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 99

Tai 7 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Nui cy t bo thc vt

I. M u
Thc vt l ngun cung cp cc hp cht ha hc khc nhau rt c gi tr, chng hn cc cht dng lm dc liu, cc cht to mi, cc cht dng lm gia v, cc sc t v cc ha cht dng trong nng nghip (Bng 7.1). Nhng sn phm ny, c bit nh l cc cht trao i th cp (secondary metabolites), thng c sn xut vi mt lng rt nh (dng vt) trong thc vt v khng c chc nng trao i cht r rng1. Chng dng nh l sn phm ca cc phn ng ha hc ca thc vt vi mi trng chung quanh, l s thch nghi vi stress ca mi trng hoc l s bo v ha hc chng li vi sinh vt v ng vt. Mc d, ha hc tng hp hu c t nhiu thnh tu quan trng nhng nhiu hp cht trao i th cp (thng gi l cc cht th cp) vn cn kh tng hp hoc c th tng hp c nhng chi ph rt t. Chng hn, mt s hn hp phc tp nh tinh du hoa hng l khng th tng hp ha hc c. sn xut cc sn phm th cp t thc vt, cc m thc vt ngoi sinh (chng hn t cy hon chnh) c th c s dng nui cy t bo dch huyn ph (cell suspension culture) trong iu kin v trng. C s khoa hc ca k thut ny l da trn tnh ton th ha sinh (biochemical totipotency) duy nht ca t bo thc vt. Nui cy t bo thc vt trong iu kin in vitro sn xut cc cht th cp c mt s u im sau: - Cc t bo thc vt c th c nui cy trong cc iu kin nhn to m khng ph thuc vo thi tit v a l. Khng cn thit vn chuyn v bo qun mt s lng ln cc nguyn liu th.

Cc cht s cp c sn xut vi s lng ln hn cc cht th cp v c cc chc nng trao i c bit. Cc cht s cp thu c t thc vt bc cao c s dng nh l thc phm, cc ph gia thc phm, v cc nguyn liu th trong cng nghip nh l cc carbohydrate, du thc vt, protein v cc acid bo. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn100

Bng 7.1. chia se tim wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu Cc sn phm tai:nng ca thc vt ang c quan tm. Cht mu Cht mi Anthocyanin, betacyanin, saffron Chui, m, to, o, nho, l, da, qu mm xi, nho, mng ty, capsicum, c chua, cn ty, vanilla, cocoa. Miraculin, thaumatin monellin, stevioside,

Thc phm

Cht ngt Gia v Tinh du Cc alkaloid

Bch u khu, long no, cy hng tho, ngh, ngi ng Ti, hoa nhi, chanh, hnh ty, bc h, hoc hng, hoa hng, vetiver Ajmalacine, atropine, berberine, codein, hyoscyamine, morphine, scopolamine, vinblastine, vincristine, camptothecin, quinine, serpentine Digitoxin, digoxin, diosgenin Ginsengoside, shikonin, ubiquinone-10, rosmarinic acid, diosgenin, L-Dopa, saponin

Dc liu

Cc steroid Cc cht khc

Cc protein ti Khng th n dng, cc interleukin, t hp GM-CSF, cc enzyme khc Nng nghip Ha cht Pyrethrin, rotenone, neriifolin, salannin, azadirachtin, cc ha cht alleopathic

- C th kim sot cht lng v hiu sut ca sn phm bng cch loi b cc tr ngi trong qu trnh sn xut thc vt, nh l cht lng ca nguyn liu th, s ng nht gia cc l sn xut v s h hng trong qu trnh vn chuyn v bo qun. - Mt s sn phm trao i cht c sn xut t nui cy dch huyn ph c cht lng cao hn trong cy hon chnh. Thch thc ln nht i vi cng ngh t bo thc vt l s n nh cho php nui cy t bo thc vt trn quy m ln v t hiu sut ti a
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn101

cho s tch ly v sn xut cc cht th cp. iu ny c th thc hin bng cch chn lc cc kiu gen thch hp v cc dng t bo c sn lng cao, xy dng cc cng thc mi trng dinh dng hp l nui cy t bo, thit k v vn hnh cc h thng nui cy t bo (bioreactor) hiu qu. Chng ta cng c th s dng kinh nghim v kin thc c c t nui cy vi sinh vt p dng cho nui cy t bo thc vt. Tuy nhin, t bo thc vt v vi sinh vt c mt s c im khc nhau, v th cn phi ci tin v iu chnh cc iu kin nui cy cng nh cu hnh ca ni phn ng (reactor) tm c cc yu cu c th ca nui cy t bo thc vt. Mt s c im chnh khc nhau gia t bo thc vt v vi sinh vt: - T bo thc vt ln hn t bo vi khun hoc vi nm t 10-100 ln. - S trao i cht ca t bo thc vt chm hn v th i hi phi duy tr mt iu kin v trng trong thi gian lu hn. - T bo thc vt c khuynh hng kt thnh mt khi gy ra s lng ng, c kh nng ha trn km. - Cc t bo thc vt mn cm d bin dng hn t bo vi sinh vt. - Qu trnh sn xut cc cht th cp t bo thc vt ph thuc cc c ch iu ha phc tp hn so vi cc t bo vi sinh vt. - Cc t bo thc vt c n nh di truyn thp hn t bo vi sinh vt.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

II. T bo thc vt
Hnh nh t bo thc vt c minh ha hnh 7.1. Mt t bo n thc vt thng c ng knh khong t 20-40 m v di 100-200 m. Cu trc chnh ca t bo thc vt tng t cc t bo c trng ca eukaryote. Tuy nhin, t bo thc vt c mt s c im ring bit nh thnh t bo dy, khng bo ln v c lc lp. T bo thc vt c bc chung quanh bi thnh t bo. Lp ngoi ca thnh t bo cha pectin gip n lin kt vi cc t bo bn cnh. Lp trong ca thnh t bo l mng t bo. Mng t bo hon ton khc vi thnh t bo v hnh dng, thnh phn v chc nng. Trong khi thnh t bo cng rn, c cu trc tng i dy th mng t bo cht li mng (khong 75 A ) v mm do. Mng t bo bao gm protein v lipid trong khi thnh t bo l carbohydrate t nhin. Thnh t bo c chc nng nng cho cy trong khi mng t bo iu ha s vn chuyn cc cht i vo v ra khi t bo.
Cng ngh t bo
o

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn102

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Chloroplast Thnh t bo Mng t bo T bo cht

Khng bo Li ni sinh cht Ribosome Ty th Nhn

B my Golgi

Hnh 7.1. Minh ha mt t bo thc vt.

Khng bo (vacuole) c vai tr tip nhn cc cht thi ca s trao i cht hoc cc cht th cp ca thc vt. cc t bo non khng bo thng nh v nhiu. Khi t bo ln dn v gi hn th khng bo cng m rng ln v kt thnh mt khi. cc t bo thc vt trng thnh, khng bo c th chim ti 90% th tch t bo. Khng bo c bc chung quanh bi mng huyt tng (plasma). Thnh phn chnh ca cc khng bo ln l nc cha cc cht ha tan nh cc ion v c, cc amino acid, cc acid hu c, cc sc t ha tan trong nc (anthocyanin) v cc cht khng ha tan dng tinh th v hnh kim. Ngoi ra, khng bo cng cha cc protein nh cc hydrolyse, catalase v photphatase. Phn bo tan mun cp n lipid chung quanh tt c cc cu trc ni gia nhn v mng t bo. Lc lp (chloroplast) l v tr ca quang hp trong t bo thc vt, n cha chlorophyll l sc t lc phn ng vi nh sng sn xut cc carbohydrate. Nhn (nuclear) l trung tm iu khin ca t bo cha DNA phin m v dch m thnh protein. Cc protein tng hp c sp xp v ng gi trong cc ti ca b my Golgi. Ni sinh cht (endoplasmic reticulum) l mng li ca cc ng nh ni lin cc phn khc nhau ca t bo. Ribosome c tp trung trn b mt ca mng li ni sinh cht v

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn103

tham gia vo hot ng sinh tng hp protein. Ty th (mitochondrion) cha vt liu di truyn v nhiu enzyme quan trng trong s trao i cht ca t bo.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

III. Cc loi nui cy t bo v m thc vt


Khi nim nui cy t bo v m thc vt thng c dng nh l mt thut ng chung m t tt c cc loi nui cy thc vt iu kin in vitro. Trong cc qu trnh nui cy ny thng xut hin hai kiu sinh trng sau: 1. Sinh trng khng phn ha (undifferentiated growth) Sinh trng khng phn ha xut hin thng xuyn khi mt mu m ca cy hon chnh c nui cy in vitro. Mu m sau lm bin mt mi cu trc c th nhn bit c ca cy nguyn vn ban u. 1.1. Nui cy callus Nui cy callus cho php cc khi t bo khng c hnh dng nht nh tng ln t sinh trng khng phn ha ca mu vt trn mi trng dinh dng rn v trng (Hnh 7.2). Mu vt thng l cc c quan t nh hoc cc mu m. Cc khi t bo ny khng tng ng vi mi cu trc m c trng ca cy hon chnh. Thut ng nui cy callus c s dng do s phn chia v t chc ca t bo m lc u c ngh l n cm ng vi s tn thng thc th ca thc vt trong qu trnh tch ra khi cy hon chnh. Tuy nhin, sau ngi ta nhn thy n c c cm ng bi cc cht iu ha sinh trng thc vt (plant growth regulators) trong mi trng dinh dng rn.

Hnh 7.2. Nui cy callus.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn104

1.2. Nui cy dch huyn ph t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Nui cy dch huyn ph t bo cha cc t bo v cc khi t bo, sinh trng phn tn trong mi trng lng (Hnh 7.3 v 7.4). Thng c khi u bng cch t cc khi m callus d v vn trong mi trng lng chuyn ng (lc hoc khuy). Nui cy dch huyn ph v th l s tin trin t thc vt n mu vt, ti callus, v cui cng ti dch huyn ph. Nui cy dch huyn ph thch hp hn cho vic sn xut sinh khi ca t bo thc vt so vi nui cy callus, do nui cy dch huyn ph c th duy tr v c thao tc tng t vi cc h thng ln men vi sinh vt c ngp chm trong mi trng lng. 1.3. Nui cy t bo trn Nui cy t bo trn (protoplast) i hi s sinh trng ca protoplast trn mi trng c hoc lng. Protoplast c th c chun b bng phng php c hc hoc enzyme loi b thnh t bo. Cc protoplast c phn lp c th c s dng : (1) bin i thng tin di truyn ca t bo thc vt, (2) to ra cy lai v tnh thng qua dung hp protoplast (protoplast fusion), (3) nghin cu s xm nhim ca virus thc vt v nhng vn khc. Mt ng dng y trin vng khc ca nui cy protoplast l vi nhn ging thc vt. Sau khi phn chia protoplast, thnh t bo c ti sinh tng s pht trin callus v tip theo l cy hon chnh nh thc vt c th c nhn ln nhiu ln. 2. Sinh trng c phn ha (differentiated growth) Sinh trng c phn ha xut hin khi cc b phn ca thc vt c chuyn ln mi trng nui cy l ni chng c th tip tc sinh trng vi cu trc c duy tr t trc. Cc c quan thc vt c phn ha c th sinh trng trong qu trnh nui cy m khng b mt s ton vn ca mnh cn gi l nui cy c quan (organ culture). 2.1. Nui cy r t Nui cy r t c th c thit lp t u r tch ra nhiu loi thc vt khc nhau. Cc nui cy r sinh trng nhanh c th thu c t cc loi cy hai l mm bng cch gy nhim chng vi vi khun t Agrobacterium

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn105

rhizogenes. Cc dng r t (hairy root) c hnh thnh c th dng trong nui cy sn xut cc cht th cp (Hnh 7.5).
A

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Nui cy dch huyn ph t bo thc vt

B
Bm kh v trng, khng kh m

Bnh thu Bm nhu ng nhiu knh Bioreactor Bnh c cht c lc lin tc

My lc

Hnh 7.3. Nui cy dch huyn ph t bo thc vt trn my lc. A: Nui trong bnh tam gic c lc chun b t bo. B: Nui trong h ln men lc sn xut sinh khi.

Hnh 7.4. H ln men c cnh khuy (bnh nui 5 L) dng nui cy dch huyn ph t bo thc vt quy m phng th nghim.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn106

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 7.5. Nui cy r t.

2.2. Nui cy phi Nui cy phi (embryo) c th c thit lp cho cc phi tch ra t cc ht v trng, cc non hoc qu. Cc phi c sn xut t k thut nui cy t bo, c gi l phi v tnh (somatic embryo), c th c phn lp v ny mm cung cp mt cy trn mt mu vt. Nui cy phi c th c ng dng sn xut nhanh cy ging t cc ht c thi gian ng ngh di. Phng php ny c nhiu u im hn cc h thng nhn ging truyn thng nh l qu trnh ng nht di truyn, sn xut sinh khi v nhn ging cc cy trng sch bnh.

IV. Mi trng nui cy


Mc d nhu cu dinh dng ca cc loi m nui cy l rt khc nhau nhng mi trng nui cy m thc vt c trng cha cc thnh phn sau: - Cc nguyn t a lng. Bao gm cc loi mui ca nitrogen, potassium, calcium, phosphorus, magnesium v sulfur. y l su nguyn t chnh cn thit cho sinh trng ca thc vt bc cao. - Cc nguyn t vi lng. Bao gm cc loi mui ca st, km, mangan, boron, copper, molybdenum v cobalt dng vt. - Cc ph gia hu c. Mt lng nh cc loi vitamin (myo-inositol, thiamine, nicotinic acid, pyridoxine, riboflavin), cc amino acid (thng cho php b qua nhng trong mt s trng hp c bit th c th dng), v cc ph gia hu c khng xc nh khc (malt, dch chit nm men, dch thy phn casein, nc da). - Cc cht kch thch sinh trng thc vt. Thnh phn ph gia quan trng nht quyt nh kt qu nui cy l cc cht iu ha sinh
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn107

trng. Cc auxin (IAA2 v cc dng tng t c tng hp nhn to nh 2,4-D3, NAA4, IBA5, NOA6), v cc cytokinin (zeatin, 2i-P7 v cc dng tng t c tng hp nhn to nh kinetin, BA8) l nhng nhm cht kch thch sinh trng v pht sinh hnh thi ch yu trong nui cy m v c quan ca thc vt. - Ngun carbon. Thng s dng sucrose lm ngun carbon thay cho ngun carbon c thc vt c nh t kh quyn bng quang hp. Trong a s cc th nghim nui cy, t bo thc vt mt kh nng quang hp. Glucose cng thng c a vo mi trng v cho hiu qu tng ng sucrose, trong khi fructose cho hiu qu km hn. - Cc tc nhn lm rn (to gel) mi trng. Thng s dng l agar, mt loi polysaccharide thu c t mt s loi to thuc ngnh to (Rhodophyta). Mt s hp cht khc cng c th nghim thnh cng nh alginate, phytagel, methacel v gel-rite. Murasghige v Skoog (1962) xy dng mi trng dinh dng c bn (gi l mi trng MS) thch hp cho hu ht cc th nghim nui cy t bo thc vt. Thnh phn mi trng nui cy c trnh by bng 7.2.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

V. Sn xut cc cht th cp
Cc cht trao i th cp hay cn gi l cc cht th cp c th xp trong ba nhm chnh: alkaloid, tinh du v glycoside. Cc alkaloid c dng tinh th l cc hp cht cha nitrogen, c th c tch chit bng cch dng dung dch acid9. Alkaloid c hot tnh sinh l trn tt c ng vt v c s dng trong cng nghip dc. H alkaloid bao gm: codein, nicotine, caffeine v morphine. Cc tinh du cha hn hp terpenoid v c s dng nh l cht mi, cht thm v dung mi. Glycoside bao gm cc phenolic, tanin v flavonoid, saponin v cc

2 3

IAA: indoleacetic acid 2,4-D: 2,4-dichlorophenoxyacetic acid 4 NAA: -naphthaleneacetic acid 5 IBA: indole-3-butyric acid 6 NOA: 2-naphthoxyacetic acid 7 2-iP: 6-(,-dimethylallylamino)purine 8 BA: N6-benzyladenine hay 6-benzylaminopurine (BAP) 9 Tn alkaloid c ngha l ging nh kim (alkali)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn108

cyanogenic glycoside, mt s trong chng c s dng lm cht nhum, cc cht mi thc phm v dc phm.
Bng 7.2. Thnh phn mi trng Murashige v Skoog (1962). Thnh phn Nng (mg/L) Thnh phn Nng (mg/L) 27,8 37,3

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

1. Cc nguyn t a lng MgSO4.7H2O KH2PO4 KNO3 NH4NO3 CaCl2.2H2O 2. Cc nguyn t vi lng H3BO3 MnSO4.4H2O ZnSO4.7H2O Na2MoO4.2H2O CuSO4.5H2O CoCl2.6H2O KI

FeSO4.7H2O Na2EDTA.2H2O 370 170 1900 1650 440 3. Ngun carbon Sucrose

30000

6,2 22,3 8,6 0,25 0,025 0,025 0,83

4. Cc ph gia hu c - Cc vitamin Thiamine.HCl Pyridoxine.HCl Nicotinic acid myo-inositol - Cc cht khc Glycine

0,5 0,5 0,5 100

Mt trong nhng nhn t quan trng nh hng n vic sn xut cc cht th cp t t bo thc vt l s phn ha hnh thi. Nhiu cht th cp c sn xut trong sut qu trnh phn ha t bo. V th, chng thng c tm thy trong cc m c tnh c trng cao nh l r, l v hoa. Do s phn ha hnh thi v s trng thnh khng xut hin trong nui cy t bo, nn cc cht th cp c khuynh hng ngng to thnh trong nui cy t bo thc vt. Ch mt s gii hn h thng nui cy t bo thc vt l c th sn xut mt lng va phi cc cht th cp, cho d thc vt t nhin m t cc t bo c thu thp, l c th sn xut chng.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn109

thng to thnh mt khi khong vi trm t bo do tnh cht dnh nht ca b mt t bo, t s tit ra ca cc polysaccharide cng nh mt cao ca t bo (Hnh 7.6). Do gradient nng v s tng tc t bo, cc t bo gia khi s c tip xc vi mi trng, iu khc vi cc t bo bn ngoi. Do , s phn ha s xut hin ti mt mc no trong khi cho php to thnh cc cht th cp.

Tuy nhin, cc t se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia bo khng phn ha trong nui cy dch huyn ph

Hnh 7.6. S kt khi trong nui cy t bo thc vt.

Mt s kt qu nghin cu cho rng mt s nui cy dch huyn ph c kh nng tng hp cc sn phm c bit c nng cao hn so vi cy m t chng bt ngun. Chng hn: Schulte v cs (1987) thng bo s to thnh cc anthraquinone trong cc nui cy t bo (c ti u cc iu kin) vt tri cc cy sinh trng trong iu kin t nhin (17/19 loi khc nhau) thuc cc chi Asperula, Galium, Rubia v Sherardia. Hiu sut anthraquinone cao nht l trng hp ca loi Galium verum (1,7 g/L) v nng cao nht l loi Rubia fruticosa (20% trng lng kh). c nhng bng chng r rng cho thy c mi quan h ngc (feedback) gia tc sinh trng v kh nng sn xut cc cht th cp. Khi tc sinh trng cao, cc qu trnh s cp ca t bo l phn chia t bo v sn xut sinh khi t bo din ra mnh m. Ngc li, trong pha tnh khi s sinh trng gim n mc ti thiu, th lc ny hot ng sn xut v tch ly cc cht th cp tng ln. Thnh phn mi trng cng c nh hng mt cch ngha n s lng cc cht th cp c sn xut. Yu cu c bn khi thit k cc cng thc mi trng dinh dng l m bo hon thnh s sinh trng ca t bo. Sau khi t bo t n mt qun lc nht nh, s thay i thnh phn mi trng cng c th nh hng n s tch ly sn phm. Chng hn, ngi ta ci thin sn lng ca shikonin c ngun gc t nui cy dch huyn ph t bo ca cy Lithospermum erythrorhizon bng cch dng mi trng sn xut thay cho mi trng sinh trng. Mi trng sn xut
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn110

thng cha nhiu sucrose hn nhng t cc thnh phn v c v vitamin hn so vi mi trng sinh trng. Tch ly sn phm bng nui cy t bo thc vt c th c kch thch bi cc elicitor sng hoc khng sng. Cc elicitor sng l cc hp cht hoc cc cht c ngun gc t vi sinh vt v cc elicitor khng sng l cc tc nhn gy stress nh chiu x UV, sc thm thu, hoc cc ion kim loi nng. Cc elicitor sng (biotic) thng c sn xut bng cch nghin ng th h si nm v v trng dch thu c. nh hng ca cc biotic elicitor ln s tch ly ca cc cht th cp ty thuc vo c trng v nng ca elicitor, thi gian tip xc elicitor, v giai on sinh trng ca t bo thc vt. 1. Cc cht th cp dng trong thc phm 1.1. Cc cht mu - Anthocyanin Cc anthocyanin l cc sc t tiu biu c trong cc loi thc vt ht kn (angiosperms) v cc loi thc vt c hoa (flowering plants) ca cc h Poaceae, Fabaceae, Rosaceae, Cruciferae, Vitaceae v Solanaceae tp trung cc b phn khc nhau nh: r, l, hoa v qu. Anthocyanin tch chit t nho l ngun tim tng nht trn th gii. Hin nay, ngi ta cng tin hnh nui cy t bo ca cc loi Vitis vinifera, Daucus carota v Euphorbia millii sn xut anthocyanin. K thut nui cy t bo l phng tin l tng sn xut anthocyanin vi sn lng cao t 10-20% trng lng kh. Sn xut anthocyanin ni chung t cc i trong sut pha tnh. Stress thm thu c to ra do sucrose v cc tc nhn khc cho thy c th iu ha qu trnh sn xut anthocyanin trong nui cy t bo V. vinifera. - Betalaine Cc betalaine l cc sc t tiu biu c trong cc loi thc vt ht kn v cc loi thc vt c hoa thuc cc h Chenopodiaceae, Amaranthaceae v Phytolacaceae. Mt s loi nm n thuc b Agaricinales cng sn xut betalaine. Nui cy t bo thc vt chng minh c kh nng sn xut betalaine. Ging nh nhiu cht th cp khc, betalaine trong nui cy t bo thc vt t nng cc i trong pha tnh ca sinh trng t bo. Tuy nhin, nui cy t bo dch huyn ph ca Phytolacca americana li cho

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn111

thy betalaine t nng cao nht pha sinh trng hm m (pha log). T bo cy Chenopodium rubrum nui cy 15 ngy tui c th sn xut c 35-45 mg betalaine/L mi trng. Nui cy t bo v nui cy r t ca cy Beta vulgaris cng c tin hnh sn xut betalaine. - Crocin v crocetin Crocus sativus (cy ngh ty) l ngun cung cp crocin ch yu, mt loi sc t mu ti c tm thy trong u nhy ca n. u nhy cy ngh ty (saffron) cng sn xut cc crocetin. Crocin l mt digentiobiocide ester ca crocetin. y l loi nguyn liu c gi tr cao, do thc t cy ngh ty ch c th sinh trng nhng vng a l c bit trn th gii v i hi nhiu nhn cng khi thu hoch. Mun thu hoch 1 kg u nhy ngh ty (mt loi gia v c gi tr) cn phi c khong 150.000 hoa. Hin nay, ngi ta pht trin cc phng php nui cy t bo ca u nhy cy ngh ty trong iu kin in vitro sn xut cc gc c bn ca saffron. M nui cy trong trng hp ny c cm ng sn xut cc callus c mu cha crocin v cc crocetin v cng l safrana (gc c bn ca cht mu) ca saffron. - Capsaicin v cc capsaicinoid Capsaicin l gc cay ch yu ca t, cc capsaicinoid chu trch nhim cho v cay l dihydrocapsaicin, nordihydrocapsaicin, homocapsaicin v homodihydrocapsaicin. Capsaicinoid c s dng trong cng nghip thc phm nh mt ph gia. Ngoi ra, ngi ta cn s dng capsaicin tinh khit bo ch dc phm iu tr chng vim khp v lm thuc gim au. Capsaicin c th c sn xut bng nui cy bt ng t bo ca Capsicum frutescens. Cc t bo Capsicum bt ng s sn xut capsaicin cao gp vi ln so vi t bo dch huyn ph t do. M gi non (placenta) ca Capsicum c bt ng s sn xut lng capsaicin cao hn cc t bo bt ng. 1.2. Cc cht mi - Vanilla y l nguyn liu to mi ph bin v c s dng rng ri nht. Vanilla t nhin l th trng rt ha hn cho sn xut cht mi bng phng php cng ngh sinh hc. N l hn hp phc tp ca cc thnh
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn112

phn cht mi chit ra t ht ca Vanilla planifolia. y l ha cht mi ph bin v c s dng rng ri cho nhiu loi thc phm. Khong 12.000 tn vanilla c tiu th hng nm, nhng trong ch khong 20 tn c tch chit t ht, phn cn li c sn xut bng phng php tng hp ha hc, thng l t cc sn phm ha du nh guaiacol v mt i khi t lignin, mt sn phm ca bt giy. Sn xut cc hp cht mi vanilla bng phng php nui cy t bo cy V. planifolia c chng minh thnh cng. Nui cy t bo cy V. planifolia c khi u bng nui cy cc c quan khc nhau ca cy nh l hoc on thn bng cch dng cc t hp cht kch thch sinh trng khc nhau. Thng thng, kinetin c dng khi ng s tng hp vanillic acid trong nui cy dch huyn ph ca V. planifolia. Sn xut vanilla c ci thin bng cch b sung thm than hot tnh vo mi trng nui cy. Sn lng vanilla trong nui cy t bo thng l 2,2%. Mt s ci tin iu kin nui cy lm gim thi gian nui cy t bo t 160 gi cn 50 gi v sn lng vanilla tng t 100 mg/L ln n hn 1.000 mg/L, tng ng 8% hm lng vanilla trn trng lng kh. - Garlic v onion Cc cht mi garlic v onion cng c sn xut trong nui cy t bo. Cc cht mi ny pht trin t cc tin cht (precusor) ngoi sinh trong qu trnh x l sau thu hoch. Nui cy t bo cy ti (Allium sativum) khng phn ha (hoc cc callus phn ha c mu xanh lc) thu c mt s loi tin cht amino acid (methyl, propyl, allyl v cysteine sulphoxides) v hai loi hp cht ninhydrin-positive khng xc nh. Cht mi tng s thu c trong callus hnh cu mu trng (globular white callus) v callus mu xanh lc phn ha chm (semidifferentiated green callus) tng ng l 4% v 13% so vi cy trng trong t nhin. K thut nui cy t bo thc vt ca cy hnh (Allium cepa) sn xut cc cht mi onion cng c pht trin. Prince (1991) chng minh s tng ln ca cc hp cht mi onion trong nui cy r. Thng qua vic b sung cc amino acid nh cysteine, methionine v glutathione, nng cui cng ca sn phm c th tng ln rt ln. 1.3. Cc cht ngt - Stevioside Stevioside t nhin ngt hn sucrose khong 300 ln. Dch chit t cy hon chnh cha khong 41% stevioside. Cc kim nghim v c cht
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn113

hc cho thy rng stevioside hon ton an ton cho ngi dng. Hn na, cc nghin cu nha khoa gi rng cc sn phm ny c th c ch thc s sinh trng ca cc vi sinh vt vng ming. Sn xut stevioside trong nui cy callus ca Stevia rebaudiana c nghin cu chi tit. Nhng nui cy chi to r cho v ngt, chng minh rng c hai: r v l cn thit cho s tng hp stevioside. 2. Cc cht th cp dng trong dc phm 2.1. Cc alkaloid Ngi ta c th thu c cc cht nh caffein t nui cy t bo cy Coffea arabica, betalain trong callus c ci ng, berberin t t bo cy Coptis japonica (loi cy ny phi trng t 4-6 nm mi thu c hm lng ng k berberin trong r, trong khi hm lng ny c th thu c sau 4 tun bng phng php nui cy t bo) Nhng cht ny c s dng rng ri trong cng nghip hng liu v trong y hc. Cht reserpine c tc dng cha bnh cao huyt p v cc bnh ri lon tun hon cng c sn xut bng phng php nui cy t bo cy Rauwolfia serpentina. Nui cy t bo ca cy ny trong 30 ngy trong h ln men quy m ln c th sn xut c 3.500 kg reserpine, tng ng vi lng hng nm ca c th gii thu c t r cy . Cc nh nghin cu thuc t hp dc phm Gibageigy (Based, Thy S) sn xut c loi alkaloid l scopolamine t t bo cy Hyoscyanus aegypticus nui cy trong h ln men khng c cnh khuy. Bng cch chn lc cc dng t bo cao sn nh k thut t bin t bo trn, bin d n dng (monoclonal variation) v k thut gen, ngi ta tng c sn lng scopolamine ln gp hng ngn ln. Nhiu nghin cu cho thy nui cy callus v t bo ca cy Catharanthus roseus c hm lng serpentin ngang vi cy dc liu bnh thng. Mt s nghin cu phn lp c cc dng t bo Cantharanthus sn xut serpentin v ajmalacine t nui cy in vitro. Bng loi mi trng sn xut c bit ngi ta a c sn lng alkaloid ca hai dng t bo tt nht ln mt mc cao hn na, trong mt dng to c 162 mg/L serpentin, cn dng kia to c 72 mg/L serpentin cng vi 264 mg/L ajmalacine. Mi y, ngi ta hon thin c cng ngh nui cy t bo ca cy C. roseus sn xut viblastine v vincristine

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn114

l hai cht chng ung th rt mnh, hin ang c nhu cu rt cao v chng c s dng cha ung th mu. Sikuli v cng s (1997) sau khi gy nhim cy Datura stramonium vi Agrobacterium rhizogenes nhn thy hm lng hyoscyamine r t cc i sau 6 tun nui cy < 100 mg/L. 2.2. Cc steroid Trong lnh vc steroid v chuyn ha steroid, cc dng t bo c nng sut cao c Kaul v cs cp n t nm 1969. H nui cy thnh cng t bo ca cy Dioscorea deltoidea sn xut diosgenin, l nguyn liu th ch yu sn xut cc steroid chng th thai v cc hormone tuyn thng thn. Qu trnh chuyn ha cc hp cht glycoside tim (cardiac) bng nui cy t bo ca cy Digitalis lanata cng c nghin cu. Ngi ta nhn thy, mc d cc t bo Digitalis ngng sn xut glycoside tim nhng chng vn c kh nng hydroxyd ha digitoxin nguyn t C12 to ra digoxin. Digoxin l mt hp cht c ngha y hc ln hn digitoxin. Qu trnh hydroxyd ha xy ra trong nui cy t bo rt nhanh v rt hiu qu khi a vo mi trng nui cy cht -methyl-digitoxin. Sau 12 ngy, ngi ta thu c 4 g -methyl-digitoxin trong mt bnh nui dung tch 20 L. 2.3. Mt s cht khc Th d in hnh nht l cng ngh sn xut shikonin, mt loi sc t c kh nng dit khun, c trong r ca cy Lithospermum erythrorhizon. Bnh thng shikonin tch ly khng nhiu trong r. Tuy nhin, cc nh khoa hc Nht to c dng t bo r cy Lithospermum c kh nng tch ly n 15% shikonin v hon chnh cng ngh nui cy t bo sn xut shikonin. Cng ngh ny cho php trong mt chu k nui cy thu hoch ti 5 kg hot cht v gip gim rt nhiu gi thnh ca shikonin. Hm lng tng i cao ca ubiquinone-10 c tm thy trong t bo thuc l nui cy in vitro v ca L-dopa trong mi trng nui cy t bo Mucuma pruriens. Nui cy t bo ca cy Panax pseudoginseng cho hm lng saponin kh cao. Nui cy t bo ca cy Glycyrrhiza glabra thu c hm lng glycyrrhizin t 3-4% trng lng kh.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn115

Tai lieu chia se tai: nht c tm thy trong nui cy t bo Hm lng cht th cp cao wWw.SinhHoc.edu.vn
ca cy Coleus blumei l cht rosmarinic acid chim 13-15% trng lng kh trong chu k nui 13 ngy, ln gp 5 ln so vi hm lng trong cy trng iu kin t nhin. Trong nhng nm 1980, ngi ta cng sn xut rt c hiu qu ginsengoside l hot cht ch yu ca nhn sm Panax ginseng. Cc anthraquinone l mt nhm cc sn phm t nhin quan trng c vi khun, nm, a y v thc vt bc cao c cc hot tnh sinh hc nh: khng khun, khng nm, gim huyt p, gim au, chng st rt, chng oxy ha, khng bnh bch cu v cc chc nng t bin. thc vt bc cao, chng c tm thy rt nhiu h thc vt khc nhau, chng hn Rubiaceae, Rhamnaceae, Polygonaceae, Leguminosae... Nui cy t bo cc loi ca h Rubiaceae cho php thu c mt lng ln anthraquinone thm ch trong mt s trng hp vt qu hm lng anthraquinone cy b m. Cng ty Escagenetics (California, M) thnh cng trong sn xut taxol bng nui cy r t (hairy-root). Taxol l cht tch chit t v v l kim ca cy thy tng (Taxus brerifolia) ang c s dng hiu qu trong iu tr nhiu loi ung th. Vic cung cp taxol gp kh khn v bn thn cy thy tng khan him v hm lng taxol trong chng rt thp. Escagenetics c th sn xut taxol vi nng cao hn nng t nhin thy trong v v l cy thy tng.

VI. Sn xut cc protein ti t hp


Nui cy t bo thc vt c s dng sn xut cc sn phm t nhin cch y hn 20 nm v gn y hn chng c dng sn xut cc protein ti t hp. Protein ti t hp (protein ngoi lai) l protein t nhin c sa i bng cng ngh gen nhm nng cao hoc thay i hot tnh ca chng. Tng t nh cc t bo vi sinh vt, cc t bo thc vt rt thch hp cho cc nguyn liu ti t hp do chng c th sinh trng trn mi trng tng i n gin khng cn b sung protein, nhng do chng l cc sinh vt eukaryote bc cao nn c th tin hnh cc bin i hu dch m nh trong t bo ca ngi. Nu protein ngoi lai c sn xut trong nui cy t bo v c tit ra trong mi trng, nhiu hn phn c tch ly trong t bo, th vic thu hi v tinh sch sn phm c th c tin hnh m khng c nhiu protein nhim bn. Cc
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn116

protein c ngun gc thc vt an ton cho ngi hn cc protein c ngun gc t t bo ng vt bi v cc cht nhim bn v virus thc vt khng phi l tc nhn gy bnh ngi. Ngoi ra, nui cy t bo thc vt cng l mt cng c thc nghim thun li cho vic kho st s sn xut protein ngoi lai trong cy hon chnh (whole plants) (Bng 7.3). Thc vt chuyn gen hin nay c xem l h thng sn xut rt kinh t cho vic sn xut cc protein ngoi lai nh khng th, enzyme v hormone. Sn xut thng mi mt s protein ca vi khun v ng vt c tin hnh bng thc vt. Yu t quan trng nh hng n hiu qu kinh t ca sn xut protein da trn c s thc vt l hiu sut ca protein ngoi lai hoc nng ca sn phm c tch ly trong sinh khi. Theo , ngi ta ch ci thin s biu hin gen ngoi lai trong cy chuyn gen thng qua vic pht trin cc promoter tt hn, chn lc cc dng chuyn gen n nh, v c ch gen im lng (silence gene). Tuy nhin, mt yu t quan trng l s t gy protein ngoi lai lm gim nng ca sn phm chc nng trong m thc vt sau khi cc phn t c tng hp v lp rp. S t gy protein ngoi lai lm bn sn phm vi cc on protein mt hot tnh, v ngi ta cng gp kh khn khi loi b cc protein t gy ny trong cc hot ng thu hi protein chc nng sn xut quy m ln. Tm hiu chi tit v v tr v c ch ca s t gy ni v ngoi bo l rt cn thit c th pht trin phng php sao cho gim thiu c s tn tht protein hu sau dch m. 1. GM-CSF ngi GM-CSF ngi (human granulocyte macrophage-colony stimulate factor), l mt trong bn glycoprotein c bit kch thch qun lc i thc bo ca t bo bch cu ht t tin sn sinh ra cc bch cu ht, i thc khun v hai loi t bo mu trng quan trng. GM-CSF ngi c ng dng lm sng trong iu tr bnh gim bch cu trung tnh (neutropenia) v bnh thiu mu khng ti to (aplastic anemia). S dng GM-CSF ngi trong cy ghp ty xng gim thiu ng k nguy c nhim trng do chng kch thch tng tng s bch cu trung tnh. GM-CSF ngi c biu hin trong nhiu c th vt ch khc nhau nh: E. coli,

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn117

nm men, A. niger, t bo ng vt c v v t bo thc vt, v hin nay c sn xut dng trong lm sng.
Bng 7.3. Mt s protein ti t hp c sn xut bng nui cy t bo thc vt. Protein c biu hin Nhn t sinh trng biu m ngi Hormone sinh trng ngi Albumin huyt thanh ngi Nhn t sinh trng c hi -interferon ngi Hirudin (chng ng mu) Erythropoietin ngi and haemoglobin ngi Human muscarinic cholinergic receptors GM-CSF chut Interleukin-2 v Interleukin-4 ngi Alkaline phosphatase nhau thai ngi 1-antitrypsin ngi HBsAg GM-CSF ngi Khng th n dng (Mab) chng HBsAg Lysozyme ngi Mab chui nng IgG2b/ chut on khng th scFv on khng th biscFv IgG2b/ kch thc hon chnh Chui nng n dng ca chut Bryodin 1 Loi thc vt Nicotiana tabacum N. tabacum N. tabacum, Solanum tuberosum N. tabacum Oryza sativa N. tabacum N. tabacum N. tabacum N. tabacum N. tabacum N. tabacum N. tabacum O. sativa N. tabacum, Glycine max N. tabacum, O. sativa, Lycopersicum esculentum N. tabacum O. sativa N. tabacum N. tabacum N. tabacum, O. sativa N. tabacum N. tabacum N. tabacum N. tabacum

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn118

2. Khng th IgG1 ca chut

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

c sn xut bng cch nui cy r t v t bo dch huyn ph ca cy thuc l (Nicotiana tabacum) chuyn gen. thc hin lp rp khng th hon chnh, t 2 n 4 on khng th nh c tch ly trong sinh khi t bo. Cc nhn t c ch protease, cc tc nhn n nh protein, cc nhn t c ch N-glycosylation v s tit protein, cc tc nhn ti hot ng glycan (polysaccharide) v cc mu d i lc c s dng nghin cu c im ca cc on ny, kho st cc v tr ca chng v c ch hnh thnh. Tt c cc phn t khng th c tit ra trong mi trng nui cy. 3. Interleukin L thut ng chung cho cc cytokine c bch cu sn xut (lymphokine), trong interleukin-2 l mt cytokine quan trng nht i vi s pht trin v p ng min dch thch ng, c s dng iu tr mt s bnh vim nhim virus v bnh ung th. Interleukin-2 (IL-2) v interleukin-4 (IL-4) ca ngi c sn xut v tit ra mi trng nui cy dch huyn ph t bo cy N. tabacum bin i di truyn. S tit qua mng huyt tng v thnh t bo vo mi trng c thun li nh trnh t leader t nhin ca ca ng vt c v. Nng ca IL-2 v IL-4 trong mi trng nui cy tng ng l 0,10 v 0,18g/mL, mc d nng ca chng bn trong cc lymphokine l cao hn (IL-2 khong 0,8 g/mL v IL-4 khong 0,28 g/mL). Phn tch Western blot10 cho thy IL-4 c tit ra mi trng nui cy t bo thc vt l hai chui polypeptide nh vi trng lng phn t khong 18-20 kDa. Hot tnh sinh hc ca IL-2 c xc nh bi s sinh sn t bo ca dng t bo CTLL-2 ca chut ph thuc IL-2 [CT.h4S]
Western blot: k thut phn tch protein da trn nguyn l lin kt khng nguyn-khng th pht hin protein c hiu c bn cht khng nguyn (thng c thm tch ln mng nitrocellulose sau khi chy in di SDS-PAGE, v c nh ). Sau khi protein trn mng lai gn vi khng th th nht c hiu v tip n l khng th th hai c nh du enzyme (alkaline phosphatase hoc horse-radish peroxidase) th phc hp ny s c lin kt vi c cht to mu. S hin din ca protein ngoi lai (sn phm dch m ca gen ngoi lai c chuyn vo t bo vt ch) s c pht hin nh s xut hin mu ca phn ng lai. Cng ngh t bo
10

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn119

c chuyn nhim n nh bng receptor IL-4 ca ngi. Nhng khm ph ny cho thy rng nui cy dch huyn ph t bo thc vt c th c s dng sn xut v tit ra mi trng loi cc protein ng vt c v c hot tnh sinh hc dng trong chn on v iu tr.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

VII. Chn dng t bo bin d soma


Ngi ta c th tin hnh x l v chn lc t bo thc vt ba mc cu trc chnh: callus, t bo n (single cell) v t bo trn. Trong phm vi cng ngh (nui cy) t bo thc vt, ngi ta thng tp trung cc nghin cu cho mc ch chn dng t bo sn xut d tha (over production) cc loi sn phm ch yu l cc amino acid v cc hp cht t nhin11. Nhn chung, hin tng bin d di truyn xut hin cc t bo khng phn ha (undifferentiation), cc protoplast phn lp, cc callus v cc m nui cy in vitro. Nui cy t bo thc vt c kh nng to bin d di truyn tng i nhanh v khng cn phi ng dng cc k thut phc tp khc. Cc bin d chn lc c trong nui cy in vitro c nhiu cch gi khc nhau nh: dng callus (calliclones-t nui cy callus) hoc dng protoplast (protoclones-t nui cy protoplast)... Tuy nhin, thut ng bin d dng soma (somaclonal variation) c s dng ph bin nht, hoc bin d dng giao t (gameclonal variation) ch cc dng b bin i di truyn pht trin t cc t bo giao t hoc th giao t. S a dng ca bin d cc dng soma lm ni bt mt thc t rng bin d dng soma l mt cng c rt hu hiu cho vic ci thin cc c im di truyn ca t bo.

VIII. Dung hp protoplast hay lai v tnh t bo thc vt


c trng ca t bo thc vt l c thnh cellulose bao quanh, sau n mng nguyn sinh. Thnh cellulose gi cho t bo thc vt c hnh
Trong cng tc ging cy trng, chn dng t bo bin d soma c th khi qut mt s ng dng sau: - Chn dng t bo chng chu cc iu kin bt li ca ngoi cnh, v d: chng chu nng, lnh, phn, mn, kh-hn... - Chn dng t bo khng cc c t: c t do nm bnh tit ra, cc loi khng sinh Cc dng t bo mang cc c tnh mong mun sau khi chn lc c s c ti sinh thnh c th thc vt hon chnh pht trin ngun cy ging mi, thch hp cho cc iu kin sn xut nng nghip c th. Cng ngh t bo
11

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn120

dng nht nh, cn cc hp cht pectin nm trong thnh c nhim v lin kt gn cc t bo vi nhau thnh m. Mng nguyn sinh cho php protoplast (t bo c ph b thnh cellulose v ch cn li mng sinh cht) c th hp thu vo t bo cc i phn t (nucleic acid, protein) thm ch c cc c quan t nh lc lp, ty th, nhn bo theo c ch ca amip. Nu cc protoplast cnh nhau, chng c th d ha lm mt, l hin tng dung hp (protoplast fusion) hay cn gi l lai v tnh t bo (cell somatic hybridization). K thut dung hp protoplast cho php m rng ngun gen ca cc loi thc vt, to ra cc dng t bo sn xut mi12 mang cc c tnh di truyn u vit ca c b v m. Mt s k thut dung hp protoplast nh: - Dung hp bng ha cht. Phng php ny dng NaNO3 hoc polyethylene glycol (PEG) kch thch dung hp ca hai protoplast. - Dung hp bng in (electrofusion). Phng php ny n gin hn, nhanh hn v hiu qu hn dung hp bng ha cht. iu quan trng hn c l dung hp bng in khng gy c cho t bo nh thng thy cc protoplast hoc cc th d nhn c x l bng PEG. Cng theo hng ny v gn y c chng minh, ngi ta dng cc xung in (electric pulses) a trc tip DNA ngoi lai vo trong t bo thc vt. Trong dung hp bng in, u tin cc protoplast c a vo trong ngn dung hp nh c hai dy kim loi song song vi nhau ng vai tr l cc in cc. Tip , s dng in p (voltage) thp v trng AC dao ng nhanh (rapidly oscillating AC field) kch thch cc protoplast sp thnh tng chui t bo (chui ngc trai-pearl chains) gia cc in cc. Phng thc ny cho php cc t bo tip xc hon ton vi nhau trong mt vi pht. Sau khi cc t bo xp hng hon chnh, qu trnh dung hp c thc hin theo tng t ngn ca xung DC in p cao (high-voltage DC pulses). Xung DC in p cao to ra s ph v thun nghch ca mng nguyn sinh cht (plasma membrane) v tr tip xc ca cc t bo, to ra s dung hp v ti t chc li mng mt cch hp l. Mt qu trnh hon chnh bt u t lc a cc protoplast vo bn trong ngn v chuyn chng ln mi trng nui cy, c th c thc hin trong nm pht hoc t hn.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

12

Hoc cc ging cy trng mi cho sn xut nng nghip.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn121

Tai lieu chia se tai: Ti liu tham kho/c thm

wWw.SinhHoc.edu.vn

1. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 2. Chia TF. 2003. Engineering Applications in Biology. Updated 1st ed. McGraw-Hill Education, Singapore. 3. Cutler SJ and Cutler HG. 2000. Biologically Active Natural Products: Pharmaceuticals. CRC Press LLC, USA. 4. Fischer R, Emans N, Schuster F, Hellwig S and Drossard J. 1999. Towards molecular farming in the future: using plant-cell-suspension cultures as bioreactors. Biotech Appl Biochem. 30: 109-112. 5. Hellwig S, Drossard J, Twyman RM and Fischer R. 2004. Plant cell cultures for the production of recombinant proteins. Nature Biotech. 22: 14151422. 6. Kieran PM, MacLoughlin PF and Malone DM. 1997. Plant cell suspension cultures: some engineering condiderations. J Biotech. 59: 39-52. 7. Klefenz H. 2002. Industrial Pharmaceutical Biotechnology. Wiley-VCH Verlag GmbH, Weinheim, Germany. 8. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 9. Ramawat KG and Merillon JM. 1999. Biotechnology: Secondary Metabolites. Science Publishers Inc. USA. 10. Roberts MF and Wink M. 1998. Alkaloids: Biochemistry, Ecology, and Medicinal Applications. Plenum Press, New York, USA. 11. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2nd ed. Prentice Hall, Inc. NJ, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn122

Tai 8 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh DNA ti t hp


Cng c chnh trong cng ngh sinh hc hin i l cng ngh DNA ti t hp1 hay cn gi l k thut di truyn. Cng ngh ny cho php thao tc trc tip trn cc nguyn liu di truyn ca cc t bo ring bit. Bng cch a cc thng tin di truyn ngoi lai vo trong cc c th vi sinh vt, cc t bo ng vt v thc vt sinh trng nhanh, chng ta c th sn xut ra cc sn phm ca gen ngoi lai (cc protein) vi cc tc v hiu sut cao hn m thng khng th thc hin cc h thng t bo khc. Chng ny trnh by nhng nt chnh ca cc nguyn l c bn trong k thut di truyn v cc vn lin quan n nui cy t bo c chuyn gen ngoi lai.

I. DNA v RNA
Deoxyribonucleotide acid (DNA) l phn t quan trng nht trong cc t bo sng v cha tt c thng tin c trng ca t bo. DNA v ribonucleotide acid (RNA) l cc i phn t2 polymer mch thng c xy dng trn cc tiu n v ring r l cc nucleotides. Mt n v monomer (nucleotide) c ba thnh phn sau (Hnh 8.1): - ng nm carbon mch vng (pentose): deoxyribose cho DNA v ribose cho RNA. - Mt nitrogen base ca dn xut hoc purine hoc pyrimidine lin kt ng ha tr vi nguyn t carbon th nht ca ng bng lin kt kt Nglycoside (Hnh 8.1). + Purine: adenine (A), guanine (G). + Pyrimidine: cytosine (C), thymine (T) cho DNA v uracil (U) ch cho RNA. - Mt gc phosphate gn vo carbon v tr th 5 ca ng bng lin kt phosphoester.
1 2

Xem chng 1 gii thiu chung v cng ngh sinh hc. i phn t (macromolecular): l mt polymer c to thnh t hn 100 monomers.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn123

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Phosphoric acid ng Base

deoxyribose

Base

ribose

Hnh 8.1. Cu trc ca nucleotide.

Cc nucleotide ca DNA c gi l deoxyribonucleotide, v chng cha ng deoxyribose, trong khi nucleotide ca RNA c gi l ribonucleotide v chng cha ng ribose. Mi nucleotide cha mt vng c trng v mt vng khng c trng. Cc nhm ng v phosphate l phn khng c trng ca nucleotide, trong khi cc base purine v pyrimidine to nn phn c trng ca nucleotide. Mt nucleotide ny s c kt hp vi cc nucleotide khc bng mt lin kt ha hc gia cc nguyn t trong cc vng khng c trng to ra cc polynucleotide (Hnh 8.2). S lin kt (c gi l cc lin kt phosphodiester) xy ra gia mt nhm phosphate v mt nhm OH trn thnh phn ng. im c trng nht ca DNA l n thng bao gm hai si b sung xon gn nh song song xung quanh mt trc chung to thnh mt xon kp (double helix) tng t nh mt cu thang xon c (Hnh 8.3). Mi si l mt polynucleotide. ng knh ca xon (chiu ngang bc thang) khong
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn124

20 A , Chiu cao ca mi vng xon l 34 A , gm 10 bc thang ngha l mi vng xon c 10 nucleotide trn mi si.
u 5

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


o o

u 3

Hnh 8.2. Mt phn ca DNA.

Hai si c kt hp bng lin kt hydrogen gia cc cp base purine vi pyrimidine3. Adenine (purine) lun lun bt cp vi thymine (pyrimidine), v guanine (purine) vi cytosine (pyrimidine). Kt qu phn tch ha hc v nng phn t ca cc base trong DNA cho thy rng lng adenine lun bng thymine v lng guanine lun lun bng cytosine. S bt cp base ny c trng n ni adenine ch lin kt vi thymine v guanine ch lin kt vi cytosine, nh to ra mt kh nng n nh cao bi lin kt hydrogen gia cc base b sung. Hn na, c trng ca s bt cp base ny cho php truyn thng tin di truyn t th h ny sang th h khc. Khi s nhn i t bo xut hin, xon kp ca DNA tho ra, v hai si DNA mi c to thnh b sung cho

Mt lin kt hydrogen gia hai si l mt lc ht yu gia mt nguyn t hydrogen c lin kt ng ha tr (H-N) v mt nguyn t ketonic oxygen in tch m (C=O).

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn125

hai si gc. Nh vy, mi t bo mi cha mt si DNA gc v mt si DNA mi c tng hp trong xon kp ca n.


20 A
o

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


o

Rnh nh

3,4 A

34 A
5 Trc ng-phosphate 3

Rnh chnh Cp base nit


3,4 A
o

Trc gia

Hnh 8.3. M hnh xon kp ca phn t DNA.

Trnh t ca cc base (A, G, T v C) trong mt si DNA c trng cho mt trnh t ca cc amino acid s c lp rp to thnh mt phn t protein. M di truyn l tp hp cc trnh t base tng ng cho mi amino acid (codon). V ch c 4 base trong DNA v 20 amino acid trong protein, cho nn mi codon phi cha t nht 3 base4. Hai base khng th lm thnh mt codon bi v ch c 42 cp hp l ca 4 base. Nhng 3 base th c th bi v s c 43 = 64 b ba hp l. V s lng b ba hp l ln hn 20, cho nn mt vi codon ch nh cng mt amino acid. Trong mt ngha khc, m di truyn l rt phc tp, v d: UCU, UCC, UCA, UCG, AGU v AGC u cng m ha cho serine (Bng 8.1).

Hai mi amino acid c tm thy trong cc phn t protein l: Alanine (Ala), Arginine (Arg), Asparagine (Asn), Aspartic acid (Asp), Cysteine (Cys), Glutamic acid (Glu), Glutamine (Gln), Glycine (Gly), Histidine (His), Isoleucine (Ile), Leucine (Leu), Lysine (Lys), Methionine (Met), Phenylalanine (Phe), Proline (Pro), Serine (Ser), Threonine (Thr), Tryptophan (Trp), Tyrosine (Tyr) v Valine (Val).

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn126

Tai lieu chia Bng tai: wWw.SinhHoc.edu.vn se 8.1. M di truyn chung.


V tr th nht U U U U C C C C A A A A G G G G V tr th hai U Phe Phe Leu Leu Leu Leu Leu Leu Ile Ile Ile Met Val Val Val Val C Ser Ser Ser Ser Pro Pro Pro Pro Thr Thr Thr Thr Ala Ala Ala Ala A Tyr Tyr STOP STOP His His Gln Gln Asn Asn Lys Lys Asp Asp Glu Glu G Cys Cys STOP Trp Arg Arg Arg Arg Ser Ser Arg Arg Gly Gly Gly Gly V tr th ba U C A G U C A G U C A G U C A G

II. To dng gen


To dng mt gen l cng vic trung tm ca cng ngh DNA ti t hp. Gen l n v c s ca thng tin di truyn nm trn nhim sc th ca t bo. Cc nhim sc th l cc cu trc si di v mnh nm trong nhn, bao gm ch yu l DNA. Thng tin di truyn c bo qun trong mt chui trnh t ca cc base nucleotide, gm c mt on DNA. Mi gen ghi r cu trc ca mt sn phm gen c bit, thng l mt protein. 1. Cc trnh t DNA thao tc gen, cn phi bit v tt c cc t chc ca cc trnh t DNA v cc n v chc nng ca DNA tng tc vi cc cc n v khc trong tt c cc n v di truyn ca c th (genome) l nh th no. Vic
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn127

pht hin ra cc enzyme hn ch (restriction endonucleases, RE) ca vi khun ct DNA nhng trnh t c trng, gip cho vic thao tc d dng hn, v n c th gim chiu di ca cc phn t DNA thnh mt tp hp bao gm cc on ngn hn. Cc enzyme hn ch hin din trong hu ht cc t bo vi khun ngn cn DNA ngoi lai tip qun b my tng hp protein ca t bo. DNA ca chnh chng s c bo v khi tc dng ca enzyme hn ch, nh s c mt ca cc enzyme ni bo c th methyl ha (methylation) cc nucleotide c bit, v th cc nucleotide ny khng th b nhn bit bi cc enzyme hn ch. Mi enzyme hn ch nhn bit v ct mt trnh t DNA c bit thng cha bn hoc su cp nucleotide. V d enzyme EcoRI chit t E. coli ct trnh t GAATTC, enzyme BalI ca Brevibacterium albidum ct trnh t TGGCCA (Hnh 8.4). C hn 500 enzyme hn ch khc nhau c tinh sch t khong 250 vi sinh vt khc nhau. Cc enzyme hn ch ct gy cc phn t DNA si i theo hai cch khc nhau nh trnh by hnh 8.4: - Ct trn mt ng thng i xng to ra cc phn t u bng. - Ct trn nhng v tr nm i xng quanh mt ng thng i xng to ra nhng phn t u so le (u kt dnh).
T G G A C C T G G A C C
(a)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

C C A G G T C C A G G T T A C

T G G A C C

C C A G G T G G C C A T

G G
(b)

Hnh 8.4. Hai kiu ct ca enzyme hn ch. (a) to ra u bng, v (b) to ra u so le

V mt enzyme hn ch nhn bit mt trnh t duy nht, cho nn s v tr ct trn mt phn t DNA c bit thng l nh. Cc on DNA c ct bi enzyme hn ch c th c phn tch theo kch thc bng in di agarose gel nghin cu. Do s tng t ca t chc phn t trong tt c
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn128

cc c th, cho nn DNA vi khun, DNA thc vt v DNA ng vt c v tng hp nhau v cu trc. V th, mt on DNA t mt dng sng ny c th d dng c pha trn vi DNA ca mt dng sng khc. S tng t ny cng ph hp i vi plasmid, nhn t di truyn ngoi nhn c tm thy trong nhiu loi vi khun khc nhau. Chng l nhng phn t DNA mch vng ng si i c dng lm vector mang cc on DNA ngoi lai dng trong cng ngh DNA ti t hp. 2. S kt hp ca cc phn t DNA Cc phng thc c bn ca cng ngh DNA ti t hp l: (1) Kt hp mt on DNA vo mt phn t DNA (nh l vector5) c th ti bn, v (2) Cung cp mt mi trng cho php sao chp phn t DNA c kt hp. C ba loi vector ph bin c dng to dng cc on DNA ngoi lai v ti bn (sao chp) trong E. coli. l plasmid, bacteriophage v cosmid. Tt c nhng vector ny phi c mt s tnh cht cn thit sau: - C kh nng t ti bn trong E. coli. - Cha cc gen ch th chn lc d dng phn bit v tinh sch vector ca th ti t hp vi cc dng khc. - C cc vng DNA khng cn thit cho s sinh sn trong vi khun, v th DNA ngoi lai c th c a vo trong cc vng ny. - C th bin np vo t bo vt ch mt cch d dng. DNA plasmid c th c phn lp t nui cy vi khun cha plasmid bng cch b sung cht ty (nh l sodium dodecyl sulfate6) v bng cch ly tm s sinh tan (lysate). Phc hp nhim sc th vi khun, ln hn plasmid nhiu, s lng xung y ca tube ly tm, plasmid siu xon v cc on nhim sc th mch thng gi li trong th ni. Plasmid siu xon mt ln na c phn tch bng ly tm sau khi x l vi CsCl v EtBr.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Vector l phn t DNA c s dng a DNA ngoi lai vo trong t bo vt ch. 6 Cht ty lm bin i b mt t bo gii phng cc thnh phn t bo ra mi trng bn ngoi.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn129

Tai lieu chia gen m ha cho cc enzyme thng c li cho vi Plasmid cha cc se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
khun vt ch. Cc plasmid mang cc kiu hnh khc nhau nh: khng khng sinh, sn xut khng sinh, phn hy cc hp cht hu c phc tp, sn xut cc enzyme hn ch v enzyme bin i (modification enzymes). Cc plasmid c th c chuyn vo trong vi khun sau khi vi khun c x l sao cho t bo c th thm qua nht thi cc phn t DNA nh. Qu trnh ny c bit nh l s bin np (transformation). Vi khun c bin np thnh cng c th c chn lc da trn kiu hnh mi m chng nhn c t plasmid, chng hn kh nng khng cc khng sinh. Mt s plasmid hin din trong t bo c s bn sao thp (mt hoc mt vi bn sao trn t bo) do DNA plasmid ch sao chp mt hoc hai ln trc khi t bo phn chia. Tuy nhin, cc plasmid khc tn ti mt s bn sao ln hn (10 ti 100 bn sao trn mt t bo) do DNA ti bn lp li cho n khi t c s bn sao thch hp. Cc plasmid c s bn sao ln c gi l plasmid ti bn dng lng lo (relaxed plasmid), v y l mt trong nhng tnh cht hu ch ca vector to dng. Hnh 8.5 trnh by mt trong cc vector plasmid dng lng lo, pBR322 (th h th hai), di 4.363 bp, vector ny cha hai gen khng khng sinh l Ampicillin (Amp) v Tetracycline (Tet). S th t ca cc nucleotide trn vector c bt u vi v tr EcoRI duy nht: T u tin trong chui GAATTC c quy c l nucleotide th nht. Cc s th t sau c tip tc quanh phn t vector theo hng t gen khng Tet ti gen khng Amp. Plasmid c th c ct mt s th t no trong cc v tr xc nh bng enzyme hn ch. V th, cc on c to ra c th to vng bng cch kt hp cc u kt dnh b tr. Hn na, cc on c to ra bi mt enzyme c bit hot ng trn mt phn t DNA s c cng u kt dnh vi on c to ra bi cng mt enzyme hot ng trn mt phn t DNA khc. V th, cc on t hai phn t DNA khc nhau t hai c th khc nhau c th kt hp bng cc lin kt hydrogen thun nghch khi cc on ny c trn li. Nu s kt hp c gn li sau khi bt cp, th cc on c kt hp c nh bn vng, s kt hp ca cc on ny c thc hin nh enzyme ligase (cn gi l polynucleotide ligase) lin kt ng ha tr cc

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn130

phn t ti t hp bng cch to ra lin kt phosphodiester gia u 5-PO4 ca mt polynucleotide vi u 3-OH ca polynucleotide khc.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 8.5. Plasmid vector pBR 322. Ampr v Tetr: gen khng ampicillin v tetracycline, ori: trnh t khi u sao chp, v mt s v tr nhn bit cho cc RE.

Hnh 8.6. trnh by ton b phng thc sn xut DNA ti t hp (to dng gen). Plasmid c ct cc v tr xc nh bng enzyme hn ch. DNA ca mt genome ngoi lai c ct cng mt loi enzyme, mt s on trong c th c gen quan tm. Plasmid v cc on ca genome c phi trn v kt hp nh enzyme ligase. Cc plasmid ti t hp c bin np vo vi khun bng ng nui cy plasmid v vi khun.

III. Kh nng n nh ca cc vi sinh vt ti t hp


Khi cc vi sinh vt ti t hp c nui cy sn xut protein ti t hp, th hiu sut ca sn phm protein c th b gim do s tn tht ca plasmid trong c th khi chng tri qua nhiu ln sinh sn trong qu trnh sinh trng ca vi sinh vt. Kh nng mt n nh c th do: (1) S phn chia khim khuyt ca plasmid trong qu trnh phn chia ca t bo, hoc (2) Mt kh nng n nh cu trc to ra cc t bin ca DNA plasmid.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn131

Tai n nhchia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn lieu s phn chia ca plasmid, cc t bo cn c sao chp
sao cho s lng trung bnh ca cc bn sao plasmid trn mt t bo c nhn gp i ch trong mt th h, v cc bn sao plasmid cn c phn phi bng nhau ti cc t bo con khi phn chia t bo. Mt s kt qu nghin cu cho thy s khng n nh ca plasmid c pht hin trong cc h thng c th vt ch nh: E. coli, Bacillus subtilis cng nh nm men.
RE Ct DNA ngoi lai v plasmid vector bng mt loi RE ging nhau RE RE Plasmid vector Gn DNA DNA c to dng Plasmid ti t hp

Bin np T bo vi khun

Sao chp vi khun

Sao chp vi khun Nui cy vi khun cha mt lng ln t bo, sinh trng qua m 37oC s sn xut khong 109 t bo/mL

Hnh 8.6. Phng thc c bn to dng gen.

Mt b phn cc t bo mang plasmid trong qun th tng s c xem nh l mt hm s lng cc th h sinh trng. V th, khi th tch ca h ln men tng ln th s lng cc th h sinh trng (generation of
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn132

growth) cng tng, nhng mt b phn cc t bo mang plasmid v hiu sut sn phm li gim. S khng n nh ca plasmid s tip tc nu h ln men quy m ln c hot ng lin tc. 1. ng hc ln men ca cc nui cy ti t hp Nu gi xc sut cc t bo mang plasmid ( X + ) sn sinh ra cc t bo khng mang plasmid ( X ) sau mt ln phn chia l p. Khi y vi N t bo mang plasmid, sau mt ln phn chia s sn sinh ra N(1-p) t bo mang plasmid v Np t bo khng mang plasmid. Tng s t bo ( X + ) s l N(2-p). Trong sut thi k sinh trng theo hm m, tc sinh trng ca cc t bo mang plasmid s c biu din nh sau: dC X + dt = (1 p) + C X +
(8.1)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Trong : + l tc sinh trng c trng ca cc t bo mang plasmid, C X + l s lng cc t bo mang plasmid trn mt n v th tch. Nu khi lng t bo tng ng xp x vi s lng t bo, th phng trnh tc sinh trng cho cng c th p dng c khi C X + l khi lng t bo trn mt n v th tch. Mt khc, tc sinh trng ca cc t bo khng mang plasmid s l: dC X dt = p + C X + + C X
(8.2)

Trong : l tc sinh trng c trng ca cc t bo khng c plasmid, v C X s lng cc t bo khng mang plasmid trn mt n v th tch. Nu chng ta chp nhn rng + v p l hng s, th tch phn ca phng trnh (8.1) s l:
C X + = C X + exp (1 p ) +t
0

(8.3)

Trong : C X + l nng ban u ca cc t bo mang plasmid.


0

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn133

Trong trng hp cc t bo khng mang plasmid, thay th phng trnh (8.3) vo (8.2) ta c: dC X dt = p +C X + exp (1 p) +t + C X
0

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


[ ]

(8.4)

Gii phng trnh vi phn tuyn tnh bc mt cho, ta c:


CX = p + C X +
0

(1 p ) +

{exp[(1 p) t ] exp( t )}+ C


+

X0

exp( t )

(8.5)

V vy, cc phng trnh (8.3) v (8.5) d bo s thay i theo thi gian ca C X + v C X a ra cc gi tr ca p, + v -. B phn cc t bo mang plasmid trong qun th tng s (f) c th c nh ngha nh sau:
f = CX+ CX + + CX
(8.6)

Thay phng trnh (8.3) v (8.5) vo phng trnh (8.6) cho kt qu:
f =
0

C X + exp (1 p ) + t C X + exp (1 p ) + t +

p C X + (1 p ) +
0

]
+
X0

{exp[(1 p) t ] exp( t )}+ C

(8.7)
exp( t )

y l phng trnh ch ra s thay i ca b phn cc t bo mang plasmid theo thi gian trong sut thi k sinh trng hm m ca qu trnh ln men m. iu ny c quan tm xem f gim nh th no theo s lng th h. Trong sut thi k sinh trng theo hm m, s lng th h (n) ca cc t bo mang plasmid c th c tnh ton t mi quan h sau: n=

+t
ln 2

(8.8)

Kt hp cc phng trnh (8.7) v (8.8) s c kt qu phng trnh ca f theo th h th n nh sau:


f = 1 p 1 p 2 n ( + p 1)

(8.9)

Trong , l t l ca cc tc sinh trng c trng:


Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn134

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


=
+

(8.10)

Phng trnh (8.9) c th c dng d bo s thay i ca f theo s th h cho mt lot qu trnh ln men m, nu chng ta chp nhn rng cc t bo nhn ln theo hm m trong khi nui cy tng m mt. Hnh 8.7 cho thy nh hng ca p v ln f25 (f ca 25 th h), l thng s b gim khi tng v p. Khi p 0,01 v < 1, th f25 gn bng 1, khi cc t bo mang plasmid rt n nh. Tuy nhin, khi tin ti 2, f25 cng tr thnh 0. Gi tr c trng ca giao ng t 1 n 2.

1,0 0,8
p = 0,1

p = 0,04 p = 0,01 p = 0,001 p = 0,0001

f25

0,6 0,4 0,2 0,0 0,0 0,5

Hnh 8.7. B phn t bo mang plasmid sau 25 th h (f25) nh l mt hm ca v p.

1,0

1,5

2,0

Hnh 8.8 cho thy s thay i ca f nh l mt hm ca n v . Gi tr p c t khng i l 0,01. Gi tr ca f gim nhanh khi n v tng ln. Khi bng 1,4 tt c t bo mang plasmid mt plasmid ca chng sau khong 33 th h.

1,0 0,8

=0 1,0

0,6 0,4 0,2 0,0 0 10 1,4 2,0 20 30 1,2

1,1

Hnh 8.8. B phn t bo mang plasmid (f) theo s lng th h n (p 0,01).

40

50

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn135

2. Nui cy trong h thng ln men thng khuy lin tc (CSTF) Ni chung, chng ta cn phi kim tra kh nng n nh ca cc t bo ti t hp trong h thng ln men thng khuy lin tc. Cn bng nguyn liu cho cc t bo mang plasmid chung quanh mt CSTF sn xut nh sau: DC X + + (1 p ) + C X + = dC X + dt
(8.11)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tng t, cn bng nguyn liu cho cc t bo khng mang plasmid c a ra nh sau: DC X + p + C X + + p C X = dC X dt


(8.12)

Cng hai phng trnh (8.11) v (8.12) s c phng trnh nng tng s ca t bo: ( + C X + + C X ) D(C X + + C X ) = d (C X + + C X ) dt
(8.13)

Nu CSTF c hot ng sao cho nng tng s ca t bo khng i theo thi gian, th:

+ (C X + C X ) = D(C X + C X )
+ +

(8.14)

Nu = 1, th phng trnh (8.14) c n gin ha thnh:

+ = D

(8.15)

V th, tc sinh trng c trng ca t bo trong h ln men l khng i v c xc nh bng tc pha long. Thay phng trnh (8.15) vo cc phng trnh (8.11) v (8.12) ta c: C X + = C X + exp( pDt )
0

(8.16) (8.17)

C X = C X + C X + [1 exp( pDt )]
0 0

Nh vy, trong sut qu trnh ln men lin tc, nng ca cc t bo mang plasmid s b gim, trong khi nng cc t bo khng mang plasmid s tng ln.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn136

Tai lieu chiakhngtai:lwWw.SinhHoc.edu.vn Nu 1, th se cn hng s i vi tc pha long khng


+

i trong sut s hot ng trng thi n nh ca CSTF na nhng vn ph thuc vo nng t bo ( C X + v C X v theo phng trnh 8.14). Kt qu + cng thay i theo thi gian. Bng cch gii ng thi cc phng trnh (8.11), (8.12) v (8.14), chng ta c th c lng C X + v
C X s thay i theo thi gian nh th no. iu ny c th gip kho st

xem b phn t bo mang plasmid s gim nh th no theo thi gian. Thay phng trnh (8.14) vo phng trnh (8.11) v chia cho C X + v C X ta c: df (1 p) Df = Df + dt + (1 ) f
(8.18)

Gii phng trnh trn cho thy gi tr f thay i theo thi gian. Gi tr lc u ca f dng gii phng trnh (8.18) c th thu c t phng trnh (8.9). Hnh 8.9 m t s thay i theo thi gian ca b phn t bo mang plasmid trong sut s hot ng trng thi n nh ca CSTF. B phn t bo mang plasmid b gim theo thi gian cng vi vic tng tc pha long ln. Khi p v D thp, v gn ti 1, th CSTF c th hot ng mt cch hiu qu trong mt thi gian di.

1,0 0,8 0,6


p = 0,0001 n = 20 p = 0,0001 = 1,2 n = 20 =12

D = 0,1 0,2 0,2

0,3 0,3 0,4 0,4

0,4 0,2 0,0 0

20

40

60

80

100

t (gi)

Hnh 8.9. nh hng ca tc pha long (D) ln b phn t bo mang plasmid trong s hot ng trng thi n nh ca CSTF. Gi tr ban u ca f c tnh ton bng cch tha nhn s ln sinh sn cn thit cho bc tip mu v nui cy m ban u, v s ln men lin tc trng thi khng n nh l 20. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn137

Tai lieu chiatng ln nwWw.SinhHoc.edu.vncc Tuy nhin, nu se tai: 1,4 th CSTF s mt hu nh tt c


t bo mang plasmid sau 100 gi hot ng trng thi n nh (Hnh 8.10).

1,0 0,8 0,6 p = 0,0001 p = 0,0001 n = 20 n =D = 0,2 gi-1 20 -1 D = 0 2 gi

= 1,0 1,2 1,2

f
0,4 0,2 0,0 0

1,3 1,3 1,4 1,4

20

40

60

80

100

t (gi)

Hnh 8.10. nh hng ca ln b phn ca cc t bo mang plasmid trong s hot ng trng thi n nh ca CSTF. Gi tr ban u ca f c tnh ton bng cch tha nhn s ln sinh sn cn thit cho bc tip mu v nui cy m ban u, v s ln men lin tc trng thi khng n nh l 20.

3. Cc phng php n nh Mt s yu cu cn c lu m bo cho s n nh ca h thng ti t hp c khuynh hng b mt cc plasmid ca chng nh sau: - Xy dng cc cng thc mi trng thch hp cho s sinh trng ca cc t bo mang plasmid hn qua cc t bo khng mang plasmid. - t cc p lc chn lc ln cc t bo khng mang plasmid bng cch dng cc t bin quang t dng (auxotrophic mutants) hoc cc plasmid khng khng sinh. - Dng plasmid hoc chng t bin ph thuc nhit . - Dng i chng biu hin gen ph thuc nhit . - Dng cc plasmid khng cha cc nhn t chuyn v (transposon). Cc nhn t chuyn v (cn gi l gen nhy) l cc on DNA c th c chn vo trong mt vi v tr trong b gen v c th gy ra t bin. - Dng chng ti t hp khng hon ton.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn138

IV.Tai lieu chia set bo thc vt Bin i di truyn tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Mc d li ch ca nui cy t bo thc vt quy m ln c tha nhn, k thut ny vn cn gp mt vi kh khn khi ng dng cng nghip sn xut cc sn phm th cp v s cp. Vic s dng khng ng mc cc k thut nui cy m thc vt ch yu l do tc sinh trng chm ca cc t bo thc vt so vi t bo vi sinh vt v sn lng cng thng thp hn. Nhng pht trin gn y ca cng ngh DNA ti t hp cho thy mt ha hn rt ln trong vic gii quyt vn ny. Cc t bo nui cy sinh trng nhanh c th c chn lc v bin i di truyn to ra cc sn phm c gi tr thng mi nng cao hn hiu sut bnh thng ca t bo. Cc sn phm nhiu tim nng ca cng ngh DNA ti t hp l cc protein ngoi lai v cc cht trao i th cp. Sn xut cc cht trao i th cp t cc t bo thc vt bin i di truyn c th tng sn lng mt cch su sc v thng mi ha nhanh chng cc nui cy thc vt quy m ln. Tuy nhin, cc gen cn thit cho sinh tng hp cc cht trao i th cp c gi tr kinh t quan trng n nay vn cha c phn lp. Bi v cc cht trao i th cp thng c sinh tng hp thng qua hot ng kt hp ca nhiu sn phm gen, nhiu gen c yu cu cho mi phng thc sinh tng hp dn ti sn xut cc cht trao i th cp. Trong khi , cc gen m ha cho cc protein c gi tr kinh t quan trng c nhn dng v bin np thnh cng vo cc vi sinh vt bi v cc protein l cc sn phm gen trc tip. K thut bin np gen ngoi lai vo trong t bo thc vt cng c pht trin cho cc ng dng nng nghip ca nui cy t bo thc vt. V th, sn xut protein ngoi lai t cc t bo thuc l c bin i di truyn c th t c nhiu thnh qu. Di y l cc u im tim tng ca vic ng dng t bo thc vt nh l cc t bo vt ch cho cc sn phm ngoi lai: - Cc sn phm protein t cc t bo thc vt ti t hp c th l cc dc phm c hiu lc v chc nng hn cc sn phm c ngun gc t vi sinh vt bi v s bin i hu dch m l c th xy ra trong cc t bo thc vt.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn139

Tai lieu chia yu l ngun carbon) nui cy t bo thc vt c - Mi trng (ch se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
xc nh tt v khng t tin, trong khi cc t bo ng vt i hi b sung huyt thanh rt t tin trong mi trng dinh dng ca chng. - Cc t bo dch huyn ph thc vt c th t n mt t bo rt cao (60% trng lng ti hoc 2,4% trng lng kh). Kt qu ny cao hn kt qu m cc kiu nui cy khc c th t c. - S nhim bn bi vi khun v nm d dng c kim sot trong nui cy m thc vt. Hn na cc tc nhn nhim bn ny thng khng phi l cc tc nhn gy bnh cho ngi. Hiatt v cng s (1989) cho thy tim nng rt ln trong vic sn xut cc protein ngoi lai t thc vt bng cch chng minh s sn xut immunoglobulin v lp rp cc khng th chc nng trong cy thuc l c bin i di truyn. H bin np vo mnh l thuc l cc DNA b sung (cDNA) tng hp t mRNA ca hybridoma chut v ti sinh mnh l thnh cy hon chnh. Cc thc vt biu hin cc chui immunoglobulin hoc ring r c lai sn xut con chu trong c hai chui c biu hin ng thi. Mt khng th chc nng tch ly ti 1,3% protein l tng s trong cc thc vt biu hin cc cDNA hon chnh cha cc chui leader. 1. K thut gen Mt gen ngoi lai (ca vi khun hoc ng vt) cn phi c sa i biu hin tnh cht ca chng trong cc t bo thc vt. iu ny cho thy rng thng tin di truyn c yu cu cho s biu hin gen, nh l sn xut mRNA t gen v dch m mRNA thnh protein, l hon ton khc gia thc vt v cc c th sng khc. c kt qu tt nht, c hai vng ngc hng (promoter) v cng hng (terminator) ca gen cu trc (gen m ho cho sn phm protein mong mun-coding gene) phi c thay th bng mt chui DNA ca thc vt cha thng tin thch hp nh trnh by hnh 8.11. 1.1. Promoter Promoter thc vt c th phn chia thnh hai loi, cu trc v cm ng. Cc promoter cu trc c chc nng trong hu ht tt c cc m. Cc
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn140

promoter cm ng thng l im lng cho n khi chng c cm ng nh cc nhn t mi trng hoc nhn t pht trin. Chng hn, cc promoter cho quang hp, cc c ch bo v v pht trin hoa c cm ng ch di mt iu kin nht nh. Chn mt promoter thc vt ty thuc vo bn cht ca sn phm mong mun. i vi hu ht cc trng hp, mt promoter cu trc mnh l ngun tt nht sn xut mt sn phm ngoi lai. Tuy nhin, nu sn phm ngoi lai l bt li i vi sinh trng ca thc vt, th cn thit s dng mt promoter cm ng sao cho sn phm s c tng hp ch di cc iu kin mong mun. Cc promoter cho quang hp c cm ng nhanh nh nh sng trng v tt trong sut thi gian ti. Cc gen tiu n v nh ca ribulose1,5-biphosphate carboxylase v cc gen protein light-harvesting c biu hin nhiu nht trong m xanh. V th, promoter t cc gen ny c kh nng l ngun tt nht cho cc biu hin cm ng vi nh sng. Cc promoter cho quang hp c phn lp t cc ngun thc vt khc nhau v dng cho s biu hin ca mt gen vi khun.
Gen ngoi lai
Pngoi lai T ngoi lai

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

V tr to dng
P

thc vt

thc vt Km
pGA482

Tc

Hnh 8.11. S biu hin gen ngoi lai trong thc vt. P: promoter, T: terminator, pGA482: vector to dng thc vt, Km: gen khng kanamycin, Tc: gen khng tetracycline.

Km

Tc

1.2. Terminator Ngi ta bit rt t v terminator ca thc vt v cha chng minh c l liu terminator ca ng vt c chc nng trong thc vt hay khng.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn141

Cho ti khi iu ny c lm r, th an ton hn nn s dng mt terminator thc vt biu hin cc i mt gen ngoi lai. Terminator nos (nopaline synthase) c dng thng xuyn nht mc d mt s terminator khc ca thc vt cng c phn lp. 1.3. Cc chui tn hiu Khng nn c tn hiu khi u dch m (ATG) gia chui promoter v gen cu trc v trnh t ATG ny s lm gim mt cch ngha hiu sut dch m. Khong cch gia cc vng iu ha (promoter v terminator) v gen cu trc phi khng c qu di. Nu khng th mRNA c sn xut s km n nh. Mt trong nhng nhn t quan trng xt v thc t thao tc gen l v tr cui cng ca protein. Cc protein ngoi lai c sn xut c th c duy tr trong t bo cht, c chuyn vo trong mt c quan t, hoc c tit ra ngoi t bo. Hu ht protein thc vt phn b trong t bo cht, n c chuyn vo trong c quan t ca t bo cht hoc ra ngoi mng t bo th mt tn hiu c trng (polypeptide) phi c gn vo u tn cng amino ca protein mong mun. Chui peptide tn hiu ny c tch ra trong giai on sm ca s vn chuyn v ch mt protein chc nng hon chnh c gii phng ti ni n cui cng. iu ny cha c hiu y khng bit liu ch mt mnh chui peptide tn hiu c cho s vn chuyn ng cch hay khng. Nhng nghin cu gn y cho thy rng s vn chuyn ca protein ngoi lai vo trong chloroplast ch yu cu mt peptide tn hiu. Tuy nhin, c ch vn chuyn vo trong cc c quan t khc hoc trong mi trng ngoi bo l rt khc nhau. Nu thng tin b sung trong th protein ch yu cng cn thit, th s cc k kh khn khi thit k cho mt protein ngoi lai c vn chuyn m khng c s thay i v cu trc protein khi lm hng chc nng ca protein. Nhiu protein c tng hp trong cc t bo c bin i di truyn. V d: carbohydrate thng c gn vi cc protein tm thy trn mng t bo. Mt s protein c phosphoryl ha. Nhng bin i nh th hoc gy hot ng hoc lm bt hot chc nng ca protein. V vy, mt gen ngoi lai phi c thao tc thch hp cho mt bin i hu dch m chnh xc. V d, nu mun gn carbohydrate vo protein, th c th thit k mt qu trnh tit protein ra ngoi mng t bo. Trong phng thc ny protein c th c bin i cho ph hp. Tuy nhin, cc c ch bin i nh th c th

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn142

khc nhau trong mi c th sng. V th, chn lc cn thn dng t bo thch hp l rt cn thit. 2. Bin np gen C nhiu k thut khc nhau c dng bin np gen vo t bo thc vt, chng hn bin np gen gin tip qua Agrobacterium tumefaciens, bin np gen trc tip bng vi n (microprojectile) nh sng bn gen (gene gun) hoc h thng di bom (bombardement), xung in (electroporation), vi tim (microinjection), sng siu m (ultrasonic), tinh th silicon carbide, PEG (polyethylene glycol)... Tuy nhin, k thut c s dng rng ri nht bin np mt chui DNA mi vo thc vt l da trn c s Ti-plasmid ca A. tumefaciens. Trong thi gian t bo thc vt vi vi khun t, th mt chui c bit c gi l DNA vn chuyn (T-DNA) ca Ti-plasmid c chuyn t vi khun vo t bo thc vt. Nu gen ngoi lai c xm nhim c trong TDNA, th gen c th c chuyn vo trong nhim sc th thc vt cng vi T-DNA. T-DNA t nhin mang cc gen sn xut phytohormone dn n to thnh khi u cc t bo b xm nhim. trnh hin tng to khi u v to iu kin cho vic chn lc nhanh cc th bin np, cc marker (gen ch th) khng ca thc vt c pht trin bng cch dung hp gen khng khng sinh ca vi khun vi cc vng iu ha ca thc vt nh m t phn trc. Theo phng thc ny cc marker khng kanamycin v marker khng chloramphenicol c xy dng v s dng thay th cc gen phytohormone trn vng T-DNA. Do Ti-plasmid t nhin kh thao tc trc tip in vitro bng cc phng php DNA ti t hp v kch thc ln ca chng (khong 200 kb), v th ngi ta pht trin cc h thng n gin hn. Phng php hiu qu nht c s dng l h thng binary vector. Mt trong cc binary vector c trnh by hnh 8.11. H thng ny ph thuc vo mt vector nh mang cc yu t c yu cu ti thiu trong dng cis. Cc chc nng khc cn cho c ch chuyn gen c giao cho mt helper plasmid ring bit, Ti-plasmid. Nhng phng thc ny cho php a vo v duy tr mt cch d dng DNA ngoi lai cha trong mt gen c thao tc di truyn. Cc t bo thc vt c th bin np vi mt gen ngoi lai bng phng php ng nui cy. Trong phng php ny, cc vi khun A. tumefaciens cha binary vector v mt helper Ti-plasmid c trn li vi cc t bo
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn143

nui cy c hot tnh sinh trng hoc mnh ct ca thc vt (mnh l). Sau khi hn hp ny khong hai ngy. Cc t bo bin np c chn lc trn mi trng agar c khng sinh thch hp. Th bin np c th c pht hin bng mt thng sau khi ng nui cy t 2-3 tun. Mt vi t bo trong mnh l c bin np s c ti sinh thnh cy. Cc cy chuyn gen ny sau s c s dng to callus dng trong nui cy dch huyn ph t bo cc h ln men quy m ln.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

V. Bin i di truyn t bo ng vt
Bin i di truyn cc t bo ng vt c th c ng dng sn xut mt protein c trng hoc ci thin c im ca mt dng t bo sn xut. Cng tng t nh thc vt, hin nay c nhiu phng php a DNA ngoi lai vo t bo ng vt c v bin i di truyn, v d: chuyn nhim (transfection) hay cn gi l ha bin np, lipofection (DNA c a vo thng qua liposome), xung in, vi tim DNA trc tip vo t bo, bn gen, dung hp (fusion) t bo ng vt c v vi protoplast ca vi khun mang DNA hoc cc h thng viral vector (k c cc tiu phn phage)... Cc dng t bo chuyn nhim s biu hin DNA ngoi lai n nh ch khi n c hp nht trong genome. Ngc vi c th vi sinh vt, s hp nht ca DNA ngoi lai hu ht l khng tng ng (non-homologous). V th, gen m ha sn phm protein c th c hp nht trong cc vng ca genome, m vng khng thun li cho vic biu hin hiu qu ca gen. 1. K thut gen Mt s gen ch th chn lc (selectable marker) cho cc t bo ng vt c v l c sn. Cc marker tri (c th c dng bt chp dng t bo vt ch) hu ht lin quan vi tnh khng thuc. Cc marker ln (c s dng trong s kt hp vi c im di truyn ca t bo vt ch) c th bao gm cc enzyme ca s chuyn ha purine v pyrimidine, tnh khng thuc hoc chuyn ha amino acid. Hai h thng thnh cng nht l h thng glutamine synthetase (GS) v h thng dihydrofolate reductase (DHFR). Enzyme GS (c tng hp nh gen gs) xc tc cho s to thnh glutamine t glutamate v cc ion ammonium. Gen gs c th c dng nh l mt marker chn lc trong cc t bo hybridoma v myeloma hoc cc t
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn144

bo khng c gs khc. Cc t bo c chuyn nhim n nh s biu hin gen gs v sinh trng n nh trn mi trng khng c glutamine. Enzyme DHFR (c tng hp nh gen dhfr) dng cho dng t bo CHO dhfr-. Dng t bo dfhr- khng n nh tng hp tetrahydrofolate mt cofactor cn thit trong chuyn ha mt carbon (one-carbon). Cc dng t bo dfhr- ch sinh trng n nh trn mi trng cha thymidine v hypoxanthine v cc tin cht (precursors) cn thit vt qua s khim khuyt ny. Cc t bo chuyn nhim biu hin gen dhfr c kh nng sinh trng n nh trn mi trng khng b sung cc cht ni trn. Bin i di truyn ca cc t bo ng vt c v ci thin dng t bo cha c pht trin rng ri nhng cng tng ln ng k. Cc lnh vc ang c quan tm l ko di s sng ca cc t bo sn xut, sinh trng trong mi trng khng c huyt thanh, gim s to thnh cc sn phm ph v cc c tnh glycosylation. Apoptosis, yu t xut hin trong hu ht cc nui cy t bo ng vt c v, c th b nh hng nh vic a vo gen bcl2, mt gen khng apoptosis. Phng thc ny s ko di s sng ca t bo v lin quan pha sn xut ca qu trnh nui cy. 2. Bin np gen Chn phng php bin np gen ph thuc vo mc biu hin gen c mong i, biu hin trong thi gian ngn hoc biu hin n nh; loi t bo ch nh t bo dch huyn ph hoc t bo dnh bm, cc dng t bo thch nghi hoc phn ha. Mi phng php u i hi s ti u cao, bao gm cc yu t nh: s lng t bo, nng DNA v vector biu hin. 2.1. Phng php chuyn nhim Dng calcium phosphate kt ta DNA, c phm vi hiu qu t 1-104 khun lc/106 t bo/g. S hp nht DNA ngoi lai trong DNA t bo mang tnh ngu nhin. DNA chuyn nhim thng ti t hp trc khi hp nht lm cho th hi nhp mang nhiu bn sao DNA trong t bo. Hiu qu chuyn np c th tng mt vi dng t bo c x l dimethyl sulfoxide (DMSO) hoc glycerol trong mt thi gian ngn (4-6 gi) sau khi chuyn nhim. X l sc sau chuyn nhim bng chloroquin diphosphate gy c cao. Mc c thay i gia cc dng t bo, c bit cc t bo nui cy dch huyn ph v cc t bo phn ha giai on cui. Khi thay calcium
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn145

phosphate bng DEAE-dextran th chuyn nhim DNA c th t c hn vi mi x l sc sau chuyn nhim t bo nui cy dch huyn ph v t bo phn ha. 2.2. Phng php lipofection Phng php ny s dng cc lipid trung tnh hoc mang cation to thnh liposome. Phc lipid hp nht vi mng huyt tng s phng thch DNA dnh bm vo trong phn bo tan. Phng php ny cho hiu sut chuyn nap cao hn ha bin np. Tnh ng nht ca thnh phn lipid gia mng t bo vt ch v lipofectant lm tng hiu qu dung hp v tng kh nng xm nhp ca DNA gn km. Cc liposome mang cation (lipofectin) thch hp cho chuyn gen in vitro vi hiu sut trn 90% mt s loi t bo nui cy. Lipofectin c s dng bc cc virus. Vic to ra cc liposome cha protein virus trong lp lipid ci thin hiu qu gn ca vector vi cc t bo c bit, nh l t bo ung th gan. Ch c mt s phng php thch hp chuyn DNA qua mng huyt tng bng thc m bo (endocytosis) v y mnh cc qu trnh ni th gy thoi bin v sp xp li DNA. Liposome c dng phn phi in vivo v ex vivo cc gen ngi ti t bo ch thch hp. 2.3. Phng php chuyn gen bng xung in Phng php ny yu cu nghim ngt cc thng s ca thit b in xung lin quan n hiu sut xm nhp ca DNA. Dng in c s dng to ra cc t bo treo trong dung dch DNA cc l thng trn mng huyt tng v thng qua DNA theo grandient mt chui vo trong phn bo tan. Phng php ny c s dng rng ri trong nui cy dch huyn ph lymphocyte (lympho bo). Chuyn np gen bng xung in c khuynh hng to ra cc th hi nhp mang bn sao DNA n v thng c s dng chuyn gen vo cc t bo mm phi (embryonic stemES). Vic chuyn np gen thng qua in trng cc t bo to mu (hematopoietic cells) v cc th h t tin ca chng l phng thc thch hp cho cc virals vector i hi h thng ng gi phc tp. Cc t bo ty xng t tin (bone marrow progenitor cells) c nui trong mi trng c cytokine, interleukin 3, s tng tn s chuyn nhim v biu hin gen cc t bo to bch cu ht (granulopoietic) v th hng cu (erythroid) t tin. Cc marker chn lc tri nh l pSVNeo ghi m cho mt gen ca prokaryote, neomycin phosphotransferase (neo) mang gen khi ng
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn146

(promoter) v gen tng cng (enhancer) ca Simian Virus 40 (SV 40), cho php phn lp cc t bo khng neomycin bng cch dng mt dng ng ng ca neomycin, G418, trong mi trng b sung. Chuyn np gen pSVNeo bng xung in vo trong t bo mm ty xng cho kt qu tt, v c th ng dng chuyn np cDNA ca yu t ng mu (factor IX) vo trong t bo m (stromal cells) c ngun gc ty xng. 2.4. Phng php vi tim L phng php chuyn DNA trc tip nht v c hiu qu cao. Tuy nhin, s lng t bo th nghim b gii hn ch trong vi trm. K thut tinh xo v thit b t tin ca vi tim hn ch s dng rng ri phng php ny. Tin b ln nht ca phng php vi tim l kh nng gim st biu hin ca DNA ngoi lai cc t bo ring r. Hn na, trong khi chuyn nhim v chuyn gen bng xung in c th v cng c, th vi tim phn phi DNA trc tip vo trong nhn t bo m khng gy nguy him n s nguyn vn ca t bo. gim c tnh ti mc ti thiu, th tch DNA phi c hn ch nh hn 10% th tch nhn. c trng ca vi tim l cung cp phng thc to ra cc ng vt c chuyn gen, nh gi biu hin gen c to dng trong cc t bo phi, cung cp phng php trc tip to cc t bin chn on (insertional mutants), xc nh cc nhn t iu ha biu hin gen c trng m v c trng t bo, v phn lp cc dng provirus nguyn vn ca cc retrovirus tin hnh phn tch bnh l hc. 2.5. Phng php dng sng bn gen Phng php ny s dng cc ht kim loi nh l tungsten hoc vng lm vi n. Vi n c bc bng DNA v c bn i vi mt vn tc thch hp xm nhp vo t bo ch. Hiu qu ca phng php ny tng ng vi phng php chuyn nhim. S biu hin thnh cng ca DNA ngoi lai trong t bo chut NIH 3T3, t bo kh COS 7 v mt dng i thc bo (macrophage) c thng bo. Sng bn gen v phng php tim trc tip DNA trn ca plasmid b hn ch i vi tim v cc t bo c xng ca ng vt. Ch c 1-3% t bo nhn DNA v sn xut mt lng nh protein c ghi m. Cc phng tin hin hnh hu ht u thch hp cho cc chin lc vaccine trong vi mt lng nh protein l to ra mt phn ng min dch.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn147

2.6. Viral vector Cc viral vector l cc cu trc ti t hp trong mt hoc nhiu gen virus c thay th bi DNA to dng. Chuyn np gen c trng m hoc t bo c thc hin bng cch chn lc cc im th cm ca t bo c hiu virus. Virus mang DNA ti t hp xm nhim vo t bo ch c trng v phn phi ti trng di truyn vo trong chng. Mt c im hp dn ca viral vector l iu ha biu hin gen khi c mt promoter v enhancer ca virus. Cc viral vector c ngun gc t hu ht cc virus DNA, bao gm SV 40, cc virus to u dng nh (papilloma virus) ngi v b, nhm virus DNA ca parvoviridae (adeno-associated virus, AAV), adenoviruses (cc virus mang DNA si kp), cc virus bnh mn gip (herpes) v virus bnh u ma (vaccinia). Kch thc ca cc on chn (insert DNA) thay i t 2-3 kb cc papovavirus ti > 50 kb vaccinia. Cc viral vector c th cho php biu hin trong thi gian ngn v hu nh 100% iu kin in vitro. DNA ca provirus c sn xut nh phin m ngc RNA ca retrovirus (nhm virus mang RNA si n) hp nht nh l mt bn sao n trong nhim sc th vt ch, gim ti mc ti thiu s phin m gen. Cc viral vector c bit c thit k phn phi DNA ngoi lai vo trong cc t bo phn ha, cc t bo mm phi, v cc lymphocyte. Mc d cc retrovirus c s dng chuyn gen, nhng cng c mt vi kh khn do provirus ca n thiu kh nng hp nht vo cc t bo th ng, bi v DNA ch hp nht khi t bo tri qua thi k phn bo. iu ny dn ti tht bi khi biu hin mc cao cc gen chuyn np. c kh nng ti t hp, kch thc ti a ca on chn DNA khong 7 kb. Tm li, chn la mt phng php chuyn np gen thch hp ph thuc vo mc ch th nghim v cc t bo ch (t bo dnh bm hay t bo dch huyn ph), chng l nhng t bo s cp hay thch nghi, phn ha hay c nhiu tim nng. Th nghim biu hin ca DNA chuyn nhim c th l tm thi (trong thi gian ngn) hoc bn vng (n nh) vi cc mc biu hin c bn hoc c th suy din. Cc dng t bo dnh bm d thao tc bng cc phng php chuyn gen khc nhau vi th nghim thnh cng biu hin gen sau . Khi c tnh ca phng php chuyn nhim loi tr kh nng biu hin gen, th mt trong cc phng php khc c th cho php thit k th nghim thnh cng. Khi phng php chuyn nhim, xung in, v viral vector tht bi th phng php vi tim c th s thch hp. Chuyn np gen trong cc t bo khng dnh bm kh thc hin nhng s dng viral vector v chuyn nhim DEAE, cng nh
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn148

liposome c th l gii php hp l. C kh nng vi tim cc t bo khng dnh bm nhng cn s dnh kt ha hc ca t bo vi c cht. Nng DNA dng trong th nghim chuyn gen thay i t 1ng n 10 g cho 105-106 t bo nhn. Trong vi tim, mt vi trm t bo c tim trc tip DNA nng t 1 pg n 1 g/l tng ng vi 1-102 bn sao ca cu trc ti t hp. S lng bn sao a vo trong cc t bo nhn vt ch t l vi kch thc vector, on chn (insert DNA) v nng DNA. Cc cu trc mch thng hp nht thng qua ti t hp cao hn khong 10 ln cc cu trc mch vng. Chuyn nhim thng qua liposome tr thnh mt k thut ph bin nh c tnh thp hn v hiu qu chuyn np cao. Trong khi phng php xung in i hi mt s lng ln DNA (10-40g) v trung bnh s git cht mt na t bo nhn.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

VI. Cc k hiu
C CX + CX +
0

nng , s lng t bo/m3 hoc kg/m3 s lng cc t bo mang plasmid trn mt n v th tch nng ban u ca cc t bo mang plasmid s lng cc t bo khng mang plasmid trn mt n v th tch nng ban u ca cc t bo khng mang plasmid tc pha long, s-1 s t bo mang plasmid trong qun lc t bo tng s, thng s khng c th nguyn s t bo mang plasmid trong qun lc t bo tng s sau n th h, thng s khng c th nguyn s th h, thng s khng c th nguyn xc sut xut hin s t bo khng c plasmid trong mt th h thi gian, s t l ca cc tc sinh trng c trng (-/+), thng s khng c th nguyn tc sinh trng c trng ca cc t bo mang plasmid, s-1 tc sinh trng c trng ca cc t bo khng c plasmid, s-1 t bo mang plasmid t bo khng mang plasmid

CX

CX
0

D f fn n p t

+ X+ X

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn149

Tai lieu chia se tai: Ti liu tham kho/c thm

wWw.SinhHoc.edu.vn

1. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 2. Bains W. 2003. Biotechnology from A to Z. Oxford University Press, Inc. New York, USA. 3. Chia TF. 2003. Engineering Applications in Biology. Updated 1st ed. McGraw-Hill Education, Singapore. 4. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA.

5. Old RW and Primrose. 1989. Principles of Gene Manipulation. Blackwell Scientific Publications, Osney Mead, Oxford, UK.
6. Ratledge C and Kristiansen B. 2002. Basic Biotechnology. Cambridge University Press, UK. 7. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA.
nd

8. Singleton P and Sainsbury D. 2001. Dictionary of Microbiology and Molecular Biology. 3rd ed. John Wiley & Sons, Ltd. UK. 9. Walker JM and Rapley R. 2002. Molecular Biology and Biotechnology. 4 ed. The Royal Society of Chemistry, Cambridge, UK.
th

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn150

Tai 9 Chnglieu

chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Tit trng

Hu ht cc qu trnh ln men cng nghip c tin hnh nh cc nui cy thun khit trong ch c cc chng chn lc c php sinh trng. Nu mt c th vi sinh vt ngoi lai hin din trong mi trng hoc trong bt k mt b phn thit b no , th chng s lm nhim bn mi trng, sn xut ra cc sn phm c hi c th hn ch sinh trng ca cc c th c sn xut. V th, trc khi bt u qu trnh ln men, mi trng v cc thit b ln men phi c tit trng loi b tt c cc nguy c gy nhim v cc iu kin v trng ny phi c duy tr trong sut qu trnh ln men.

I. Cc phng php tit trng


Tit trng mi trng ln men hoc cc thit b c th thc hin bng cch ph hy tt c cc c th sng hoc bng phng thc nhit (m hoc kh), hoc cc tc nhn ha hc, chiu x (tia cc tm hoc tia X) v bng cc phng php c hc (siu m hoc sng m thanh). Mt hng khc l loi cc c th sng bng phng php lc hoc ly tm tc cao. 1. Nhit Nhit l phng thc c s dng rng ri nht tit trng, c th s dng cho c hai loi mi trng c v lng. N c th c ng dng di dng nhit kh hoc m (hi nc). Nhit m thng hiu qu hn nhit kh, do kh nng khng nhit bn trong ca cc t bo vi khun c tng ln mnh trong trng thi kh hon ton. Kt qu l t l cht ca t bo kh thp hn nhiu so vi t bo m. S dn nhit trong khng kh kh cng c tc km hn trong khng kh m. V th, nhit kh ch c dng tit trng dng c thy tinh hoc cc vt liu rn chu nhit. Bng cch tng p sut ln bnh nui cy, nhit hi nc c th tng ln mt cch ngha trn c im si ca nc. Ni tit trng p sut (autoclave) phng th nghim thng c hot ng p sut hi nc khong 15 psi tng ng vi 121oC, cc bo t vi khun b git nhanh 121oC.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn151

2. Ha cht Cc tc nhn ha hc c th c dng git vi sinh vt bng kh nng oxy ha hoc alkyl ha. Tuy nhin, chng khng c dng tit trng mi trng bi v cc ha cht ny c th c ch sinh trng ca cc c th ln men. Cc tc nhn ha hc c s dng thng xuyn cho vic x l loi b hoc lm gim mc nguy hi ca cc tc nhn gy bnh. Mt s tc nhn ha hc khng khun chnh l: phenol v cc hp cht phenol (phenol, cresol, orthophenylphenol), alcohol (ethyl, methyl), cc halogen (iodine, hypochlorite, chloramine), cc cht ty, thuc nhum, cc hp cht ammonium bc bn, cc acid, kim v cc tc nhn gy v sinh dng kh (ethylene oxide, -propiolactone, formadehyde). 3. Tia cc tm Nhiu nguyn liu t bo hp th nh sng cc tm, dn n gy nguy him cho gen v sau git cht t bo. Bc sng khong 256 nm c hiu qu dit khun cao nht. Tuy nhin, tia cc tm c rt t kh nng xuyn qua vt cht. V th, vic s dng chng b hn ch i vi vic lm gim qun th vi sinh vt trong phng ni m iu kin v trng cn thit c duy tr thng xuyn, chng hn nh cc phng m ca bnh vin hoc cc bung lm vic sch trong phng th nghim. Tia X gy cht c th vi sinh vt v c kh nng xuyn qua vt cht. Tuy nhin, chng khng thc t nh cc cng c tit trng khc do chi ph t cng nh s lo lng v an ton lao ng. 4. Sng siu m Sng m thanh hoc siu m c cng mnh cng c th ph v v git cht t bo. K thut ny thng c s dng ph v t bo nhm tch chit cc thnh phn ca ni bo (protein, enzyme...) hn l tit trng. 5. Lc L k thut c s dng hiu qu nht trong vic loi b cc vi sinh vt trong khng kh hoc trong cc loi kh khc. Trong trng hp dung dch lng, n c dng cho cc sn phm hoc cc loi mi trng khng bn nhit, d dng b ph hy nh cc huyt thanh ngi v ng vt, cc loi enzyme.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn152

kinh t nht cho cc yu cu tit trng ni chung ca h ln men. V th, cc phn sau y ch m t ng hc ca hin tng cht t bo v cc hot ng tit trng bng nhit m.

Trong s chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieucc k thut c gii thiu trn, nhit m c hiu qu v

II. ng hc ca hin tng cht do nhit


Hin tng cht do nhit ca vi sinh vt, mt nhit c trng, c th m t bng phng trnh ng hc bc mt:
dn = k d n dt
(9.1)

Trong : kd l tc cht c trng, gi tr ca n ph thuc khng ch vo loi m cn vo dng sinh l ca t bo. V d: gi tr kd ca bo t vi khun 121oC l 1 pht-1, trong khi gi tr ny ca cc t bo sinh dng khc nhau t 101 pht-1 n 1010 pht-1 ty thuc vo tng c th c bit. Tch phn ca phng trnh (9.1) cho kt qu:

ln
hoc:

n = k d dt n0 0

(9.2)

t n = n0 exp k d dt 0

(9.3)

Phng trnh (9.3) cho thy s suy gim theo hm m ca qun lc t bo. S ph thuc vo nhit ca tc cht c trng kd c th c tha nhn theo phng trnh Arrhenius: E k d = k d 0 exp d RT
(9.4)

Trong : k d 0 l h s Arrhenius bng 5,71039 gi-1, R l hng s kh, T l nhit tuyt i, Ed l nng lng hot ng c th thu c t dc ca th ln(kd) theo 1/T. V d: nng lng hot ng ca E. coli l 127 kcal/gmol v ca Bacillus stearothermophilus (chng Fs 7954) l 68,7 kcal/gmol.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn153

Tai chun thit se III. Tiulieu chia k

tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

T phng trnh (9.2) v (9.4) tiu chun thit k cho s tit trng () c th c nh ngha nh sau (Deindoerfer v Humphrey 1959):

= ln

t t n E = k d dt = k d 0 exp d dt n0 0 RT 0

(9.5)

cng c xem nh l yu t Del, l thc o quy m ca cng vic c hon thnh. Yu t Del tng ln khi s t bo cui cng gim. V d: Khi gim s t bo trong h ln men t 1010 c th c th sinh trng c xung cn 1 th yu t Del s bng: = ln 1010 = 23 1
(9.6)

Vic gim s lng t bo t 1010 xung cn 1 dng nh rt n tng. Tuy nhin, thm ch nu 1 c th cn sng th ton b h ln men vn b nhim. V th, tt c cc vi sinh vt cn sng phi c o thi. Khi gim s lng t bo ti 0 th yu t Del bng , iu c ngha l v mt l thuyt khng c kh nng ph v tt c cu trc ca cc t bo sng. V th, s lng t bo cui cng cn thit c biu hin nh l phn s ca 1, bng vi xc sut ca s nhim bn. V d: n = 0,001 ngha l c hi cho mt nhn t gy nhim bn sng st khi b tit trng l 1/1000. Nhn t Del lm gim s lng t bo trong h ln men t 1010 c th sng xung cn 0,001 l:

= ln

1010 = 30 0,001

(9.7)

Da trn c s tiu chun tit trng c tnh ton, chng ta c th thit k mt thit b tit trng ti u.

IV. Tit trng tng m


Tit trng mi trng trong h ln men c th tin hnh tng m bng cch phun hi nc (steam sparging) trc tip, bng cc b phn un nng bng in, hoc bng p lc tun hon khng i lm ngng t hi nc thng qua cun dy t. Cc chu k tit trng c sp xp theo th t un

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn154

nng, gi nng v lm lnh. V th, yu t Del ton phn (total) s bng tng s yu t Del un nng (heat), gi nng (hold) v lm lnh (cool): total = heat + hold + cool
(9.8)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Gi tr ca heat v cool c xc nh bng cc phng php dng cho qu trnh un nng v lm lnh. Gi tr ca hold c xc nh bng chiu di ca thi gian gi nng. Phng thc thit k nh gi thi gian gi nng nh sau: - Tnh ton tiu chun tit trng ton phn. - Xc nh profile ca nhit theo thi gian trong sut cc chu k un nng, gi nng v lm lnh ca qu trnh tit trng. Nu cc php o thc nghim khng tin hnh c, th cc phng trnh l thuyt cho vic lm nng v lnh c th c s dng, l nhng phng trnh ng thng, hm m hoc hyperbolic ty thuc vo kiu lm nng v lnh. Cc phng trnh c gi cho cc qu trnh lm nng v lnh khc nhau nh sau (Deindoerfer v Humphrey 1959): + un nng tng m bng cch phun hi nc trc tip vo mi trng, phng trnh dng hyperbolic:

T = T0 +

Hms t c( M + m s t )

(9.9)

Trong : T l nhit tuyt i (oK), T0 l nhit tuyt i ban u ca mi trng (oK), H l enthapy ca hi nc lin quan vi nhit ca mi trng cha nu chn (J/kg), ms l tc dng chy ca khi hi nc (kg/s), t l thi gian (s), c l nhit c trng ca mi trng (J/kgoK), v M l khi lng ban u ca mi trng trong ni tit trng m (kg). + un nng tng m bng tc khng i ca dng nhit, nh un nng bng nhit, phng trnh dng ng thng:
T = T0 + qTt cM
(9.10)

Trong : q l tc truyn nhit (J/s). + un nng tng m bng ngun ng nhit, nh tun hon hi nc thng qua cun dy t, phng trnh dng hm m:
UAt T = TH + (T0 TH ) exp cM
(9.11)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn155

chuyn nhit ton phn (J/s m2oK), v A l din tch mt ct ca s chuyn nhit xut hin trong khi tit trng (m2). + Lm lnh tng m bng cch dng b khng ng nhit lin tc, nh cho nc lnh chy qua nh ng lm lnh xon, phng trnh dng hm m: UA mc t T = TC0 + (T0 TC0 ) exp 1 exp m c M c
(9.12)

Tai lieu chianhit tuyt i ca ngun nhit ( K), U l h s Trong : T l se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
H o

Trong : TC 0 l nhit tuyt i ban u ca bn nhit (oK), mc l tc dng chy ca khi cht lng lm ngui (kg/s). - V gi tr ca kd nh l mt hm thi gian. - Ly tch phn cc din tch di ng cong kd theo thi gian cho cc qu trnh lm lnh v lm nng nh gi tng ng heat v cool. Nu s dng cc phng trnh l thuyt, th ly tch phn phng trnh (9.5) sau khi thay th cc profile nhit thch hp. Sau , thi gian gi nng c th c tnh ton t phng trnh:

t hold =

total heat + hold + cool = kd kd

(9.13)

V. Tit trng lin tc


Tit trng c tin hnh trong kiu lin tc hiu qu hn kiu tng m. Tit trng lin tc c mt s u im sau: - Lp k hoch sn xut n gin, cho php s dng ti a thit b v s gim thiu s chm tr. - Cung cp cc iu kin ti sn xut. - C th hot ng nhit cao (140oC, chng hn 121oC trong tit trng tng m), v th thi gian tit trng c th rt ngn (thi gian gi ch t 1-2 pht). - Cn t hi nc bng cch thu hi nhit t mi trng c tit trng. Kt qu l n cng cn t nc lm lnh. - D dng hn trong t ng ha qu trnh, nh vy cng lao ng t hn.
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn156

Tai lieu b tit trng lin tc bao gm ba b phn chnh: un nng, Mt thit chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn
gi v lm lnh. 1. B phn un nng Phng php un nng c th chia lm hai loi: phun hi nc trc tip v lm nng gin tip trong cc thit b trao i nhit ng lng ng (shell-and-tube) hoc c khung a (plate-and-frame). Lm nng trc tip hiu qu hn gin tip do khng c vt cn (barrier) gia mi trng v ngun nhit. Dng c phun hi nc lm nng nhanh mi trng ti mt nhit tit trng ti a. V th, s tit trng trong sut thi gian un nng l ng k. i vi lm nng gin tip, b phn trao i nhit c khung a thng hiu qu hn loi truyn nhit ng lng ng. Tuy nhin, b phn u b hn ch i vi cc p lc thp (thng di 20 atm) do cng lc cu trc yu ca n so vi b phn sau. Loi c khung a cng thun li cho cc h thng c nht cao. S thay i nhit lin quan vi thi gian lu trung bnh ( heat) khi mi trng i qua ngun ng nhit c th c tnh gn ng nh sau (Deindoerfer v Humphrey 1959b): UA heat TC2 = TH - (TH -TC1 ) exp cW Vi W l khi lng mi trng trong h thng tit trng. Trng hp un nng bng cch dng ngun nhit dng nc ngc c tc dng chy v cng sut nhit tng ng, th ta c phng trnh sau:
(9.14)

TC2 = TC1

TUA heat cW

(9.15)

2. B phn gi nng Mi trng c un nng i qua b phn gi nhit bao gm mt ng di. B phn gi c duy tr trong cc iu kin on nhit. Nu nhit mt trong b phn ny l khng ng k, th nhit c th c tha nhn l hng s. Thi gian lu trung bnh trong b phn gi l:
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn157

Tai lieu chia setai: L wWw.SinhHoc.edu.vn (9.16) =


hold

Trong : L l chiu di b phn gi, u l tc trung bnh.

T yu t Del c tnh nh sau: hold = ln no E = k d hold = k d 0 exp d hold n RT


(9.17)

Vi n0 l s lng t bo thi im bt u ca b phn gi. Nu mi trng trong b phn gi chy nh mt dng nt l tng (ideal plug flow), th thi gian lu ca mi trng trong phn ny l ging vi tt c cc mi trng khc. V vy, mc tit trng khng thay i. Tuy nhin, vic khng gi ng mc tiu do bn cht nht ca cht lng, s ma st ca thnh ng, cc xoy nc bt thng ca cht lng chy gy ra s phn chia dng nt l tng. Kt qu l profile tc c gi tr cc i gia ng ng v gi tr ti thiu vng ln cn thnh ng. S phn chia ca dng nt l tng do s trn ln quanh trc c th c m t bng m hnh phn tn (Levenspiel 1972). Hnh 9.1 trnh by yu t vi sai vi dy dx trong ng gi. S cn bng nguyn liu c bn cho cc t bo l lng trong mi trng l:
Vo Ra Git cht bng tit trng = Tch ly (9.18)

Dng chy khi phn tn

u Cn S
dC n dx

u Cn S +

d (u C n ) Sdx dx

DS

DS
dx

dCn d dC + DS n dx dx dx dx

Hnh 9.1. Cc cn bng nguyn liu quanh b phn s cp trong ng gi.

trng thi n nh, gii hn tch ly bng khng. S i vo v i ra khi mi trng ca t bo nh mt dng chy khi v mt iu kin

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn158

khuch tn ( phn tn) quanh trc. S lng t bo i vo tr cho nhng t bo ri i bng dng chy khi l:

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


d (u C n ) u C n S u C n S + Sdx dx

(9.19)

Trong : Cn l mt s lng t bo, S din tch mt ct ca ng. Tng t vi s khuch tn phn t, dng chy hng trc x ca t bo l lng trong mi trng do s phn tn quanh trc c th c biu din nh sau:

J n = D

dC n dx

(9.20)

Trong : D l h s phn tn quanh trc c m t bng mc trn ngc (backmixing) trong dng chy. Nu D bng 0, th s phn phi tc hng ti dng chy nt l tng. Nu D bng , th dng chy trong ng s phi trn tt ging nh mt ci bnh c trn hon ton. i vi dng chy xo trn hn lon, th h s phn tn tng quan nh l mt hm ca s Reynolds (Hnh 9.2).
10,0

D udt

1,0

0,1 1,0103

1,0104

N Re =
Hnh 9.2. Tng quan cho

d t u

1,0105

1,0106

D nh l mt hm ca s Reynolds. ud t

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn159

Tai lng cc t bose vo v wWw.SinhHoc.edu.vn S lieu chia i tai: i ra nh s phn tn quanh trc l:
DS dC dC dC n d DS n + DS n dx dx dx dx dx
(9.21)

S lng cc t bo b git khi tit trng l kdCnSdx. V th, bng cch thay th phng trnh (9.19), (9.21) vo trong phng trnh (9.18) v n gin ha, ta c:

d dC n d (u C n ) kd Cn = 0 D dx dx dx

(9.22)

i vi hng s D v , phng trnh (9.22) c th c bin i trong dng khng c th nguyn:


, d 2C n dC , k L , N Pe ,n N Pe d Cn = 0 ,2 dx dx u

(9.23)

Trong :
, Cn =

Cn C n0

x, =

x L

N Pe =

uL D

NPe c bit nh l s Pclet. Khi NPe = th n l dng nt l tng. Cc iu kin cho vic gii phng trnh (9.23) l:
, dCn , + N Pe (1 Cn ) = 0 x = 0 , dx

(9.24)
, dCn =0 dx,

x = 1

Gii phng trnh (9.23) ta c:

N 4 exp Pe , 2 Cn x , =1 = N Pe N (1 + ) 2 exp Pe (1 ) 2 exp 2 2

(9.25)

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn160

Trong : Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

= 1+

4k d L / u N Pe

(9.26)

3. B phn lm lnh i vi b phn lm lnh, dng mt bung lm mt c kh nng loi nhit l rt hiu qu. Mt k thut khc l a mi trng nng qua mt van m rng vo trong bung chn khng c xem l qu trnh lm lnh nhanh (flash cooling). C hai k thut ny t tn thi gian, v th thi gian lm lnh trong sut qu trnh tit trng c cho l khng ng k. B phn trao i nhit ng lng ng v c khung a cng c th c dng lm lnh bng cch dng bn ng nhit l:
UA cool TH 2 = TC (TC TH 1 ) exp cW
(9.27)

Trong : TC l nhit tuyt i ca bn nhit. Trng hp lm lnh bng cch dng bn nhit dng nc ngc c tc dng chy v kh nng nhit bng nhau, th ta c phng trnh sau:
TH 2 = TH 1 TUA cool cW
(9.28)

4. Tit trng khng kh i vi ln men hiu kh (aerobic fermentations), th cn cung cp khng kh lin tc. Tc sc kh c trng cho ln men hiu kh khong 0,5-1,0 vvm (th tch kh/th tch cht lng/pht). iu ny i hi mt lng ln khng kh. V th, khng ch mi trng m khng kh cng phi v trng. Tt c nhng k thut v trng dng cho mi trng cng c th p dng cho khng kh. Tuy nhin, tit trng theo phng thc nhit khng thc t v mt kinh t v cng khng hiu qu do hiu sut truyn nhit thp ca khng kh so vi cht lng. K thut tit trng c hiu qu nht cho khng kh l phng php lc bng cch dng b lc mng (membrane filter) hoc b lc si (fibrous filter). Nt bng, thng c dng nh l np y cho ng nghim hoc bnh tam gic ng dung dch v trng, l mt v d tt loi vi sinh vt ra
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn161

khi khng kh bng si lc. Mt b lc n gin c lm bng cch nhi bng trong ct. Tuy nhin, vi cc b lc lm bng bng th s gim p ln v s m t c th l iu kin thun li cho s nhim bn. V th, cc si thy tinh thch hp khi lc mi trng do chng to ra mt s gim p thp hn v t c kh nng m t hoc chy. H thng lc hin i bng si l cc ng hnh tr lm t cc vi si borosilicate lin kt, chng c bao bc trong mng li gia c polypropylene. Loi thit k ny c th phn phi hn 3 m3/s khng kh v trng s gim p sut 0,1 bar. Vi cc b lc si, cc tiu th trn khng c thu thp bng cc c ch ng cht (impaction), ngn chn (interception) v khuch tn (diffusion). 4.1. ng cht Khi dng kh mang cc phn t chy quanh ng gp (collector), th cc phn t ny s theo lung khng kh cho ti khi chng r ra quanh ng gp. Cc tiu th nh khi lng ca chng s c ng lng (sc y ti) y tip tc chuyn ng hng ti ng hnh tr v chc thng dng kh (Hnh 9.3). Hiu sut thu gom bng c ch ng cht (imp ) theo qun tnh l mt hm ca s Stokes v Reynolds nh sau:
2 C f p d p 0 Dc 0 = f ( N St , N Re ) = , 18Dc

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

imp

(9.29)

Trong : NSt l s Stokes, mt , p mt cc phn t, dp ng knh phn t, Dc ng knh ng gp, 0 tc cht lng ngc hng khng b xo trn, nht lu cht (nc v kh), Cf l yu t hiu chnh Cunningham. Gi tr ca Cf c th c c lng t s hiu chnh theo kinh nghim c pht trin bi Davis (Strauss 1975):
C f = 1+ 2 dp d p 1,257 + 0,400 exp 1,10 2
(9.30)

Trong : l ng i t do trung bnh ca cc phn t kh da trn phng trnh Chapman-Enskog:


M w = 0,499 8 RT
(9.31)

Vi Mw trng lng phn t ca cc phn t kh.


Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn162

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Hnh 9.3. Kiu lung kh quanh si hnh ng, cho thy hng i ca cc phn t c thu thp bi s ng cht theo qun tnh.

Hiu sut imp c nh ngha l phn t nh tip cn vi ng gp ng cht.

imp =

3 N St 3 2 N St + 0,77 N St + 0,22

cho

N Re c = 10

(9.32)

Trong : N Re c l s Reynolds ca ng gp. Mt tng quan khc c xut bi Friedlander (1967) l:


1 imp = 0,075NSt, 2

(9.33)

Nh vy, hiu sut tng ln vi vic tng ng knh phn t hoc tc dng kh. 4.2. Ngn chn M hnh ng cht theo qun tnh tha nhn cc phn t c khi lng, v v th c qun tnh, nhng khng c kch thc. Mt c ch ngn chn c xem nh l cc phn t c kch thc, nhng khng c khi lng, v v th chng c th theo dng kh chuyn ng quanh ng gp. Nu dng kh i qua gn b mt ca si, th cc phn t s tip xc vi si v b loi b (Hnh 9.4). Hiu sut ngn chn (int) ph thuc vo t l ca ng knh phn t vi ng knh ca ng gp ( = d p / Dc ):
Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn163

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn (2 + ) 1


int =
(1 + ) ln(1 + ) 2,002 ln N Re c 2(1 + )

(9.34)

int c pht trin bng cch dng phng trnh tc dng chy ca Langmuir (Strauss 1975). T l c xem nh l thng s ngn cn.
Hiu sut thu gom bng ngn chn tng ln cng vi vic tng kch thc ca cc phn t.

Hnh 9.4. Kiu lung kh quanh si hnh ng, cho thy c ch thu thp ngn chn.

4.3. Khuch tn Cc phn t c ng knh nh hn khong 1 micron (m) biu l mt s chuyn ng Brown c cng to ra s khuch tn. Nu dng chy cha cc phn t ny ti gn ng gp th cc phn t ny s va trng ng gp v b loi b. Ngc vi hai c ch trc, hiu sut thu gom bng khuch tn tng ln cng vi vic gim kch thc phn t hoc tc khng kh. Kch thc c trng ca cc phn t c thu gom bng c ch ny l nh hn 0,5 m. Hiu sut thu gom bng khuch tn (dif) c th c lng bng mt phng trnh tng t phng trnh Langmuir nh sau (Strauss 1975):

dif =

1 2,002 ln N Re c

Z (2 + Z ) (1 + Z ) ln(1 + Z ) 2(1 + Z )

(9.35)

Trong : Z l thng s khuch tn, c nh ngha nh sau:

D 3 Z = 2,24(2,002 ln N Re c ) Br Dc
Cng ngh t bo

(9.36)

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn164

Vi D l chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu s khuch tn do chuyn ng Brown.


Br

Friedlander (1976) gi s tng quan sau:


-2/3 dif = 1,3 N Pe + 0,7 2

(9.37)

Trong : NPe l s Pclet, mt thng s khng c th nguyn quan trng trong l thuyt khuch tn i lu. N c nh ngha nh sau:

N Pe =

0 Dc
DBr

= N Re N Sc

(9.38)

Vi NSc l s Schmidt, c nh ngha nh sau:


N Sc =

DBr

(9.39)

S khuch tn nh chuyn ng Brown cho cc phn t c kch thc nh hn micron (submicron) c th c c lng t biu thc:

DBr =

C f kT
3d p

(9.40)

Trong : k l hng s Boltzmann (1,3805410-23 J/oK). 4.4. C ch kt hp Hiu sut thu gom tng s ca b lc si thu c t hiu qu phi hp ca ba c ch c trc. Mt phng thc n gin phi hp hiu sut thu gom ca cc c ch khc nhau l b sung chng cng vi nhau. Nhng iu ny gi l cc phn t c th c thu gom khng ch mt ln. Mt hng tt hn l dng mi tng quan sau:

c = 1 (1 imp )(1 int )(1 dif )

(9.41)

y l yu t ch cho php cc phn t khng c thu gom bng c ch ny th c thu gom bng c ch khc. Thay th phng trnh (9.32), (9.34) v (9.35) vo phng trnh (9.41) s cho kt qu trong mi tng quan i vi hiu sut thu gom bng cc c ch kt hp (combined mechanism, c ). Pasceri v Friedlander (1960) hiu chnh hiu sut thu gom kt hp nh sau:

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn165

Tai lieu chia se 6 wWw.SinhHoc.edu.vn tai:


c =
2 0, N Sc/ 3 N Re5c 0, + 3 2 N Re5c

(9.42)

Nh cp, vi vic tng tc dng kh b mt th imp v int tng trong khi dif gim. V th, hiu sut thu gom phi hp thng gim ti mt im ti thiu v sau tng cng vi vic tng tc dng kh b mt.

VI. Cc k hiu
A Cf Cn c D DBr Dc dp dt Ed H Jn k kd L M Mw ms mc
din tch mt ct ca s chuyn nhit xut hin trong khi tit trng, m2 yu t hiu chnh Cunningham, khng c th nguyn mt s lng t bo, s lng t bo/m3 nhit c trng ca mi trng, J/kgoK h s phn tn quanh trc s khuch tn do chuyn ng Brown, m2/s ng knh ng gp, m ng knh phn t, m ng knh ng, m nng lng hot ng cho s tiu dit t bo bng nhit trong phng trnh Arrhenius, J/kmol enthapy ca hi nc lin quan vi nhit ca mi trng cha nu chn, J/kg lung t bo do s phn tn quanh trc, m-2s-1 hng s Boltzmann: 1,3805410-23 J/oK hoc 1,3805410-16 erg/oK tc cht c trng, s-1 hoc kg/m3/s chiu di ca b phn gi, m khi lng ban u ca mi trng trong ni tit trng m, kg trng lng phn t ca cc phn t kh, kg/kmol tc dng chy ca khi hi nc, kg/s tc dng chy ca khi cht lng lm ngui, kg/s

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn166

NPe

Tai lieu chiahoc tai: wWw.SinhHoc.edu.vn s Pclet (L/D se D /D ), khng th nguyn


0 c Br

NRe N Rec NSc NSt n q R S T T0 TC TCo TH t U u


0

s Reynolds (dtu/L), khng th nguyn s Reynolds ca ng gp (Dc0/), khng th nguyn s Schmidt (/DBr), khng th nguyn s Stokes (Cfpdp20/18 Dc), khng th nguyn s t bo trong h thng tc truyn nhit, J/s hng s kh: 8,314103 J/kmoloK hoc 8,314107 erg/moloK din tch mt ct ca ng, m-2 nhit tuyt i, oK nhit tuyt i ban u ca mi trng, oK nhit tuyt i ca bn nhit, oK nhit tuyt i ban u ca bn nhit, oK nhit tuyt i ca ngun nhit, oK thi gian, s h s chuyn nhit ton phn, J/s m2oK tc , m/s tc trung bnh, m/s tc cht lng trong phm vi khng gian trng ca b lc, m/s tc cht lng ngc hng khng b xo trn, m/s khi lng mi trng trong h thng tit trng, kg khong cch nh hng-x, m thng s khuch tn c nh ngha trong phng trnh (9.36), khng th nguyn hiu sut thu gom, khng th nguyn t l ca phn t v ng knh ng gp (dp/Dc), khng th nguyn ng i t do trung bnh ca cc phn t kh, m nht lu cht (nc v kh), kg/m s nht cht lng, kg/m s

W x Z

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn167

Tai lieukg/m se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn mt , chia


3

mt cc phn t, kg/m3 thi gian lu trung bnh, s tiu chun thit k cho s tit trng, khng th nguyn

Ti liu tham kho/c thm


1. Asenjo JA and Merchuk JC. 1995. Bioreactor System Design. Marcel Dekker, Inc. New York, USA. 2. Atkinson B and Mavituna F. 1991. Biochemical Engineering and Biotechnology Handbook. 2nd ed. Stockton Press, New York, USA. 3. Chia TF. 2003. Engineering Applications in Biology. Updated 1st ed. McGraw-Hill Education, Singapore. 4. Flickinger MC and Drew SW. 1999. Encyclopedia of Bioprocess Technology: Fermentation, Biocatalysis and Bioseparation. John Wiley & Sons, New York, USA. 5. Lee JM. 2001. Biochemical Engineering. Prentice Hall, Inc. USA. 6. Shuler ML and Kargi F. 2002. Bioprocess Engineering-Basic Concepts. 2 ed. Prentice Hall, Inc. New Jersey, USA.
nd

7. Vogel HC and Todaro CL. 1997. Fermentation and Biochemical Engineering Handbook (Principles, Process Design, and Equipment). 2nd ed. Noyes Publications. New Jersey, USA.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn168

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Mc lc


Trang

Li ni u Chng 1. M u
I. Cng ngh sinh hc 1. Cng ngh DNA ti t hp 2. Dung hp t bo 3. ng dng ca cng ngh sinh hc hin i II. Cng ngh t bo 1. Chng ta mong i thay i ci g 2. Qu trnh sinh hc xy ra vi mt tc nh th no 3. H thng c hot ng v iu chnh nh th no t c hiu sut ti a 4. Cc sn phm c phn tch nh th no c c s tinh sch cc i v gi thnh ti thiu III. Qu trnh sinh hc 1. Cc u im 2. Cc nhc im IV. nh ngha s ln men Ti liu tham kho/c thm

1 2 2
2 3 3 5 6 7 7 7 8 8 8 9 10 11 11 11 13 14 16 16 16 18 18 18 18 20 21 22

Chng 2. Sinh trng v bt ng ca t bo


I. Xc nh sinh trng ca t bo 1. Xc nh s lng t bo 2. Xc nh sinh khi t bo 3. Cc phng php gin tip II. Bt ng t bo 1. Gn ln b mt 2. To th xp 3. S dng bao vi th 4. T kt khi III. Mt s th nghim in hnh 1. ng cong sinh trng ca nm men 2. ng cong sinh trng ca thc vt 3. Bt ng t bo thc vt Ti liu tham kho/c thm

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn201

Chng 3. ng hc se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 23 Tai lieu chia sinh trng ca t bo


I. M u II. nh ngha III. Chu k sinh trng ca nui cy m 1. Pha lag 2. Pha sinh trng theo hm m 3. Cc nhn t nh hng n tc sinh trng c trng 4. Pha tnh v pha cht IV. Cc k hiu Ti liu tham kho/c thm 23 24 26 26 28 29 31 31 32

Chng 4. Thit k h ln men


I. H ln men thng khuy 1. H ln men dng nt (PFF) hoc m (batch) 2. H ln men thng khuy lin tc (CSTF) l tng 3. c lng cc thng s ng hc Monod 4. Hiu sut ca CSTF 5. So snh nui cy ca h ln men m v h ln men thng khuy lin tc II. Thu hi t bo 1. Thu hi t bo PFF 2. Thu hi t bo CSTF III. Cc h ln men khc 1. H ln men ct 2. H ln men vng IV. Cc k hiu Ti liu tham kho/c thm

33 33 35 38 41 43 45 46 46 49 51 52 54 55 57 58 58 61 61 61 61 62 63 63 64 65

Chng 5. Nui cy t bo vi sinh vt


I. T bo vi sinh vt II. Vi khun 1. Hnh dng 2. Kiu sinh trng 3. Cc iu kin vt l nh hng n sinh trng III. Vi nm 1. Nm men 2. Nm mc IV. Mi trng nui cy 1. Mi trng t nhin

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn202

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


2. Mi trng tng hp 3. Kh trng 4. Nui cy V. Sn xut khng sinh 1. Sn xut penicillin 2. Sn xut streptomycin VI. Sn xut thuc bng cng ngh DNA ti t hp 1. Insulin 2. Interferon 3. Hormone 4. Vaccine 5. Mt s loi thuc khc VII. Sn xut enzyme Ti liu tham kho/c thm 65 65 66 66 66 68 69 69 70 70 71 72 74 76 77 77 78 78 80 80 80 81 83 84 86 87 88 90 91 91 92 92 94 97 98 99

Chng 6. Nui cy t bo ng vt
I. M u 1. Cc u im ca nui cy t bo ng vt 2. Mt s hn ch ca nui cy t bo ng vt II. T bo ng vt 1. Cc t bo dch huyn ph 2. Cc t bo dnh bm III. Mi trng nui cy IV. K thut nui cy t bo ng vt 1. H thng sn xut 2. Ti u ha mi trng dinh dng v t bo vt ch V. Cc khng th n dng 1. Dung hp t bo 2. Th nghim khng th IV. Sn xut thuc v DNA vaccine 1. Interferon 2. Hot t plasminogen m 3. DNA vaccine VII. T bo ng vt s dng trong cy ghp VIII. To c quan t t bo ng vt nui cy IX. M hnh thc nghim Ti liu tham kho/c thm

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn203

Chng 7. Nui cy t bo thc vt 100 Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


I. M u II. T bo thc vt III. Cc loi nui cy t bo v m thc vt 1. Sinh trng khng phn ha 2. Sinh trng c phn ha IV. Mi trng nui cy V. Sn xut cc cht th cp 1. Cc cht th cp dng trong thc phm 2. Cc cht th cp dng trong dc phm VI. Sn xut cc protein ti t hp 1. GM-CSF ngi 2. Khng th IgG1 ca chut 3. Interleukin VII. Chn dng t bo bin d soma VIII. Dung hp protoplast hay lai v tnh t bo thc vt Ti liu tham kho/c thm 100 102 104 104 105 107 108 111 114 116 117 119 119 120 120 122 123 123 127 127 129 131 133 136 138 139 140 143 144 144 145 149 150 151 151 151

Chng 8. Cng ngh DNA ti t hp


I. DNA v RNA II. To dng gen 1. Cc trnh t DNA 2. S kt hp ca cc phn t DNA III. Kh nng n nh ca cc vi sinh vt ti t hp 1. ng hc ln men ca cc nui cy ti t hp 2. Nui cy trong h thng ln men thng khuy lin tc 3. Cc phng php n nh IV. Bin i di truyn t bo thc vt 1. K thut gen 2. Bin np gen V. Bin i di truyn t bo ng vt 1. K thut gen 2. Bin np gen VI. Cc k hiu Ti liu tham kho/c thm

Chng 9. Tit trng


I. Cc phng php tit trng 1. Nhit

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn204

2. lieu 152 TaiHa chtchia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn 3. Tia cc tm 4. Sng siu m 5. Lc II. ng hc ca hin tng cht do nhit III. Tiu chun thit k IV. Tit trng tng m V. Tit trng lin tc 1. B phn un nng 2. B phn gi nng 3. B phn lm lnh 4. Tit trng khng kh VI. Cc k hiu Ti liu tham kho/c thm 152 152 152 153 154 154 156 157 157 161 161 166 168

Chng 10. Khuy trn v thng kh


I. M u 1. Con ng chuyn khi II. Cc khi nim c bn v chuyn khi 1. S khuch tn phn t trong cht lng 2. H s chuyn khi 3. C ch ca chuyn khi III. Xc nh vng phn gii IV. Tc nghn kh 1. Phun kh bng khuy trn khng c hc 2. Phun kh bng khuy trn c hc V. Xc nh tc hp th oxygen 1. Phng php oxy ha sodium sulfite 2. K thut tch khng kh 3. Xc nh trc tip 4. K thut ng lc hc VI. Cc k hiu Ti liu tham kho/c thm

169 169 171 171 171 173 175 176 177 178 178 179 181 182 183 183 184 186 187 201

Ph lc. Mt s thut ng c bn Mc lc

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn205

Tai Ph lc

lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn


Mt s thut ng c bn

Agrobacterium tumefaciens. L loi vi khun t gy bnh cho thc vt hai l mm c s dng nh cc vector t nhin mang cc gen ngoi lai (foreign gene) vo m v t bo thc vt. A. tumefaciens c cha mt plasmid ln kch thc khong 200 kb gi l Ti-plasmid (tumor inducing plasmid) chnh l tc nhn truyn bnh cho cy. Khi cy b nhim A. tumefaciens qua cc vt thng, biu hin bnh r nht l cc khi u c hnh thnh ngay ch ly nhim. S hnh thnh khi u sau c th tip tc m khng cn thit phi c s hin din ca vi khun. Kh nng ny c c do A. tumefaciens chuyn mt on DNA ca Ti-plasmid (T-DNA), c cha cc gen sn xut ra auxin v cytokinin, xm nhp vo h gen (genome) ca cy b bnh. Agrobacterium rhizogenes. Cng l mt loi vi khun t gy bnh cho thc vt hai l mm. C ch ly nhim ca A. rhizogenes i vi cy cng tng t nh A. tumefaciens, nhng trong vng T-DNA ca A. rhizogenes ch c gen sn xut ra auxin, v th s thay i hnh thi chnh ca thc vt l chng to ra rt nhiu r t (hairy roots) khi b nhim bnh. Amino acid. L mt phn t nh c cha mt nhm carboxyl (-COOH) v mt nhm amine (-NH3) cng ni vi mt nguyn t carbon. Amino acid l n v c s ca protein. Apoptosis. Cht theo chng trnh l mt hnh thc cht t nhin ca t bo theo mt chng trnh c kch hot ni ti. c im ca apoptosis l s phn hy nhn t bo v ngng t nhn, trong cc mnh nhn c bao bc bi cc mng cha c t bo cht, sau c cc i thc bo tiu ha Bt ng t bo (cell immobilization). Cc k thut gn t bo vi cc phn t ln hoc trn cc b mt c phn tch d dng khi dng sn phm. Phng php ny m bo hot ng lin tc ca h ln men (fermenter/bioreactor) khng b nguy c ra tri t bo. S bt ng cng c th cung cp cc iu kin c li cho s phn ha t bo v s truyn t thng tin gia cc t bo, bng cch y thc y sn phm c sn lng cc cht trao i th cp cao. Mt s phng php bt ng t bo thng Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn187

c s dng l: gn ln b mt, to th xp, s dng bao vi th v t kt khi. Bin d dng soma (somaclonal variation). Hin tng bin d di truyn xut hin cc t bo soma khng phn ha (undifferentiation), cc protoplast phn lp, cc callus v cc m nui cy in vitro. Nguyn nhn ca bin d ch yu l do nhng thay i v s lng v cu trc ca nhim sc th. Bin i hu dch m (post-translational modification). L nhng bin i sau qu trnh dch m, thay i cc lin kt ha tr xy ra trong chui polypeptide, sau khi chui polypeptide tch khi ribosome v trc khi tr thnh protein hot ng thc s. Bin np (transformation). Qu trnh a vo v dung np mt cch chc chn DNA ngoi lai trong t bo thc vt bt lun bng cch g c c mt bin i di truyn th u c coi l bin np thnh cng. Bin np gen gin tip qua Agrobacterium tumefaciens (Agrobacterium tumefaciens-mediate transformation). K thut ny c thit k da theo phng thc gy bnh cy hai l mm ca vi khun A. tumefaciens chuyn DNA ngoi lai vo m thc vt bng cch ng nui cy (co-cultivation) vi khun ti t hp vi m nui cy ca cy hai l mm hoc cy mt l mm. Bin np gen bng vi n (microprojectile). L k thut chuyn gen nh sng bn gen (gene gun, bombardement). Nguyn tc ca phng php ny l s dng cc vin n vng hoc tungsten c kch thc hin vi (1-1,5 m). Vi n c trn vi DNA theo mt t l thch hp cng vi cc cht ph gia v sau khi kt ta DNA bao quanh vi n, hn hp c lm kh trn trn mt a kim loi mng kch thc 0,5-0,8 cm. a kim loi c gn vo u mt vin n ln (macroprojectile) lm bng nha hoc bng nn hay cc vt liu nh va kht vi nng sng. Khi bn, p sut hi y vin n ln i vi tc cao. Ra n u nng, mt li thp mn cn vin n ln li, nhng cc vi n vn tip tc qu o vi gia tc ln n ch v xuyn vo t bo. Mt t l nht nh DNA ngoi lai hp nht vi DNA t bo v biu hin, thc hin qu trnh bin np gen. Bin np gen bng vi tim (microinjection). L k thut s dng ph bin trong cng ngh t bo ng vt (animal cell biotechnology). Trn hin vi trng, DNA plasmid c th c tim vo protoplast v thc hin bin np gen thnh cng kh nhiu i tng thc vt. Tuy nhin, k thut ny hin nay t c cc phng th nghim s dng, v thao tc vi tim di Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn188

knh hin vi i hi thit b vi thao tc (micromanipulator) cc nhy, thit b ko v mi kim tim t cc ng thy tinh (puller) rt t tin. Ngoi ra, n cn i hi k nng thao tc v s kin nhn cao ca k thut vin. Bin np gen nh xung in (electroporation). Thit b in xung (electroporator) l thit b c kh nng to ra cc xung in trong thi gian rt ngn (5-6 phn nghn giy) v in th (pulse strenght) chnh xc (500 V/cm) vi thi gian tt dn (decay time) 20 ms. Protoplast c t gia hai tm kim loi cch nhau t 1-4 mm trong mt cuvette bng nha. in th cao, xung in to cc l tm thi (c 30 nm) trn mng protoplast v DNA bn ngoi c th xm nhp vo cht nguyn sinh. Bin np gen nh siu m (ultrasonic). Sau khi tch, protoplast c x l nh bng siu m c s hin din ca DNA ngoi lai. Sng siu m s gip DNA i vo t bo v biu hin. Bin np gen nh silicon carbide. Tinh th silicon carbide c cng rt cao, khi lc vi t bo chng c tc dng nh cc mi kim nh m thng thnh t bo gip DNA ngoi lai xm nhp vo bn trong t bo. Biu hin gen (gene expression). Qu trnh phin m v dch m to ra sn phm protein ca gen. Cm ng (induction). Hormone gy to mt loi cu trc, b phn hay mt qu trnh no trong iu kin in vitro. Cp base (base pair, bp). Hai nucleotide hai chui khc nhau ca trn mt phn t DNA mch kp b sung vi nhau bi nhng lin kt hydrogen: A-T hoc G-C v l n v o chiu di ca mt phn t DNA. Cu disulfide (disulfide bridge). Mt lin kt ng ha tr to thnh gia hai chui polypeptide qua trung gian ca mt gc cystine. Cy chuyn (passage hoc subculture). Chuyn t bo, m hay mu vt nui cy sang bnh nui c cha mi trng mi pha kt hp vi tch nh hoc lm long mt nhn s lng. cDNA (complementary DNA). Mt phn t DNA si n b sung cho mt phn t mRNA, c tng hp t khun mu mRNA ny nh enzyme phin m ngc (reverse transcriptase). Sau mRNA trong th lai mRNA-DNA b phn hy bng enzyme RNase H, cn si DNA s c dng lm khun mu tng hp nn mt si DNA khc nh enzyme DNA polymerase. Hai si DNA ny s bt cp vi nhau tr thnh phn t cDNA si i.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn189

sn phm ca cc phn ng ha hc ca thc vt vi mi trng chung quanh, l s thch nghi vi stress ca mi trng hoc l s bo v ha hc chng li vi sinh vt v ng vt. Cc cht ny c sn xut vi mt lng rt nh (dng vt) trong thc vt v khng c chc nng trao i cht r rng. Chng t bo (cell strain). Chng t bo gm nhng t bo c c im ring bit c chn t nui cy khi sinh hay dng t bo c trc. Thng phi nu r ngun gc ca chng t bo trong cc cng b khoa hc nht l khi cc chng c ngun gc t cc phng th nghim khc. Chng ph (substrain). c tch v nhn t mt nhm t bo ca mt chng vi nhng tnh trng m chng b m khng c. Cosmid. L cc vector c bit c xy dng bi plasmid v u cos ca bacteriophage , dng to dng cc on DNA c kch thc ln (trn 45 kb) ca eukaryote. Cc thnh phn c bn ca cc vector cosmid bao gm: mt marker khng khng sinh v mt trnh t khi u sao chp ca plasmid (ori), on DNA mang u kt dnh (cos) ca phage . Cng ngh DNA ti t hp (DNA recombinant technology). H thng cc phng php phng th nghim cho php ct on DNA t mt sinh vt ghp ni vo DNA ca mt sinh vt khc to ra phn t DNA ti t hp. Phn t ny c a vo cc sinh vt khc nhau to ra nhng ging chng vi sinh vt, thc vt v ng vt mi, p ng nhu cu ngy cng cao ca sn xut v i sng con ngi. Cng ngh ny c ng dng rng ri trong y hc, dc hc, nng nghip v nhiu ngnh cng nghip. DNA (deoxyribonucleic acid). Gm hai chui polynucleotide xon li vi nhau to nn chui xon kp, c mt trnh t c trng ca cc deoxyribonucleic mang thng tin di truyn cho tt c cc t bo v vi virus cha DNA. DNA polymerase. Enzyme xc tc cho s tng hp si DNA mi t nhng deoxyribonucleoside 5-triphosphate trn c s mt khun mu DNA. DNA replicase. Ton b phc hp enzyme v protein c hiu cn thit cho s ti bn DNA (DNA replication). DNA siu xon (DNA supercoiling). DNA xon li trn bn thn n, thng l kt qu ca s gp khc, m xon hoc xon li ca chui xon kp DNA.

Cht trao i th cp (secondary metabolites). Dng nh y Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn l

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn190

mu mRNA. Dng (clone). Tp hp cc phn t, t bo hoc c th ging ht nhau cng bt ngun t mt phn t, t bo hay c th ban u. Dng giao t (gametoclone). Nhng thc vt c to ra t giao t, bo t gim nhim hoc th giao t. Dng t bo (cell line). Khi nim ch s nui cy ca nhng t bo c ngun gc chung t ln cy chuyn u tin. Dung hp t bo (cell fusion). K thut lm cho hai hay nhiu t bo dung hp vi nhau thnh mt t bo. Dung hp protoplast (protoplast fusion). K thut lm cho hai hay nhiu t bo trn (t bo thc vt ph b thnh cellulose) dung hp vi nhau thnh mt t bo. in di (electrophoresis). in di l k thut phn chia cc phn t nh protein hoc cc on nucleic acid trn c s khi lng v in tch thc ca chng bng s dch chuyn khc nhau thng qua giy, hoc thng qua gel trong in trng. Ni cch khc, in di l s dch chuyn trong in trng ca nhng phn t tch in trong dung dch. K thut in di trn gi rn (agarose gel v polyacrylamide) c s dng rng ri cho DNA, RNA v protein. hp th nh sng (absorbency). Hin tng mt chm nh sng khi i qua mt mi trng c th b gim v cng do hp th v do hiu ng tn x. ng hc enzyme (enzyme kinetics). L vn tc phn ng enzyme c biu din bng lng c cht b chuyn ha (mol) hoc lng sn phm c to thnh (mol) trong mt n v thi gian (giy). ng hc t bo (cell kinetics). L kt qu ca h thng cc phn ng ha sinh v cc qu trnh vn chuyn phc tp, bao gm nhiu pha v cc h thng nhiu thnh phn. Trong sut thi gian sinh trng, hn hp khng ng nht ca cc t bo gi v non thay i lin tc v t thch nghi vi mi trng dinh dng l yu t cng thay i lin tc trong cc iu kin vt l v ha hc. E. coli (Escherichia coli). Vi khun thng c trong rut non ca ng vt c xng sng. E. coli c coi nh sinh vt mu cho vic nghin cu hot ng ca t bo.

Dch m chia se Qu wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu(translation).tai: trnh tng hp phn t protein t khun

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn191

phosphodieste gia u 3-OH ca mt on DNA v u 5-PO4 ca mt on DNA khc. on ni lin c kt hp b sung i base vi si DNA khun mu. Enzyme hn ch (restriction enzyme, RE). Cc enzyme hn ch c phn lp t prokaryote, chng c kh nng phn hy DNA phage, hn ch kh nng sinh trng ca phage trong vi khun bng cch ct phn t DNA. Hin nay, c khong 500 loi RE khc nhau. Cc enzyme ny ct DNA si i cc v tr nhn bit c bit ca chng gm t 4-6 cp nucleotide c trnh t i xng o ngc nhau, cc on ngn ny gi l palindrome (on i xng: l on DNA c hai si hon ton i xng ging ht nhau nu lt ngc u ui). Exon. Cc on DNA trong gen c chc nng phin m. Exon tn ti c sinh vt prokaryote ln eukaryote. eukaryote, cc exon nm xen k vi cc on intron chim ti 90% tng s DNA ca t bo v khng c chc nng phin m. Gen (gene) hay cistron. n v c bn ca di truyn, l mt on nhim sc th m ha mt chui polypeptide hoc mt phn t RNA. Gen bao gm cc vng nm trc v sau vng m ha v c nhng trnh t (intron) nm gia cc phn m ha (exon). Gen khng apoptosis (antiapoptosis gene). L gen khng li hin tng cht t nhin c chng trnh ha (apoptosis) to ra cc vt ch siu sn xut (superior production hosts). Gen chn lc (selector) hay gen ch th chn lc (selectable marker). L cc gen ch th c chuyn cho t bo nhn phn bit t bo c bin np v khng bin np. S hin din ca tc nhn chn lc trn mi trng nui cy sau khi chuyn gen mt vi ngy cho php phn lp cc t bo ti t hp sng st. Gen iu ha (regulatory gene). Mt gen m sn phm ca n tham gia vo s iu ha biu hin ca mt gen khc. V d: gen m ha mt protein km hm. Gen khi ng (promoter). Mt trnh t trn phn t DNA m RNA polymerase c th kt hp c khi u s phin m. Gen nhy hay nhn t chuyn v (transposon). Mt on DNA nh c cu trc c bit nn c kh nng di chuyn t mt v tr ny n mt v tr khc trn phn t DNA hay t mt nhim sc th ny sang mt nhim sc th khc trong t bo lng bi. Gen nhy ch chuyn n nhng v tr xc Cng ngh t bo

Enzyme chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieugn DNA (DNA ligase). Mt enzyme to ra mt lin kt

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn192

nh trong genome. Trong nhiu trng hp gen nhy c th gy t bin ti v tr n di chuyn n. Gen nhy c th dng lm phng tin gy t bin nh hng. Gen tng cng (enhancer). Mt trnh t dng cis, c kh nng y mnh vic s dng mt s promoter eukaryote, c th hot ng theo c hai hng bt k v tr no so vi promoter kch thch s phin m ca mt gen nht nh. Gen tin ung th (proto-oncogene). Tm thy trong genome eukaryote, l thnh phn tng ng ca cc gen ung th tm thy trong cc retrovirus. Gen ung th (oncogene). Gen m ha cho nhng sn phm c kh nng bin t bo eukaryote thnh t bo ung th. Ghp ni (splicing). S loi b cc intron v ni lin cc exon mRNA trong qu trnh hon thin sau phin m. Glycosyl ha (glycosylation). L qu trnh b sung mt hoc nhiu phn t carbohydrate (gc ng) vo mt phn t protein (glycoprotein) sau khi n c tng hp nh ribosome. Helper plasmid. Plasmid tr gip mang vng vir (virulence) v ori c s dng trong giao phi b ba (triparental matting): Agrobacterium khng c plasmid, E. coli c helper plasmid v E. coli c binary vector mang gen ngoi lai to thnh mt Agrobacterium ti t hp c binary vector c dng cho vic bin np vo t bo v m thc vt. H gen (genome). Trnh t DNA ton phn ca mt sinh vt, cha ton b thng tin di truyn ca c th. H ln men (fermenter) hay ni phn ng sinh hc (bioreactor). L loi thit b m trong n s bin i ha sinh c tin hnh bi cc t bo sng hoc cc thnh phn t bo in vivo (enzyme). Ba k thut ln men c bn l: ln men m, ln men m c cung cp dinh dng v ln men lin tc. Cc h ln men c thit k da trn c s ca ba k thut ny nhng c ci tin cho tng trng hp c th tng hiu sut nui cy. Hiu sut bm (attachment efficiency). Phn trm s t bo bm c ln b mt mi trng nui cy trong mt thi gian nht nh. Hiu sut nui tri (plating efficiency). Khi nim ny ng ngha vi hiu sut to dng, ni ln phn trm s t bo pht trin thnh dng khi nui tri trn b mt mi trng.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn193

c dng khi nui tri trn b mt mi trng. Hybridoma. Dng t bo c hnh thnh t s phi hp mt t bo ung th v mt t bo bch cu lymphocyte B. Hybridoma c kh nng sn sinh cc khng th (immunoglobulin) mt cch vnh vin. Intron. L mt on DNA c phin m nhng b loi b trong qu trnh hon thin ca mRNA, khng c mt phn t mRNA hon chnh. In vitro. Dng ch mt qu trnh xy ra trong dch chit t bo khng cha t bo nguyn vn, hay ch cc t bo nui cy trong mi trng nhn to. In vivo. Dng ch cc hin tng xy ra trong t bo nguyn vn hay trong c th. Khng nguyn (antigen). Phn t c kh nng kch thch sn sinh mt khng th khi xm nhp vo mt c th sng. Khng th (antiboby). Mt protein (immunoglobulin) do t bo bch cu lymphocyte B sn sinh, c kh nng nhn bit mt khng nguyn l c trng v lc s khi u mt p ng min dch. Khng th n dng (monoclonal antibody). c sn sinh t mt dng hybridoma, v mi dng hybridoma pht xut ch t mt t bo bch cu lymphocyte B nn ton b cc phn t khng th sn sinh ra u y ht nhau. Khng bo (vacuole). C vai tr tip nhn cc cht thi ca s trao i cht hoc cc cht th cp ca thc vt. cc t bo non khng bo thng nh v nhiu, khi t bo ln dn v gi hn th khng bo cng m rng ln v kt thnh mt khi. cc t bo thc vt trng thnh, khng bo c th chim ti 90% th tch t bo. Khng bo c bc chung quanh bi mng huyt tng (plasma). Thnh phn chnh ca cc khng bo ln l nc cha cc cht ha tan nh cc ion v c, cc amino acid, cc acid hu c, cc sc t ha tan trong nc (anthocyanin) v cc cht khng ha tan dng tinh th v hnh kim. Ngoi ra, khng bo cng cha cc protein nh cc hydrolyse, catalase v photphatase. Phn bo tan mun cp n lipid chung quanh tt c cc cu trc ni gia nhn v mng t bo. Kilobase (Kb). Mt nghn cp base ca mt phn t DNA. K thut v trng (aseptic technique). Qui trnh ngn nga s nhim nm, vi khun, siu vi khun hoc cc loi vi sinh vt khc i vi nui cy m v t bo. Cng ngh t bo

Hiu sut chia se tai: efficiency). Phn trm s t bo Tai lieu to dng (cloningwWw.SinhHoc.edu.vnto

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn194

khng ging nhau to mt th t bo hn hp. Ln cy chuyn (passage number). S ln t bo, m hay mu vt nui cy c cy chuyn, qua c th tnh tui v h s ng trng ca chng. Lc lp (chloroplast). L v tr ca quang hp trong t bo thc vt, n cha chlorophyll l sc t lc phn ng vi nh sng sn xut cc carbohydrate. Li ni sinh cht (endoplasmic reticulum). Mt bo quan c trong t bo cht ca nhng sinh vt eukaryote, l mt phc hp mng c hai mng, lin quan n qu trnh tng hp v vn chuyn protein. Mng t bo (cell membrrane). L lp trong ca thnh t bo. Mng t bo bao gm protein v lipid, n c chc nng iu ha s vn chuyn cc cht i vo v ra khi t bo. M di truyn (genetic code). Tt c nhng b ba nucleotide DNA (hoc mRNA) m ha c hiu 20 amino acid khc nhau ca protein. M kt thc (termination codon). UAA, UAG v UGA l nhng m kt thc hoc cn gi l m dng (stop codon), l nhng tn hiu kt thc tng hp protein. Mt qun lc (population density). S lng t bo trn n v din tch nui cy hay trn n v th tch nui cy. Mu vt (explant). M c tch t nguyn liu ban u dng duy tr hoc nui cy. Methyl ha (methylation). Mc ch bo v DNA ca cc on palindrome, ngha l gn gc methyl (CH3) v tr cn thit nn khng b enzyme hn ch ct. Khi c s methyl ha th enzyme khng nhn bit c v tr ct hn ch v do DNA khng b ct, DNA ca phage khng c gn gc methyl s b ct. Trong cng ngh DNA ti t hp, enzyme methyl ha c gi l methylase enzyme. Methylase c dng bo v on DNA cn gn vo. Tt c cc chng E. coli u cha hai enzyme methyl ha DNA l: dam-methylase v dcm-methylase. Mi trng nhn to (chemically difined medium). Dung dch dinh dng dng nui cy ch cha nhng thnh phn m cu trc ha hc c bit. M so (callus). Khi m thc vt gm nhng t bo khng phn ha, c kh nng phn chia, c pht sinh t cc t bo phn ha t nhiu. Cng ngh t bo

Lai t bo (cell se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chiahybridization). S dung hp hai hay nhiu t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn195

Khi thc vt b thng tn thng to loi m ny trn vt so, v th c tn gi l m so. Nhn (nuclear). L trung tm iu khin ca t bo cha DNA phin m v dch m thnh protein. Cc protein tng hp c sp xp v ng gi trong cc ti ca b my Golgi. Nhn dng (clonal propagation). Nhn ging v tnh nhng dng thc vt c ngun gc t mt c th hay mt mnh ct duy nht, m bo hon ton ng nht v di truyn. Nhn ging in vitro (in vitro propagation). Nhn ging mt loi thc vt trong ng nghim (bnh thy tinh, bnh plastic, hp plastic...) trn mi trng nhn to v trong iu kin v trng. ng ngha vi khi nim vi nhn ging (micropropagation). Nucleic acid. Nhng polynucleotide sinh hc t nhin trong nhng n v nucleotide c kt hp vi nhau bi nhng lin kt phosphodieste thnh trnh t ring bit: DNA v RNA. Nui cy dch huyn ph t bo (cell suspension culture). Phng thc nui t bo n hay cm nhiu t bo (cell aggregate) trng thi l lng trong mi trng lng trong bnh tam gic trn my lc (shaker) hoc trong cc h ln men chm (fermenter/bioreactor) thu sinh khi t bo (cell biomass) hoc dch nui cy (borth), phc v cho vic tch chit cc hp cht c hot tinh sinh hc t t bo (i vi cc hp cht ni bo) hoc tinh sch chng t dch nui cy (i vi cc hp cht ngoi bo). Nui cy m (tissue culture). Duy tr v sinh trng cc loi m trong iu kin in vitro nhm iu khin phn ha v hnh thi v chc nng ca chng. Nui cy m thc vt (plant tissue culture). Duy tr v nui dng t bo, m, c quan hay cy hon chnh ca thc vt trong iu kin in vitro. Nui cy khi u hay nui cy s cp (primary culture). Nui cy u tin khi tch t bo, m hoc mu vt t c th ban u tnh n ln cy chuyn u tin t s thu c dng t bo. Nui cy phi (embryo culture). Duy tr v pht trin phi non hoc trng thnh c phn lp t ht. Nui cy t bo (cell culture). Khi nim ch nhng nui cy trong ng nghim (in vitro) ca nhng t bo k c t bo n khng phn ha thnh m.

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn196

k khi u ca qu trnh nui cy, trong sut thi k ny s thay i s lng t bo l bng khng hoc khng ng k. Mc d s lng t bo khng tng ln, nhng t bo c th sinh trng bng cch tng kch thc trong sut thi k ny. Pha log (logarithm phase). L pha sinh trng theo hm m. cc c th n bo (vi sinh vt) hoc t bo ng-thc vt, s nhn i tng dn s lng t bo cho kt qu tc sinh trng tng ln lin tc trong qun th giai on ny. Pha tnh (stationary phase). L giai on m s sinh trng ca qun th t bo thng b hn ch hoc do s dng ht ton b cc cht dinh dng c sn hoc do s tch ly cc sn phm c ca s trao i cht. Kt qu l tc sinh trng gim v s sinh trng cui cng dng li. Pha cht (death phase). L giai on tip theo ca pha tnh m trong cc c th trong qun th b cht. S cht xut hin hoc do s suy yu ca vic bo qun nng lng ca t bo, hoc do s tch ly cc sn phm c t. Ging nh s sinh trng, s cht l mt hm m. Trong mt s trng hp, c th khng ch cht m cn phn hy (qu trnh phn gii). Phn ha hay bit ha (differentiation). Mt kha cnh ca s pht trin bao gm s hnh thnh cc loi t bo, cc loi m, cc loi c quan khc t mt hp t ban u di s iu khin c bit ca cc gen. Phin m (transcription). S tng hp mRNA t khun mu DNA. Phin m ngc (reverse transcription). S tng hp DNA t khun mu mRNA nh enzyme phin m ngc (reverse transcriptase). Phng x t ghi (autoradiography). K thut pht hin cc phn t c nh du phng x thng qua hiu ng to nh ca cc phn t ny trn phim X-quang. Phng trnh Monod (Monod equation). L mt trong nhng phng trnh c s dng rng ri nht th hin nh hng ca nng c cht (cht dinh dng) ln tc sinh trng c trng ca t bo ():

Pha lag (lag phase). L pha wWw.SinhHoc.edu.vn Tai lieu chia se tai: tnh khi u hoc tim tng. y l thi

max C S
K S + CS

Trong : C S l nng ca c cht gii hn (limiting substrate) trong mi trng v K S l h s h thng. Gi tr ca K S tng ng vi

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn197

nng ca cht dinh dng khi tc sinh trng c trng bng mt na gi tr cc i ca n ( max ) . Plasmid. Mt phn t DNA mch vng ngoi nhim sc th, sao chp c lp, khng ph thuc vo DNA ca nhim sc th. Protein. Mt phn t ln gm mt hoc nhiu chui polypeptide, mi chui c mt trnh t amino acid nht nh, khi lng phn t ca protein t vi nghn n vi triu. Ribosome. c tp trung trn b mt ca mng li ni sinh cht v tham gia vo hot ng sinh tng hp protein. RNA thng tin (messenger RNA, mRNA). Mt trong ba loi RNA tham gia vo tng hp protein. Loi ny c mang thng tin c m ha trong trnh t cc nucleotide xc nh trnh t amino acid ca polypeptide. RNA vn chuyn (transfer RNA, tRNA). Mt trong ba loi phn t RNA c sinh ra bi qu trnh phin m v tham gia vo vic tng hp protein: RNA vn chuyn a amino acid n ribosome vo chng ghp vi thng tin trn mRNA. Sc k (chromatography). Thut ng sc k ch cc k thut phn tch v iu ch cho php tch bit cc hp phn khc nhau ca mt hn hp. Php phn tch sc k da vo s di chuyn khc nhau trong mt pha ng ca cc cht ha tan c gn trn mt pha tnh trng thi rn. Ngi ta thng chn cc cht c kh nng kt gn c vi cc cht (ha tan) nh phn tch lm pha tnh. Tng tc gia cht ha tan v pha tnh c th l tng tc hp ph, tng tc ion (trao i ion), tng tc k nc, tng tc kiu ry phn t hoc tng tc c hiu sinh hc. Sinh khi (biomass). Tng khi lng kh ca tt c cc cht sng trong mt n v din tch hoc th tch. Sinh trng cn bng (balanced growth). L s sinh trng m trong sut qu trnh s nhn i sinh khi xy ra cng vi s nhn i ca tt c cc c tnh xc nh khc ca qun th nh l protein, DNA, RNA v nc ni bo. S ti bn hay sao chp (replication). S tng hp mt phn t DNA xon kp ging vi phn t DNA m. To dng gen (gene cloning). Cn gi l nhn dng hay tch dng gen, l s sn sinh nhiu bn sao ca mt phn t DNA, thng l phn t DNA ti t hp, bng cch sao chp phn t trong mt vt ch thch hp. Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn198

phn t DNA t ra ri cc phn t c ni li theo mt t hp mi. Qu trnh ny c th xy ra trong t bo sng (qua s trao i cho trong phn bo gim nhim) hay trong ng nghim nh cc enzyme ct v ni DNA. Tng nui dng (feeder layer) hay t bo nui dng (nurse cells). Lp t bo c th b chiu x lm mt kh nng phn bo c tri bn di cung cp mt s cht cn thit cho lp t bo khc nui bn trn. T bo lai (hybrid cell). L t bo c mt nhn c hnh thnh sau khi dung hp hai t bo dn n s hnh thnh mt nhn hn hp. T bo mm phi (embryonic stem cell). T bo phi cha bit ha, c th c nui cy trong mt thi gian di m vn gi c tnh a th (ngha l kh nng bit ha theo nhiu hng khc nhau). Thnh t bo (cell wall). c cu to bi cc carbohydrate t nhin (cellulose v hemicellulose). Lp ngoi ca thnh t bo cha pectin gip n lin kt vi cc t bo bn cnh. Thnh t bo c chc nng nng cho cy. Th n nh ha tnh (chemostat). Trong h ln men lin tc tc dng chy dinh dng c ci t mt gi tr c bit v tc sinh trng ca nui cy s iu chnh tc dng chy ny, nh vy s duy tr c nng mi trng dinh dng thch hp vi mt t bo. Th n nh c (turbidostat). c s dng khi h ln men lin tc tin hnh cc tc pha long cao gn vi im ra tri (washout point), khi ta c th ngn cn s ra tri bng cch iu ha tc dng chy trong trng hp tht thot t bo thng qua dng chy ra ngoi vt qu s sinh trng t bo trong h ln men. Thi gian gp i qun th (population doubling time). Thi gian m s lng t bo ca dng hay chng nui cy tng n gp i k t khi bt u nui. Thc khun th (bacteriophage). Mt virus c th ti bn trong mt t bo vi khun. Tip mu (inoculation). Bc a mu vo trong nui cy khi u (initiation culture). Tnh ton th (totipotency). Mt c tnh ca t bo l c kh nng pht trin thnh mi kiu t bo c trong c th trng thnh m t n c tch ra, tc l c kh nng ti sinh thnh mt c th hon chnh. Cng ngh t bo

Ti t hp (recombination). Qu trnh trong nhim sc th Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vnhay

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn199

mt n v thi gian. Tc phn chia l hng s trong sut thi gian sinh trng (theo hm m) ca t bo. Tc sinh trng t bo (cell growth rate). S thay i s lng t bo theo thi gian. Tc sinh trng khng phi l mt hng s trong sut thi gian sinh trng (theo hm m) ca t bo.

Tc phn chia se tai: division rate). S phn chia t bo Tai lieu chia t bo (cellwWw.SinhHoc.edu.vntrn

Tc sinh trng c trng ca t bo (cell specific growth rate). S thay i theo logarithm t nhin ca s lng t bo theo thi gian. Trnh t cis. Trnh t trn mt phn t DNA c tc ng (iu ha) n cc trnh t khc trn cng phn t DNA . Cc trnh t cis khng m ha cho protein. Tui th h t bo (cell generation time). Thi gian gia hai ln phn chia ca t bo. Khi nim ny khng ng ngha vi thi gian gp i qun th. Ty th (mitochondrion). Cha vt liu di truyn v nhiu enzyme quan trng trong s trao i cht ca t bo. Vector. L cc phn t DNA c s dng trong to dng gen v nhn bn chng trong t bo vt ch (E. coli hoc nm men). C ba nhm vector chnh gm: (1) Nhm plasmid, (2) Nhm phage/phagemid, v (3) Nhm nhim sc th nhn to (artificial chromosome: BAC v YAC). tng v vector chuyn gen bt ngun t cc plasmid ca vi khun. Vector chuyn gen l phn t DNA c kh nng t ti sinh, tn ti c lp trong t bo v mang c cc gen cn chuyn. Vector hai ngun (binary vector). L dng s dng hai hay nhiu loi plasmid v vi khun cng lc, v d: vi khun E. coli v Agrobacterium, cc plasmid trong trng hp ny thch ng vi c E. coli v Agrobacterium. Virus. Phn t c mang nucleic acid (DNA hoc RNA) nm trong mt v bc protein, c kh nng sao chp trong t bo ch v lan truyn t t bo n sang t bo kia. Xon kp (double helix). Cu trc ba chiu t nhin ca hai chui DNA b sung, i song v xon vi nhau.

Cng ngh t bo

Tai lieu chia se tai: wWw.SinhHoc.edu.vn200

You might also like