Published in Autochtoniczne mniejszoci na pograniczach a ich stosunki z odseparowanym etnosem macierzystym, pod red.

Sergiusza Jackiewicza, Biaystok 2009, s. 107-112 Daniel Bokowski

e-mail: domel@zetobi.com.pl

Separacja graniczna 1939-1945 r. a zmiany ukadw midzyetnicznych na wschodnim pograniczu Polski

17 wrzenia 2009 roku odbya si w Moskwie zorganizowana przez Instytut Sowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk konferencja powicona Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainie w latach 19391941. Jedna z czci teje konferencji powiecona zostaa dyskusji nad etnosocjalnymi procesami zachodzcymi na terenie Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy w latach 1939-1941. Jak atwo si zorientowa, zgodnie z obowizujc aktualnie rosyjsk polityk historyczn, twrcy konferencji oczekiwali tekstw potwierdzajcych tez o dziejowej, historycznej i spoecznej misji, jak miay przed sob oddziay Armii Czerwonej NKWD oraz rzesze sowieckich urzdnikw przysanych na te ziemie zarwno z gbi Rosyjskiej FSRR, jak i centralnych i wschodnich obwodw Biaoruskiej i Ukraiskiej SRR. W podobnym tonie przebiegaa uroczysta konferencja organizowana w tym samym czasie przez Biaorusk Akademi Nauk w Misku. W obu przypadkach (biorc pod uwag wczeniejsze publikacje oraz obowizujc na Biaorusi wykadni historii II wojny wiatowej) lata 1939-1941 byy jednym z najwspanialszych w dziejach procesem jednoczenia si rozbitych przez granic rysk spoeczestw Biaorusi i Ukrainy, a polityka socjalna sowieckiego okupanta/wyzwoliciela bya wanym, przerwanym przez wybuch wojny niemiecko-sowieckiej eksperymentem spoecznym. W przypadku konferencji w Moskwie wyranie wida, e organizatorom zaleao na podkreleniu udanego procesu sowietyzacji/rusyfikacji zajtych po 17 wrzenia 1939 roku terenw, w przypadku konferencji w Misku gwne akcenty pooono na udany proces scalania rozbitego i

rozproszonego socjalistycznej nowym

narodu

oraz

budowania Biaorusko, przypada

jego mimo

nowej

sowieckiej dzi

wiadomoci. Polakom

licznych rola

prb

udowodnienia tego faktu, bya ostatnim elementem, na ktrym zaleao wadzom wwczas autochtonicznej mniejszoci scalonego historycznie pogranicza, za zgodnie z tematyk konferencji ich stosunki z (nagle) odseparowanym etnosem macierzystym wie ich mogy w zasadzie tylko do cel wiziennych, lasw syberyjskich i kazachskich stepw. Sprbujmy zatem oceni owe etnosocjalne procesy oraz ich wpyw nie tylko na wczesne ziemie Zachodniej Ukrainy i Biaorusi, ale rwnie na stereotypy, ktre obowizuj w wiadomoci spoecznej Rosjan, Biaorusinw i Polakw. 17 wrzenia 1939 roku, zgodnie z propagandowymi tezami przygotowanymi przez Kreml dla nacierajcych oddziaw Armii Czerwonej, na wewntrznym pograniczu Biaorusi i Ukrainy brutalnie polonizowanym przez wadze II Rzeczypospolitej mielimy do czynienia z dwoma jednoczesnymi/rwnolegymi wydarzeniami: rewolucj uciskanego

proletariatu polskiego, biaoruskiego i ukraiskiego oraz prb zjednoczenia podzielonych narodw ukraiskiego i biaoruskiego. Pod tymi hasami, przy jawnej wsppracy z III Rzesz, dokonano rozbioru pastwa polskiego i wyznaczono nowe granice. Wszystko to w celu rzekomego umoliwienia spoecznoci biaoruskiej i ukraiskiej scalenia si w jeden nard, ktry zgodnie z sowieck propagand mia odtd wraz z innymi narodami wieloetnicznego ZSRR budowa ojczyzn wiatowego proletariatu. Czy rzeczywicie na zajtych terenach zachodziy procesy zjednoczeniowe, o ktrych tak rozlegle pisano w sowieckiej propagandzie? Czy autochtoniczna ju nie mniejszo, a wikszo chciaa i bya wiadoma procesw, ktre na jej oczach zachodziy? Na oba te pytania nie ma jednoznacznej odpowiedzi, cho w obu przypadkach na ile znane s mi dokumenty wytworzone przez radzieck administracj odpowied bdzie w zasadzie negatywna. Wadze radzieckie nigdy nie zamierzay doprowadzi do rzeczywistego zjednoczenia ludnoci biaoruskiej mieszkajcej po obu stronach granicy ryskiej. Nie chciay te, aby wrd Biaorusinw narodzia si pena wiadomo narodowa. Dlatego, mimo masy sloganw i propagandowych

hase, do momentu wybuchu wojny z III Rzesz wiadomie separoway Zachodni Biaoru od reszty BSRR. Potrzeba byo czasu i NKWD aby odpowiednio przygotowa obie czci na zjednoczenie. Wyj za z tego mia homo sovieticus, o ktrym tak dobitnie pisa ks. Jzef Tiszner, a ktrego to terminu uy jako pierwszy rosyjski pisarz i socjolog Aleksandr Zinowiew. Due znaczenie miay te wzgldy gospodarcze, a waciwie wyszy stopie rozwoju wcielonych do BSRR ziem, jednak ta sprawa nie jest tematem naszych rozwaa. Pozostaje te pytanie o rzeczywist wiadomo narodow ludnoci zamieszkujcej pnocno-wschodniej wojewdztwa II RP wcielone do ZSRR, znaczco rnic si od wiadomoci narodowej np. Ukraicw z Zachodniej Ukrainy przyczonych do USRR. Spore grupy ludzi zamieszkujcych ziemie wczone do Biaoruskiej z najwaniejszych kryteriw w okrelaniu si SRR nigdy nie czuy si narodowociowo Biaorusinami, okrelajc si jako tutejsi/miejscowi. Jednym tych osb byy wiara oraz miejsce zamieszkania (ojcowizna). Trudno w takim przypadku mwi o tosamoci zarwno z systemem, jak i narzucon odgrnie narodowoci. Pamita naley, e niejako dla uproszczenia wadza osoby radziecka nie pasujce zastosowaa do tego tu niezwykle skuteczny byy schemat odgrnej, narodowociowy: Polak-katolik i prawosawny Biaorusin. Wszystkie schematu poddawane przymusowej samoidentyfikacji. Postpowano tak zwaszcza w przypadku grup ludzi okrelajcych si jako Polacy, ale wyznajcych prawosawie. W ciekawej sytuacji znajdowali si take Biaorusini obrzdku rzymskokatolickiego, ktrzy nie pasowali do przyjtej przez wadze siatki. W ich przypadku w uproszczony schemat tumaczono bezwzgldnoci Polakw, ktrzy doprowadzili do zaparcia si wiary przodkw, zupenie przy tym zapominajc, e to prawosawie w okresie zaborw byo czynnikiem wymuszajcym ewentualna konwersj. W przypadku prawosawnych Polakw obowizywaa podobna siatka s to spolszczeni Biaorusini, ktrzy utracili swoj narodow tosamo. Poniewa nie bardzo mona byo udowodni te racje przyjto wywd o tosamoci historycznej ziem granicznych/kresowych, do ktrych zaliczano take Biaostocczyzn oraz ziemi omysk. Po sztucznym przesuniciu granicy, zgodnie z ustaleniami

ukadu Ribbentrop-Mootow i umow z padziernika 1939 roku, ziemie te stay si terenami przygranicznymi. Mona wic byo zastosowa do nich z powodzeniem kryteria historyczne wskazujc m.in. na cigo prawosawia na wcielonych do ZSRR ziemiach (szczeglny przypadek, kiedy obecno cerkwi bya uzasadniona dobrem pastwa radzieckiego), jak i na wielowiekowe procesy wynaradawiania etnosu biaoruskiego. Co ciekawe, owe propagandowe produkcje do dzi z powodzeniem su potrzebom rzdowych biaoruskich i rosyjskich elit politycznych w realizowaniu wspominanej ju polityki historycznej. Warto przy tym wspomnie, ze jedyne grupy Biaorusinw, ktre staray si chroni, rozwija i kultywowa biaorusko w nieatwym dla tej grupy etnicznej okresie, a ktre w wikszoci przebyway w Wilnie, uwaajc to miasto za historyczn kolebk kultury biaoruskiej oraz miejsce, gdzie tosamo etniczna Biaorusinw moe si rozwin, z punktu widzenia wadz radzieckich (nioscych wolno i swobod uciskanym braciom Biaorusinom) byy najwikszym zagroeniem politycznym, kulturowym i spoecznym. Ludzie ci wierzyli, e zjednoczenie Biaorusinw w jednym, sprawiedliwym pastwie biaoruskim stanowi bdzie najwaniejsze wydarzenie od czasw proklamowania Biaoruskiej Republiki Ludowej w 1918 roku. Czekali na ten dzie i kiedy Armia Czerwona, a wraz z ni sowieccy dziaacze partyjni przybyli do Wilna zdecydowali si wczy w budowanie ojczyzny wszystkich Biaorusinw podzielonych jak dotd granic polsko-sowieck. Symbolem tych zmian miao by wanie Wilno, miasto wielu kultur, centrum tosamoci narodowej Polakw, Litwinw, Biaorusinw i ydw. Miejsce spoczynku serca Marszaka J. Pisudskiego, pera w Koronie, historyczna stolica Litwy, niedosza stolica Zachodniej Biaorusi, Jerushalayim deLita1 (Litewska Jerozolima) tysicy ydw. w symbol, owe pragnienie aby poczy na zawsze wszystkie biaoruskie ziemie sta si przyczyna ich zguby. Wykorzystani przez sowieckie wadze zostali aresztowani i zgadzeni. To obezhoowienije byo symbolem sowieckiej inynierii spoecznej, ktra nie przewidywaa istnienia adnych wiadomych
Zob. Witold Mdykowski, W poszukiwaniu Jerushalayim deLita: Historiografia izraelska dotyczca Europy Pnocno-Wschodniej w latach II wojny wiatowej [w:] Studia Podlaskie nr XVII, Biaystok 2007/2008, s. 181-198.
1

narodowo Biaorusinw. Do dzi efekty polityki budowy biaoruskiego czowieka radzieckiego widoczne s w kadym aspekcie biaoruskiego ycia i wiadomoci spoecznej. Rwnie symboliczna bya sytuacja ydw, cho w ich przypadku trudno jest mwi o mniejszoci autochtonicznej. Wykorzystani przez nowe wadze jako tzw. alternatywna mniejszo zastpcza stali si ofiar sowieckiej polityki narodowociowej. Teoretycznie mogli czu si usatysfakcjonowani podniesieniem ich miejsca w hierarchii spoecznej, gdy wadze na kadym kroku podkrelay, e wszystkim ofiarom polskiej polityki narodowociowej okresu midzywojennego zostan przywrcone nalene im prawa, za sprawcw ich nieszcz, Polakw, spotka zasuone kara. Troch stao to w sprzecznoci z ide walki o prawa caego internacjonalistycznego proletariatu do godnego ycia, niemniej jednak generalnie antypolski kurs znajdowa szeroki, pozytywny oddwik wrd mas. Oczywicie do czasu, kiedy okazao si, e propaganda nie ma nic wsplnego z proponowan rzeczywistoci. Nastpi wwczas odwrt i wielu dotychczasowych beneficjentw nowych porzdkw zaczo z rozrzewnieniem wspomina antyspoeczna i antynarodow polityk II RP. Mao kto zwraca uwag, e w adnych dokumentach radzieckich z tego okresu nie ma ani sowa o wyzwalaniu mniejszoci ydowskiej. ydzi w sowieckiej polityce i propagandzie narodowociowej nie istniej. Na potrzeby teje polityki oraz dla uatwienia funkcjonowania sowieckiej administracji zastpuj waciw mniejszo narodow, ktrej na rzekomo biaoruskich ziemiach (na zachd od Biaegostoku) nie wiedzie czemu zabrako. A poniewa Polacy programowo musza kogo uciska, uciskaj wyzwalanych ydw. Myliby si jednak kady, kto sdzi, e oznaczao to cakowicie internacjonalistyczne intencje sowieckich wadz. Wadze s antysemickie, ale w antysemityzm pozostaje w gbokim ukryciu. Co ciekawe ydowscy urzdnicy napywajcy z gbi ZSRR swoja postaw oraz stosunkiem do lokalnych spoecznoci doprowadzaj do jeszcze wikszego skonfliktowania ni przed wojn. Byli oni ciaem cakowicie obcym w strukturze lokalnych spoecznoci ydowskich, niszczyli i rozbijali jej wielowiekow cigo.

Mona by przyj nawet zaoenie, e stanowili dla lokalnych gmin ydowskich wiksze zagroenie ni pozostali urzdnicy. Konsekwencje tej polityki odczuj wszyscy w pierwszych tygodniach wojnie niemiecko-sowieckiej, kiedy niemieckie hasa propagandowe bij ydowskiego komisarza i politruka lokalna spoeczno w ramach sprawiedliwej zemsty zrealizuje na swych ssiadach. Na Zachodniej Ukrainie sprawa ta ulegnie jeszcze wikszemu pogmatwaniu, gdy tam nao si na siebie konflikty polsko-ydowskie, ukraisko-ydowskie i polsko-ukraiskie tworzc icie piorunujc mieszank. Na terenach tworzcych Zachodni Biaoru konflikty na poziomie ssiedzkim miay niemal wycznie podoe ekonomiczne. Bardzo interesujca byaby w tym momencie prba analizy, czy i na ile 20 lat sowieckiej polityki narodowociowej na ziemiach tworzcych Ukraisk i Biaorusk SRR wpyny na podatno teje ludnoci na antyydowskie hasa, zwaywszy na istniejcy jak ju wspominaem ukryty stary, rosyjski antysemityzm wzmocniony wszechobecnym przewiadczeniem rosyjskich mas o wyjtkowym udziale ydw w rozptaniu i budowaniu wielkiej socjalistycznej rewolucji. Analiza postaw ludnoci autochtonicznej pomidzy obiema stronami granicy ryskiej rozwijajcych si w skrajnie rnych warunkach, sztucznie zjednoczonych w latach 1939-1941 poddanych ponownemu procesowi sowietyzacji po II wojnie wiatowej nie jest w tak krtkim wystpieniu moliwa, niemniej jednak jak pisaem wczeniej w przypadku ludnoci ukraiskiej jest wyranie zauwaalna Oczywicie, znw naley rozrnia polityk narodowociow na Zachodniej Ukrainie i na Zachodniej Biaorusi. Na Ukrainie mielimy do czynienia z walk wiadomych narodowo Ukraicw, pomnych tragedii podziau ich ojczyzny w 1921 roku pomidzy dwu zaborcw Polsk i ZSRR. Wadze radzieckie bezwzgldnie zwalczay ukraiski ruch narodowy, gdy na sowieckiej Ukrainie byo miejsce tylko dla tych, ktrzy chcieli budowa ojczyzn wiatowego proletariatu. Rnice pomidzy ziemiami ukraiskimi bezwzgldnie zsowietyzowanymi do wybuchu II wojny wiatowej a ziemiami, na ktrych mimo represji ze strony wadz II RP, ukraiska wiadomo narodowa rozwijaa si w sposb burzliwy zauwaalne s do

dzi. Nie zmieniy tego ani represje lat wojny, ani powojenne czystki i deportacje. Pokazaa je pomaraczowa rewolucja, wybory prezydenckie, preferencje polityczne oraz poziom uprzemysowienia. Wadze ZSRR nigdy nie byy pewne ziem, ktre wcieliy po 17 wrzenia. W przypadku Biaorusi zmiany te nie s a tak znaczce, gdy nie wyksztaci si tam do wybuchu wojny silny ruch narodowy, za istniejcy gownie w Wilnie zosta skutecznie unicestwiony w pierwszych tygodniach okupacji. Tam, gdzie Biaorusini stanowili najsilniejszy ywio, nie byo gbokich tradycji narodowych, historycznej pamici wsplnoty i przywizania do tradycji, choby Hromady. Wadzom sowieckim atwiej byo dokona w wiadomoci tych ludzi gbokich zmian. Poza Wilnem nie byo praktycznie adnego wikszego miasta i miasteczka, gdzie dominowaby ywio biaoruski. Jeli Polacy nie stanowili gdzie wikszoci wiadomo byo, e stanowi j ydzi. Bardzo ciekawa jest natomiast analiza postaw spoecznoci lokalnej w sposb cakowicie sztuczny podzielonej now granic w 1945 roku. Granica ta zostaa poprowadzona miejscami, w ktrych nigdy w czasach nowoytnych nie istniaa. Podzielia spoecznoci swobodnie do tej pory rozwijajce si. Wymusia na wielu ludziach ostateczne samookrelenie si, samoidentyfikacj w oparciu o kryterium religijne i tosamo terytorialn. Rozerwanie wizi terytorialnej jest niezwykle trudne do przeledzenia, gdy wszystko to dziao si w okresie ksztatowania si granic, narodw i pastw europejskich, wielkich migracji i wysiedle, okresie, kiedy istnienie lub brak wiadomoci przynalenoci do konkretnej narodowoci mogy decydowa o yciu lub mierci. Interesujca, jako czynnik decyzyjny, jest te sprawa wyznawanej wiary, ktra znw determinowaa ewentualn przymusow samoidentyfikacj, nie pozostawiajc ludziom zbyt duego pola wyboru, nawet jeli wiadomo historyczna i jzykowa nie byy tosame z grupa do ktrej ludzi tych zgodnie z tradycj przypisywano. Pami tych wydarze tkwi gboko w wiadomoci mieszkacw. Wida j doskonale w chwilach przywoywania ran przeszoci: sprawa zbrodni w Jedwabnem, sprawa zamordowania biaoruskich furmanw, jak i utrwalaniu si podziau na my i oni, czego doskonaym przykadem jest

niepisana, ale wielokrotnie przez ludzi podkrelana zasada rzekomego udziau Polakw i Biaorusinw w sprawowaniu wadzy na Biaostocczynie: urzd miejski nasz, urzd wojewdzki ich. Konflikty narodowociowe rozptane przez wadze sowieckie w latach 1939-1941, wzmocnione okresem okupacji niemieckiej oraz ponownym nadejciem wadzy radzieckiej w 1944 roku oraz utrwalaniem wadzy ludowej obecne s na tych terenach do dzi. Trudno jest ocenia sytuacj spoecznoci lokalnych, w tym mniejszoci narodowych i etnicznych na pograniczu polsko-biaoruskolitewskim. Dokonano wwczas masowych przesuni ludnoci niszczc bezpowrotnie pierwotne struktury. Dotyczy to zarwno Polakw przesiedlanych/repatriowanych w nowe granice Polski, jak te dziesitek tysicy Biaorusinw i Ukraicw przymusowo wysiedlanych/przesiedlanych na ziemie decyzj Stalina wcielonych do Ukraiskiej i Biaoruskiej SRR. Ludzie ci byli obcy w obcym kraju. Mianowanie odgrn decyzj urzdnicz na Biaorusina, Polaka, Ukraica nie rozwizywao adnych problemw, zwaszcza na obszarze, gdzie przeplataj si ze sob tradycja, pami i kultura polska, biaoruska i ukraiska. Znam doskonale przypadek osoby, ktra ewoluowaa od bycia miejscowym/tutejszym, przez wiadomo bycia Polakiem, bo tak nauczano w szkole podstawowej, odkrywanie swojej biaoruskoci w liceum, aby na koniec, ju na studiach, doj do wniosku, e chyba jest Ukraink. Na to wszystko nakaday si wspomnienia rodzicw i dziadkw, pami o obcoci w nowym/starym kraju po wojnie. wiadomie nie poruszam w tym miejscu problemu samookrelania si ludzi, ktrzy pozostali na ziemi przodkw i podani zostali bezwzgldnym procesom sowietyzacyjnym. Trudno mi jest te ocenia losy przymusowo wysiedlonych z Polski na wschd. Czy jednak ludzie wwczas wysiedleni s dzi dla tych, ktrzy pozostali po drugiej stronie granicy owym etnosem macierzystym? Jakie s nasze obowizki wobec polskiej diaspory, jakie wadz Biaorusi bd Litwy? Czy da si te problemy kiedykolwiek rozwika zwaywszy na fakt, e mimo przynalenoci Polki i Litwy do UE oraz zniesienia granic (zgodnie z ukadem z Schengen) nie potrafimy wzajemnie rozwiza problemw polskiej i litewskiej mniejszoci, bo na przeszkodzie stoi pami historyczna, sowiecka inynieria spoeczna oraz trwao uprzedze i stereotypw?

Biaystok, lipiec 2009. Resume Border separation 1939 - 1945 and changes of interethnical systems on the eastern borderland of Poland The years of a World War II were a period of ceaseless changes of the eastern borders of Poland. Nationalities inhabiting this land once were a Byelorussians were used by the Ukrainians majority, but once a national minority.

Soviet government for construction of the socialist homeland.

were ruthlessly persecuted for their national aspiration. Jews constituted a substitute minority used to the purpose of the realization of Soviet ethnic policy on the annexed land, where Byelorussians and Ukrainians were missing. The German occupation led to future deep divisions. The border between Poland, Belarus and Ukraine made after World War II divided in the artificial way the societies of the borderland.