Ch−¬ng bèn

C¸c vÊn ®Ò vÒ thÓ lo¹i cña §−êng Thi

(BiÖn thÓ thiªn)( * )

Th¬ ®Õn ®êi §−êng, kh«ng nh÷ng tè chÊt ®Çy ®ñ, biÕn ®æi phong phó, mµ
thÓ chÕ còng ph¸t triÓn toµn vÑn. “Tam tø ngò ng«n, lôc thÊt t¹p ng«n, nh¹c phñ
ca hµnh, cËn thÓ tuyÖt có, kh«ng c¸i g× kh«ng ®Çy ®ñ” [Hå øng L©n: Thi sè,
ngo¹i biªn, quyÓn 3]. Sù ph¸t triÓn cña th¬ ca cæ ®iÓn ®êi sau (ngoµi tõ khóc ra),
vÒ c¬ b¶n kh«ng v−ît ra ngoµi ph¹m vi cña nã, ®ã còng lµ mét khÝa c¹nh quan
träng vÒ sù h−ng thÞnh ®Æc biÖt cña §−êng thi. ThÓ thøc th¬ ca ®a d¹ng hãa ®·
s¶n sinh ra nguyªn t¾c vµ chøc n¨ng mü häc ®a d¹ng hãa. “C¸i vi diÖu cña cæ thi
lµ chuyªn t×m tßi ý t−îng; sù tr«i ch¶y l−u lo¸t cña ca hµnh ¾t lµ do tµi n¨ng khÝ
ph¸ch; c¸i khÐo cña cËn thÓ lµ chuéng phÐp t¾c niªm luËt, kÕt cÊu cña tuyÖt có
riªng träng vÒ phong ®é thÇn th¸i.” [S¸ch trªn, néi biªn, quyÓn 1]. “Tr−êng thiªn
dïng ®Ó tù sù, ®o¶n thiªn dïng ®Ó t¶ ý; thÊt ng«n ®Ó ca ng©m, ngò ng«n ®Ó ng©m
®äc.” [L−u Hy T¸i: NghÖ kh¸i - Thi kh¸i]. TiÒn nh©n vÒ ph−¬ng diÖn nµy ®· ®¹t
®−îc nhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu h÷u Ých, xøng ®¸ng ®Ó chóng ta tæng kÕt nghiªm
tóc. Song cÇn nhËn thÊy, h×nh thøc th¬ ca bÊt ®ång ®ã, l¹i hµm chøa tè chÊt
chung cña th¬ §−êng, nãi chÝnh x¸c h¬n, chóng tiÕp xóc vµ triÓn khai tÝnh chÊt
cña §−êng thi tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau vµ tõ c¸c tÇng diÖn kh¸c nhau, tõ ®ã
khiÕn cho §−êng thi hiÖn ra tr¹ng th¸i tÝnh chÊt v« cïng phong phó vµ nhiÒu s¾c
th¸i. V× thÕ, kh¶o s¸t lý gi¶i trªn ph−¬ng diÖn mü häc ®èi víi nh÷ng thÓ thøc vµ sù
biÕn ®æi cña nã, sÏ gióp chóng ta ®i s©u nhËn thøc vÒ ®Æc tr−ng vµ sù biÕn chuyÓn
cña §−êng thi, ®ã còng lµ vÊn ®Ò kh«ng thÓ thiÕu khi nghiªn cøu §−êng thi.

I. Cæ phong ®êi §−êng

Cæ phong hay cßn gäi lµ cæ thÓ thi, cæ thi, v·ng thÓ thi, lµ kh¸i niÖm dïng
®Ó chØ thÓ th¬ ra ®êi tr−íc ®êi §−êng, t−¬ng quan víi cËn thÓ thi (hay kim thÓ

(*) “BiÖn thÓ” nghÜa lµ biÖn biÖt c¸c vÊn ®Ò vÒ thÓ chÕ, thÓ lo¹i, thÓ tµi cña §−êng thi.

169
thi) míi xuÊt hiÖn ë ®êi §−êng. §Æc ®iÓm cña nã lµ quy ®Þnh vÒ c¸ch luËt kh«ng
kh¾t khe chÆt chÏ l¾m(1), dung l−îng cã thÓ dµi, cã thÓ ng¾n, ¸p vËn t−¬ng ®èi tù
do linh ho¹t, kh«ng ph¶i b¾t buéc ®èi ngÉu, thanh luËt, cã c¸c h×nh thøc nh− tø
ng«n, ngò ng«n, thÊt ng«n, t¹p ng«n v.v. Tuy nhiªn, cæ phong cña c¸c t¸c gia ®êi
§−êng chñ yÕu lµ ngò ng«n, thÊt ng«n, ngay t¹p ng«n phÇn lín lÊy thÊt ng«n lµm
©m ®iÖu c¬ b¶n.
Ngò thÊt ng«n cæ thi tõ H¸n Ngôy trë ®i ®· cã truyÒn thèng l©u dµi, ®Õn ®êi
§−êng l¹i ph¸t triÓn biÕn ®æi. §êi §−êng do më réng lÜnh vùc cuéc sèng x· héi
vµ sù phøc t¹p hãa t− t−ëng t×nh c¶m cña con ng−êi, ®ßi hái t¸c phÈm th¬ ca cã
sù më réng kh¸ lín vÒ ph¹m vi biÓu hiÖn, h¬n n÷a luËt tuyÖt cËn thÓ dung l−îng
ng¾n nhá, c¸ch luËt nghiªm chØnh ®· b−íc vµo ®Þnh h×nh hãa, cµng thóc ®Èy
khiÕn cho cæ thi Ýt chÞu h¹n chÕ vÒ kh«ng gian thêi gian quay vÒ con ®−êng së
tr−êng cña m×nh. Th«ng th−êng mµ nãi, so víi th¬ ca H¸n Ngôy, Lôc triÒu phÇn
nhiÒu bã hÑp ë tr÷ t×nh t¶ ý ®¬n thuÇn, th× cæ thi ®êi §−êng h−íng tíi bót lùc
tung hoµnh, khÝ t−îng vêi vîi, dung l−îng réng lín, ng«n ng÷ trong s¸ng l−u
lo¸t, kh«ng chØ dïng ®Ó béc lé ho¹t ®éng t©m lý t×nh c¶m µo ¹t d©ng trµo, mµ
cßn dïng trùc tiÕp vµo viÖc m« t¶ sù kiÖn, kh¾c häa nh©n vËt, ph« bµy hoµn c¶nh,
khiÕn cho chøc n¨ng biÓu t×nh ®¹t ý ®−îc ph¸t huy ch−a tõng thÊy. Trong c¸c
nhµ th¬ ®êi §−êng còng cã nh÷ng nhµ th¬ tiÕp cËn víi phong c¸ch hµm sóc
thuÇn hËu cña cæ thi H¸n Ngôy nh− V−¬ng (Duy), M¹nh (H¹o Nhiªn), Vi (øng
VËt), LiÔu (T«ng Nguyªn), song kh¸ Ýt, kh«ng t¹o thµnh dßng chÝnh cña cæ
phong ®êi §−êng. Ngoµi ra vÒ mÆt ©m tiÕt, cæ thi ®êi §−êng chÞu ¶nh h−ëng cña
cËn thÓ thi, hoÆc hÊp thô sù hµi hßa vÒ thanh luËt vµ sù ngay ng¾n vÒ ®èi ngÉu,
hoÆc cã ý b−íc trªn con ®−êng ph¶n luËt hãa, ®Òu kh¸c víi viÖc thuÇn nhËm tù
nhiªn vÒ vÇn ®iÖu cña th¬ ca tr−íc thêi TÊn, Tèng. V× thÕ, nh÷ng ng−êi bµn vÒ
c¸ch ®iÖu ë ®êi Minh ®· cho cæ phong ®êi §−êng lµ “biÕn thÓ” cña cæ thi H¸n
Ngôy vÒ sau, ®iÒu ®ã kh«ng ®−îc coi lµ sai lÇm. ChØ cã ®iÒu, hä xuÊt ph¸t tõ
quan niÖm truyÒn thèng chÝnh h¬n biÕn kÐm, x−a hay nay dë, chª bai thµnh tùu
cña cæ phong ®êi §−êng, thËm chÝ tuyªn bè “®êi §−êng kh«ng cã ngò ng«n cæ
thi” [Lý Phµn Long: §−êng thi tuyÓn tù], ®iÒu ®ã thËt lµ qu¸ ®¸ng. Cuèn Cæ thi
tuyÓn cña V−¬ng SÜ Trinh ®êi Thanh ë bé phËn ngò ng«n cæ thi, ®· chän t¸c
phÈm cña h¬n 100 t¸c gia H¸n Ngôy, Lôc triÒu, ë ®êi §−êng chØ chän 5 t¸c gia

170
lµ TrÇn Tö Ngang, Tr−¬ng Cöu Linh, Lý B¹ch, Vi øng VËt, LiÔu T«ng Nguyªn,
cßn nãi lµ “cæ thi ®êi §−êng ®· biÕn, cã thÓ l−ít qua” [Cæ thi tuyÓn - Ngò ng«n
thi phµm lÖ], chøng tá cïng mét thiªn kiÕn. Ng−îc l¹i, Høa Häc Di ë cuèi ®êi
Minh nhÊn m¹nh “ngò ng«n cæ thi ®êi §−êng tù cã thÓ thøc cña ®êi §−êng”, nã
®Æc s¾c ë chç ph« bµy phong phó, ®Çy ®ñ, th«ng suèt, kh«ng thÓ ®em phong c¸ch
uyÓn chuyÓn hµm sóc cña cæ thi H¸n Ngôy ®Ó lµm cøng nh¾c thªm khu«n th−íc
[Xem Thi nguyªn biÖn thÓ, quyÓn 15], cã thÓ coi lµ ý kiÕn th«ng ®¹t.
§Õn nh− cïng lµ cæ phong ®êi §−êng, song ngò ng«n vµ thÊt ng«n vÉn cã
sù kh¸c nhau, vÊn ®Ò nµy kh¸ vi diÖu, cÇn ph¶i xem xÐt cÈn thËn kü cµng. Sù
kh¸c nhau cña ngò thÊt ng«n mµ chóng ta nh×n thÊy, tuy chØ ë chç mçi c©u h¬n
kÐm nhau hai ch÷, song c¶m gi¸c vÒ tiÕt tÊu vµ vÇn ®iÖu mµ nã t¹o thµnh l¹i rÊt
kh¸c nhau. Ngò ng«n ch÷ Ýt, ®äc lªn cã ng÷ khÝ thong th¶ chËm r·i, gÇn víi ng÷
®iÖu lêi nãi lóc b×nh th−êng; thÊt ng«n ©m ng¾n, khi ®äc ®em l¹i cho ng−êi ta
c¶m gi¸c hå hëi phÊn chÊn, tùa nh− giäng h¸t hoÆc ng©m khi ®äc diÔn c¶m hay
khi biÓu diÔn ca h¸t. Thö ®äc nh÷ng c©u th¬ nh−: “§ç L¨ng h÷u bè y, l·o ®¹i ý
chuyÓn chuyÕt, høa th©n nhÊt hµ ngu, thiÕt tØ T¾c d÷ TiÕt.” (§ç L¨ng cã kÎ ¸o
v¶i, tuæi ®· cao nh−ng tÝnh t×nh l¹i cµng vông vÒ, kú väng vÒ b¶n th©n míi ngèc
nghÕch lµm sao, trém vÝ m×nh víi «ng T¾c «ng TiÕt.) [§ç Phñ: Tù Kinh phã
Phông Tiªn huyÖn vÞnh hoµi ngò b¸ch tù], hoÆc c©u “Mé ®Çu Th¹ch Hµo th«n,
h÷u l¹i d¹ trãc nh©n, l·o «ng du t−êng tÈu, l·o phô xuÊt m«n khan.” (ChiÒu tèi
nghØ l¹i th«n Th¹ch Hµo, cã quan l¹i ®ang ®ªm b¾t ng−êi, «ng l·o v−ît qua
t−êng trèn, bµ l·o ra cöa nhßm.) [§ç Phñ: Th¹ch Hµo l¹i], bÊt kÓ tù sù hay tr÷
t×nh, khÈu khÝ tù nhiªn ch©n thùc biÕt bao, kh«ng kÌm theo bÊt kú sù dµi dßng
nµo. Nh−ng ch¼ng h¹n nh− c©u th¬: “Trung h−ng ch− t−íng thu S¬n §«ng, tiÖp
th− d¹ b¸o thanh tró ®ång, Hµ Qu¶ng truyÒn v¨n nhÊt vi qu¸, hå nguy mÖnh t¹i
ph¸ tróc trung.” (C¸c t−íng qu©n v× sù nghiÖp trung h−ng ®· thu phôc S¬n §«ng,
tin th¾ng trËn nöa ®ªm truyÒn ®Õn ban ngµy còng l¹i truyÒn tíi, tin tøc truyÒn tíi
nãi mét c©y lau cã thÓ v−ît qua s«ng Hoµng Hµ, qu©n ®éi nhµ §−êng thÕ nh−
chÎ tre, qu©n ph¶n lo¹n An Léc S¬n sÏ nguy ngËp trong sím tèi.) [§ç Phñ: TÈy
binh m·], hoÆc c©u “ThiÕu L¨ng d· l·o th«n thanh khèc, xu©n nhËt tiÒm hµnh
Khóc Giang khóc, giang ®Çu cung ®iÖn táa thiªn m«n, tÕ liÔu t©n bå vi thïy lôc.”
(¤ng l·o quª mïa ë ThiÕu L¨ng nuèt tiÕng khãc, ngµy xu©n lÆng ®Õn gãc Khóc

171
Giang, ®øng ®Çu s«ng nh×n cung ®iÖn san s¸t hµng ngµn cöa, liÔu biÕc lau xanh
v× ai th¾m.) [§ç Phñ: Ai giang ®Çu], th× mÆc dï lµ bi kh¸i hay vui mõng chóc
tông, vÇn cuèi b»ng hay tr¾c, ®äc lªn ®Òu cã ©m ®iÖu kh¸c víi lêi nãi b×nh
th−êng, lªn bæng xuèng trÇm, vang vang thµnh vËn. TruyÒn thèng thêi cæ cña
n−íc ta (Trung Quèc - ND) cã sù ph©n biÖt gi÷a ®äc th¬ vµ h¸t th¬, ©m nh¹c ca
kÞch ph−¬ng T©y còng cã sù kh¸c nhau gi÷a khóc h¸t d¹o ®Çu vµ khóc vÞnh th¸n,
ngò ng«n vµ thÊt ng«n ph©n biÖt nhau vÒ khóc ®iÖu ®¹i ®Ó còng gièng nh− thÕ.
§ã chÝnh lµ v× sao cæ thi ngò ng«n, thÊt ng«n, mÆc dï ®Òu b¾t nguån tõ d©n ca,
song th¬ ngò ng«n tõ gi÷a §«ng H¸n vÒ sau ngµy cµng tho¸t ly ©m nh¹c, giµnh
®−îc sù ph¸t triÓn ®éc lËp, th¬ thÊt ng«n ng−îc l¹i trong thêi kú dµi vÉn dõng
trong ph¹m vi cña thÓ ca hµnh nh¹c phñ, ®Õn tËn ®êi §−êng vÉn cßn dïng thÊt
ng«n ®o¶n ch−¬ng h¸t víi nh¹c.
Ngò ng«n vµ thÊt ng«n cæ thi ®· cã sù kh¸c nhau vÒ vÇn ®iÖu, tÊt nhiªn sÏ
¶nh h−ëng ®Õn phong c¸ch nghÖ thuËt vµ con ®−êng ph¸t triÓn cña chóng. Nãi
mét c¸ch t−¬ng ®èi, ngò ng«n cæ thi vÒ khÝ t−îng hîp víi hån nhiªn ch©n thµnh,
vÒ kÕt cÊu hîp víi sù nghiªm cÈn, vÒ ng«n ng÷ hîp víi sù chÊt ph¸c ch©n thùc,
còng chÝnh lµ gÇn víi ph−¬ng thøc biÓu ®¹t cña khÈu ng÷ vµ t¶n v¨n; thÊt ng«n
cæ thi th× ®ßi hái tµi n¨ng khÝ ph¸ch tung hoµnh, kú l¹ biÕn hãa t−¬ng sinh, s¾c
th¸i rùc rì, ©m tiÕt trong s¸ng, thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ phong c¸ch mü häc
chÝnh thèng cña th¬ ca. V× thÕ, xÐt vÒ gãc ®é diÔn biÕn cña th¬ ca, th× tõ ngò
ng«n ®Õn thÊt ng«n ®· ®¸nh dÊu sù tiÕn hãa cña thÓ chÕ th¬ ca, còng lµ ®iÒu kiÖn
quan träng cña ý thøc chñ thÓ vµ chøc n¨ng thÈm mü cña b¶n th©n th¬ ca ®−îc
më réng h¬n mét b−íc. ThÊt ng«n cæ thi ë ®êi §−êng ®· më ra thÕ giíi biÓu hiÖn
v« cïng réng lín vµ kü x¶o biÓu hiÖn cµng thªm phøc t¹p hãa, rÊt tiªu biÓu cho
thµnh tùu nghÖ thuËt cña cæ phong ®êi §−êng, cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn th¬ ca
®êi sau, ®ã lµ ®iÒu kh«ng cã g× l¹. §−¬ng nhiªn, dï c¸i tr−íc hay lµ c¸i sau, vÒ
diÖn m¹o thêi ®¹i l¹i cã mèi liªn hÖ vµ th«ng suèt lÉn nhau, kh¸c ®−êng ray song
®i cïng mét h−íng, kh«ng thÓ xem xÐt t¸ch rêi nhau ®−îc.
Sau ®©y sÏ nh×n l¹i, ph©n tÝch mæ xÎ mét chót lÞch tr×nh diÔn tiÕn cña ngò
ng«n cæ thi vµ thÊt ng«n cæ thi ®êi §−êng.
Nãi ®¹i thÓ, ngò ng«n ®Çu ®êi §−êng vÉn cßn b¾t ch−íc theo thi phong t©n
thÓ, tõ thêi TÒ L−¬ng vÒ sau, nÆng vÒ hoa mü mµ nhÑ vÒ phong cèt, h×nh thÓ

172
còng ë tr¹ng th¸i hçn t¹p nöa cæ thi nöa luËt thi; c¸ biÖt t¸c gi¶ cã xu h−íng ®æi
míi thi phong, chÊn h−ng cæ ®iÖu, song thµnh tùu kh«ng lín, ¶nh h−ëng yÕu ít.
Tr¶i qua mét thêi gian dµi mß mÉm vµ thai nghÐn, m·i ®Õn sau khi TrÇn Tö
Ngang ®Ò xuÊt khÈu hiÖu “lÊy H¸n Ngôy biÕn ®æi TÒ L−¬ng”, ngò ng«n cæ thi
®êi §−êng míi ®−îc coi lµ t×m thÊy h−íng ®i cña m×nh. TrÇn Tö Ngang b¾t ®Çu
dung hîp c¸c ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn nh− c¶m kh¸i th©m trÇm, khÝ ph¸ch cøng
cái m¹nh mÏ, ng«n ng÷ chÊt ph¸c ch©n thùc vµ béc lé th¼ng th¾n nçi lßng v.v
vµo trong thÓ th¬ nµy, b−íc ®Çu x¸c lËp nªn truyÒn thèng ghi chÐp thêi sù vµ béc
lé hoµi b·o mét c¸ch chÊt ph¸c, ch©n thùc cña ngò ng«n cæ thi ®êi §−êng, ®ång
thêi tr¶i qua sù kÕ thõa, ph¸t huy cña c¸c nhµ th¬ nh− Tr−¬ng DuyÖt, Tr−¬ng
Cöu Linh v.v, ®Õn Lý B¹ch vµ c¸c nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng th× táa s¸ng. §iÒu
®ã cã thÓ nãi lµ ®−êng lèi c¬ b¶n mµ ngò ng«n cæ thi ®êi §−êng tr¶i qua trong
qu¸ tr×nh tr−ëng thµnh. ThÕ nh−ng ph©n biÖt kü h¬n, th× phong c¸ch cña TrÇn,
Tr−¬ng v.v vÉn cã sù kh¸c nhau. TrÇn Tö Ngang chó träng ph¸t triÓn phong c¸ch
trùc tiÕp béc lé nçi lßng trong cæ thi H¸n Ngôy, Tr−¬ng Cöu Linh th× l¹i häc tËp
cµng nhiÒu thñ ph¸p uyÓn chuyÓn khóc chiÕt trong ®ã, c¸i gäi lµ “kh¬i nguån cæ
nh·” cña TrÇn Tö Ngang vµ “s¸ng lËp ph¸i thanh ®¹m” cña Tr−¬ng Cöu Linh
[Xem Hå øng L©n: Thi sè, néi biªn, quyÓn 2], chÝnh lµ c¨n cø vµo ®iÓm nµy mµ
®−a ra. TiÕp ®Õn vÒ sau, ngò ng«n cæ thi thêi ThÞnh §−êng chia thµnh hai ph¸i:
“M¹nh H¹o Nhiªn, V−¬ng Duy, Trõ Quang Hy, Th−êng KiÕn, Vi øng VËt, gèc ë
sù thanh ®¹m cña Khóc Giang, song më réng thªm phong ®é thÇn th¸i; Cao
ThÝch, SÇm Tham, V−¬ng X−¬ng Linh, Lý H©n, M¹nh V©n Khanh, gèc ë c¸i cæ
nh· cña TrÇn Tö Ngang song cã n©ng cao thªm khÝ cèt.” [Hå øng L©n: Thi sè,
néi thiªn, quyÓn 2]. Sù kh¸c nhau gi÷a hai ph¸i, ë mét møc ®é nµo ®ã, ®· ph¶n
¸nh sù ph©n chia ®«i ng¶ gi÷a truyÒn thèng uyÓn chuyÓn mµ hµm sóc cña cæ thi
H¸n Ngôy vµ ®Æc s¾c ph« bµy ®Çy ®ñ vµ l−u lo¸t cña cæ phong ®êi §−êng.
Ngò ng«n cæ thi ®Õn §ç Phñ, tùa nh− nhµ lín më toang cöa, khÝ t−îng ngµy
cµng míi mÎ, s©u s¾c réng lín, kh«ng c¸i g× kh«ng lµm ®−îc. §ç Phñ kh«ng chØ
dïng thÓ th¬ nµy viÕt nªn nh÷ng bµi th¬ tù sù næi tiÕng tiÕp nèi truyÒn thèng cña
d©n ca Nh¹c phñ ®êi H¸n nh− XuÊt t¸i (TiÒn hËu), Tam l¹i tam biÖt v.v, mµ cßn
s¸ng t¸c nh÷ng bµi th¬ lín dung hîp c¶m sù, kû hµnh, thuËt hoµi lµm mét nh−
bµi th¬ Tù Kinh phã Phông Tiªn huyÖn vÞnh hoµi ngò b¸ch tù. “Th¬ §ç Phñ,

173
ch¼ng h¹n nh− Th−íng Vi T¶ thõa lµ thuéc thÓ th− tÝn; nh− L−u hoa m«n lµ thuéc
thÓ luËn; nh− B¾c chinh lµ thuéc thÓ phó; nh− Tèng tßng ®Ö ¸ thuéc thÓ tùa; nh−
ThiÕt ®−êng, Thanh D−¬ng hiÖp lµ thuéc thÓ ký; nh− Tao ®iÒn phô nª Èm lµ
thuéc thÓ tông; nh− NghÜa cèt, BÖnh b¸ch lµ thuéc thÓ nãi; nh− Chøc thµnh nhôc
®o¹n lµ thuéc thÓ ch©m; nh− B¸t ai lµ thuéc thÓ bi tr¹ng; nh− Tèng V−¬ng B¬m lµ
thuéc thÓ kû truyÖn. Cã thÓ nãi søc chøa lín, kh«ng chÞu bã hÑp ë B¸ch gia”, “cã
tÊt c¶ c¸c thÓ cña v¨n ch−¬ng x−a nay” [Qu¶n ThÕ Minh: §éc TuyÕt S¬n Phßng
§−êng thi tù lÖ]. §Æc s¾c cña cæ phong ®êi §−êng, qua §ç Phñ míi ®−îc thµnh
thôc vµ ®Þnh tÝnh râ rµng. Trong c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa, Nguyªn (ChÈn), B¹ch
(C− DÞ) v.v ®· tiÕp thu tinh thÇn c¶m phóng thêi sù cña th¬ §ç Phñ, trong khi tù
thuËt chÊt ph¸c, ch©n thùc, l¹i t¨ng c−êng kh¾c häa bèi c¶nh vµ nh©n vËt. C¸c
nhµ th¬ nh− Hµn, M¹nh th× thóc ®Èy xu h−íng ®æi míi thÓ th¬ cña §ç Phñ, dïng
bót lùc “hoµnh kh«ng bµn ng¹nh ng÷, tháa thiÕp lùc bµi ng¹o” (lêi lÏ ngang
ng¹nh, khÝ lùc cøng cái) [Hµn Dò: TiÕn sÜ] t¹o nªn kÕt cÊu mü häc cã xu h−íng
t¶n v¨n hãa cña ngò ng«n cæ thi sau ®êi Tèng. Khi më réng chøc n¨ng biÓu hiÖn
cña thÓ th¬, hä ®Òu cã nh÷ng ®ãng gãp cña m×nh. C¸c nhµ th¬ ThÞnh §−êng cßn
gi÷ mét chót truyÒn thèng cæ thi tõ H¸n Ngôy vÒ sau, ®Õn gi÷a ®êi §−êng ®· tá ra
l¹nh nh¹t, g¾ng g−îng t×m ®−îc mét vÞ dù bÞ lµ LiÔu T«ng Nguyªn. Song th¬ LiÔu
T«ng Nguyªn, l¹i pha trén u phÉn cña KhuÊt Nguyªn vµ nghiªm kh¾c cña §¹i T¹
(tøc T¹ Linh VËn), cuèi cïng lµm cho thi phong thanh ®¹m còng x¶y ra biÕn chÊt
côc bé, lé ra dÊu vÕt gÇn víi ©m ®iÖu ph« trÇn sù ®ñ ®Çy tr«i ch¶y cña ®êi §−êng.
§iÒu ®ã chøng minh mét c¸ch ®Çy ®ñ sù biÕn ®æi cæ thi cña §−êng thi lµ tÊt yÕu
lÞch sö, thêi kú gi÷a ®êi §−êng chÝnh lµ ®Ønh cao cña sù biÕn ®æi ®ã.
Xuèng ®Õn V·n §−êng, ngò ng«n cæ thi b−íc vµo giai ®o¹n suy kiÖt. Thi
nh©n kiÖt xuÊt nh− Lý Th−¬ng Èn, §ç Môc ®Òu cã Ýt bµi næi tiÕng, song rèt cuéc
®Òu næi tiÕng ë th¬ cËn thÓ. B× NhËt Hùu, Lôc Quy M«ng còng cã mét sè bµi th¬
häc tËp Hµn (Dò), B¹ch (C− DÞ), nh−ng ch−a thÓ t¹o ra diÖn m¹o riªng, tù m×nh
®−a ra ý míi. Trªn thi ®µn cuèi §−êng chØ cã mét ph¸i thi nh©n gåm Vu PhÇn,
Tµo NghiÖp, L−u Gi¸, NhiÕp Di Trung v.v chuyªn s¸ng t¸c ngò ng«n cæ thi ng¾n,
thõa kÕ phong c¸ch chÊt ph¸c th¼ng th¾n gi¶n dÞ cña c¸c nhµ th¬ TrÇn Tö Ngang,
Nguyªn KÕt vµ c¸c nhµ th¬ trong ThiÕp trung tËp, ®−îc coi lµ sù chèng l¹i ®èi
víi xu h−íng ph« bµy hoa mü, −a luËt chuéng ®èi ®−¬ng thêi.

174
 Kh¸c víi con ®−êng lùa chän cña ngò ng«n cæ thi, thÊt ng«n cæ thi ë ®êi
§−êng ngay ban ®Çu ®· ®i theo con ®−êng cña ca hµnh, v¨n tõ trau chuèt ®Ñp ®Ï,
©m ®iÖu hµi hßa, ®èi ngÉu nghiªm ngÆt, tr÷ t×nh uyÓn chuyÓn, tá râ sù kÕt hîp
s¾c th¸i nÒn t¶ng cña d©n ca Nh¹c phñ vµ khuynh h−íng luËt hãa thÓ th¬. “S¬
§−êng Tø kiÖt” ®· ®−a thñ ph¸p biÓu hiÖn cña tõ phó Lôc triÒu vµo bµi tû (phÐp
®èi song song) ph« tr−¬ng, thÊy v« cïng tr«i ch¶y uyÓn chuyÓn, quy m« dÇn dÇn
më réng, ©m ®iÖu kh¸ l−u lo¸t. L−u Hy Di, Tr−¬ng Nh−îc H− gét röa t−¬i t¾n,
tr÷ thuËt tÕ nhÞ, dïng ngßi bót linh ho¹t thanh tho¸t ®Ó biÓu ®¹t ý c¶nh th©m trÇm
réng lín, trë thµnh kh©u quan träng tõ Lôc triÒu qu¸ ®é ®Õn ThÞnh §−êng. Trªn
c¬ së ®ã, c¸c nhµ th¬ nh− Cao ThÝch, Lý H©n, V−¬ng Duy, Th«i H¹o t¨ng c−êng
cèt lùc, kh«i phôc khoa tr−¬ng khÝ thÕ, phèi hîp víi ch−¬ng ph¸p tÒ chØnh, tiÕt
tÊu râ rµng, h×nh thµnh thÓ ca hµnh ThÞnh §−êng ®iÓn h×nh. ThÓ ca hµnh nµy lµ
lo¹i cæ phong chÞu ¶nh h−ëng luËt hãa, th−êng th−êng bèn c©u t¹o thµnh mét
khæ nhá, mçi khæ mét vÇn, vÇn b»ng tr¾c l−u chuyÓn suèt c¶ bµi, hai liªn ë mçi
khæ l¹i th−êng më ®Çu b»ng c©u tù do, biÒn ngÉu kÕt thóc, sù s¾p xÕp tù ©m gi÷a
c¸c c©u phÇn nhiÒu phï hîp víi nguyªn t¾c thanh luËt cña thÓ hîp luËt (Bµi th¬
Yªn ca hµnh cña Cao ThÝch cã thÓ coi lµ ®iÓn ph¹m). ThÓ th¬ nµy ®· cã thÓ ph¸t
huy së tr−êng cña cæ phong kh«ng bÞ bã buéc vÒ mÆt chuyÓn chiÕt ph« bµy, l¹i
cã thÓ hÊp thô −u ®iÓm cña thÓ luËt vÒ mÆt hµi hßa thanh vËn, tinh th«ng c©u ch÷,
v× thÕ cã thÓ trë thµnh phong c¸ch chÝnh cña thÊt ng«n cæ thi thêi ThÞnh §−êng.
§Õn c¸c t¸c phÈm Tr−êng hËn ca, Tú bµ hµnh, Liªn x−íng cung tõ cña Nguyªn,
B¹ch, h¬i cã biÕn ®éng trong kÕt cÊu thanh vËn trau chuèt c« ®óc, thªm vµo vÇn
®iÖu ch−¬ng ph¸p ch»ng chÞt, hãa ng−ng ®äng thµnh tr«i ch¶y, tiÖn cho viÖc kÓ
chuyÖn uyÓn chuyÓn, biÓu hiÖn khóc chiÕt nh©n t×nh, T©n D−¬ng m«n thi cña
TrÞnh Ngung vµ TÇn phô ng©m cña Vi Trang thêi V·n §−êng, ®Òu lµ sù nèi tiÕp
cña ph¸i nµy.
§ång thêi víi ®iÒu ®ã, c¸c nhµ th¬ Lý B¹ch, SÇm Tham trong thi ®µn ThÞnh
§−êng, l¹i chó träng hÊp thô kiÓu c©u dµi ng¾n kh«ng ®Òu nhau vµ khÝ thÕ bay
bæng cña Së tõ vµ ca hµnh cña B·o ChiÕu, ph¸ vì sù c©n chØnh, ph¸ ngÉu, t¹o ra
sù míi l¹, víi ngßi bót phãng tóng vµ t×nh c¶m xóc ®éng, s¸ng lËp ra biÕn ®iÖu
cña thÓ ca hµnh ®êi §−êng. Trong ®ã, giµu tÝnh s¸ng t¹o nhÊt lµ Lý B¹ch, c¸c bµi
th¬ Thôc ®¹o nan, ViÔn biÖt ly, Méng du Thiªn Mô ng©m l−u biÖt cña «ng, ®· sö

175
dông mét sè l−îng lín t¹p ng«n trªn ©m ®iÖu nÒn cña thÓ thÊt ng«n (tõ c©u 3
ch÷, 4 ch÷, 5 ch÷, 6 ch÷, ®Õn c©u 8, 9, 10, 11 ch÷ ®Òu cã), dùa vµo sù tæng hîp
giao thoa vµ t¸c dông ©m h−ëng cña chuyÓn vÇn, b»ng tr¾c, song thanh, ®iÖp tù
cña kiÓu c©u dµi ng¾n, ®Ó truyÒn ®¹t sù du d−¬ng trÇm bæng cña t×nh c¶m vµ sù
chuyÓn tiÕp biÕn ¶o cña ý c¶nh, thu ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt “phong vò ph©n
phi, ng− long b¸ch biÕn” (Giã t¸p m−a sa, rång bay c¸ nh¶y) [ThÈm §øc TiÒm:
ThuyÕt thi hèi ng÷]. Bµi th¬ TÈu m· xuyªn hµnh phông tèng Phong §¹i phu xuÊt
s− chinh T©y, th× l¹i dïng thÓ lÖ cña TÇn th¹ch kh¾c v¨n (v¨n kh¾c ®êi TÇn), c©u
nµo còng dïng vËn, ba c©u chuyÓn vËn mét lÇn, ngô kh«ng khÝ trang nghiªm
trÞnh träng vµo trong nh÷ng ©m tiÕt gÊp g¸p v.v, trë thµnh phong c¸ch s¸ng t¹o
cña th¬ ca tông chiÕn c«ng ®êi §−êng. §Õn §ç Phñ, Hµn Dò, l¹i cµng ®−a có
ph¸p, ch−¬ng ph¸p, ng÷ vùng, ®Ò tµi cña t¶n v¨n (bao gåm ®¹i phó) vµo th¬,
dung l−îng cµng më réng thªm, thñ ph¸p ngµy cµng míi mÎ, mµ vÒ thÓ chÕ ©m
vËn còng ra søc bµi trõ sù ®ång hãa cña thanh luËt cËn thÓ, phÇn nhiÒu dïng c©u
g·y (yªu có) ®iÖu gÊp (yªu ®iÖu), ®Æc biÖt lµ ba ch÷ cuèi c©u th−êng dïng ba
thanh b»ng, ba thanh tr¾c, hoÆc thanh ®iÖu b»ng tr¾c b»ng, tr¾c b»ng tr¾c, t¹o
thµnh phong c¸ch thi ca kú l¹ tróc tr¾c. ThÊt ng«n cæ thi ®êi §−êng diÔn biÕn
®Õn b−íc nµy ®· tho¸t ra khái ph¹m vi cña thÓ ca hµnh, t¹o thµnh mét lo¹i cæ
phong cã phong c¸ch riªng. Lo¹i cæ phong kh«ng nhËp luËt nµy cïng víi thÓ ca
hµnh truyÒn thèng dµy c«ng ®óc luyÖn, cã khuynh h−íng luËt hãa, tõ Trung
§−êng trë vÒ sau tùa nh− hai ngän nói ®øng song song, nh− n−íc chia ®«i ng¶,
®ång hµnh suèt tõ ®Çu chÝ cuèi.
Ngoµi ra, trong cæ phong ®êi §−êng cßn cã thÓ Nh¹c phñ, còng phÇn lín lµ
c©u b¶y ch÷. Nh¹c phñ vèn lµ mét lo¹i ®Æc thï trong th¬ cæ thÓ, ®Æc s¾c cña nã lµ
ë chç ca h¸t cïng víi nh¹c, tù sù b¹ch miªu. Nh¹c phñ cña v¨n nh©n tõ Ngôy
TÊn vÒ sau ®· dÇn dÇn chuyÓn tõ tù sù sang tr÷ t×nh. §Õn ®êi §−êng, nh¹c cò
thÊt truyÒn, viÖc s¸ng t¸c th¬ nh¹c phñ cµng tho¸t ly khái nguyªn t¾c hßa hîp ©m
nh¹c, hoÆc m−în ®Ò cò ®Ó viÕt ý míi, hoÆc ®Æt ®Ò míi ®Ó ghi viÖc míi, hoµn toµn
kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi ®Ò cò cña Nh¹c phñ. VÒ ®¹i thÓ, giai ®o¹n tr−íc §ç Phñ, ®Ò
cò lêi míi cßn nhiÒu, cã kh«ng Ýt t¸c gi¶ kiÖt xuÊt, trong ®ã thµnh tùu cao nhÊt lµ
Lý B¹ch. C¸c t¸c phÈm Thôc ®¹o nan, ViÔn biÖt ly, T−¬ng tiÕn töu, L−¬ng phñ
ng©m, trªn c¬ së gi÷ g×n phong c¸ch ph¸c thùc cña d©n ca Nh¹c phñ, ®Òu cã thÓ

176
dung hîp ý c¶nh xa x¨m cña Së tõ vµ khÝ ®iÖu míi mÎ nhµn dËt trong th¬ cña
v¨n nh©n Lôc triÒu, phong l−u hµo phãng, tung hoµnh biÕn ¶o. §ç Phñ míi b¾t
tay vµo s¸ng t¸c Nh¹c phñ ®Ò míi “tøc sù danh thiªn, v« phôc y bµng” (nh÷ng
bµi th¬ næi tiÕng vÒ tøc sù, kh«ng m« pháng n÷a) [Nguyªn ChÈn: Nh¹c phñ cæ
®Ò tù], nh− Binh xa hµnh, LÖ nh©n hµnh, Ai giang ®Çu, Bi TrÇn §µo v.v, song ®ã
kh«ng chØ triÖt ®Ó tho¸t khái sù bã buéc cña ®iÖu cò, mµ cßn kh«i phôc vµ ph¸t
triÓn tinh thÇn “xóc c¶m bëi vui buån, dùa vµo sù viÖc mµ ph¸t ra lêi th¬” [Ban
Cè: H¸n th− - NghÖ v¨n chÝ], më ra con ®−êng réng r·i cho viÖc ph¶n ¸nh thêi
sù cña th¬ ca. Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ), Tr−¬ng (TÞch), V−¬ng (KiÕn) cµng
ph¸t huy lín h¬n n÷a, th¬ Nh¹c phñ cña hä lÊy chÊt liÖu ë c¸c mÆt cña x· héi
bÖnh tr¹ng, gÇn gièng víi v¨n häc b¸o c¸o ngµy nay; nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc ®ã
nghÞ luËn s«i næi, gÇn víi t¹p c¶m chÝnh trÞ; viÖc sö dông xen lÉn ng«n ng÷ th«ng
tôc dÔ hiÓu vµ kiÓu c©u “ba, ba, b¶y”, chøng tá sù ¶nh h−ëng cña v¨n häc diÔn
x−íng d©n gian. Lý H¹, nhµ th¬ cïng thêi ®¹i th× thÝch ®Æt ®Ò míi ®Ó vÞnh
chuyÖn x−a, ch¼ng h¹n nh− Kim §ång Tiªn nh©n tõ H¸n ca, C«ng m¹c vò ca,
suy s©u nghÜ xa, l¹ lïng, quû qu¸i, thµnh riªng mét thÓ trong Nh¹c phñ ®êi
§−êng, ¶nh h−ëng tíi c¶ ¤n, Lý thêi V·n §−êng.
Tõ t×nh h×nh biÕn chuyÓn cña cæ phong ®êi §−êng nh− ®· tr×nh bµy ë trªn
cã thÓ thÊy, gi÷a thÊt ng«n vµ ngò ng«n qu¶ thùc cã sù sai kh¸c nhÊt ®Þnh. §¹i
thÓ, quü tÝch diÔn tiÕn cña ngò ng«n cæ thi lµ tõ t©n thÓ thêi TÒ L−¬ng quay vÒ cæ
®iÖu thêi H¸n Ngôy, l¹i ph¸t triÓn thµnh §−êng ©m cã ®Æc s¾c riªng cña m×nh,
cßn thÊt ng«n cæ thi th× hoµn toµn do b¶n th©n s¸ng t¹o ý míi; ngò ng«n cæ thi kÕ
thõa t¶n v¨n, dÊu tÝch t−¬ng ®èi râ, cßn thÊt ng«n th× cµng chó träng s¸ng t¹o vËn
luËt cña th¬ ca; ngò ng«n cæ thi th−êng dõng l¹i ë ng«n chÝ thuËt hoµi, t¶ c¶nh
tr÷ t×nh vèn lµ nh÷ng lÜnh vùc truyÒn thèng, cßn thÊt ng«n cæ thi th× b−íc nh÷ng
b−íc xa vÒ mÆt c¶m sù t¶ ý, tù sù xen lÉn nghÞ luËn; ngò ng«n cæ thi th−êng
th−êng lùa chän c¸ch viÕt trùc tiÕp kiÓu bµy tá vµ v¨n phong chÊt thùc, cßn thÊt
ng«n th× x©u chuçi biÕn hãa vÒ ch−¬ng ph¸p, l¹i cµng cÇu kú s¾c th¸i vÒ ng«n
ng÷ vµ kü x¶o vÒ tu tõ. Mét lo¹t sù kh¸c nhau ®ã ®Òu cã nguyªn do tõ con ®−êng
tiÕn hãa ®−îc h×nh thµnh tõ nguån gèc vµ lÞch sö cña chóng, suy cho cïng lµ b¾t
nguån tõ tÝnh n¨ng mü häc cña b¶n th©n thÓ lo¹i th¬ ca. Nh−ng nh×n tõ mét
ph−¬ng diÖn kh¸c, bÊt kÓ ngò ng«n hay thÊt ng«n, ë ®êi §−êng ®Òu lµ diÔn biÕn

177
theo ph−¬ng h−íng néi hµm më réng, khÝ thÕ th«ng suèt, ý t−îng biÕn hãa, kh¾c
häa tinh tÕ, kh«ng chØ v−ît qua H¸n Ngôy, Lôc triÒu vÒ mÆt phong cèt vµ høng
ký, cã nhiÒu biÕn ®æi míi vÒ v¨n tõ, thanh luËt, mµ sù biÕn hãa nµy manh nha tõ
S¬ ThÞnh §−êng, ®Õn §ç Phñ vµ c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa th× ®¹t ®Õn cao trµo, tõ
V·n §−êng vÒ sau chuyÓn h−íng sang suy kiÖt, th× l¹i lµ xu h−íng chung cña cæ
phong ®êi §−êng. C¨n cø theo ®ã mµ nãi, th× ngò ng«n cæ thi vµ thÊt ng«n cæ thi
rèt cuéc thuéc hai nh¸nh trong trµo l−u th¬ ca thèng nhÊt, sù ®ång thanh t−¬ng
øng vµ sù nhÊt trÝ gi÷a chóng ®· thÓ hiÖn xu thÕ c¬ b¶n cña cæ thÓ thi trong qu¸
tr×nh diÔn biÕn ë ®êi §−êng.

II. TuyÖt có ®êi §−êng

TuyÖt có lµ thÓ th¬ l−u hµnh réng ë ®êi §−êng. Nã cã nguån gèc tõ c¸c
®o¶n ch−¬ng trong Nh¹c phñ thêi H¸n Ngôy, Lôc triÒu, mçi c©u 5 ch÷ hoÆc 7
ch÷ (c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng míi s¸ng t¸c lôc ng«n tuyÖt có, nh−ng sè l−îng rÊt
Ýt), qua v¨n nh©n thêi TÒ L−¬ng ®iÒu hßa thanh luËt, ®Õn ®êi §−êng ®Þnh h×nh
thµnh thÓ lo¹i cËn thÓ thi (trong th¬ tuyÖt có ®êi §−êng còng cã lo¹i kh«ng hîp
luËt, lµ ©m h−ëng tiÕp nèi cña cæ tuyÖt có, nh−ng rèt cuéc còng kh«ng chiÕm sè
l−îng nhiÒu). Tªn gäi tuyÖt có cã thÓ b¾t nguån tõ “liªn có” cña v¨n nh©n Lôc
triÒu. Theo s¸ch vë ghi chÐp, ®−¬ng thêi v¨n nh©n héi tô yÕn Èm thï t¹c, th−êng
cã phong khÝ lµm th¬ “liªn ch−¬ng”, mçi ng−êi lµm 4 c©u ngò ng«n, hîp thµnh
mét bµi hoµn chØnh. NÕu c¾t riªng c¸c phÇn mµ mçi ng−êi s¸ng t¸c ra, thµnh bµi
®éc lËp, th× gäi lµ “nhÊt tuyÖt” (“tuyÖt” cã nghÜa lµ “c¾t rêi ra”), tªn gäi “tuyÖt
có” do ®ã mµ cã. V× thÕ tõ “tuyÖt có” ®Çu thêi Lôc triÒu dïng ®Ó chØ lo¹i tiÓu thi
4 c©u, mçi c©u 5 ch÷, cßn më réng ®Õn c©u 7 ch÷ lµ chuyÖn tõ ®êi §−êng vÒ sau.
§êi §−êng do sù biÕn ®æi cña khóc ®iÖu ©m nh¹c, mµ th¬ Nh¹c phñ cò th−êng
kh«ng thÓ phèi nh¹c, thÕ lµ c¸c nh¹c c«ng ®em th¬ tuyÖt có cña v¨n nh©n s¸ng
t¸c ra phæ nh¹c ca h¸t, ®ã còng lµ mét nguyªn nh©n quan träng khiÕn cho tuyÖt
có rÊt thÞnh ë ®êi §−êng.
Dung l−îng cña tuyÖt có ng¾n nhá, khã mµ ph« bµy cuéc ®êi, c¶nh vËt, m«
t¶ c¶ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù kiÖn vµ t×nh c¶m nh− cæ thÓ thi, phÇn nhiÒu dïng
®Ó béc lé c¶m thô cuéc sèng cña nhµ th¬ trong kho¶ng kh¾c, tõng giät tõng giät

178
®Òu lµ kÕt tinh t©m linh cña nhµ th¬. Nh−ng c¶m thô trong kho¶ng kh¾c cã lóc
còng kh¸ phøc t¹p, kh«ng thÓ dïng 4 c©u ng¨n ng¾n mµ kh¸i qu¸t ®−îc hÕt
(huèng chi l¹i ph¶i dïng mét hai c©u ®Ó nãi duyªn do), v× thÕ mµ tuyÖt có còng
rÊt Ýt kh¾c häa ho¹t ®éng t©m lý mét c¸ch trùc tiÕp nh− luËt thi, mµ th−êng lùa
chän thñ ph¸p tr¸nh thùc t¹o h−, nhê vµo t« ®Ëm bªn c¹nh hoÆc ®i s©u mét chót
®Ó thÓ hiÖn t− t−ëng t×nh c¶m con ng−êi, nh»m ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt lÊy
Ýt th¾ng nhiÒu. Thö ®äc bµi th¬ Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh H¹o Nhiªn chi Qu¶ng
L¨ng cña Lý B¹ch:
Cè nh©n t©y tõ Hoµng H¹c l©u,
Yªn hoa tam nguyÖt h¸ D−¬ng Ch©u.
C« phµm viÔn ¶nh bÝch kh«ng tËn,
Duy kiÕn Tr−êng Giang thiªn tÕ l−u.
(Cè nh©n tõ biÖt ta ë lÇu Hoµng H¹c phÝa t©y,
Xu«i xuèng D−¬ng Ch©u vµo th¸ng ba hoa khãi t−¬i ®Ñp.
C¸nh buåm c« ®¬n ®· mÊt hót gi÷a kho¶ng trêi xanh biÕc,
ChØ cßn nh×n thÊy dßng s«ng Tr−êng Giang ch¶y ë phÝa ch©n trêi xa.)
Hai c©u ®Çu nãi râ thêi gian, ®Þa ®iÓm, ng−êi vµ viÖc tèng biÖt, lµm næi bËt
thÝch ®¸ng kh«ng khÝ, lµm nÒn cho viÖc béc lé t×nh c¶m ly biÖt. Hai c©u cuèi vèn
dÜ cÇn ph¶i béc lé tiÕp t×nh c¶m ly biÖt, nh−ng t×nh c¶m ®ã tr¨m mèi t¬ vß, døt
kho¸t hai c©u th¬ 14 ch÷ kh«ng thÓ nãi râ hÕt ®−îc. VËy lµm thÕ nµo ®©y? ThÕ lµ
døt kho¸t kh«ng nãi chÝnh diÖn, mµ h¹ ngßi bót vµo chç h−, chuyÓn sang m« t¶
c¶nh t−îng m×nh nh×n thÊy khi tèng biÖt, tõ c« phµm nhÊt phiÕn dÇn dÇn dêi xa,
cho ®Õn khi bãng thuyÒn gÇn nh− mÊt hót gi÷a kho¶ng trêi n−íc hßa lÉn vµo
nhau, tr−íc m¾t chØ cßn l¹i dßng s«ng n−íc ®ang cuån cuén ch¶y vÒ ®«ng. Cã
®óng lµ nhµ th¬ ®ang t¶ c¶nh kh«ng? Kh«ng sai, nh−ng ®µng sau c¶nh vËt dÇn xa
®ã, lÏ nµo kh«ng thÓ lµm cho ng−êi ta t−ëng t−îng ra h×nh ¶nh nhµ th¬ ®øng m·i
bªn bê s«ng, t×nh c¶m s©u nÆng dâi theo bãng thuyÒn mÊt hót phÝa ch©n trêi? L¹i
lÏ nµo kh«ng khiÕn cho ng−êi ta c¶m thô ®−îc t×nh c¶m d¹t dµo s«i sôc vµ t©m
t×nh l−u luyÕn kh«ng rêi khi tiÔn ®−a ng−êi b¹n th©n thiÕt cña nhµ th¬? Ngµn lêi
v¹n lÏ mµ nãi kh«ng hÕt th× ph¶i t×m c¸ch nãi hÕt b»ng “bÊt ng«n”, dùa vµo sù
suy ngÉm t×m tßi vµ l·nh héi cña ng−êi ®äc. Ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn “ý t¹i ng«n
ngo¹i” ®ã ®· ®Ó l¹i kho¶ng trèng réng r·i cho ng−êi ®êi sau suy ngÉm vµ thÓ

179
nghiÖm, khiÕn hä cã thÓ thu ®−îc c¶m thô vÒ nh©n sinh nhiÒu h¬n rÊt nhiÒu so
víi nh÷ng hµng ch÷ cña bµi th¬, thÝch hîp víi viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn “lêi Ýt ý
nhiÒu” mµ thÓ lo¹i tuyÖt có ph¶i ®èi mÆt.
Do nghÖ thuËt cña tuyÖt có vÒ cÊu tø cã ®Æc ®iÓm nh− vËy, nªn ®· h×nh
thµnh phong c¸ch −a chuéng hµm sóc s©u xa cña nã vÒ ý c¶nh. NÕu nh− nãi, cæ
phong ®êi §−êng diÔn biÕn theo h−íng ph« trÇn sù phong phó l−u lo¸t, vËy th×,
tuyÖt có ®êi §−êng hoµn toµn ng−îc l¹i, ®i theo con ®−êng khóc chiÕt h− ¶o. C¸i
tr−íc thùc, c¸i sau h−; c¸i tr−íc th¼ng th¾n, c¸i sau quanh co, c¸i tr−íc phãng
tóng l−u lo¸t, c¸i sau bít phãng tóng h¬n; c¸i tr−íc −a phong cèt høng ký, c¸i
sau chuéng høng t−îng hµm sóc s©u s¾c. Sù ®èi s¸nh râ rµng, ®· chøng tá thÓ
chÕ cña th¬ ca cæ ®iÓn ë ®êi §−êng ®· cã sù ph©n c«ng r¹ch rßi, sù ph©n c«ng ®ã
chÝnh lµ tiªu chÝ ph¸t triÓn, thµnh thôc cña thÓ chÕ th¬ ca. Thö so s¸nh bµi th¬
Yªn ca hµnh cña Cao ThÝch vµ XuÊt t¸i (bµi 3) cña V−¬ng X−¬ng Linh: hai bµi
®Òu lµ s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh biªn t¸i, cuèi cïng còng ®Òu ®i ®Õn chñ ®Ých
quan t©m tíi t−íng sÜ, nh−ng ca hµnh cña Cao ThÝch tõ nhiÒu ph−¬ng diÖn t¸i
hiÖn sù gian khæ cña cuéc sèng biªn ¶i, ngßi bót say s−a l©m ly, tuyÖt có cña
V−¬ng X−¬ng Linh th× ng−îc l¹i rót gän tÊt c¶ vµo trong mét liªn th¬ “TÇn thêi
minh nguyÖt H¸n thêi quan, v¹n lý tr−êng chinh nh©n vÞ hoµn” (Tr¨ng s¸ng thêi
TÇn quan ¶i thêi H¸n, nh÷ng ng−êi lÝnh tr−êng chinh v¹n dÆm vÉn ch−a ®−îc trë
vÒ.), mµ liªn th¬ nµy l¹i «m gän c¶ thêi gian kh«ng gian rÊt lín, chøa ®ùng c¶
m¸u vµ n−íc m¾t cña v« sè chinh nh©n vµ ng−êi th©n cña hä tõ x−a ®Õn nay, ý vÞ
s©u xa vµ khóc chiÕt biÕt bao. L¹i ®äc bµi th¬ Giang Nam phïng Lý Quy Niªn
cña §ç Phñ:
Kú V−¬ng tr¹ch lý tÇm th−êng kiÕn,
Th«i Cöu ®−êng tiÒn kû ®é v¨n.
ChÝnh thÞ Giang Nam h¶o phong c¶nh,
L¹c hoa thêi tiÕt hùu phïng qu©n.
DÞch nghÜa:
[Hai ta tr−íc kia] th−êng th−êng gÆp nhau ë nhµ Kú V−¬ng,
Còng mÊy lÇn thÊy nhau ë nhµ Th«i Cöu (TÓ t−íng trong triÒu).
[Nh− nay] ®óng vµo lóc ë Giang Nam phong c¶nh ®Ñp,
Khi thêi tiÕt ®æi thay, cá hoa hÐo rông [hai ta] l¹i gÆp gì nhau.

180
Sù vinh hiÓn vµ tµn t¹ cña cuéc sèng con ng−êi vµ sù h−ng vong cña lÞch sö ®Òu
®−îc kh¸i qu¸t vµ ¸m thÞ cao ®é trong “l¹c hoa thêi tiÕt” ë tr−íc mÆt, nçi buån
th©m trÇm kh¸c th−êng hiÖn trªn mÆt ch÷ chØ lµ nhµn nh¹t, cø nh− kh«ng l−u ý
®Õn, ngßi bót cùc kú h− ¶o, linh ho¹t. Nã râ rµng cã sù kh¸c biÖt víi c¸c bµi ngò
thÊt ng«n cæ thi t¶ thùc ®éng lo¹n An Sö vµ thÞnh suy biÕn hãa cña v−¬ng triÒu
§−êng. Nhµ th¬ T− Kh«ng §å cuèi ®êi §−êng thÝch ®Ò cao c¸i “vÞ ngo¹i vÞ” cña
th¬ ca vµ cæ vò phong c¸ch hµm sóc “bÊt tr−íc nhÊt tù, tËn ®¾c phong l−u”
(kh«ng sö dông trùc tiÕp mét ch÷ ®Ó tá râ viÖc muèn nãi, chØ cÇn th«ng qua
nh÷ng viÖc liªn quan mµ hoµn toµn cã thÓ nãi râ nh÷ng ®iÒu cÇn nãi) [Xem D÷
Lý Sinh luËn thi th− vµ NhÞ thËp tø thi phÈm - Hµm sóc], dïng th−íc nµy ®o toµn
bé §−êng thi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng bµi Nh¹c phñ ®Ò míi phóng dô béc trùc vµ cæ
phong tr−êng thiªn tù do tho¶i m¸i, th× kh«ng tr¸nh khái gß Ðp khã hîp, nh−ng
lÊy ®ã ®Ó ®¸nh dÊu ý c¶nh ®éc ®¸o cña tuyÖt có ®êi §−êng, th× ®−îc coi lµ g·i
®óng chç ngøa.
VÒ kÕt cÊu cña bµi th¬ vµ khæ th¬, tuyÖt có còng cã ®Æc ®iÓm cña m×nh. §¹i
thÓ, h×nh thøc kÕt cÊu cña cæ phong (®Æc biÖt lµ tr−êng thiªn) t−¬ng ®èi phøc t¹p,
tùa nh− triÒu d©ng sãng dËy, chuyÓn chiÕt ë tÇng s©u, khã mµ quy n¹p vµo mét
kiÓu cè ®Þnh. LuËt thi 8 c©u 4 liªn, dÔ h×nh thµnh bè côc “khëi - thõa - chuyÓn -
hîp”. TuyÖt có th× dung l−îng nhá hÑp, “c¾t ®Çu th× cßn ®u«i, c¾t ®u«i th× cßn
®Çu” [V−¬ng ThÕ Trinh: NghÖ uyÓn chi ng«n], kh«ng thÓ ph©n gi¶i râ rµng nh−
cæ phong vµ luËt thi. Ph−¬ng ph¸p kÕt cÊu cña nã th«ng th−êng lµ ng−ng tô träng
t©m c¶ bµi vµo mét tiªu ®iÓm (vÞ trÝ cña tiªu ®iÓm nµy th−êng ë nöa cuèi bµi th¬),
c¸c chÊt liÖu kh¸c th× lµm næi bËt vµ lµm nÒn cho tiªu ®iÓm, kiÓu vÏ m©y n¶y
tr¨ng lµm cho tiªu ®iÓm ®ét xuÊt hiÓn hiÖn. Ch¼ng h¹n bµi th¬ TÜnh d¹ t− cña Lý
B¹ch béc lé nçi nhí quª h−¬ng, song l¹i khëi høng tõ ¸nh tr¨ng bµng b¹c ë tr−íc
gi−êng, tõ ¸nh tr¨ng v»ng vÆc ®ã dÉn ®Õn høng thó ngÈng ®Çu ng¾m tr¨ng, l¹i tõ
sù liªn t−ëng ngµn dÆm cïng chung vÇng tr¨ng s¸ng, dËy lªn nçi nhí quª h−¬ng
xa x«i c¸ch trë. Lµm næi râ ý nghÜa tªn gäi cña bµi th¬ chØ cã c©u cuèi cïng,
song nh÷ng c©u th¬ tr−íc ®· lµm nÒn ®Çy ®ñ, qu¸ tr×nh t©m lý ®−îc kh¾c häa rÊt
tù nhiªn, “häa long ®iÓm nh·n” cuèi cïng th× cã ma lùc xóc ®éng lßng ng−êi.
Bµi th¬ Giang Nam phïng Lý Quy Niªn ®· dÉn ë trªn, vÒ bè trÝ ch−¬ng ph¸p th×
h¬i kh¸c, kh«ng ph¶i tõng b−íc tõng b−íc dÉn nhËp, mµ lµm næi bËt tõ nhiÒu

181
khÝa c¹nh, so s¸nh ®èi chiÕu nh÷ng cuéc gÆp gì vinh hiÓn tèt ®Ñp ngµy x−a víi
nh÷ng trÇm lu©n vÊt v¶ ngµy nay, l¹i lµm næi bËt nçi buån khæ cña lßng ng−êi
b»ng c¶nh ®Ñp cña ®¹i tù nhiªn, thÕ lµ ý nghÜa s©u s¾c trong mÊy ch÷ “l¹c hoa
thêi tiÕt” ®ét nhiªn hiÓn hiÖn. §−¬ng nhiªn, träng t©m cña mét bµi tuyÖt có
kh«ng hoµn toµn tËp trung ë cuèi bµi nh− hai vÝ dô trªn, cã khi r¬i vµo c©u thø 3
hoÆc c¶ liªn thø 2 (c©u 3, 4), thËm chÝ c¶ bµi th¬ kh«ng t×m ra tiªu ®iÓm râ rµng.
ThÕ nh−ng, t×nh huèng th«ng th−êng th×, c¸ch thøc ng−ng tô vµo mét ®iÓm nh−
trªn vÉn thÓ hiÖn ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vÒ h×nh thøc kÕt cÊu cña tuyÖt có, còng lµ mét
ph−¬ng diÖn thuéc nguyªn t¾c mü häc tr¸nh thùc t¹o h−, lÊy Ýt th¾ng nhiÒu cña
nghÖ thuËt tuyÖt có.
Phong c¸ch ng«n ng÷ cña tuyÖt có, lµ ch©n thùc, tù nhiªn vµ ®Çy d− vÞ.
Chóng ta biÕt, cæ phong do kh«ng bÞ bã buéc bëi dung l−îng vµ thanh luËt, nªn
cã thÓ ph« bµy vÎ ®Ñp, ph¸t huy nghÞ lùc, dïng lÉn ng÷ có t¶n v¨n hãa, còng nh−
lîi dông kiÓu c©u dµi ng¾n kh¸c nhau vµ ©m tiÕt kh«ng theo quy c¸ch ®Ó tá râ sù
trÇm bæng rÐo r¾t cña t×nh c¶m, tõ ®ã mµ t¹o thµnh sù pha trén vµ ®a biÕn cña nã
vÒ v¨n phong. LuËt thi th× chÞu sù h¹n chÕ nghiªm ngÆt cña biÒn ngÉu vµ thanh
luËt, −a ®èi ngÉu nghiªm chØnh vµ ®Ïo gät tõ ng÷, nh−ng ®Ó cã sù tinh luyÖn vÒ
ng«n tõ, kh«ng tr¸nh khái ph¶i ®éng tíi trËt tù tõ tù nhiªn vµ sö dông ®iÓn cè,
vay m−în, ®iÒu ®ã sÏ khiÕn cho nã vÒ mÆt dông ng÷ mang ®Ëm kh«ng khÝ s¸ch
vë vµ s¾c th¸i gia c«ng cña con ng−êi. TuyÖt có kh«ng gièng víi chóng. Mét lµ
dung l−îng ng¾n nhá, kh«ng cho phÐp tu søc qu¸ nhiÒu; hai lµ th−êng dïng lµm
lêi cña nh¹c, kh«ng thÓ viÕt cæ x−a sèng s−îng. V× thÕ ng«n ng÷ cña tuyÖt có
th«ng th−êng kh¸ ch©n thùc tù nhiªn, chø kh«ng mËp mê khã hiÓu, kh«ng ®Ïo
gät qu¸ nhiÒu, mµ thùc t×nh thùc c¶nh uyÓn chuyÓn tù nhiªn nh− hiÓn hiÖn tr−íc
m¾t. Nh−ng ch©n thùc tù nhiªn l¹i kh«ng gièng víi th« kÖch n«ng c¹n, nh×n thÊy
ngay mµ ch¼ng ®Ó l¹i d− vÞ g×, mµ vÉn ®ßi hái hµm sóc vµ ý vÞ, ®Æc biÖt lµ chç
kÕt thóc bµi th¬, ph¶i thùc hiÖn ®−îc “lêi hÕt ý ch−a hÕt”, tùa hå lêi ®· nãi hÕt,
l¹i tùa hå cßn cã ngµn v¹n lêi ch−a nãi ra, nh− vËy míi khiÕn cho ng−êi ta ®−îc
h−ëng thô c¸i ®Ñp cña d− ©m v−¬ng vÊn, ¸nh s¸ng lóc hoµng h«n. Ch¼ng h¹n liªn
kÕt trong bµi th¬ TÆng U«ng Lu©n cña Lý B¹ch: “§µo hoa ®µm thñy th©m thiªn
xÝch, bÊt cËp U«ng Lu©n tèng ng· t×nh”. MÆc dï dïng mét tØ dô sinh ®éng, song

182
lµm râ ®−îc th©m t×nh, th× l¹i c¶m thÊy ý n«ng, cßn xa míi b»ng bµi th¬ tiÔn
M¹nh H¹o Nhiªn cña «ng. §ã lµ do tÝnh n¨ng mü häc cña tuyÖt có quyÕt ®Þnh.
ThÓ thøc cña tuyÖt có còng cã ngò ng«n, thÊt ng«n. Ngò ng«n tuyÖt có b¾t
nguån tõ Nh¹c phñ cæ thi thêi H¸n Ngôy, vÒ phong c¸ch t−¬ng ®èi chÊt ph¸c gi¶n
dÞ, sïng th−îng tù nhiªn ch©n thùc. ThÊt ng«n tuyÖt có b¾t nguån tõ Nh¹c phñ ca
hµnh thêi Nam triÒu, diÖn m¹o rÊt phong l−u hoa lÖ, chó träng thÇn th¸i sinh ®éng.
Ngò ng«n vµ thÊt ng«n tuy cã kh¸c biÖt, song yªu cÇu mü häc c¬ b¶n lµ nhÊt trÝ,
kh«ng cã sù ph©n ng¶ râ rµng nh− ngò ng«n vµ thÊt ng«n trong cæ phong.
VÒ t×nh h×nh ph¸t triÓn mµ nãi, ngò ng«n tuyÖt có tr−ëng thµnh tr−íc. “S¬
§−êng Tø kiÖt” vµ c¸c nhµ th¬ nh− ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn, Lý KiÖu,
Th«i §Ò, ®· viÕt kh¸ nhiÒu bµi th¬ hay t×nh hßa lÉn c¶nh, ©m tiÕt hµi hßa, cã s¾c
th¸i c¸ tÝnh nhÊt ®Þnh. §Õn ThÞnh §−êng, nhiÒu nhµ th¬ næi tiÕng xuÊt hiÖn.
Nh÷ng bµi th¬ nhá tr÷ t×nh cña Lý B¹ch høng thó siªu dËt, ng«n ng÷ tù nhiªn, kÕ
thõa Nh¹c phñ cña c¸c v¨n nh©n thêi TÒ L−¬ng nh− T¹ D÷u, Hµ Tèn v.v, song
hoµn thiÖn thªm ®Õn møc thµnh thôc. C¸c bµi th¬ Vâng Xuyªn cña V−¬ng Duy
hßa t×nh lÉn c¶nh, chøa chan tÝnh chÊt héi häa, tho¸t thai tõ cæ thi cña §µo (Uyªn
Minh), T¹ (Linh VËn) thêi TÊn, Tèng, nh−ng ngµy cµng tinh luyÖn. Th«i Quèc
Phô th× m« t¶ nhiÒu t×nh c¶m cña trai g¸i, phong c¸ch míi mÎ t−¬i ®Ñp song l¹i
mÒm m¹i h¸t ®−îc, tiÕp tôc m¹ch d©n ca Nam triÒu trong Tý d¹, §éc khóc v.v.
Hä t¹o thµnh ba ®Ønh cao cña ngò ng«n tuyÖt có ThÞnh §−êng, khiÕn cho sù ph¸t
triÓn cña thÓ th¬ nµy vÒ sau rÊt Ýt kh¶ n¨ng v−ît qua ®−îc giíi h¹n nµy.
So víi ngò ng«n tuyÖt có, thÊt ng«n tuyÖt có ë S¬ §−êng sè l−îng rÊt Ýt, vÒ
nghÖ thuËt còng ch−a thµnh thôc, kh«ng chØ ch−a thÓ hiÖp luËt mét c¸ch ®Çy ®ñ,
mµ phong c¸ch còng kh¸ lµ cøng nh¾c (ch¼ng h¹n th−êng dïng ®èi ngÉu kÕt thóc,
cã lo¹i c¾t nöa tr−íc cña luËt thi), thiÕu ý vÞ s©u xa. TiÒn nh©n gäi nã lµ “phong
®iÖu ch−a hµi hßa” [V−¬ng SÜ Trinh: §−êng nh©n v¹n thñ tuyÖt có tuyÓn phµm lÖ],
chÝnh lµ ®· phª b×nh ®óng chç. Nh−ng sau khi b−íc vµo ®êi §−êng, nghÖ thuËt
thÊt ng«n tuyÖt có cã nh÷ng b−íc tiÕn dµi, hoµn toµn cã thÓ s¸nh ngang víi ngò
ng«n tuyÖt có. Hai nhµ th¬ Lý B¹ch vµ X−¬ng V−¬ng Linh tiªu biÓu cho thµnh tùu
cao nhÊt cña thÊt tuyÖt ThÞnh §−êng, Lý (B¹ch) tµi hoa hµo s¶ng, V−¬ng (X−¬ng
Linh) tinh th©m uyÓn chuyÓn, Lý (B¹ch) trong s¸ng gi¶n dÞ, V−¬ng (X−¬ng Linh)
®Ëm ®µ chÆt chÏ; phong c¸ch kh¸c nhau, song mçi ng−êi ®Òu ®¹t thµnh tùu cao

183
nhÊt. Tµi hoa hµo s¶ng th× gÇn víi tù nhiªn, tinh th©m uyÓn chuyÓn th× nghiªng vÒ
t¹o t¸c; trong s¸ng gi¶n dÞ th× tréi vÒ “khÝ”, ®Ëm ®µ chÆt chÏ th× tréi vÒ “ý” - tõ gãc
®é nµy mµ nh×n, th× Lý B¹ch gÇn nh− thÓ hiÖn phong c¸ch diÖn m¹o ®iÓn h×nh cña
tuyÖt có thêi ThÞnh §−êng, cßn V−¬ng X−¬ng Linh ng−îc l¹i ph¶ng phÊt nh− kh¬i
nguån cho tuyÖt có thêi Trung V·n §−êng.
Trªn thi ®µn thêi kú gi÷a ®êi §−êng, c¸c nhµ th¬ næi tiÕng vÒ tuyÖt có vÉn cã
kh«ng Ýt ng−êi, nh−ng nh− L« Lu©n, Lý Ých häc phong c¸ch cña Lý B¹ch, V−¬ng
X−¬ng Linh, L−u Tr−êng Khanh; Vi øng VËt kÕ thõa V−¬ng Duy, M¹nh H¹o
Nhiªn; tuy hä ®Òu cã c¸ tÝnh, s¸ng t¸c ®−îc nh÷ng bµi th¬ hay, song c¬ b¶n vÉn
ch−a v−ît ®−îc ng−êi ®i tr−íc. NÕu nãi ®Õn ng−êi thóc ®Èy nghÖ thuËt tuyÖt có
biÕn ®æi s¸ng t¹o ë thêi kú nµy, ph¶i kÓ tíi §ç Phñ vµ c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa.
§ç Phñ ®· më réng ®−îc ba ph−¬ng diÖn vÒ c¶nh giíi cña tuyÖt có: thø
nhÊt, tuyÖt có do dung l−îng nhá hÑp, tr−íc ThÞnh §−êng phÇn nhiÒu dïng ®Ó
béc lé c¶m høng cña c¸ nh©n, rÊt Ýt ®Ò cËp tíi nh÷ng vÊn ®Ò x· héi träng ®¹i, §ç
Phñ ®· ®−a nh÷ng néi dung nh− thêi sù, chÝnh luËn, sö luËn, phª b×nh v¨n häc
v.v vµo th¬, ch¼ng h¹n bµi th¬ Thõa v¨n Hµ B¾c ch− TiÕt ®é nhËp triÒu hoan hû
khÈu hiÖu tuyÖt có thËp nhÞ thñ, hay bµi Hû v¨n ®¹o tÆc tæng tho¸i khÈu hiÖu ngò
thñ m« t¶ sù trung h−ng cña v−¬ng triÒu §−êng, bµi Tam tuyÖt có v¹ch râ sù biÕn
lo¹n ë Thôc Ch©u vµ sù ngang ng−îc tµn b¹o cña quan qu©n, bµi Vò HÇu miÕu,
B¸t trËn ®å b×nh phÈm nh©n vËt lÞch sö, bµi Hý vi lôc tuyÖt có bµn vÒ nghÖ thuËt
th¬ ca, më ra mét thÕ giíi míi trong thÓ chÕ truyÒn thèng; thø hai, tr−íc ThÞnh
§−êng, tuyÖt có chó träng béc lé t×nh c¶m chñ quan cña nhµ th¬ (nh÷ng bµi th¬
nhá t¶ c©y cña V−¬ng Duy, häa ý vµ thi t×nh thÈm thÊu lÉn nhau, trªn thùc tÕ
còng lµ h×nh th¸i ®Æc thï tr÷ t×nh cña thi nh©n), §ç Phñ ng−îc l¹i më ra l·nh vùc
míi dïng tuyÖt có ph¶n ¸nh phong tôc d©n t×nh, ch¼ng h¹n nh− Quú Ch©u ca
thËp tuyÖt có ®· dïng h×nh thøc th¬ chïm m« t¶ trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn nói
s«ng, c¶nh vËt, cæ tÝch, d©n tôc cña Quú Ch©u, v−ît ra ngoµi c¸ch thøc tr÷ t×nh,
thÓ hiÖn sù chuyÓn biÕn quan träng cña nghÖ thuËt tuyÖt có tõ biÓu hiÖn chñ quan
sang m« t¶ kh¸ch quan; thø ba, tuyÖt có ThÞnh §−êng chó träng t×nh c¶m, coi
träng “nhÊt x−íng tam th¸n” (xuýt xoa than thë), xa x¨m bÊt tËn, mµ th¬ §ç Phñ
dï béc lé c¶m høng c¸ nh©n, còng th−êng dïng ngßi bót hån hËu trµn trÒ truyÒn
®¹t phong vÞ nhÊt thêi, ch¼ng h¹n nh− Giang b¹n ®éc bé tÇm hoa thÊt tuyÖt có,

184
TuyÖt có m¹n høng cöu thñ v.v, ®Òu m« t¶ linh ho¹t nhÑ nhµng, tù nhiªn râ rµng,
song t×nh s©u ý xa kh«ng cã g× ®Æc biÖt l¹i khiÕn cho ng−êi ta nghiÒn ngÉm d−
vÞ. Trong c¸c bµi th¬ nhá lo¹i nµy, cã mét sè bµi tiÕp cËn víi “lý thó” cña thi
nh©n ®êi Tèng, ch¼ng h¹n c©u “Song hµm T©y LÜnh thiªn thu tuyÕt, m«n b¹c
§«ng Ng« v¹n lý thuyÒn.” (Cöa sæ nh− hµm chøa nói T©y LÜnh tuyÕt ®äng ngµn
n¨m tr¾ng xãa, cöa chÝnh nh− hiÓn hiÖn nh÷ng con thuyÒn tõ §«ng Ng« xa x«i
v¹n dÆm ®Õn bÕn ®ç.) [TuyÖt có tø thñ - bµi 3], ®· phÇn nhiÒu trong lóc chó ý hay
kh«ng chó ý, cïng víi lung linh høng t−îng cña thi nh©n ThÞnh §−êng, lµ hai
con ®−êng.
ThÝch øng víi sù më réng thÕ giíi th¬ ca nãi trªn, §ç Phñ còng cã nh÷ng
s¸ng t¹o ®a d¹ng hãa vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn cña tuyÖt có, ch¼ng h¹n ®−a thµnh
phÇn tù sù vµ nghÞ luËn vµo th¬, thay ®æi t« vÏ kiÓu t¶ ý thµnh m« t¶ tØ mØ, hÊp
thô kiÓu c©u t¶n v¨n hãa vµ khÈu ng÷ d©n gian, sö dông có ®iÖu kh«ng theo luËt,
vËn dông réng r·i h×nh thøc th¬ chïm ®Ó më réng dung l−îng v.v, khiÕn nghÖ
thuËt tuyÖt có cña truyÒn thèng ph¸t sinh biÕn ®æi râ rµng. §−¬ng nhiªn, khi lµm
nh− vËy, còng sÏ gÆp ph¶i mét lo¹t nh÷ng m©u thuÉn vµ sai lÇm míi. §iÒu næi
bËt nhÊt lµ hµm l−îng cña tuyÖt có ®· më réng, mµ thÓ chÕ vÉn bã hÑp ë 4 c©u
(mÆc dï mét bé phËn t¸c phÈm sö dông th¬ chïm liªn ch−¬ng, nh−ng vÉn cÇn
ph¶i thµnh bµi ®éc lËp), lµm thÕ nµo ®Ó biÓu ®¹t ý niÖm vµ sù viÖc hiÖn t−îng
cµng phøc t¹p trong dung l−îng h÷u h¹n, trë thµnh vÊn ®Ò cÊp b¸ch cÇn ph¶i gi¶i
quyÕt. Nh÷ng thö nghiÖm cña §ç Phñ trªn ph−¬ng diÖn nµy ®Òu rÊt kh«ng thµnh
c«ng, ®Æc biÖt lµ mét sè bµi th¬ ph¶n ¸nh chñ ®Ò träng ®¹i cña x· héi, th−êng tá
ra cøng nh¾c nÆng nÒ vÒ bót ph¸p, thiÕu phong vÞ nhÑ nhµng linh ho¹t cÇn ph¶i
cã cña tuyÖt có. Ch¼ng h¹n bµi thø nhÊt trong Tam tuyÖt có:
TiÒn niªn Du Ch©u s¸t Thø sö,
Kim niªn Khai Ch©u s¸t Thø sö.
QuÇn ®¹o t−¬ng tïy kÞch hæ lang,
Thùc nh©n c¸nh kh¼ng l−u thª tö.
(N¨m tr−íc Thø sö Du Ch©u bÞ giÕt,
N¨m nay Thø sö Khai Ch©u bÞ giÕt.
Bän c−íp theo nhau hung d÷ nh− hæ lang,
¨n ng−êi h¸ chÞu bá qua vî con ng−êi?

185
 Víi t− c¸ch lµ bøc tranh th¬ ca ghi l¹i nh÷ng ®éng lo¹n cña thêi ®¹i, th× qu¶
lµ rÊt quý b¸u, nh−ng nÕu nãi ®Õn phong vÞ th¬, th× e r»ng ®a sè ®éc gi¶ sÏ l¾c
®Çu bÊt m·n. Nh÷ng vÝ dô thÕ nµy trong th¬ §ç Phñ kh«ng ph¶i Ýt thÊy, ch¼ng
h¹n “Chu Tuyªn H¸n Vò kim v−¬ng thÞ, hiÕu tö trung thÇn hËu ®¹i khan.”
(§−¬ng kim hoµng th−îng - chØ §−êng §¹i T«ng - cßn tèt h¬n c¶ vua Tuyªn
V−¬ng nhµ Chu, vua Quang Vò nhµ H¸n; c¸c bËc trung thÇn hiÕu tö khiÕn cho
ng−êi ®êi sau ng−íc m¾t nh×n), “ThÇn linh H¸n ®¹i Trung h−ng chñ, c«ng nghiÖp
PhÇn D−¬ng dÞ tÝnh v−¬ng.” (§−¬ng kim hoµng th−îng - chØ §−êng §¹i T«ng -
thËt tèt h¬n c¶ vua Quang Vò nhµ H¸n thÇn linh cßn ®©u ®©y; luËn c«ng tÝch sù
nghiÖp nªn suy t«n hµng ®Çu PhÇn D−¬ng quËn v−¬ng - tøc Qu¸ch Tö Nghi)
[§Òu xem Thõa v¨n Hµ B¾c ch− TiÕt ®é nhËp triÒu hoan hû khÈu hiÖu tuyÖt có
thËp nhÞ thñ], ®Òu kh«ng thÓ coi lµ th¬ hay, l¹i cµng kh«ng thÓ nãi lµ tuyÖt có
hay ®−îc. §Õn nh− mét sè t¸c phÈm biÓu hiÖn phong thæ nh©n t×nh vµ phong vÞ
cña mét thêi kú, mÆc dï vÒ nghÖ thuËt cã ®Æc s¾c riªng cña m×nh, cã ¶nh h−ëng
nhÊt ®Þnh ®èi víi hËu thÕ (ch¼ng h¹n tiÓu phÈm v¶y mùc kiÓu hçn t¹p, ®Õn ®êi
Tèng ®−îc Hoµng §×nh Kiªn, D−¬ng V¹n Lý v.v chó träng b¾t ch−íc t¹o thµnh
phong khÝ), cuèi cïng khiÕn ng−êi ta c¶m thÊy thiÕu phong th¸i thÇn khÝ lay
®éng bÊt tËn. TiÒn nh©n phª b×nh §ç Phñ kh«ng dµy c«ng vµo tuyÖt có, thËm chÝ
nãi «ng “tuyÖt có b¶n v« së gi¶i” (tuyÖt có vèn ch¼ng ph¶i lµ thø hiÓu ®−îc)
[D−¬ng ThËn: Th¨ng Am thi tho¹i, quyÓn 13], ®ã lµ thiªn kiÕn c©u nÖ ë truyÒn
thèng, nh−ng tuyÖt có cña §ç Phñ vÒ mÆt ®æi míi s¸ng t¹o vÉn ch−a ®¹t ®Õn
c¶nh giíi thµnh thôc, còng kh«ng thÓ kh«ng d¸m nãi ra.
Sù nghiÖp s¸ng t¹o cña §ç Phñ ®−îc ph¸t huy h¬n mét b−íc trong tay c¸c
nhµ th¬ Nguyªn Hßa. Trong s¸ng t¸c tuyÖt có, c¸c bµi §µo l©m d¹ h¹ TÊn c«ng,
Thø §ång Quan tiªn ký Tr−¬ng ThËp NhÞ c¸c l·o sø qu©n cña Hµn Dò ghi chÐp
thêi chÝnh, bµi Tù L·ng Ch©u chÝ Kinh hý tÆng kh¸n hoa ch− qu©n tö, T¸i du
HuyÒn §« quan cña L−u Vò TÝch ch©m biÕm thÕ th¸i nh©n t×nh, bµi MÉn n«ng
nhÞ thñ cña Lý Th©n, bµi Quan kú vò cña Lý −íc c¶m kh¸i d©n sinh, ®Òu kÕ thõa
®Ò tµi m« t¶ chÝnh trÞ x· héi cña §ç Phñ mµ cã më réng thªm; c¸c bµi Tróc chi
tõ, D−¬ng liÔu chi tõ, §¹p ca tõ, L·ng ®µo sa do L−u Vò TÝch vµ B¹ch C− DÞ
s¸ng t¸c, më réng néi dung m« t¶ phong thæ nh©n t×nh cña §ç Phñ, song giµu
phong vÞ d©n ca h¬n; mét bé phËn th¬ nhá cña c¸c nhµ th¬ Hµn (Dò), B¹ch (C−

186
DÞ), L−u (Vò TÝch), LiÔu (T«ng Nguyªn) v.v, høng thó réng r·i, so víi ©m ®iÖu
tho¶i m¸i tù nhiªn cña §ç Phñ, tùa nh− h¬i thÊy khÐo lÐo. Kh«ng chØ nh− thÕ,
c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa cßn chó träng ph¸t triÓn ph−¬ng h−íng hµnh ®éng cña
§ç Phñ lÊy dïng tuyÖt có ®Ó m« t¶ sù vËt hiÖn t−îng kh¸ch quan, kh«ng bã hÑp
ë ghi chÐp thêi sù, m« t¶ d©n phong. Ch¼ng h¹n, Cung tõ cña V−¬ng KiÕn,
V−¬ng Nhai dïng th¬ chïm cì lín m« t¶ cuéc sèng trong cung, tùa nh− bøc
tranh cuéc sèng cung ®×nh tinh tÕ nhiÒu mµu s¾c; Khuª ý hiÕn Tr−¬ng Thñy bé
cña Chu Kh¸nh D−, T©n gi¸ n−¬ng cña V−¬ng KiÕn, B¸i t©n nguyÖt cña Lý
§oan, Giang Nam khóc cña Vu Héc, tuy cã ý göi g¾m riªng, song ®· m« t¶ khóc
chiÕt tËp tôc vµ sù t×nh cña trai g¸i trong khuª phßng; Hµnh cung cña Nguyªn
ChÈn dïng 20 ch÷ vÏ nªn bèi c¶nh, hµm chøa biÕt bao håi øc tang th−¬ng; §Ò ®«
thµnh nam trang cña Th«i Hé ®· nèi kÕt “khø niªn” víi “kim nhËt”, “®µo hoa”
víi “nh©n diÖn”, Èn chøa mét c©u chuyÖn ch−a nãi râ. Nh÷ng t¸c phÈm nµy tuy
còng göi g¾m t×nh c¶m cña thi nh©n, song l¹i kh«ng nÆng vÒ béc lé b¶n th©n t×nh
c¶m, ng−îc l¹i di chuyÓn gãc ®é miªu t¶ ra bèi c¶nh vµ sù viÖc hiÖn t−îng bªn
ngoµi, h×nh thµnh sù ®èi lËp so s¸nh râ rµng ®èi víi sù chó träng tr÷ t×nh ®Æc biÖt
cña tuyÖt có ThÞnh §−êng. §ång thêi víi ®iÒu ®ã, thµnh phÇn “lý thó” trong
tuyÖt có Nguyªn Hßa còng cã t¨ng tr−ëng so víi tiÒn nh©n. Ch¼ng h¹n “Thiªn
®µo v¹n léc tuy t©n khæ, xuy tËn cuång sa thñy ®¸o c©m.” (Ngµn lÇn sµng v¹n lÇn
läc tuy r»ng khã nhäc, nh−ng ®·i hÕt bïn c¸t míi lé ra vµng m−êi) [L−u Vò
TÝch: L·ng ®µo sa, bµi 8], “Cùu thêi V−¬ng T¹ ®−êng tiÒn yÕn, phi nhËp tÇm
th−êng b¸ch tÝnh gia.” (Chim yÕn tr−íc nhµ hä V−¬ng, hä T¹ ngµy x−a; ®Õn nay
chao l−în vµo nhµ cña ng−êi d©n th−êng.) [L−u Vò TÝch: Kim L¨ng ngò ®Ò - ¤ Y
h¹ng], vµ c¸c bµi th¬ ng¾n Xu©n tuyÕt, V·n xu©n cña Hµn Dò, trong khi t¶ c¶nh
thuËt sù th−êng cã nh÷ng gîi më vÒ triÕt lý nh©n sinh, lµ s¸ng t¸c cã ý nghÜa s©u
s¾c cña thi nh©n, chø kh«ng ®¬n thuÇn tù nhiªn nh− tuyÖt có ThÞnh §−êng. Do
®ã xem ra, chøc n¨ng c¶m sù t¶ ý cña th¬ ca Nguyªn Hßa ®· ®−îc thÓ hiÖn trong
tuyÖt có, nã thóc ®Èy khiÕn cho néi dung vµ h×nh thøc cña th¬ ca ph¸t sinh nh÷ng
biÕn hãa cµng thªm s©u s¾c. ThÕ nh−ng nãi vÒ tæng thÓ, s¸ng t¸c tuyÖt có ë thêi
kú nµy còng ch−a thÓ thùc sù kh¾c phôc ®−îc nh÷ng m©u thuÉn ph¶i ®èi mÆt thêi
§ç Phñ s¸ng t¹o. C¶nh qu¸ thùc, ý qu¸ lé liÔu, h×nh thøc bÒ ngoµi cßn gièng
nhau, Ýt ý vÞ s©u xa, ®ã lµ tÖ h¹i cßn tån t¹i ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau cña nhiÒu

187
t¸c phÈm (thö so s¸nh Cung tõ cña V−¬ng KiÕn víi c¸c bµi th¬ cung o¸n cña
V−¬ng X−¬ng Linh hoÆc so s¸nh nh÷ng t¸c phÈm m¹n høng cña Nguyªn, B¹ch
v.v víi nh÷ng tiÓu phÈm tr÷ t×nh t¶ c¶nh cña Lý B¹ch, V−¬ng Duy, th× cã thÓ
thÊy ®−îc phÇn nµo). Hå øng L©n nãi “TuyÖt có ThÞnh §−êng høng t−îng lung
linh, ý tø s©u s¾c ®Ñp ®Ï, ... Trung §−êng suy gi¶m nhanh phong vÞ thÇn th¸i.”
[Thi sè, néi biªn, quyÓn 6], kh«ng thÓ nãi lµ v« c¨n cø.
VÊn ®Ò béc lé trong qu¸ tr×nh tho¸i hãa biÕn chÊt cña tuyÖt có thêi kú gi÷a
®êi §−êng, ®Õn V·n §−êng, cuèi cïng ®· ®−îc gi¶i quyÕt ë mét møc ®é nµo ®ã.
TuyÖt có V·n §−êng ph¸t sinh ra hai lo¹i thÓ thøc míi: mét lµ thÓ nghÞ luËn s¾c
s¶o thanh tho¸t, hai lµ thÓ tr÷ t×nh uyÓn chuyÓn khóc chiÕt, c¶ hai thÓ thøc ®Òu
h−íng vÒ mét mèi mµ l¹i bæ sung cho nhau.
ThÓ nghÞ luËn chñ yÕu dïng ®Ó vÞnh sö vµ ch©m biÕm chÝnh trÞ. Nh÷ng bµi
th¬ trùc tiÕp c¶m xóc phóng thÝch thêi sù trong tuyÖt có V·n §−êng kh«ng
nhiÒu, song vÞnh sö th× ®Æc biÖt nhiÒu. Lo¹i th¬ vÞnh sö nµy kh«ng gièng víi
c¸ch thøc tr−íc ®©y dùa vµo hoµi cæ ®Ó béc lé t©m t− t×nh c¶m, mµ chó ý tæng kÕt
bµi häc kinh nghiÖm lÞch sö, ®Ó lµm tÊm g−¬ng cho viÖc cai trÞ ®−¬ng thêi, v× thÕ
l¹i trë thµnh mét h×nh thøc ®Æc thï cña th¬ chÝnh trÞ. TuyÖt có vÞnh sö cuèi ®êi
§−êng ra ®êi nhiÒu nhÊt, Hå T»ng cã 150 bµi, Chu §µm cã 195 bµi, T«n V©n ¸n
cã 75 bµi, ®Òu lµ th¬ chïm cì lín, h¬n n÷a ®−îc s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. Sù xuÊt
hiÖn cña chóng ®· dù b¸o giai ®o¹n tæng kÕt ®· ®Õn cho v−¬ng triÒu §−êng.
Nh−ng nh÷ng t¸c phÈm ®ã kh«ng thµnh c«ng vÒ mÆt nghÖ thuËt, phÇn lín lµ vÉn
dÉn sù viÖc lÞch sö råi trùc tiÕp luËn bµn ®¸nh gi¸, kh« khan v« vÞ. ViÖc giµnh
®−îc nh÷ng kinh nghiÖm thµnh c«ng vÒ mÆt nµy, kh«ng thÓ kh«ng ®Èy thêi gian
sím mét chót lªn Lý Th−¬ng Èn vµ §ç Môc. Khi xö lý ®Ò tµi lo¹i nµy, hä ®· hÕt
søc tr¸nh nÐ b×nh luËn chÝnh diÖn vµ kh¸i qu¸t lín mµ kh«ng nªn, nãi chung hä
chó t©m lùa chän nh÷ng chi tiÕt nhá c¸ biÖt song cã ý nghÜa ®iÓn h×nh trong sù
kiÖn lÞch sö, ®Ó biÓu hiÖn mét c¸ch ®ét xuÊt, tõ mét ®iÓm hoÆc mét khÝa c¹nh,
®µo bíi ë tÇng s©u cña ®êi sèng lÞch sö. Ch¼ng h¹n, bµi thÊt ng«n tuyÖt có Tïy
cung cña Lý Th−¬ng Èn ghi chÐp viÖc Tïy D−ìng §Õ tuÇn du, ®· kh«ng m« t¶
trµn lan, mµ chØ tËp trung ngßi bót vµo mét sù vËt nhá “Xu©n phong cö quèc tµi
cung cÈm, b¸n t¸c ch−íng nª b¸n t¸c phµm.” (B¸ch tÝnh c¶ n−íc trong giã xu©n
®Òu ®Õn may triÒu phôc, mét nöa dïng ®Ó ch¾n bïn cho ngùa mét nöa dïng ®Ó

188
lµm buåm cho thuyÒn), song l¹i v¹ch trÇn ®−îc bé mÆt ngu tèi cùc kú xa xØ cña
kÎ thèng trÞ muèn ®em cña c¶i cña c¶ thiªn h¹ ®Ó tháa lßng ham muèn cña m×nh,
ngoµi ra t×nh tr¹ng rèi lo¹n trªn ®−êng ®i vµ t×nh tr¹ng d©n kh«ng chÞu næi mÖnh
lÖnh cã thÓ t−ëng t−îng ra. C©u th¬ “Kh¶ l©n d¹ b¸n h− tiÒn tÞch, bÊt vÊn th−¬ng
sinh vÊn quû thÇn.” (§¸ng th−¬ng cho nhµ vua ®· qu¸ nöa ®ªm mµ vÉn thøc ®Ó
dÞch th©n lªn phÝa tr−íc, thÕ nh−ng kh«ng hái Gi¶ NghÞ chuyÖn d©n sinh mµ dß
hái vÒ chuyÖn quû thÇn) trong bµi Gi¶ Sinh, c©u th¬ “D¹ b¸n yÕn quy cung lËu
thñy, TuyÕt V−¬ng trÇm tóy Thä V−¬ng tinh.” (Nöa ®ªm yÕn Èm quay vÒ chØ
thÊy ®ång hå nhá giät m·i, TuyÕt V−¬ng - tøc Lý Quyªn, ch¸u §−êng HuyÒn
T«ng - th× say tóy lóy mµ Thä V−¬ng - tøc Lý M¹o, con §−êng HuyÒn T«ng -
th× vÉn tØnh b¬) trong bµi Long tr×, ®Òu thuéc cïng mét bót ph¸p. Ph−¬ng ph¸p
biÓu hiÖn kiÓu “®¹i ®Ò tiÓu t¸c” (t¸c phÈm nhá nh−ng ®Ò tµi lín) hoÆc “tøc tiÓu
kiÕn ®¹i” (gÆp c¸i nhá mµ thÊy c¸i lín), ®· cã thÓ th©m nhËp b¶n chÊt cña lÞch
sö, l¹i kh«ng sa vµo thuyÕt gi¸o trõu t−îng, chÝnh nhê ®ã mµ kh¾c phôc ®−îc
m©u thuÉn x¶y ra tõ §ç Phñ trë ®i dïng nh÷ng bµi th¬ ng¾n nhá ®Ó m« t¶ ®Ò tµi
träng ®¹i, cã thÓ thÊy ®−îc nguyªn t¾c mü häc tr¸nh thùc t¹o h−, lÊy Ýt th¾ng
nhiÒu cña thÓ tuyÖt có øng dông vµ ph¸t triÓn trong t×nh h×nh míi. Ngoµi ra, lo¹i
t¸c phÈm nµy tuy kh«ng tho¸t khái t«n chØ luËn sö, nh−ng cã lóc Øm ®i kh«ng
®−îc, khiÕn cho ®éc gi¶ tù m×nh thÓ nghiÖm khi ®èi chiÕu so s¸nh c¶nh huèng vµ
sù vËt hiÖn t−îng (ch¼ng h¹n Tïy cung, Long tr× kh«ng cã mét ch÷ nghÞ luËn), cã
lóc luËn ®o¸n thªm mét chót, th× l¹i hßa lµm mét víi tù sù vµ tr÷ t×nh trong th¬
(ch¼ng h¹n luËn ®o¸n trong bµi Gi¶ Sinh do hai ch÷ “kh¶ l©n” ë liªn cuèi nhÑ
nhµng dõng l¹i, t¨ng thªm c¶m gi¸c kªu than h÷u t×nh). VËn dông nghÞ luËn nh−
thÕ míi kh«ng ®Õn nçi ph¸ ho¹i d− vÞ t×nh c¶m cña tuyÖt có (kh¸c víi cæ thi,
dung l−îng nhá hÑp cña tuyÖt có kh«ng cho phÐp xen vµo nghÞ luËn trõu t−îng
thuÇn tóy), h¬n n÷a cã thÓ gi÷ ®−îc c¸i thÇn nhÑ nhµng s©u s¾c trong phong c¸ch
s¾c s¶o thanh tho¸t. Mét bé phËn th¬ ch©m biÕm nhá cña La Èn, §ç Tu©n H¹c
cuèi §−êng, ®¹i thÓ kÕ thõa truyÒn thèng nµy, nh−ng phong vÞ s©u xa kÐm h¬n
mét chót, mµ cµng cã xu h−íng ®¬n gi¶n dÔ hiÓu, râ rµng s¾c s¶o.
Mét con ®−êng kh¸c cña tuyÖt có thêi V·n §−êng lµ h−íng tíi uyÓn
chuyÓn s©u s¾c, còng coi Lý Th−¬ng Èn vµ §ç Môc lµ ®¹i biÓu chñ yÕu. Sù s©u
s¾c cña th¬ V·n §−êng kh«ng hoµn toµn ë h×nh thøc biÓu hiÖn, mµ c¨n b¶n vÉn ë

189
b¶n th©n néi dung. Thö nªu bµi Giang Nam xu©n cña §ç Môc mµ mäi ng−êi ®Òu
t¸n th−ëng lµm vÝ dô:
Thiªn lý oanh ®Ò lôc ¸nh hång,
Thñy th«n s¬n qu¸ch töu kú phong.
Nam triÒu tø b¸ch b¸t thËp tù,
§a thiÓu l©u ®µi yªn vò trung !
DÞch nghÜa:
Ngµn dÆm tiÕng oanh cïng víi s¾c xanh lãng l¸nh s¾c hång,
Th«n xãm bªn s«ng thµnh qu¸ch d−íi nói, cê biÓn töu l©u qu¸n x¸
rîp trêi tung bay tr−íc giã.
Bèn tr¨m t¸m m−¬i chïa miÕu x©y dùng thêi Nam triÒu,
§Õn nay tÊt c¶ d−êng nh− ®· ngñ yªn ch×m nghØm trong lµn m©y khãi.
§äc bµi th¬ nµy, chóng ta b¾t gÆp ngay phong c¶nh t−¬i ®Ñp cña thiªn nhiªn
vïng Giang Nam vµo mïa xu©n vµ c¶nh t−îng phån vinh cña cuéc sèng nh©n
d©n, ®ã cã thÓ nãi lµ ý nghÜa ë tÇng thø nhÊt chøa ®ùng trong t¸c phÈm; tiÕp ®Õn,
tõ ng«i chïa l·ng ®·ng trong mµn s−¬ng khãi, khiÕn ng−êi ta liªn t−ëng ®Õn sù
uæng phÝ vµ ngu xuÈn cña bän thèng trÞ Nam triÒu hao tæn d©n lùc tµi lùc vµo
viÖc lÔ l¹y cÇu Tiªn häc §¹o, gîi lªn t©m lý trµo phóng, ®iÒu ®ã l¹i cÊu thµnh ý
nghÜa ë tÇng thø hai cña t¸c phÈm; l¹i tõ nh÷ng g× cßn l¹i cña chïa miÕu vµ sù
tiªu vong cña v−¬ng triÒu, mµ n¶y sinh c¶m kh¸i vÒ h−ng vong cña lÞch sö, ®ã lµ
ý nghÜa ë tÇng thø ba cña t¸c phÈm; cuèi cïng ®em sù h−ng phÕ cña v−¬ng triÒu
cïng víi ®¹i tù nhiªn vµ sù tr−êng tån cña cuéc sèng nh©n d©n liªn hÖ víi nhau
mµ suy ngÉm, sau ®ã lÜnh héi nhËn ra triÕt lý nh©n sinh nµo ®ã, th× l¹i lµ mét
tÇng ý nghÜa n÷a. ChØ cã 4 c©u th¬ ng¾n gän mµ hµm chøa t− t−ëng t×nh c¶m
phøc t¹p nh− vËy, tÇng tÇng líp líp, dÇn dÇn ®i vµo chiÒu s©u, xu h−íng kh¸c
h¼n víi sù ®¬n thuÇn vÒ ý niÖm vµ sù s¸ng tá vÒ t×nh thó cña tuyÖt có ThÞnh
§−êng. Néi dung phøc t¹p s©u s¾c tÊt nhiªn ®ßi hái sù uyÓn chuyÓn hµm sóc vÒ
biÓu ®¹t. Bµi th¬ sö dông thñ ph¸p t×nh hßa lÉn c¶nh, chøa ®ùng nhiÒu tÇng ý
nghÜa vµo trong bøc tranh c¶nh vËt cã tÝnh ®Æc tr−ng (ch¼ng h¹n oanh kªu hoa në
t¶ c¶nh xu©n Giang Nam, “th«n qu¸ch töu kú” m« t¶ kinh tÕ x· héi, tù viÖn l©u
®µi lµ b»ng chøng cña chÝnh trÞ xÊu xa vµ sù diÖt vong cña triÒu ®¹i tr−íc, ®Òu cã
tÝnh ®Æc tr−ng râ rµng), ®ång thêi chó ý ph¸t huy t¸c dông t«n nhau thªm gi÷a sù

190
vËt hiÖn t−îng (ch¼ng h¹n dïng s−¬ng khãi ®Ó t« ®Ëm l©u ®µi, dïng phong c¶nh
t−¬i s¸ng ®Ñp ®Ï ë liªn tr−íc ®èi lËp víi s¾c th¸i ¶m ®¹m ë liªn sau), tiÖn cho ®éc
gi¶ n¶y sinh nh÷ng liªn t−ëng vµ ý niÖm. Ph−¬ng ph¸p cÊu tø khóc chiÕt tÇng
tÇng líp líp ®ã còng lµ së tr−êng cña tuyÖt có V·n §−êng, kh¸c víi phong c¸ch
giµu ý vÞ hµm sóc trong khÝ t−îng hån hËu ch©n thµnh cña tuyÖt có ThÞnh §−êng.
Nh− trªn ®· nãi, tuyÖt có thêi kú gi÷a ®êi §−êng ®· phong phó vµ ph¸t triÓn vÒ
c¸c mÆt sù viÖc hiÖn t−îng, t×nh c¶nh, lý thó v.v mµ nã bao hµm, nh−ng kh«ng
tr¸nh khái c¶nh qu¸ thùc mµ ý qu¸ lé liÔu. ChØ cã qua sù chó t©m dèc trÝ cña c¸c
nhµ th¬ V·n §−êng, míi cã thÓ nhÊt lo¹t ®−a nh÷ng néi dung nhiÒu mÆt vµo
trong bøc tranh nho nhá, ®ång thêi giµnh ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt ý vÞ s©u xa
mét lÇn n÷a. §ã còng lµ ®ãng gãp cña Lý Th−¬ng Èn vµ §ç Môc ®èi víi nghÖ
thuËt tuyÖt có. C¸c nhµ th¬ Lôc Quy M«ng, Vi Trang, TrÞnh Cèc, Ng« Dung cuèi
®êi §−êng lµ hËu duÖ cña hä, song ®Òu ch−a thÓ ®¹t ®Õn hµm l−îng th©m thóy vµ
phong phó nh− thÕ.
S¾c s¶o thanh tho¸t vµ uyÓn chuyÓn khóc chiÕt ®· h×nh thµnh hai ph¸i lín
cña tuyÖt có thêi V·n §−êng, ngoµi ra còng cã thÓ thøc kh¸c, ch¼ng h¹n TiÓu du
Tiªn thi cña Tµo §−êng t−ëng t−îng vÒ tËp tôc cuéc sèng câi tiªn, TØ hång nhi
thi cña La Cï nhiÒu lÇn nãi tíi sù nh· nhÆn phong l−u cña mü n÷, ®Òu chó träng
miªu t¶ viÖc thùc c¶nh thùc, nh−ng vÉn lµ sù tiÕp tôc cña thi phong Nguyªn Hßa.
Th¬ tr¸p th¬m cña Hµn èc m« t¶ diÔm t×nh héi ngé hoan l¹c, th× l¹i th«ng qua
Th«i Quèc Phô mµ kÕ thõa Nh¹c phñ Nam triÒu vµ cung thÓ thêi L−¬ng TrÇn.
Chóng ®Òu kh«ng thÓ tiªu biÓu cho dßng chÝnh cña tuyÖt có thêi V·n §−êng.
§Õn nh− hai ph¸i nãi trªn, mÆc dï mçi ng−êi mçi ng¶, song l¹i cã chç gÆp gì
t−¬ng th«ng, chÝnh lµ chó träng luyÖn ý. ChÝnh nhê sù dµy c«ng khæ luyÖn ®ã,
mµ lµm cho thi nh©n V·n §−êng, ®ång thêi víi viÖc më réng dung l−îng cña
tuyÖt có, ®· tr¸nh khái c¸i bÖnh qu¸ − t×nh thùc cña thi nh©n Trung §−êng, ®−a
nghÖ thuËt tuyÖt có trë vÒ ý c¶nh thÈm mü hµm sóc s©u xa; nh−ng còng do dån
hÕt t©m søc rÌn giòa, khiÕn cho tuyÖt có V·n §−êng mÊt ®i khÝ t−îng hån hËu
ch©n thËt vµ høng thó tù nhiªn cña th¬ ca ThÞnh §−êng, t¸ch ra khái quü ®¹o hîp
nh¹c ca h¸t. VÒ sù tèt xÊu ®−îc mÊt cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi nµy, tõ x−a ®Õn nay
cã nhiÒu ý kiÕn ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. Cã ng−êi tuyªn bè, chç hay cña tuyÖt có
V·n §−êng “®Õn møc muèn h¬n c¶ ThÞnh §−êng”, song còng cã ng−êi cho

191
r»ng: “tuyÖt có c¶m thÊy hay, chÝnh lµ V·n §−êng ch−a cã chç hay; nã h¬n
ThÞnh §−êng, nªn v× thÕ mµ kh«ng b»ng ThÞnh §−êng vËy.” [Xem V−¬ng ThÕ
MËu: NghÖ Phè khiÕt d−). §ã lµ nh÷ng kÕt luËn ng−îc nhau khi nh×n nhËn vÊn
®Ò ë nh÷ng gãc ®é ®èi lËp, ai còng gi÷ ý kiÕn cña m×nh nªn khã thuyÕt phôc
®−îc nhau. V−¬ng ThÕ Trinh trong NghÖ uyÓn chi ng«n th× nãi: “ThÞnh §−êng
chñ vÒ khÝ, khÝ hÕt mµ ý kh«ng ®−îc khÐo; Trung §−êng chñ vÒ ý, ý khÐo mµ
khÝ kh«ng ®−îc hoµn bÞ. Nh−ng sù kh¸c nhau ®ã, ch−a h¼n lµ do thêi ®¹i tèt
xÊu”, ®©y ®−îc coi lµ lêi b×nh luËn c«ng b»ng.

III. LuËt thi ®êi §−êng

LuËt thi lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña th¬ cËn thÓ (ng−êi ®êi
§−êng th−êng lÊy luËt thi lµm tªn gäi chung cña th¬ cËn thÓ, bao gåm c¶ cËn thÓ
tuyÖt có trong ®ã, sau nµy míi ph©n chia ra), nã manh nha ë t©n thÓ thi ®êi TÒ
L−¬ng, ®Þnh h×nh vµo kho¶ng S¬ ThÞnh §−êng. “LuËt” trong luËt thi, chØ c¸ch
luËt thanh vËn cña th¬ ca, gåm h¹n chÕ vÒ sè c©u (mçi bµi 8 c©u 4 liªn; tr−êng
luËt kh«ng bÞ h¹n chÕ sè c©u nh− thÕ), h¹n chÕ vÒ sè ch÷ (mçi c©u 5 ch÷ hoÆc 7
ch÷, c©u 6 ch÷ rÊt Ýt l−u hµnh), h¹n chÕ vÒ vÇn (c©u ch½n ¸p vËn, vÇn thanh b»ng,
nhÊt vËn ®Õn hÕt bµi), h¹n chÕ vÒ b»ng tr¾c (c¶ bµi c¸c ch÷ c¸c ©m cã quy t¾c),
vÒ ®èi (hai liªn ë gi÷a bµi). Suy tõ tªn gäi, th× luËt thi lµ thÓ th¬ h¹n chÕ c¸ch luËt
nghiªm ngÆt trong th¬ ca cæ ®iÓn. §êi §−êng tæ chøc khoa cö ®Ó chän kÎ sÜ, lÊy
tr−êng luËt ngò ng«n 12 c©u (th¬ thÝ thiÕp) lµm khoa môc thi cö, v× thÕ s¸ng t¸c
luËt thi trë thµnh thêi th−îng lóc bÊy giê.
So víi cæ phong vµ tuyÖt có, luËt thi vÒ thÓ chÕ cã hai ®Æc ®iÓm ¶nh h−ëng
tíi chøc n¨ng mü häc cña nã. Thø nhÊt, khu«n khæ cña nã n»m gi÷a cæ phong
vµ tuyÖt có, võa kh«ng tiÖn phãng tóng bót lùc, tù do tung hoµnh nh− cæ phong,
còng kh«ng gièng víi tuyÖt có ph¶i rót gän hÕt møc, tËp trung vµo mét ®iÓm.
Nãi c¸ch kh¸c, gi÷a “më réng” vµ “thu hÑp”, nã cÇn ph¶i t×m ®−îc con ®−êng
chiÕt trung, võa kh«ng hoµn toµn më réng, võa kh«ng hoµn toµn thu hÑp, trong
më cã thu, trong thu cã më, ®iÒu hßa hai ph−¬ng diÖn ®ã ®Õn møc tèt nhÊt, míi
cã thÓ thÓ hiÖn ®Çy ®ñ tÝnh n¨ng mü häc tù th©n cña nã. V× thÕ, lµm thÕ nµo trong
mét thêi gian thùc tÕ h÷u h¹n, tranh thñ ®−îc kh«ng gian nghÖ thuËt cµng lín, ®·

192
trë thµnh vÊn ®Ò trung t©m lu«n ®−îc ng−êi ta ®Ò xuÊt vµ kh«ng ngõng ®−îc thóc
®Èy trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thÓ thøc luËt thi, lµ tiªu ®iÓm lín s¸ng t¹o nghÖ
thuËt cña luËt thi. Thø hai, nh− trªn ®· nãi, ®Æc ®iÓm cña luËt thi lµ c¸ch luËt
h¹n chÕ rÊt nghiªm, kh«ng nh÷ng ph¶i gièng th¬ tuyÖt có cËn thÓ vÒ ®Þnh thiªn,
®Þnh có vµ ®ßi hái vÒ b»ng tr¾c, thanh vËn, mµ cßn tæ chøc ®èi tr−îng, gia t¨ng
®é dµi khu«n khæ, tõ ®ã mµ t¨ng thªm ®é khã khi s¸ng t¸c. Nh−ng tõ mét
ph−¬ng diÖn kh¸c, nh÷ng quy ®Þnh vÒ c¸ch luËt ®ã, ®ång thêi còng chÝnh lµ yÕu
tè míi cÊu thµnh luËt thi, chØ cÇn vËn dông tháa ®¸ng, lµ cã thÓ t¹o ra nh÷ng thñ
ph¸p mü häc cµng ®a d¹ng hãa cho viÖc biÓu ®¹t t×nh ý cña th¬ ca, tõ ®ã khiÕn
cho c¶nh giíi nghÖ thuËt cña bµi th¬ ®−îc më réng ®Õn møc ®é lín nhÊt, thÕ lµ
h¹n chÕ bÌn chuyÓn hãa thµnh tù do. Lµm thÕ nµo ®Ó thùc hiÖn ®−îc c¶nh giíi
nµy, còng lµ träng t©m nghiªn cøu tr¨n ®i trë l¹i cña thi nh©n vµ nhµ phª b×nh tõ
x−a ®Õn nay. Nãi tãm l¹i, luËt thi cã thÓ nhËn ®Þnh lµ mét lo¹i thi thÓ khã viÕt
nhÊt mµ còng dÔ viÕt nhÊt. Nãi nã dÔ viÕt v× nÕu kh«ng truy cÇu ý c¶nh s©u réng,
thÓ khÝ thuÇn hËu, chØ cÇn ghÐp ®−îc hai liªn gi÷a ®èi tr−îng, lµm thªm liªn ®Çu
vµ liªn cuèi n÷a lµ thµnh bµi. ViÖc ®ã chØ cÇn c«ng lùc cña mét ng−êi thî lµ cã
thÓ øng phã ®−îc, mµ thi nh©n ®êi §−êng nhiÒu bµi th¬ øng chÕ, øng thÝ vµ chñ
kh¸ch øng tiÕp, thï t¹c yÕn Èm hµng ngµy, phÇn nhiÒu sö dông luËt thi, còng
chÝnh lµ v× cí ®ã. Nãi ®Õn khã viÕt, th× do muèn më mang ch©n trêi réng lín
trong mét khu«n khæ h÷u h¹n vµ trong sù h¹n chÕ c¸ch luËt nghiªm ngÆt, b−íc
vµo c¶nh giíi tù do, tùa nh− ®eo g«ng cïm ®Ó móa, mµ l¹i ®ßi hái uyÓn chuyÓn
d¸ng ®i, d×u dÆt b−íc nh¶y. §iÒu ®ã ®−¬ng nhiªn ®−a ®Õn sù khã kh¨n ®Æc biÖt
cho s¸ng t¸c thÓ th¬ nµy. LuËt thi ®êi §−êng sè l−îng nhiÒu nhÊt (−íc chiÕm h¬n
mét nöa sè bµi hiÖn tån trong Toµn §−êng thi(3), nh−ng tû lÖ t¸c phÈm thµnh
c«ng th× kh«ng ®¸ng bao nhiªu, nguyªn nh©n kh¶ n¨ng lµ ë chç ®ã.
LuËt thi vÒ mÆt kÕt cÊu ®¹i thÓ cã mét thÓ thøc, th«ng th−êng gäi lµ “khëi -
thõa - chuyÓn - hîp”, vèn lµ ch−¬ng ph¸p cña v¨n b¸t cæ, ng−êi ®êi Minh, ®êi
Thanh viÕt quen b¸t cæ, quen thuéc ch−¬ng ph¸p nµy, bÌn m−în ®Ó luËn bµn th¬.
Kú thùc c«ng thøc nµy kh«ng thÝch hîp víi cæ phong vµ tuyÖt có. V× cæ phong
khu«n khæ réng r·i, tÇng thø biÕn hãa, khai hîp chuyÓn chiÕt, kh«ng cã quy
ph¹m nhÊt ®Þnh, th−êng th−êng tùa nh− nói cao ®ét hiÖn, sãng lín vôt trµo,
kh«ng thÓ vµ còng kh«ng cÇn ph¶i bã buéc ë c«ng thøc nhÊt ®Þnh. TuyÖt có th×

193
khu«n khæ ng¾n nhá, träng t©m ng−ng tô ë mét ®iÓm, còng khã mµ dïng c¸ch
thøc cè ®Þnh ®Ó gß Ðp vµo khu«n khæ. ChØ cã luËt thi, bè côc 4 liªn, mçi liªn mét
kÕt, rÊt thÝch hîp víi m« thøc “khëi - thõa - chuyÓn - hîp”. V× thÕ thi nh©n khi
s¸ng t¸c, ch−a h¼n cã ý tu©n thñ m« thøc nµy, còng cã kh«ng Ýt t¸c phÈm ®ét ph¸
c«ng thøc nµy, song ®a sè t¸c phÈm vÉn kh«ng tr¸nh khái t−¬ng hîp víi m« thøc
nµy. Xin xem mét vÝ dô ®¬n gi¶n nhÊt: bµi ngò ng«n luËt thi Tèng §ç ThiÕu phñ
chi nhËm Thôc Xuyªn cña V−¬ng Bét:
Thµnh khuyÕt phô Tam TÇn
Phong yªn väng Ngò T©n.
D÷ qu©n ly biÖt ý,
§ång thÞ ho¹n du nh©n.
H¶i néi tån tri kû,
Thiªn nhai nh−îc tû l©n.
V« vi t¹i kú lé,
Nhi n÷ céng triªm c©n!
(Thµnh khuyÕt - Trµng An - ®−îc Tam TÇn bao bäc che chë,
Nh×n Ngò T©n - ®Êt Thôc - ë n¬i xa x«i qua khãi m©y mê ¶o.
T×nh ý ly biÖt víi huynh,
Hai ta ®Òu lµ nh÷ng kÎ tha h−¬ng lµm quan.
Trªn câi ®êi nµy nÕu gi÷ ®−îc t×nh tri kû,
Th× dï ë gãc bÓ ch©n trêi hai ta vÉn nh− ®ang ë bªn nhau.
Khi ®−a tiÔn nhau ®Õn ng¶ rÏ,
Xin ®õng nh− nhi n÷ khãc −ít c¶ ¸o kh¨n.)
“Thñ liªn” (liªn ®Çu) nãi râ viÖc tèng biÖt, “hµm liªn” (liªn c»m) kÕ tiÕp m«
t¶ t×nh c¶m l−u luyÕn, “phóc liªn” (liªn bông - liªn gi÷a) më réng mét b−íc,
chuyÓn nhËp ©n t×nh s©u s¾c gi÷a nh÷ng ng−êi tri kû vµ tù m×nh an ñi, thÕ råi “vÜ
liªn” (liªn ®u«i - liªn cuèi) trë vÒ víi khuyÕn khÝch ®éng viªn kh«ng nªn r¬i lÖ
khi tiÔn biÖt. §ã ®−îc coi lµ “khai - thõa - chuyÓn - hîp”. Gièng víi c¸ch côc
nµy, trong luËt thi ®êi §−êng lµ rÊt phæ biÕn. V× thÕ, chóng ta kh«ng cÇn ph¶i véi
vµng chª tr¸ch sù cæ hñ cña c¸c nhµ b×nh ®iÓm kiÓu cò dïng b¸t cæ thuyÕt thi,
ng−îc l¹i nªn b×nh tÜnh, suy nghÜ mét c¸ch thiÕt thùc tÝnh hîp lý lÞch sö cña c¸ch
thøc nµy. Theo t«i, “khëi - thõa - chuyÓn - hîp”, kh«ng chØ kh«ng nªn chØ trÝch

194
mµ cßn gióp cho viÖc ph¸t huy chøc n¨ng mü häc cña luËt thi. Thö nghÜ: luËt thi
dïng khu«n khæ h÷u h¹n muèn tranh thñ kh«ng gian réng lín, quyÕt kh«ng thÓ
¸p dông ph−¬ng ph¸p tù thuËt thuËn dßng tr«i tuét ®−îc, mµ ph¶i gh×m ngùa b¾n
cung trong mét kho¶ng ®Êt nhá hÑp, t¹o thÕ t¸c ý, sau ®ã míi cã thÓ m¹nh mÏ
gi−¬ng cung, b¾n mét ph¸t tróng ®Ých ®−îc. T¸c dông cña “khëi - thõa - chuyÓn
- hîp” chÝnh lµ mang l¹i kho¶ng trèng quanh co khóc khuûu cho thi nh©n, nh»m
cã lîi cho viÖc kÐo d·n cù ly gi÷a c¸c liªn tr−íc sau, t¹o nªn hµm l−îng nghÖ
thuËt cµng lín. ChÝnh v× nh− vËy, c¸c liªn khëi - thõa - chuyÓn - hîp còng cã nhu
cÇu mü häc kh¸c nhau. Th−êng mµ nãi, khëi ph¶i khoan, thõa ph¶i æn, chuyÓn
ph¶i xuÊt, hîp ph¶i khÐp, ®ã lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n. Trong ®ã, l¹i coi khëi vµ
chuyÓn cµng lµ mÊu chèt. Khëi cã tèt míi t¹o thÕ s©u xa, n©ng ®ì toµn thiªn;
chuyÓn cã tèt míi n¶y ra ý míi, khiÕn cho phÇn sau kh«ng r¬i vµo b×nh th−êng.
Bµi th¬ Tèng §ç ThiÕu phñ chi nhËm Thôc Xuyªn, nÕu kh«ng cã viÖc t¶ c¶nh ë
thñ liªn ®Æt ©m ®iÖu c¬ b¶n hïng vÜ réng lín cho bµi th¬ vµ phóc liªn tõ t×nh c¶m
l−u luyÕn chuyÓn h−íng kh«ng nªn l−u luyÕn mµ më réng ý c¶nh cña th¬, th× ý
nghÜa bµi th¬ sÏ gi¶m ®i kh«ng Ýt. §ã lµ hiÖu qu¶ mü häc cña “khëi - thõa -
chuyÓn - hîp”. Thªm mét c©u, t©n thÓ thi tõ thêi TÒ L−¬ng vÒ sau, vèn khu«n
khæ kh«ng thèng nhÊt, cuèi cïng ®Þnh h×nh nªn thÓ luËt 4 liªn 8 c©u, e r»ng còng
liªn quan víi thÓ chÕ nµy cã thÓ trong giíi h¹n kinh tÕ nhÊt thùc hiÖn nhu cÇu
“khai - thõa - chuyÓn - hîp”.
Mét quy ®Þnh kh¸c cña luËt thi lµ tæ chøc ®èi tr−îng. Nh×n bÒ mÆt, ®ã
ch¼ng qua lµ vÊn ®Ò vÒ mÆt tu tõ, nh−ng trªn thùc tÕ. Còng liªn quan ®Õn kÕt cÊu
vµ néi hµm cña bµi th¬. V× liªn trªn liªn d−íi ®èi nhau th−êng n»m trong quan hÖ
®èi ®·i lÉn nhau, tr−íc sau gi÷a chóng t«n vÎ ®Ñp cho nhau vµ ®èi chiÕu lÉn
nhau, kh«ng chØ cÊu thµnh mèi liªn hÖ vÒ mÆt sù lý, mµ cßn cã thÓ dÉn ®Õn
nh÷ng liªn t−ëng vÒ ý niÖm t×nh thó. §iÒu ®ã sÏ l¹i lµm phong phó ý c¶nh cña
th¬ ca, më réng dung l−îng cña bµi th¬. Ch¼ng h¹n, liªn thø nhÊt: “Thµnh
khuyÕt...” ë bµi th¬ cña V−¬ng Bét, c©u trªn t¶ thµnh khuyÕt Trµng An víi c©u
d−íi t¶ m©y khãi mê mÞt, vèn lµ hai ý t−îng kh«ng liªn can nhau, nh−ng tæ hîp
l¹i, mét lµ c¶nh gÇn, mét lµ c¶nh xa, mét lµ hiÖn tr−êng, mét lµ h−íng ®i, kh«ng
dïng c¶nh kh¸c thay thÕ, mµ ý tèng biÖt tù nhiªn lé râ. So víi viÖc dïng 10 ch÷
®Ó trùc tiÕp tù thuËt, th× sù râ rµng cña ý t−îng vµ sù phong phó cña t×nh vËn,

195
hiÓn hiÖn lín h¬n rÊt nhiÒu. L¹i nh− liªn: “H¶i néi...”, c©u trªn lµ thùc t×nh, c©u
d−íi lµ h− t−ëng, mét h− mét thùc kÕt hîp nhau, khiÕn cho thùc t×nh thÓ hiÖn
nång ®−îm h¬n rÊt nhiÒu, h− t−ëng còng thu ®−îc c¶m gi¸c ch©n thùc. Liªn nµy
vÒ mÆt t¶ t×nh cã thÓ cã søc kh¸i qu¸t vµ søc lay ®éng lín nh− thÕ, kh«ng thÓ
kh«ng liªn quan ®Õn h×nh thøc tæ chøc ®èi tr−îng. V× thÕ, luËt thi hay vÒ mÆt s¾p
xÕp ®èi tr−îng quyÕt kh«ng bã hÑp ë ®èi chØnh, hiÖp ®iÒu thanh luËt, mµ nãi
chung ph¶i t−¬ng hîp ý tø s©u xa vµ th«ng suèt m¹ch th¬. ý tø s©u xa th× liªn
t−ëng míi bay bæng, míi cã bÒ réng t©m lý t−¬ng ®èi lín; khÝ m¹ch th«ng suèt
míi cã thÓ t¹o lËp ®−îc sù giao l−u th«ng tin, h×nh thµnh b−íc chuyÓn tiÕp mét
c¸ch tù nhiªn. NÕu nh− nãi, “khëi - thõa - chuyÓn - hîp” ®¸nh dÊu mèi liªn hÖ
néi t¹i gi÷a c¸c liªn cña luËt thi, th× ®èi tr−îng th−êng th−êng tæ chøc phøc t¹p
gi÷a c©u trªn c©u d−íi trong néi bé mét liªn. Chóng cïng nhau g¸nh v¸c viÖc
ph©n c¾t vµ g¾n kÕt c¸c ý t−îng cña luËt thi, khiÕn nã h−íng tíi sø mÖnh nghÖ
thuËt ph¸t triÓn ph−¬ng h−íng dung chøa s©u réng.
Do ®ßi hái cña ®èi tr−îng vµ thanh luËt, l¹i h×nh thµnh phong khÝ ®óc c©u
luyÖn ch÷, luËt thi ë ®iÓm nµy so víi bÊt kú thÓ th¬ nµo kh¸c ®Òu ph¶i cÇu kú.
Song c¸c thi nh©n ®· lîi dông mét c¸ch ®Çy ®ñ ®iÒu kiÖn h¹n chÕ nµy ®Ó t¨ng
thªm dung l−îng cho mçi mét c©u, mçi mét ch÷, më réng c«ng n¨ng biÓu hiÖn
cña chóng. Thö so s¸nh thñ liªn trong bµi Tèng §ç ThiÕu phñ chi nhËm Thôc
Xuyªn víi bµi Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh H¹o Nhiªn chi Qu¶ng L¨ng cña Lý
B¹ch, còng lµ tù thuËt tèng biÖt, “cè nh©n t©y tõ Hoµng H¹c l©u” v.v, viÕt tù
nhiªn l−u lo¸t biÕt bao, tùa nh− liªn th¬ m©y bay n−íc ch¶y, ®ã lµ ng«n ng÷ cña
tuyÖt có; cßn “Thµnh khuyÕt phô Tam TÇn, phong yªn väng Ngò T©n.” th× ng−îc
l¹i c©u c©u tÝnh to¸n, ch÷ ch÷ ®¾n ®o, hiÓn nhiªn lµ thÓ thøc cña luËt thi. Ch¼ng
h¹n nh− c©u trªn kh«ng nãi Trµng An mµ nãi “thµnh khuyÕt”, lµ v× Trµng An
ch¼ng qua lµ mét kh¸i niÖm, “thµnh khuyÕt” ng−îc l¹i cã h×nh t−îng sinh ®éng
vµ khÝ thÕ hïng vÜ, thªm n÷a l¹i cã “Tam TÇn” chë che bao bäc, cµng hiÖn râ sù
hiÓm yÕu cña ®Þa thÕ. C©u d−íi dïng “Ngò T©n” thay cho Thôc Xuyªn, còng
thuéc thñ ph¸p biÕn tr×u t−îng thµnh cô thÓ, thªm mét ch÷ “väng”, l¹i t« ®Ëm bèi
c¶nh b»ng hai ch÷ “phong yªn”, hiÖn ra ®−êng ®i mê mÞt xa x¨m, nói s«ng c¸ch
trë, tõ ®ã t×nh c¶m l−u luyÕn cña m×nh còng kÝn ®¸o béc lé. C©u th¬ nh− vËy lµ
kh«ng thÓ phæ nh¹c ca x−íng, v× nã qu¸ ®Ïo gät, kh«ng râ rµng dÔ hiÓu, nh−ng

196
mÆt kh¸c l¹i cã hµm l−îng, cã ®é s©u, cã thÓ dïng tù nh·n Ýt nhÊt ®Ó thu ®−îc
søc biÓu hiÖn lín nhÊt. Së tr−êng vµ së ®o¶n cña ng«n ng÷ th× ®Òu ë ®Êy c¶, ®iÒu
®ã cïng víi viÖc chuyÓn hãa h¹n chÕ thµnh tù do cña nã vµ cùc lùc khai th¸c
nguyªn t¾c mü häc kh«ng gian nghÖ thuËt, lµ hoµn toµn thÝch øng víi nhau.
Sù ph©n biÖt ngò ng«n vµ thÊt ng«n luËt thi, tuy kh«ng râ nh− cæ phong,
nh−ng so víi tuyÖt có th× nªn chó träng, v× nã kh«ng chØ ®¸nh dÊu sù bÊt ®ång cña
®iÖu thøc, mµ cßn quan hÖ trùc tiÕp tíi dung l−îng cña thi thÓ. Mäi ng−êi ®Òu biÕt,
diÔn tiÕn thÓ lo¹i thi ca cæ ®iÓn cña Trung Quèc lµ tõ tø ng«n lµ chñ yÕu, dÇn dÇn
chuyÓn sang ngò ng«n vµ thÊt ng«n. VÒ sè ch÷ tuyÖt ®èi mµ nãi, ngò ng«n so víi
tø ng«n chØ h¬n kÐm nhau mçi c©u mét ch÷, thÊt ng«n so víi ngò ng«n h¬n kÐm
nhau mçi c©u hai ch÷, nh−ng dung l−îng thùc tÕ cña c©u th¬ ng−îc l¹i sai biÖt rÊt
lín. Th¬ tø ng«n th−êng th−êng ph¶i dïng hai c©u míi cã thÓ truyÒn ®¹t mét ý
nghÜa hoµn chØnh. Ch¼ng h¹n, ch−¬ng ®Çu bµi Quan th− (Thi kinh): “Quan quan
th− c−u, t¹i hµ chi ch©u. YÓu ®iÖu thôc n÷, qu©n tö h¶o cÇu.” (Chim trèng vµ chim
m¸i hãt häa rÝu rÝt trªn bÕn s«ng. C« g¸i hiÒn lµnh xinh ®Ñp, nÕt na, thËt lµ xøng
®«i võa løa víi chµng qu©n tö.) Nãi riªng c©u thø nhÊt “Quan quan th− c−u”,
hoÆc nãi riªng c©u thø hai “T¹i hµ chi ch©u”, ý nghÜa ®Òu kh«ng hoµn chØnh còng
kh«ng râ rµng, chØ cã hîp hai c©u lµm mét, míi t¹o thµnh mét ý niÖm ®éc lËp ®ñ
®Ó lµm cho ng−êi ta hiÓu ®−îc. Quan hÖ gi÷a c©u thø ba vµ c©u thø bèn còng nh−
vËy. §iÒu ®ã tuy kh«ng nhÊt ®Þnh lµ quy luËt phæ biÕn cña th¬ tø ng«n, nh−ng
x¸c thùc ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®¹i ®a sè cña nã, ®Æc biÖt ë thêi ®¹i Tiªn TÇn, thêi
®¹i thÞnh hµnh cña thÓ th¬ nµy(4). So víi th¬ tø ng«n, quy t¾c th«ng th−êng cña
th¬ ngò ng«n lµ mét c©u biÓu ®¹t mét ý nghÜa. §em mét t¸c phÈm thêi kú thµnh
thôc b−íc ®Çu cña thÓ th¬ nµy lµm vÝ dô, nh− “NhËt xuÊt ®«ng nam ngung, chiÕu
ng· TÇn thÞ l©u. TÇn thÞ h÷u h¶o n÷, tù danh vi La Phu.” (MÆt trêi lªn ë phÝa
®«ng nam, táa n¾ng trªn lÇu nhµ hä TÇn cña ta. Nhµ hä TÇn cã c« g¸i xinh ®Ñp,
nµng tªn lµ La Phu.) [M¹ch Th−îng tang], hoÆc nh− “Sinh niªn bÊt m·n b¸ch,
th−êng hoµi thiªn tuÕ −u. Tró ®o¶n khæ d¹ tr−êng, hµ bÊt bØnh chóc du” (§êi
ng−êi kh«ng ®Çy tr¨m tuæi, nªn th−êng −u lo mong ®−îc thä ngµn tuæi. Ngµy ng¾n
khæ ®ªm dµi, sao kh«ng cÇm ®uèc du ch¬i.) [Cæ thi thËp cöu thñ - Bµi 15], mÆc dï
gi÷a c©u trªn vµ c©u d−íi xuyªn suèt nhau, nh−ng mçi c©u vÉn cã thÓ biÓu thÞ mét
ý nghÜa riªng, ®iÒu ®ã lµ rÊt kh¸c so víi vÝ dô vÒ th¬ tø ng«n ë trªn. §Õn th¬ thÊt

197
ng«n, ®é dµi cña c©u ®· dÇn dÇn më réng, néi hµm chøa ®ùng còng cµng thªm
phøc t¹p. Quy t¾c th«ng th−êng cña th¬ thÊt ng«n lµ mçi c©u cã thÓ tiÕn mét b−íc
ph©n gi¶i thµnh hai hoÆc phiÕn ®o¹n trë lªn t−¬ng ®èi ®éc lËp, biÓu ®¹t hai hoÆc
hai ý nghÜa kh¸c nhau trë lªn liªn quan mËt thiÕt nhau. Xin xem phÇn më ®Çu cña
bµi th¬ thÊt ng«n sím nhÊt hiÖn cßn Yªn ca hµnh (cña Tµo Phi):
Thu phong tiªu s¾t - thiªn khÝ l−¬ng,
Th¶o méc dao l¹c - lé vi s−¬ng.
QuÇn yÕn tõ quy - nh¹n nam t−êng,
NiÖm qu©n kh¸ch du - t− ®o¹n tr−êng.
(Giã thu hiu h¾t, khÝ thu l¹nh lÏo,
Mãc ®äng thµnh s−¬ng, cá c©y óa rông.
Chim Ðn vµ ngçng trêi bay vÒ ph−¬ng nam,
Nhí chµng ®Êt kh¸ch lßng buån th−¬ng.)
Mçi c©u th¬ ®Òu cã thÓ ph©n c¸ch thµnh hai, mµ mçi phiÕn ®o¹n ®Òu cã ý
nghÜa hoµn chØnh ®¹i thÓ, hµm l−îng cña nã l¹i v−ît qua c¶ ngò ng«n. §−¬ng
nhiªn, sù ph©n biÖt ë trªn kh«ng ¸p dông mét c¸ch m¸y mãc, cµng huèng chi
b¶n th©n thÓ th¬ l¹i ®ang trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Th¬
ngò ng«n vÒ sau nµy còng th−êng dïng mét c©u ®Ó kh¸i qu¸t hai ý nghÜa, ch¼ng
h¹n: “Lé träng - phi nan tiÕn, phong ®a - h−ëng dÞ trÇm.” (S−¬ng nÆng - khã bay
lªn ®−îc, giã to - tiÕng dÔ ch×m.) [L¹c T©n V−¬ng: VÞnh thiÒn]; nh−ng trong th¬
thÊt ng«n cµng xuÊt hiÖn t×nh h×nh mét c©u th¬ bao hµm ba ý nghÜa, ch¼ng h¹n:
“Phong cÊp - thiªn cao - viªn khiÕu ai, chö thanh - sa b¹ch - ®iÓu phi håi.” (Giã
rÝt ï ï, trêi cao vêi vîi, v−în hó thª th¶m, d−íi b·i s«ng n−íc trong, c¸t tr¾ng,
chim chao ®¶o l−în vßng.) [§ç Phñ: §¨ng cao]. Dï nãi thÕ nµo, thÊt ng«n so víi
ngò ng«n vÒ dung l−îng cã më réng ë møc ®é t−¬ng ®èi th× ®iÒu ®ã cã thÓ
kh¼ng ®Þnh chóng ta nh×n diÔn tiÕn th¬ ca tõ Trung §−êng vÒ sau, thÊt ng«n
ngµy cµng chiÕm −u thÕ, chÝnh lµ xu h−íng tù nhiªn cña sù tiÕn hãa thÓ th¬.
Sù bÊt ®ång cña c©u th¬ ngò thÊt ng«n vÒ hµm l−îng, ®èi víi luËt thi cã ý
nghÜa ®Æc biÖt quan träng. Cæ phong do khu«n khæ kh«ng chÞu bã buéc, sù thiÕu
hôt vÒ c©u th¬ cã thÓ dïng c¸ch kÐo dµi ch−¬ng tiÕt ®Ó båi ®¾p, kh«ng dÉn ®Õn
x¶y ra ch−íng ng¹i qu¸ nhiÒu. TuyÖt có th× v× néi dung t−¬ng ®èi ®¬n thuÇn, biÓu
hiÖn l¹i yªu cÇu tËp trung, ng−ng tô, còng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i c©n nh¾c tÝnh

198
to¸n vÒ dung l−îng c©u th¬. Song bµi to¸n trung t©m cña s¸ng t¸c luËt thi, døt
kho¸t ph¶i tranh thñ ®−îc kh«ng gian nghÖ thuËt cµng lín trong khu«n khæ bµi
th¬ h÷u h¹n, thÕ lµ sù sai biÖt gi÷a ngò ng«n vµ thÊt ng«n cµng tá râ quan hÖ
träng ®¹i. Thö nghÜ, nÕu néi hµm cña thÊt ng«n cã thÓ ®¹t gÊp ®«i ngò ng«n (®©y
hoµn toµn lµ tõ logÝc mµ nãi, thùc tÕ vÞ tÊt ph¶i thÕ), mµ néi hµm cña luËt thi l¹i
gÊp ®«i tuyÖt có (thùc tÕ cã thÓ h¬n, v× luËt thi chó träng luyÖn ý, kÐo dµi më
réng hÕt møc ®é cù ly gi÷a mçi c©u), vËy th×, khu«n khæ cña mét bµi thÊt ng«n
luËt thi cã thÓ dung n¹p b»ng 4 lÇn bµi ngò ng«n tuyÖt có. §iÒu ®ã ®èi víi ng−êi
giái c−ìi ngùa trªn phè mµ nãi, lµ ®ñ ®Ó rong ruæi dÔ dµng, phi lªn nh¶y xuèng
mµ kh«ng v−ît quy cñ. V× thÕ, dï do ¶nh h−ëng cña thÝ thiÕp khoa cö, ngò ng«n
luËt thi cña thi nh©n ®êi §−êng s¸ng t¸c trong t− liÖu hiÖn cßn, vÒ sè l−îng, c¬
hå ®¹t ®Õn gÊp ®«i thÊt ng«n luËt thi(5), mµ thÊt ng«n luËt thi danh thiªn th×
kh«ng kÐm ngò ng«n luËt thi, t¸c dông cña nã ë ®êi sau còng cµng s©u xa.
Nãi ®Õn sù biÕn ®æi diÔn tiÕn trong lÞch sö, th× còng gièng nh− thÓ chÕ trong
tuyÖt có, ngò ng«n thµnh thôc tr−íc tiªn. Ngò ng«n luËt thi ®Çu ®êi §−êng ®· cã
mét sè Ýt bµi hoµn chØnh, ch¼ng h¹n nh− D· väng cña V−¬ng TÝch, hoÆc kh¸
nhiÒu s¸ng t¸c cña “Tø kiÖt”, ®Æt c¬ së cho thÓ th¬ nµy. §Õn ThÈm (Thuyªn Kú),
Tèng (Chi VÊn), cuèi cïng ®· thùc hiÖn viÖc quy ph¹m hãa thÓ chÕ. B−íc vµo
thêi ThÞnh §−êng, t¸c gi¶ ngµy cµng ®«ng, vÒ c¬ b¶n ®· ®µo th¶i ®−îc sù r−êm
rµ hoa lÖ ®Çu ®êi §−êng, mµ h−íng tíi gi¶n −íc tù nhiªn. V−¬ng Duy, M¹nh
H¹o Nhiªn phÇn nhiÒu t¶ Èn dËt s¬n l©m, ý c¶nh thanh tÜnh thanh ®¹m cao viÔn;
Lý B¹ch, SÇm Tham th−êng dõng ë viÖc béc lé t×nh c¶m b»ng h÷u vµ t×nh c¶m
tha h−¬ng l÷ thø, phong c¸ch s¸ng sña kho¸ng ®¹t, t−¬i ®Ñp - ®ã lµ ph¹m vi c¬
b¶n cña thi ®µn ®−¬ng thêi. ThÕ nh−ng toµn bé ngò ng«n luËt thi cña ®Çu ®êi
§−êng, phÇn lín cßn dõng l¹i ë giai ®o¹n tiªu nhµn khiÓn høng, thÓ c¸ch trßn
trÆn, rÊt Ýt ®Ò cËp ®Õn nh©n sinh réng lín. Sù h−ng khëi cña thÊt ng«n luËt thi th×
l¹i muén h¬n ngò luËt. ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn, §ç ThÈm Ng«n, Lý
Kiªu míi cã t¸c phÈm thµnh thôc; ®Õn ThÞnh §−êng, V−¬ng Duy, Lý H©n, SÇm
Tham, Gi¶ ChÝ v.v, luyÖn c©u ®óc ch÷ míi khiÕn thÊt ng«n luËt thi vÒ thÓ chÕ ®¹t
®Õn thuÇn thôc, mµ Th«i H¹o, Lý B¹ch vÉn cã nh÷ng t¸c phÈm biÒn v¨n xen kÏ
t¶n v¨n, nöa cæ nöa luËt. ThÊt ng«n luËt thi thêi kú nµy tuy còng cã danh thiªn
hoa th¬m cá l¹, nh−ng vÒ néi dung, tuyÖt ®¹i bé phËn thuéc lo¹i th¬ phông häa

199
øng chÕ, ®¨ng cao thï t¹c, so víi ngò luËt l¹i cµng nhá hÑp. NÕu thêi kú dµi, h¹n
chÕ ë tr×nh ®é thÕ nµy, th× luËt thi ®êi §−êng bÊt qu¸ còng chØ t¹o nªn ®−îc lo¹i
thi thÓ ®iÓn nh· tinh x¶o, thµnh tùu cña nã kh«ng chØ kh«ng s¸nh næi cæ phong
tµi søc hïng hËu, mµ cßn kÐm xa tuyÖt có høng t−îng s©u xa. T¸c gi¶ luËt thi ®èi
mÆt víi viÖc khai quËt cÊp b¸ch tiÒm lùc cña thi thÓ ®Ó g¸nh v¸c nhiÖm vô lÞch sö
më ra ch©n trêi nghÖ thuËt.
Ng−êi g¸nh v¸c träng nhiÖm ®ã cña thêi ®¹i lµ §ç Phñ. §ç Phñ ®· khai
th¸c toµn diÖn c¶nh giíi cña luËt thi, thêi sù chÝnh luËn, th©n thÕ hoµi b·o, phong
thæ nh©n t×nh, v¨n vËt cæ tÝch, tÊt c¶ ®−îc ®µo luyÖn trong c¸ch luËt tinh tÕ
nghiªm ngÆt, n©ng gi¸ trÞ cña thÓ th¬ nµy ®Õn ®é cao ®ñ ®øng ngang hµng víi cæ
phong, tuyÖt có. Mµ ®Ó ®¹t ®Õn c¶nh giíi ®ã, th¬ §ç Phñ trªn c¸c ph−¬ng diÖn
dïng ch÷, t¹o c©u, t¸c ®èi, ®iÒu thanh, m−u thiªn, vËn bót v.v, ®Òu cã nh÷ng t×m
tßi lín vµ c¸ch t©n t¸o b¹o, ph¸t huy ®Çy ®ñ së tr−êng mü häc cña thÓ thøc luËt
thi. V× thÕ, nÕu nh− nãi, ThÈm, Tèng cã thÓ ®−îc coi lµ ng−êi x¸c lËp thÓ chÕ cña
luËt thi, th× §ç Phñ míi ch©n chÝnh lµ ng−êi danh bÊt h− truyÒn, ®Æt nÒn mãng
cho nghÖ thuËt luËt thi. §èi víi c«ng lao nµy cña thi nh©n, ®¸nh gi¸ thÕ nµo còng
kh«ng ®−îc coi lµ qu¸ møc.
ThÕ nh−ng, §ç Phñ vÒ ®æi míi nghÖ thuËt luËt thi biÓu hiÖn ë ph−¬ng diÖn
chñ yÕu nµo?
Chóng ta thÊy, th¬ luËt cña §ç Phñ tr−íc ®©y néi dung t−¬ng ®èi ®¬n nhÊt,
phÇn nhiÒu bã hÑp ë tr÷ t×nh t¶ c¶nh th«ng th−êng. §ç Phñ b¾t ®Çu ®−a thµnh
phÇn tù sù vµ nghÞ luËn vµo trong th¬, ®ång thêi kÕt hîp chÆt chÏ tr÷ t×nh t¶ c¶nh,
hÕt kh¶ n¨ng khiÕn cho c©u th¬ s¶n sinh chøc n¨ng trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. Xin
®äc bµi th¬ thÊt ng«n luËt thi §¨ng l©u d−íi ®©y:
Hoa cËn cao l©u th−¬ng kh¸ch t©m,
V¹n ph−¬ng ®a n¹n thö ®¨ng l©m.
CÈm Giang xu©n s¾c lai thiªn ®Þa,
Ngäc Lòy phï v©n biÕn cæ c©m (kim).
B¾c Cùc triÒu ®×nh chung bÊt c¶i,
T©y S¬n khÊu ®¹o m¹c t−¬ng x©m!
Kh¶ l©n HËu Chñ hoµn tù miÕu,
NhËt mé liªu vi L−¬ng phñ ng©m.

200
 DÞch nghÜa:
Nh×n hoa në gÇn lÇu cao, lßng kh¸ch xãt ®au,
Ta ®¨ng l©u khi mµ mu«n n¬i ®Òu ®ang gÆp ®¹i n¹n.
S¾c xu©n trªn s«ng CÈm Giang ngËp trµn kh¾p trêi ®Êt,
M©y næi trªn nói Ngäc Lòy tùa nh− viÖc ®êi x−a nay biÕn ®æi khã l−êng.
TriÒu ®×nh nh− sao B¾c Cùc nh−ng rèt cuéc vÉn ch¼ng thay ®æi g×,
Bän giÆc c−íp ë T©y S¬n chí cã vµo x©m ph¹m!
HËu Chñ L−u ThiÒn ®¸ng th−¬ng mµ cßn ®−îc lËp miÕu thê,
Trêi chiÒu ng©m nga hoµi khóc L−¬ng phñ ng©m mµ Gia C¸t L−îng vÉn
h¸t tr−íc khi ra gióp L−u BÞ.
Bµi th¬ ®−îc viÕt vµo n¨m thø hai niªn hiÖu Qu¶ng §øc ®êi §−êng §¹i
T«ng (764) ë Thµnh §« (Tø Xuyªn), ®óng vµo lóc Thæ Phån cö binh vµo quÊy
nhiÔu. Thñ liªn m« t¶ ®¨ng l©u, mµ c¶nh, t×nh vµ toµn bé t×nh h×nh quèc gia
kh«ng lóc nµo kh«ng tr¨n trë trong lßng, ®Òu bao hµm ë trong, bao qu¸t cùc kú
s©u réng. Hµm liªn lµ nh÷ng g× nh×n thÊy ngay tr−íc m¾t, nh−ng l¹i kh«ng bã
hÑp ë nh÷ng g× nh×n thÊy. S¾c xu©n tù ®Õn, thiªn ®Þa vÉn thÕ, phï v©n biÕn ¶o, cæ
kim v« th−êng. Hai c©u liªn kÕt nhau ¸m thÞ r»ng, dï thÕ sù biÕn hãa thÕ nµo, th×
quèc vËn vÉn sÏ ngµy mét thªm míi, bÜ cùc th¸i lai, trong t¶ c¶nh chøa ®ùng t×nh
c¶m trÇm l¾ng thiÕt tha vµ triÕt lý s©u s¾c. Do ®ã dÉn ®Õn phóc liªn nghÞ luËn vÒ
thêi sù, tõ tû dô sao B¾c §Èu vµ ng÷ khÝ døt kho¸t “chung”, “m¹c”, hiÓn hiÖn ra
yªu ghÐt râ rµng cña thi nh©n, thuyÕt lý mµ l¹i bao hµm t×nh c¶m xóc ®éng.
Nh−ng gian nguy cña thêi thÕ vµ hñ b¹i cña triÒu chÝnh ®· kh«ng dÔ l¹c quan mï
qu¸ng, v× thÕ vÜ liªn r¬i vµo c¶m kh¸i Thôc H¸n mÊt n−íc vµ hoµi niÖm c«ng tÝch
sù nghiÖp cña Gia C¸t L−îng, ®iÒu ®ã kh«ng ®¬n thuÇn “ph¸t t− cæ chi u t×nh”
(n¶y sinh t×nh c¶m u buån nhí x−a), mµ lµ c¶m thêi vµ thuËt hoµi. C¶ bµi th¬ kÕt
hîp t×nh, c¶nh, sù, lý, cæ kim, thiªn, nh©n lµm mét, kh«ng hÒ ®Ó lé dÊu tÝch, míi
cã thÓ trong 8 c©u th¬ ng¾n ngñi bao hµm néi dung phong phó nh− thÕ, t¹o thµnh
khÝ t−îng réng lín nh− thÕ. §ã lµ mét c¸nh cöa lín §ç Phñ më toang th¬ luËt.
§Æc ®iÓm kh¸c cña th¬ luËt §ç Phñ lµ thÝch dïng thñ ph¸p nghÖ thuËt
“chÝnh ph¶n t−¬ng h×nh” (hai mÆt ®èi lËp chÝnh - ph¶n thÓ hiÖn lÉn nhau), th«ng
qua sù ¸nh x¹ lÉn nhau cña c¸c gãc ®é kh¸c nhau, khiÕn cho ý t−îng th¬ ca cã
®−îc hµm nghÜa cµng thªm ®Çy ®ñ. H×nh thøc nµy th−êng thÊy ë gi÷a c©u trªn

201
c©u d−íi cña ®èi tr−îng, ch¼ng h¹n, hai liªn gi÷a bµi th¬ §¨ng l©u, mét ®éng
mét tÜnh, mét bao (khen) mét biÕm (chª), t¹o thµnh sù tr¸i ng−îc m·nh liÖt, dÔ
kh¬i dËy ho¹t ®éng liªn t−ëng t− duy cña con ng−êi. T¸c phÈm kh¸c cña §ç Phñ
nh−: “Danh khëi v¨n ch−¬ng trø, quan −ng l·o bÖnh h−u” (Danh lÏ nµo l¹i nhê
v¨n ch−¬ng mµ næi tiÕng, lµm quan ph¶i vÒ nghØ lµ v× giµ yÕu bÖnh tËt.) [L÷ d¹
th− hoµi], “MÉn tiÖp thi thiªn thñ, phiªu linh töu nhÊt b«i.” (MÉn tiÖp th¬ ngµn
bµi, phiªu linh r−îu mét chÐn.) [BÊt kiÕn], ®Òu thuéc kÕt cÊu nµy. Nh−ng “chÝnh
ph¶n t−¬ng h×nh” kh«ng bã hÑp ë ®èi tr−îng, còng cã thÓ dïng ë néi bé mét c©u
th¬. Ch¼ng h¹n nh− c©u “khëi” cña bµi §¨ng l©u. “Hoa cËn cao l©u...” m« t¶ kh¸
hay c¶nh xu©n, tiÕp ngay sau ®ã l¹i dïng “th−¬ng kh¸ch t©m” ®Ó biÓu ®¹t c¶m
thô cña m×nh, c¶nh ®Ñp víi nçi buån h×nh thµnh m©u thuÉn s¾c nhän, trong chèc
l¸t n¾m b¾t ®−îc sù chó ý cña ®éc gi¶, do ®ã mµ kh¬i gîi ®−îc c¶m kh¸i “V¹n
ph−¬ng ®a n¹n thö ®¨ng l©m”, thÕ bót uyÓn chuyÓn bay l−în, bót lùc thÈm thÊu
®µng sau con ch÷. L¹i nh− “Quèc ph¸ s¬n hµ t¹i, thµnh xu©n th¶o méc th©m.”
(Quèc ®« bÞ tµn ph¸ nh−ng nói s«ng vÉn cßn, kinh thµnh mïa xu©n c©y cá mäc
um tïm.) [Xu©n väng], “VÜnh d¹ gièc thanh bi tù ng÷, trung thiªn nguyÖt s¾c h¶o
thïy khan.” (TiÕng tï vµ suèt ®ªm kh«ng ngít, thª l−¬ng buån b· d−êng nh− tù
nãi, vÇng tr¨ng v»ng vÆc trªn trêi khi Êy cßn ai cã lßng nµo mµ ng¾m nh×n
th−ëng thøc) [Tóc phñ], còng cã có ph¸p ®èi s¸nh tr−íc sau ®ã.
Th¬ §ç Phñ vÒ mÆt bè côc ®Æc biÖt chó träng quanh co uèn l−în, nh»m lÊy
cÊu tø tÇng s©u ®Ó biÓu ®¹t ý nghÜa phøc t¹p. ë trªn ®· nãi ®Õn luËt thi vÒ ch−¬ng
ph¸p th−êng dïng c¸ch thøc “khëi - thõa - chuyÓn - hîp”, §ç Phñ th× trong kÕ
thõa cã biÕn ®æi. C©u thø nhÊt thñ liªn bµi th¬ §¨ng l©u khëi høng, c©u thø hai
gi¶i thÝch thªm, trong “khëi” ®· cã thµnh phÇn “thõa”; hµm liªn t¶ c¶nh mµ hµm
Èn triÕt lý, trong “thõa” l¹i cã “chuyÓn’; phóc liªn chÝnh thøc b−íc vµo nghÞ luËn,
nh−ng vÜ liªn kh«ng trùc tiÕp kÕ thõa phóc liªn kÕt thóc, mµ lµ chuyÓn h−íng
hoµi cæ ®Ó kÕt thóc, thÕ lµ “hîp” mµ l¹i “chuyÓn” sang ý míi, s¶n sinh ý tø s©u
xa hµm nghÜa bÊt tËn. XÐt quan hÖ logÝc cña ý c©u, “th−¬ng t©m” lµ qu¶, “®a
n¹n” lµ nh©n, tiªn qu¶ hËu nh©n, dïng nghÞch bót; thùc c¶nh “CÈm Giang xu©n
s¾c” vµ “Ngäc Lòy phï v©n”, nh−ng “lai thiªn ®Þa” vµ “biÕn cè kim” l¹i lµ t−ëng
t−îng, dïng h− bót; t¶ c¶nh ë hµm liªn kÕ tiÕp b−íc vµo nghÞ luËn ë phóc liªn,
c¶m thêi ë phóc liªn l¹i tiÕp nèi víi ®iÕu cæ ë vÜ liªn, dïng bót ph¸p nh¶y vät;

202
c¶m th¸n HËu Chñ cßn ®Ó l¹i miÕu thê ®Ó cho ng−êi ®êi th−¬ng xãt lµ nh»m ®èi
lËp víi c«ng lao sù nghiÖp cøu thêi ®é thÕ cña Gia C¸t L−îng kh«ng hiÓn hiÖn ë
®êi, dïng bót ph¸p ®èi s¸nh. ThuËn nghÞch ®an xen, h− thùc ®ét ngét, x¸c thùc
®· thùc hiÖn ®−îc b−íc xuÊt quû nhËp thÇn “giÊu c¸i tung hoµnh ngang däc
trong c¸i chÆt chÏ nghiªm chØnh” [ThÈm §øc TiÒm: ThuyÕt thi tèi ng÷].
Ng«n ng÷ th¬ §ç Phñ ®óc luyÖn, còng cã mét lo¹t c«ng phu ®Æc biÖt. ViÖc
®Ïo c©u cña «ng kh«ng hoµn toµn gièng nh− tiÒn nh©n dèc søc vµo viÖc rót gän
ch÷ thõa, c¾t tØa cµnh l¸, hay ph¶i ®¶o lén trËt tù tõ ng÷, lµm rèi lo¹n v¨n ph¸p ®Ó
lµm s©u s¾c thªm sù lÜnh héi thi ý cña ng−êi ®äc. VÝ dô nh− c©u th¬ th−êng ®−îc
mäi ng−êi nh¾c ®Õn: “H−¬ng ®¹o tr¸c d− anh vò l¹p, bÝch ng« thª l·o ph−îng
hoµng chi.” (Chim anh vò nhÆt nh¹nh nh÷ng h¹t thãc d− thõa, chim ph−îng hoµng
®Ëu trªn cµnh c©y ng« ®ång g©n guèc xanh um) [Thu høng b¸t thñ - Bµi 8], theo
trËt tù b×nh th−êng ph¶i ®äc lµ “Anh vò tr¸c d− h−¬ng ®¹o l¹p, ph−îng hoµng thª
l·o bÝch ng« chi.”, thi nh©n cã ý ®¶o lén, quyÕt kh«ng ph¶i ë viÖc ch¬i ch÷. V×
môc ®Ých cña hai c©u th¬ nµy kh«ng ph¶i t¶ anh vò hoÆc ph−îng hoµng, mµ thÝch
hîp lµ ph¶i t¶ “h−¬ng ®¹o” vµ “bÝch ng«”, th«ng qua giµu cã ®Çy ®ñ cña lóa g¹o
vµ t−¬i tèt cña l¸ ng« ®ång ®Ó ph¶n ¸nh kh«ng khÝ th¸i b×nh h−ng thÞnh thêi Khai
Nguyªn, Thiªn B¶o, viÖc ®¶o lén trËt tù tõ sÏ gióp cho viÖc thùc hiÖn môc ®Ých
nµy. L¹i nh− “Th¶ khan dôc tËn hoa kinh nh·n, m¹c yÕm th−¬ng ®a töu nhËp
thÇn.” (H·y nh×n nh÷ng b«ng hoa tr−íc m¾t s¾p rông hÕt, ch¼ng ng¹i r−îu nhiÒu
h¹i th©n l¹i tiÕp tôc n©ng chÐn ®Æt lªn m«i) [Khóc Giang nhÞ thñ - Bµi 1], theo
quan hÖ logÝc th«ng th−êng th× ph¶i lµ: “Hoa kinh nh·n - dôc tËn - th¶ khan, töu
nhËp thÇn - th−¬ng ®a - m¹c yÕm.” Nh−ng ý chÝnh cña liªn nµy kh«ng ph¶i ë t¶
hoa vµ töu, t¶ hoa lµ muèn nhÊn m¹nh hoa sÏ rông hÕt, tõ ®ã mµ th«i thóc ý høng
th−êng xuyªn chó ý cña mäi ng−êi, t¶ r−îu lµ muèn tá râ r−îu cã thÓ lµm ng−êi
buån, dïng ®Ó lµm næi bËt t©m t×nh réng r·i kh«ng buån rÇu thªm n÷a cña t¸c
gi¶. Nh− vËy th×, “th¶ khan” vµ “m¹c yÕm” trë thµnh träng ®iÓm trong ý niÖm
cña thi nh©n, tõ “th¶ khan”, “m¹c yÕm” dÉn ®Õn “dôc tËn” vµ “th−¬ng ®a”, l¹i tõ
®ã dÉn ®Õn hoa s¾p rông hÕt vµ r−îu khiÕn ng−êi buån, sù nÆng nhÑ nhanh chËm
vÒ mÆt c¶m thô t©m lý bÌn hiÓn hiÖn ra mét c¸ch thuËn lý thµnh ch−¬ng. Søc
m¹nh nghÖ thuËt ®Ïo c©u cña th¬ §ç Phñ chÝnh lµ ë ®©y.

203
 L¹i xem viÖc luyÖn ch÷ cña §ç Phñ, kh«ng riªng ph¶i luyÖn cho khÐo, mµ
ph¶i luyÖn cho kú hÕt kh¶ n¨ng t¹o nªn mét Ên t−îng t−¬i míi. Ch¼ng h¹n c©u:
“Cao giang cÊp hiÖp l«i ®×nh ®Êu, cæ méc th−¬ng ®»ng nhËt nguyÖt h«n.” (Dßng
s«ng trong khe nói cao ch¶y xiÕt tiÕng nghe nh− sÊm ®Êu nhau; cæ thô um tïm
che khuÊt u ¸m c¶ mÆt tr¨ng mÆt trêi) [B¹ch ®Õ], dïng tõ “®Êu” ®Ó h×nh dung
tiÕng n−íc ch¶y, dïng tõ “h«n” ®Ó miªu t¶ ¸nh hoµng h«n, ®Òu cã thÓ thu ®−îc
hiÖu qu¶ kh«ng ngê tíi. L¹i nh− c©u: “Ph¶n chiÕu nhËp giang phiªn th¹ch bÝch,
c« (cã b¶n chÐp lµ: quy) v©n ñng thô thÊt s¬n th«n.” (Tµ d−¬ng bu«ng trªn s«ng,
bãng n¾ng ®ung ®−a trªn t−êng ®¸; chßm m©y c« ®¬n «m Êp rõng c©y che khuÊt
c¶ s¬n th«n) [Ph¶n chiÕu], gäi bøc t−êng ph¶n chiÕu ¸nh mÆt trêi lµ “phiªn”, gäi
s¬n th«n bÞ m©y mï che khuÊt lµ “thÊt”, còng ®Òu khiÕn ng−êi ®äc c¶m thÊy t©n
kú. Kh«ng chØ luyÖn thùc tõ, mµ cßn luyÖn c¶ h− tõ. Ch¼ng h¹n c©u: “¸nh giai
bÝch th¶o tù xu©n s¾c, c¸ch diÖp hoµng ly kh«ng h¶o ©m.” (Cá xanh biÕc in trªn
thÒm ®¸ hiÓn hiÖn c¶nh s¾c mïa xu©n; chim oanh trong bôi c©y bÊt chît cÊt tiÕng
hãt l¶nh lãt) [Thôc T−íng], vèn lµ mét liªn th¬ t¶ c¶nh, ë gi÷a xen vµo hai h− tõ
“tù” vµ “kh«ng”, liÒn hiÖn ra c¶nh cá xu©n m¬n mën, hoµng ly lÝu lo, mµ ©m
thanh tù nhiªn ®ã khiÕn ng−êi mÊt ®· l©u cã thÓ kh«ng ph¶i than thë n÷a, c¶ c©u
th¬ linh ®éng h¼n lªn, c¶nh ng÷ chuyÓn hãa thµnh t×nh ng÷. L¹i nh− c©u th¬:
“BÊt vÞ khèn cïng ninh h÷u thö, chØ duyªn khñng cô chuyÓn tu th©n.” (Kh«ng
ph¶i v× nghÌo tóng th× sao c« ta cã thÓ nh− vËy - ®i h¸i t¸o cña hµng xãm; chØ v×
c« ta sî h·i mµ ta thµnh ra th©n cËn víi c« ta) [Hùu tr×nh Ng« Lang], vèn lµ hai
c©u dÆn dß b×nh th−êng, thªm tõ “ninh h÷u” vµ “chuyÓn tu” vµo hai n¬i then chèt
cña h− tõ, khÈu khÝ thiÕt tha rÇu rÜ vµ sù ®ång t×nh s©u s¾c ®èi víi nh÷ng ng−êi
bÊt h¹nh Èn chøa trong ®ã cña thi nh©n, còng ®−îc béc lé ®Çy ®ñ. Mét ch÷ cã
søc nÆng ngµn c©n, th¬ §ç Phñ qu¶ kh«ng hæ thÑn víi ®iÒu ®ã.
Ngoµi ra, vÒ mÆt ©m luËt vµ thÓ chÕ cña th¬ ca, §ç Phñ còng cã nh÷ng s¸ng
t¹o míi. ¤ng viÕt kh¸ nhiÒu luËt thi thÓ tróc tr¾c (ch¼ng h¹n B¹ch §Õ thµnh tèi
cao l©u), dïng ©m tiÕt tróc tr¾c khã ®äc ®Ó biÓu ®¹t t×nh c¶m xóc ®éng s«i trµo;
l¹i s¸ng t¸c mét lo¹t th¬ chïm thÓ liªn ch−¬ng (ch¼ng h¹n nh− Thu høng b¸t thñ,
Ch− t−íng ngò thñ), dïng h×nh thøc ®øt mµ l¹i cã thÓ nèi, tiÕn mét b−íc më réng
dung l−îng cña bµi th¬. §ã ®Òu lµ ®ãng gãp cho sù ph¸t triÓn cña luËt thi.

204
 Tãm l¹i, nh÷ng ®æi míi kÓ trªn, quy kÕt vµo mét ®iÓm, chÝnh lµ quan niÖm
truyÒn thèng ®èi víi luËt thi vµ ®ét ph¸ giíi h¹n. Cã thÓ nãi thÕ nµy: tr−íc khi
§ç Phñ xuÊt hiÖn, luËt thi trong con m¾t cña mäi ng−êi, tr−íc tiªn lµ “luËt”, tiÕp
®Õn míi lµ “thi”, thËm chÝ ®Ó cã ®−îc sù tÒ chØnh khÐo lÐo cña luËt vµ ®èi, kh«ng
tiÕc t−íc bá chøc n¨ng biÓu ®¹t t×nh ý cña th¬ ca. §ßi hái cña §ç Phñ ®èi víi
luËt thi kh«ng chØ lµ “luËt”, mµ quan träng h¬n ph¶i lµ “thi”, v× thÕ «ng hÕt søc
®¶ ph¸ giíi h¹n cè h÷u cña luËt thi, tõ c¸c d¹ng thøc thi ca ®· thµnh thôc kh¸c,
®Æc biÖt lµ tõ trong cæ phong, thÓ lo¹i cã néi hµm phong phó, khu«n khæ réng lín
®Ó t×m ra bµi häc kinh nghiÖm. Häc gi¶ L−u Hy T¸i ng−êi ®êi Thanh tõng nãi:
“LuËt thi cña ThiÕu L¨ng (§ç Phñ) tr−íc kia, cµnh l¸ rËm r¹p, khÝ ®o¶n mµ ý
gÊp, tr−íc sau kh«ng t−¬ng th«ng nhau, thùc do ë cæ thÓ ch−a s©u réng. ThiÕu
L¨ng sau khi tinh th©m cæ thÓ, vËn dông cæ thÓ vµo luËt thi, v× thÕ khÐp më biÕn
hãa, thÓ hiÖn kh«ng ®iÒu g× kh«ng thµnh.” [NghÖ kh¸i - Thi kh¸i]. VËn dông cæ
thÓ vµo luËt thi nãi ë ®©y, x¸c thùc lµ con ®−êng chñ yÕu §ç Phñ ®æi míi thÓ
luËt. ë trªn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò §ç Phñ lµm s©u s¾c néi hµm cña luËt thi, ®−a
thµnh phÇn tù sù vµ nghÞ luËn vµo luËt thi, thay ®æi ch−¬ng ph¸p cña luËt thi, t¹o
nªn khÝ thÕ bæng trÇm, còng nh− nh÷ng ®iÒu míi mÎ bÊt ngê trong dïng ch÷ t¹o
c©u, sù tróc tr¾c ®a biÕn vÒ h×nh thÓ ©m luËt, sù më réng khu«n khæ cña kiÓu tæ
hîp liªn ch−¬ng, ®Òu thuéc vay m−în bót ý bót ph¸p cña cæ thi (thËm chÝ c¶ cæ
v¨n), ®Ó khai th¸c lÜnh vùc cña luËt thi, khiÕn cho luËt thi víi thÓ chÕ ng¾n gän
tinh x¸c còng cã thÓ b−íc vµo c¶nh giíi réng lín tinh th©m cña cæ thi. §−¬ng
nhiªn, nh÷ng c¸ch t©n nµy ph¶i s¸t hîp víi thÓ thøc cña b¶n th©n luËt thi, x©y
dùng nguyªn t¾c mü häc trªn c¬ së ph¸t huy c¸i vèn cã cña luËt thi, chø kh«ng
thÓ tïy tiÖn thay thÕ ®−îc. Mäi ng−êi ®Òu biÕt, §ç Phñ kh«ng chØ c¶i t¹o luËt thi,
mµ cßn dïng ph−¬ng ph¸p t−¬ng tù thö c¶i t¹o tuyÖt có, nh−ng vÒ hiÖu qu¶ mµ
nãi, tuyÖt có kh«ng nh− luËt thi, ngò luËt l¹i kh«ng gièng víi thÊt luËt, ®iÒu ®ã
®· thÓ hiÖn sù kh¸c biÖt tÝnh n¨ng mü häc cña thÓ th¬.
Sau §ç Phñ, L−u Tr−êng Khanh vµ “§¹i LÞch ThËp tµi tö” chuyªn t©m s¸ng
t¸c luËt thi, rÊt giái vÒ ngò luËt, nh−ng vÒ c¬ b¶n vÉn b−íc trªn ®−êng cña c¸c thi
nh©n thêi ThÞnh §−êng, vÒ mÆt v¨n tõ vµ thanh luËt ®· söa sang ®Õn rÊt nghiªm
ngÆt, nh−ng sù b×nh yªn tèt ®Ñp cña khÝ ®é vµ sù hån hËu dung chøa cña ý t−îng
th× cã phÇn kh«ng b»ng, cµng ®¸nh mÊt c¸i “cæ ý” trong th¬ §ç Phñ. Thi ®µn

205
Nguyªn Hßa ph« trÇn cæ phong, thÓ luËt kh«ng cßn h−ng thÞnh. Tùu trung, Hµn
Dò häc c¸ch khÐp më biÕn ®éng cña §ç Phñ, nh−ng l¹i tá ra h¬i cøng nh¾c;
Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) kÕ thõa c¸i ®é l−îng s¸ng t¸c cña th¬ §ç Phñ,
nh−ng cã phÇn l¹i n«ng c¹n; Gi¶ §¶o th©m nhËp con ®−êng tróc tr¾c, nh−ng bã
hÑp ë ngò luËt, l¹i nghiªng vÒ luyÖn c©u ®óc ch÷, thiÕu c¸i khÝ tung hoµnh kháe
kho¾n; L−u Vò TÝch, LiÔu T«ng Nguyªn th× së tr−êng vÒ tinh luyÖn, tuy giµu
t×nh vËn, nh−ng cuèi cïng l¹i thiÕu c¸i chÊt ngang tµng vÒ t− th¸i. C¸c nhµ th¬
nãi trªn ®Òu cã ®−îc mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã cña thi luËt §ç Phñ, nh−ng ch−a
thÓ biÕn hãa ®Ó thµnh ®¹i gia, bá cò ®æi míi.
Côc diÖn míi trong s¸ng t¸c luËt thi chÝnh thøc b¾t ®Çu tõ V·n §−êng. LuËt
thi thêi V·n §−êng rÊt h−ng thÞnh, tõ Diªu Hîp, Høa Hån ®Õn T− Kh«ng §å,
Hµn èc, c¬ hå c¸c t¸c gi¶ t¸c phÈm ®Òu næi danh vÒ ®i s©u vµo thÓ luËt, cã t¸c
gi¶ thËm chÝ chØ chuyªn t©m s¸ng t¸c luËt thi. Hä hoÆc ®Ó hÕt tinh lùc vµo viÖc
luyÖn c©u ®óc ch÷, mµi giòa h×nh thøc th¬ ngò luËt trë nªn cµng thªm tinh mËt,
bãng bÈy; hoÆc l−u t©m kh¾c ý dïng thanh ®iÖu sãng ®«i ®èi chäi, ph¸t triÓn thÊt
ng«n luËt thi thÓ tróc tr¾c, t¹i ®−¬ng thêi vµ hËu thÕ ®Òu n¶y sinh ¶nh h−ëng nhÊt
®Þnh. §Æc biÖt ph¶i ®Ò cËp ®Õn lµ mÊy vÞ thi nh©n ®−îc coi lµ “thÊt luËt Th¸nh
thñ” (bËc Th¸nh vÒ th¬ thÊt luËt) nh− Lý Th−¬ng Èn, §ç Môc, ¤n §×nh Qu©n
(ngò ng«n luËt thi cña ¤n, Lý còng cã thµnh tùu t−¬ng ®−¬ng, nh−ng nãi chung
kh«ng b»ng thÊt ng«n luËt thi). C¸c nhµ th¬ võa kÓ kh«ng chØ söa sang chØnh ®èn
h×nh thÓ cña luËt thi, mµ cßn c¶i t¹o khÝ chÊt cña luËt thi, thóc ®Èy nghÖ thuËt
luËt thi ®Õn mét giai ®o¹n míi.
§¹i thÓ mµ nãi, tr−íc ThÞnh §−êng, luËt thi ®i con ®−êng “mß mÉm thanh
©m, æn tháa thÓ thÕ” [ThÈm §øc ThiÒm: §−êng thi biÖt tµi tËp phµm lÖ], cã thÓ
xem ®ã lµ chÝnh c¸ch cña luËt thi. §ç Phñ “vËn dông cæ thÓ vµo luËt thi”, tung
hoµnh khai hîp, biÕn hãa ®æi míi, t¹o thµnh biÕn c¸ch cña luËt thi. Th¬ luËt cña
§ç Phñ vÒ mÆt më mang ng«i nhµ vµ c¶i c¸ch thñ ph¸p kü x¶o, khiÕn tiÒn nh©n
ch¼ng thÓ theo kÞp, nh−ng hiÖn t−îng trèn c¸ch mµ ra còng cã lóc x¶y ra, ch¼ng
h¹n khÝ thÕ qu¸ bay bæng, lªn g©n lªn cèt, ®èi t−îng cßn lé liÔu, c©u v¨n cßn cã
khuynh h−íng t¶n v¨n hãa, thËm chÝ tõ ng÷ vông vÒ ch−a thÓ tr¸nh hÕt, vÉn cßn
®«i chç thÊt niªm thÊt ®èi, phÇn lín liªn quan ®Õn viÖc “vËn dông cæ v¨n vµo luËt
thi”, c¸c møc ®é ®ã dÉn ®Õn sù kh«ng thuÇn thôc hoµn toµn thÓ c¸ch luËt thi. Mµ

206
xu h−íng chung cña ba ®¹i gia thêi V·n §−êng lµ nhµo nÆn nh÷ng ®æi míi cña
luËt thi §ç Phñ víi sù tinh tÕ khÐo lÐo cña ThÞnh §−êng vµ c¸c nhµ th¬ §¹i LÞch,
h×nh thµnh lo¹i phong c¸ch th¬ ca ®· giµu t×nh c¶m d©ng trµo, l¹i tinh nghiªm
thuÇn thôc vÒ thÓ c¸ch, cã thÓ gäi nã lµ giai ®o¹n “phôc” (phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh)
sau “chÝnh” vµ “biÕn”. LuËt thi diÔn tiÕn ®Õn giai ®o¹n nµy míi ®−îc coi lµ hoµn
thµnh thÓ c¸ch æn ®Þnh cña b¶n th©n. CÇn ph¶i nãi râ, ®iÒu ®ã kh«ng cã ý nãi
thµnh tùu cña c¸c nhµ th¬ ¤n (§×nh Qu©n), Lý (Th−¬ng Èn) v.v lµ v−ît qua §ç
Phñ. Do ®iÒu kiÖn ®êi sèng cña thêi ®¹i vµ tµi n¨ng tÝnh c¸ch c¸ nh©n cña c¸c t¸c
gia, thµnh tùu th¬ ca cña §ç Phñ ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao nh− vËy, mét vµi ph−¬ng
diÖn nµo ®ã, ng−êi ®êi sau kh«ng thÓ v−ît qua. Nh−ng tõ sù ph¸t triÓn biÕn ®æi
cña thi thÓ mµ nãi, c¸c nhµ th¬ ¤n (§×nh Qu©n), Lý (Th−¬ng Èn) ®· b¶o tån tinh
thÇn lý trÝ biÕn hãa tung hoµnh trong th¬ luËt cña §ç Phñ, nh−ng bá bít ®i nh÷ng
tÖ ®oan cæ thi hãa, t¶n v¨n hãa qu¸ møc, l¹i dïng thanh vËn tinh khÐo diÔm lÖ,
thÓ c¸ch nghiªm mËt, khiÕn cho luËt thi cµng cã thÓ hiÓn hiÖn ra phong m¹o ®éc
®¸o cña b¶n th©n m×nh, ®iÒu ®ã kh«ng thÓ kh«ng nãi lµ sù tiÕn bé. Ch¼ng h¹n
nh÷ng c©u th¬ ë ch−¬ng trªn ®· trÝch dÉn nh−: “Håi nhËt l©u ®µi phi gi¸p tr−íng,
khø thêi quan kiÕm thÞ ®inh niªn.” [¤n §×nh Qu©n: T« Vò MiÕu], “Thö thêi lôc
qu©n ®ång tró m·, tha niªn thÊt tÞch tiÕu Khiªn Ng−u.” [Lý Th−¬ng Èn: M·
Ng«i], dïng ph−¬ng ph¸p trÇn thuËt ng−îc, kÕt hîp sù t×nh hiÖn t¹i vµ qu¸ khø
vµo trong mét liªn, thÕ bót siªu tho¸t, ý t−ëng xa réng, nh−ng do cÊu tø nµy biÓu
hiÖn th«ng qua ®èi t−îng tinh khÐo ®iÓn nh· vµ h×nh thøc ng«n ng÷ gi¶n dÞ tù
nhiªn, mµ hoµn toµn xãa nhßa ®−îc dÊu vÕt khoa tr−¬ng khÝ thÕ, g¹t bá ®−îc
phong vÞ cæ thi trong thÓ luËt. L¹i nh− nh÷ng c©u: “Phï thÕ b¶n lai ®a tô t¸n,
hång cõ hµ sù diÖc ly phi.” (ThÕ gian phï phiÕm th−êng th−êng tô häp th−êng
th−êng chia ly; nh÷ng c¸nh sen hång v× cí g× mµ còng ly t¸n?) [Lý Th−¬ng Èn:
ThÊt nguyÖt nhÞ thËp cöu nhËt Sïng Nh−îng tr¹ch yÕn t¸c], “TrÇn thÕ nan phïng
khai khÈu tiÕu, cóc hoa tu th¸p m·n ®Çu quy” (TrÇn thÕ khã gÆp nô c−êi t−¬i;
hoa cóc nªn c¾m ®Çy ®Çu quay vÒ) [§ç Môc: TÕ S¬n], c©u trªn t¶ nh©n t×nh, c©u
d−íi t¶ sù vËt, nèi kÕt nh÷ng sù vËt vèn kh«ng liªn quan nhau l¹i, nh−ng khÝ
m¹ch vÉn t−¬ng th«ng, th©m t×nh ®−îc béc lé, kh«ng hÒ ®Ó lé ®ét ngét chi ly,
còng lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu luËt thi b−íc vµo giai ®o¹n thµnh thôc. Tãm l¹i, mét
ch÷ “thuÇn” cã thÓ coi lµ ®Þnh c¸ch luËt thi V·n §−êng, Nguyªn H¶o VÊn ng−êi

207
®êi Kim trong LuËn thi tam thËp thñ - Bµi 28, phª b×nh thi ph¸i Giang T©y r»ng:
“Cæ nh· nan t−¬ng Tö Mü th©n, tinh thuÇn toµn thÊt NghÜa S¬n ch©n.” (Cæ nh·
khã mµ theo kÞp Tö Mü, tinh thuÇn thùc sù ®Òu kÐm NghÜa S¬n.), lÊy “cæ nh·”
bµn luËn §ç Phñ, dïng “tinh thuÇn” b×nh phÈm Lý Th−¬ng Èn, qu¶ cã thÓ thÊy
con ®−êng tiÕn hãa cña luËt thi tõ xu h−íng cæ thi hãa ®Õn ®¹t ®−îc thÓ c¸ch tinh
thÇn cña b¶n th©n.
Trong ba ®¹i gia thêi V·n §−êng, ng−êi s¸ng t¹o nhÊt ph¶i kÓ ®Õn lµ Lý
Th−¬ng Èn. ThÊt ng«n luËt thi cña Lý Th−¬ng Èn cã nhiÒu phong c¸ch: c¶m sù
thuËt hoµi th× nh− c¸c bµi Träng h÷u c¶m, An §Þnh thµnh l©u, §ç C«ng bé Thôc
trung ly tÞch, gÇn víi phong c¸ch hµo hïng réng lín mµ l¹i trong trÎo uyÓn
chuyÓn cña §ç Phñ; t¶ c¶nh tr÷ t×nh th× nh− c¸c bµi: Tøc nhËt, L−u oanh, L©m
ph¸t Sïng Nh−îng tr¹ch tö vi, hÊp thô phong c¸ch quanh co khóc khuûu mµ l¹i
s©u s¾c khóc chiÕt cña luËt thi §ç Phñ; c¸c bµi th¬ thÊt ng«n luËt thi vÞnh sö nh−:
Tïy cung, M· Ng«i, Nam triÒu, ®Òu thuéc lo¹i ®èi chØnh, dông ®iÓn tinh x¸c, thÓ
hiÖn ®−îc phong c¸ch tinh th©m thuÇn thôc ®iÓn h×nh cña thi nh©n thêi V·n
§−êng; c¸c bµi th¬ v« ®Ò th× l¹i buån b· triÒn miªn, Èn −íc m«ng lung, béc lé
t×nh thó thÈm mü riªng t− c¸ nh©n cña Lý Th−¬ng Èn. Trong mÊy lo¹i ®ã, th×
lo¹i cuèi cïng tá ra ®Æc s¾c h¬n c¶, khiÕn chóng ta ph¶i dõng l¹i mét chót ®Ó bµn
luËn.
§Æc s¾c cña th¬ v« ®Ò (bao gåm c¶ nh÷ng bµi m−în hai ch÷ trong bµi hoÆc
trong c©u lµm nhan ®Ò, nh− CÈm s¾t, BÝch Thµnh) rèt cuéc lµ ë chç nµo? Tr−íc
tiªn vÉn kh«ng ph¶i lµ ë ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn cña nã, mµ lµ ë néi dung ®−îc
biÓu hiÖn cña nã. Th¬ v« ®Ò thÓ hiÖn ®iÒu g×, ®ã lµ vÊn ®Ò x−a nay lu«n lu«n bµn
c·i, tiªu ®iÓm cña nã n»m ë ng«n t×nh trong th¬ cã ký th¸c g× kh¸c hay kh«ng.
Nh÷ng ng−êi cho lµ cã ký th¸c th−êng th−êng thÝch g¸n ghÐp mét sè sù kiÖn thêi
sù vµ th©n thÕ cña thi nh©n ®Ó kh¶o ®o¸n, nh−ng cuèi cïng kh«ng tr¸nh khái gß
Ðp cøng nh¾c; cßn nh÷ng ng−êi cho lµ kh«ng ký th¸c g× th× l¹i khã mµ gi¶i thÝch
hîp lý v× sao cã nh÷ng nçi ®au Èn chøa th©m trÇm trong nh÷ng tuyÖt x−íng
t−¬ng t− ¸i t×nh, ®ång thêi khã mµ liªn t−ëng vµ gîi më vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn
cho ®éc gi¶ hËu thÕ. V× sao l¹i x¶y ra m©u thuÉn ®ã? MÊu chèt lµ n»m ë chç
ch−a n¾m b¾t ®−îc mét c¸ch x¸c thiÕt ®Æc tÝnh cña th¬ v« ®Ò. Th¬ v« ®Ò, xÐt ®a
sè nh÷ng bµi th¬ thµnh c«ng mµ nãi, néi dung ®−îc biÓu hiÖn lµ thÕ giíi t×nh

208
c¶m “buån vui tuÇn hoµn kh«ng râ mèi manh” [Tr−¬ng Th¸i §iÒn: Lý NghÜa S¬n
thi biÖn chÝnh], chø ý nghÜa kh«ng s¸ng tá râ rµng nh− trong nh÷ng bµi th¬ b×nh
th−êng. ThÕ giíi t×nh c¶m ®ã, d−íi ngßi bót cña thi nh©n, lµ lÊy h×nh th¸i t−¬ng
t− ¸i t×nh mang tÝnh bi kÞch ®Ó biÓu hiÖn ra, nh−ng l¹i kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i c©u
nÖ ë cuéc sèng ¸i t×nh nµy, mµ còng cã thÓ liªn quan ®Õn lÜnh vùc kh¸c cña thi
nh©n, ch¼ng h¹n nh− bÊt m·n chÝnh trÞ, th©n thÕ trÇm lu©n, niªn hoa tr«i qua
uæng phÝ, gia ®×nh bÊt h¹nh, cho ®Õn kh«ng khÝ thêi ®¹i mang tÝnh bi kÞch ®ang
cã xu h−íng suy vi cña c¶ quèc gia vµ x· héi, ®Òu cã thÓ dùa vµo ®ã mµ ®−îc
kh¸i qu¸t ph¶n ¸nh. NÕu nãi cã ký th¸c, ®iÒu ®ã còng tùa hå ®−îc coi lµ mét lo¹i
ký th¸c, nh−ng kh«ng gièng víi ph−¬ng ph¸p tû høng truyÒn thèng râ rµng nh−
“lÊy rång ®Ó vÝ víi ng−êi qu©n tö, dïng r¸ng m©y ®Ó vÝ víi kÎ sµm nÞnh xÊu xa”
[V¨n t©m ®iªu long - BiÖn tao], ®ã ch¼ng qua lµ sù ®ång c¶m vÒ mÆt t©m lý t×nh
c¶m mµ th«i, hoÆc nãi ®Ých x¸c h¬n, gäi lµ ký th¸c ë kho¶ng gi÷a cña “h÷u v«”,
cã thÓ hiÓu ý nh−ng khã mµ chØ ra ®−îc cô thÓ. Së dÜ th¬ v« ®Ò ®em l¹i c¶m gi¸c
m«ng lung nhÊt ®Þnh cho ®éc gi¶, thËm chÝ c¶m gi¸c tèi nghÜa, trë thµnh “c©u ®è
th¬” x−a nay kh«ng gi¶i ®−îc, nguyªn nh©n chÝnh lµ ë ®©y; mµ nã hÊp dÉn ®−îc
ng−êi ®äc c¸c thêi ®¹i ®i s©u t×m hiÓu th−ëng thøc, thËm chÝ trong t×nh h×nh
kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ý ®å ®−îc thÓ hiÖn, nh−ng vÉn c¶m thô ®−îc ma lùc to
lín vÒ mÆt nghÖ thuËt, lý lÏ còng lµ ë ®©y. ThËm chÝ viÖc ®−a ra thÕ giíi t×nh c¶m
nµy, lµm thµnh chñ thÓ biÓu hiÖn cña th¬ ca, kh«ng thÓ kh«ng nãi lµ cèng hiÕn
®Æc biÖt cña thi nh©n Lý Th−¬ng Èn. Tr−íc «ng, chØ cã Thu høng b¸t thñ cña §ç
Phñ lµ cã thÓ tiÕp cËn ®−îc gÇn víi c¶nh giíi nµy, nh−ng vÉn ch−a ®¹t ®Õn sù
trong trÎo linh ®iÖu nh− thÕ.
S¸ng t¹o míi mÎ vÒ mÆt néi dung cña th¬ v« ®Ò tÊt nhiªn sÏ thóc ®Èy nh÷ng
®æi thay vÒ thñ ph¸p nghÖ thuËt cña nã. VÒ mÆt lùa chän chÊt liÖu, mét ®Æc ®iÓm
quan träng cña bµi th¬ m« t¶ ¸i t×nh lµ l−îc bá ®i t−¬ng ®èi vÎ mÆt bªn ngoµi cña
cuéc sèng ¸i t×nh, mµ chó träng kh¾c häa, t« ®Ëm t©m lý néi t¹i cña t−¬ng t− ¸i
t×nh. Chóng ta ®äc th¬ v« ®Ò, d−êng nh− kh«ng thÊy ®−îc nh÷ng lêi giíi thiÖu vÒ
dung m¹o, thÓ th¸i, phôc søc, cö chØ v.v cña nh©n vËt chÝnh vµ ý trung nh©n cña
anh ta trong th¬, ngay t×nh sù luyÕn ¸i vµ hoµn c¶nh ho¹t ®éng còng rÊt Ýt ®−îc
®Ò cËp tíi. Bµy ra tr−íc m¾t chñ yÕu lµ c¸c tr¹ng th¸i t©m lý cña nh©n vËt - kú
väng, buån ch¸n, thÊt väng vµ khæ ®au, ®¾m ch×m vµ håi øc hoµi niÖm, m¬ t−ëng

209
vµ buån phiÒn, nãi mét c©u, lµ lo¹i t×nh t−¬ng t− s©u kÝn trong lßng, triÒn miªn
b¸m riÕt. Ch¼ng h¹n bµi th¬ V« ®Ò mµ mäi ng−êi truyÒn tông “t−¬ng kiÕn thêi
nan biÖt diÖc nan” (gÆp nhau ®· khã chia tay nhau cµng khã h¬n), c¶ bµi th¬ b¸m
chÆt t×nh c¶m biÖt ly, m« t¶ t−¬ng t−, tõ trë ng¹i gÆp gì ®Õn gian khã biÖt ly, l¹i
tõ biÖt ly l¹i chuyÓn sang tù thÒ ¸i t×nh sèng chÕt kh«ng ®æi, l¹i thiÕt t−ëng n¨m
th¸ng kh«ng ngõng tr«i sau khi biÖt ly vµ nçi c« ®éc khã mµ chÞu næi, mµ kÕt
thóc b»ng nçi mong ngãng tin tøc vÒ nhau vµ niÒm an ñi b¶n th©n. Toµn bé qu¸
tr×nh t©m lý ®−îc m« t¶ tÕ nhÞ mµ cã líp lang, béc lé nh÷ng c¬n sãng cuén d©ng
trµo trong thÕ giíi t×nh c¶m, bµi th¬ cã ®é s©u vµ søc m¹nh ®Æc biÖt, còng míi cã
thÓ kh¬i gîi liªn t−ëng vµ thÓ nghiÖm v« cïng cña ng−êi ®äc. Do ®Æc ®iÓm nµy
cña th¬ v« ®Ò, mµ l¹i n¶y sinh ph−¬ng thøc ®éc ®¸o vÒ mÆt cÊu tø nghÖ thuËt cña
nã. Chóng ta thÊy, th¬ Lý Th−¬ng Èn tr−íc ®ã, bao gåm nh÷ng bµi thÊt ng«n
luËt thi khÐp më ®ét ngét, biÕn hãa khã l−êng cña §ç Phñ, ph−¬ng ph¸p tù thuËt
nãi chung vÉn kh«ng tho¸t ly quan hÖ logÝc cña b¶n th©n sù vËt, nh−ng sù ph¸t
triÓn thi tø cña th¬ v« ®Ò, ng−îc l¹i hoµn toµn tho¸t ra khái sù dùa dÉm ®èi víi
kh«ng gian thêi gian ngo¹i t¹i hoÆc quan hÖ nh©n qu¶, ®¬n thuÇn dùa vµo dßng
ch¶y cña ý thøc t©m lý con ng−êi ®Ó tæ chøc phèi hîp ý t−îng. MÆc dï viÕt ®−îc
mét sè tr−êng c¶nh cuéc sèng ¸i t×nh, ch¼ng h¹n nh− gÆp gì sinh t×nh “PhiÕn tµi
nguyÖt ph¸ch tu nan yÓm, xa tÈu l«i thanh ng÷ vÞ th«ng.” (ChiÕc qu¹t trßn nh−
mÆt tr¨ng kh«ng che næi nçi e thÑn; tiÕng xe ch¹y nh− sÊm, ch¼ng kÞp nãi mét
c©u) [V« ®Ò: “Ph−îng vÜ h−¬ng la b¹c kû träng...”], hoÆc nh− c¶nh gÆp gì ng¾n
ngñi: “C¸ch täa tèng c©u xu©n töu no·n, ph©n tµo x¹ phóc l¹p ®¨ng hång.”
(Nµng ngåi bªn kia ®ang ch¬i trß ®o¸n vËt giÊu trong tay trªn tiÖc r−îu Êm ¸p
ngµy xu©n; bªn ngän ®uèc ch¸y rùc l¹i ®ang chia lµm hai bªn ch¬i trß ®o¸n vËt
®−îc óp trong cèc) [V« ®Ò: “T¹c d¹ tinh thÇn t¹c d¹ phong...”), còng ®Òu kh«ng
®−îc coi lµ dïng t×nh sù ®éc lËp ®Ó miªu t¶, mµ lµ biÓu hiÖn b»ng c¸ch ®an xen
trong håi øc, t−ëng t−îng, thËm chÝ lµ t©m lý méng ¶o cña nh©n vËt tr÷ t×nh, trë
thµnh mét phiÕn ®o¹n trong dßng ch¶y ý thøc cña nh©n vËt. C¸ch viÕt nµy kh«ng
chØ c« ®Æc t×nh sù bÒ ngoµi, mµ cßn t¹o thµnh kh«ng khÝ ¶o gi¸c lÉn lén h− thùc,
mª ly hèt ho¶ng, c¶ hai thø ®ã ®Òu hç trî cho viÖc më réng vµ ®i s©u h¬n n÷a
yÕu tè t©m lý cña bµi th¬. Ngoµi ra, ý t−îng (bao gåm ý t−îng dïng lµm chÊt liÖu
tû høng) trong th¬ cña tiÒn nh©n, th«ng th−êng lµ tån t¹i cña thùc tÕ trong cuéc

210
sèng hoÆc sù vËt cã thÓ tån t¹i, nh−ng ý t−ëng cña th¬ v« ®Ò ng−îc l¹i cã kh«ng
Ýt lµ sù vËt kh«ng tån t¹i trong cuéc sèng, ch¼ng h¹n, “Trang Sinh méng ®iÖp”
(Trang Sinh m¬ hãa b−ím), “Väng §Õ ®Ò xu©n” (Väng §Õ kªu xu©n), “minh
ch©u trôy lÖ” (minh ch©u r¬i lÖ), “no·n ngäc sinh yªn” (ngäc Êm táa khãi) ®−îc
liÖt kª trong bµi th¬ CÈm s¾t, ®Òu lµ ý t−îng ®−îc t¹o t¸c trong “t©m” cña thi
nh©n, m−în ®Ó ký ngô mét sè c¶nh giíi nµo ®ã khã nãi nªn lêi trong kinh lÞch
t×nh c¶m cña thi nh©n. Lo¹i ý t−îng ®−îc s¸ng t¹o tõ sù chiÕu räi bªn ngoµi cña
t×nh thó so víi lo¹i ý t−îng ®−îc nhµo nÆn tõ sù vËt cña hiÖn thùc, vÒ néi hµm
®−¬ng nhiªn ph¶i cµng kh«ng râ rµng x¸c thùc vµ cµng kh«ng æn ®Þnh, tõ ®ã mµ
còng cµng giµu tÝnh ¸m thÞ vµ tÝnh kh¸i qu¸t, cµng cã thÓ khëi ph¸t sù céng
h−ëng t×nh c¶m vµ ho¹t ®éng t−ëng t−îng cña ng−êi ®äc.
Tãm l¹i, sù më réng cña th¬ v« ®Ò vÒ thÕ giíi cña th¬ ca ®· thóc ®Èy t¹o
thµnh mét lo¹t nh÷ng biÕn ®æi míi vÒ lùa chän ®Ò tµi, cÊu tø vµ ph−¬ng ph¸p tæ
hîp ý t−îng. Xu h−íng chñ yÕu cña sù biÕn ®æi vµ ®æi míi ®ã chÝnh lµ sù khai
ph¸ th©m nhËp thÕ giíi t×nh c¶m cña con ng−êi, hoÆc c¨n cø ®ßi hái mü häc cña
thÓ thøc luËt thi, gäi nã lµ sù khai ph¸t träng ®iÓm ®èi víi kh«ng gian t©m lý
trong kÕt cÊu nghÖ thuËt. NghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ s¸ng t¸c th¬ ca ®−îc coi lµ d¹ng
thøc tr÷ t×nh cña nã, vèn chÝnh lµ sù biÓu lé mét c¸ch tËp trung t©m linh cña con
ng−êi, v× thÕ trong kÕt cÊu mü häc cña t¸c phÈm cÇn ph¶i dung n¹p bé phËn
kh«ng gian t©m lý t−¬ng ®−¬ng. Nh−ng th¬ ca tr÷ t×nh th«ng th−êng lµ liªn hÖ
gi÷a c¶nh vËt vµ sù viÖc bªn ngoµi víi nhau, v× thÕ mµ kh«ng gian t©m lý còng
kh«ng thÓ ®éc chiÕm thµnh phÇn cÊu t¹o nªn h×nh t−îng cña t¸c phÈm. ý nghÜa
®æi míi cña th¬ ca v« ®Ò chÝnh lµ ë chç nã dïng h¹n ®é lín nhÊt më réng kh«ng
gian t©m lý cña bµi th¬, bao qu¸t vµ dung nhËp toµn bé t×nh sù ngo¹i t¹i vµo
trong ®ã, tõ ®ã mµ ®em l¹i cho t¸c phÈm dung l−îng t©m lý to lín. Thªm n÷a thi
nh©n ®· ph¸t huy ®Çy ®ñ thanh ©m tinh diÖu vµ thÓ c¸ch nghiªm mËt cña luËt thi,
t¹o nªn c¸ch côc tr÷ t×nh lªn bæng xuèng trÇm quanh co uèn l−în, cµng tiÖn cho
viÖc m« t¶ mét c¸ch l©m ly hÕt møc ®é c¸c tr¹ng th¸i phøc t¹p cña tr¸i tim con
ng−êi. Th¬ v« ®Ò trë thµnh b«ng hoa l¹ trong v−ên hoa thi ca cæ ®iÓn, ¶nh h−ëng
s©u s¾c ®Õn phong c¸ch tõ cña ph¸i uyÓn chuyÓn Èn −íc tõ ®êi Tèng trë vÒ sau,
®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn. ThÕ nh−ng ph¶i thÊy r»ng, thÓ chÕ nµo còng
cã h¹n chÕ to lín. Sù khai ph¸t cña nã ®èi víi kh«ng gian t©m lý vµ sù ®ét xuÊt

211
®èi víi thÕ giíi t×nh c¶m, l¹i lµ sù tr¶ gi¸ cho viÖc Ðp buéc vµ hy sinh kh«ng gian
cña sù vËt hiÖn t−îng bªn ngoµi, h¹ thÊp vµ t−íc bá ®é s¸ng sña cña ý niÖm thi
ca, ®iÒu ®ã kh«ng chØ lµm nÆng nÒ thªm phong c¸ch tèi nghÜa cña t¸c phÈm, mµ
cßn h¹n chÕ kh¸ lín chøc n¨ng ph¶n ¸nh cuéc sèng hiÖn thùc cña thi ca, c¨n
bÖnh nµy còng cã ph¶n ¸nh râ rµng trong phong c¸ch tõ uyÓn chuyÓn Èn −íc sau
nµy. V× thÕ, th¬ v« ®Ò rèt cuéc chØ cã thÓ lµ mét thÓ c¸ch thi ca thêi V·n §−êng,
chø kh«ng thÓ tiªu biÓu cho dßng ch¶y cña toµn bé th¬ luËt.
Sau khi c¸c nhµ th¬ ¤n (§×nh Qu©n), Lý (Th−¬ng Èn), vÒ thÓ thøc luËt thi,
cã sù s¸ng t¹o, chÝnh lµ khuynh h−íng th«ng tôc hãa thÊt ng«n luËt thi mµ tiªu
biÓu lµ c¸c nhµ th¬ cuèi §−êng nh− §ç Tu©n H¹c, La Èn. Trong thÊt ng«n luËt
thi cña §ç Phñ, vèn ®· cã ng¶ ®−êng b×nh dÞ l−u lo¸t, ch¼ng h¹n nh− c¸c bµi
Kh¸ch chÝ, Nam l©n, Hùu tr×nh Ng« Lang, thi nh©n V·n §−êng rÊt Ýt kÕ thõa. §ç
Tu©n H¹c men theo con ®−êng nµy tiÕp tôc bøt ph¸, h−íng thÊt ng«n luËt thi tõ
tr÷ t×nh chñ quan sang ghi chÐp ch©n thùc kh¸ch quan, dïng thñ ph¸p ph¸c häa
b¹ch miªu vµ ng«n ng÷ s¸ng tá râ rµng ®Ó ph¬i bµy sù ®éng lo¹n cña thêi ®¹i vµ
nçi thèng khæ cña d©n sinh. C¸c t¸c phÈm cña «ng nh− Thêi thÕ hµnh, L÷ b¹c
ngé quËn trung ph¶n lo¹n thÞ ®ång chÝ, ®Òu cã thµnh phÇn tù sù kh¸ nhiÒu, cïng
víi th¬ v« ®Ò cña Lý Th−¬ng Èn chó träng miªu t¶ t©m lý, chÝnh lµ hai cùc ®oan.
ThÕ nh−ng, tù sù vèn kh«ng ph¶i së tr−êng cña luËt thi, nªn kh«ng thÓ kh«ng
chÞu kh¸ nhiÒu h¹n chÕ, v× thÕ phong c¸ch th¬ cña §ç Tu©n H¹c ch−a ®−îc ®¸nh
gi¸ cao ë ®êi sau. La Èn, nhµ th¬ cïng thêi còng dïng thñ ph¸p b¹ch miªu,
th«ng tôc, nh−ng kh«ng bã hÑp ë chÐp viÖc, mµ phÇn nhiÒu ®i theo h−íng nghÞ
luËn hãa. C©u th¬ cña «ng th−êng th−êng dïng h×nh thøc c¸ch ng«n hµm sóc ®Ó
béc lé triÕt lý nh©n sinh, s¾c nhän râ rµng mµ l¹i giµu thó vÞ, mÆt b×nh dÞ nµy
diÔn tiÕn thµnh th¬ Lý häc cña ng−êi ®êi Tèng, phong c¸ch s¾c nhän th× ¶nh
h−ëng sang c¶ mét bé phËn t¶n khóc cña ng−êi ®êi Nguyªn.
Nãi thªm mét chót vÒ tr−êng luËt. Trong luËt thi cña ng−êi ®êi §−êng cã
mét thÓ lµ tr−êng luËt, ng−êi ®êi sau còng gäi lµ bµi luËt, kÐo dµi 4 vÇn ë luËt thi
thµnh 6 vÇn, 8 vÇn, thËm chÝ rÊt nhiÒu, c¸c liªn ngoµi liªn ®Çu vµ liªn cuèi ra ®Òu
ph¶i ®iÒu thanh ®èi ch÷. Do khu«n khæ kÐo dµi, cÊm kÞ cµng thªm nÆng, tuy
nhiªn trong c¸i khã lã c¸i kh«n, hiÓn hiÖn c«ng lùc, nh−ng k×m kÑp tÝnh linh, lµ
®iÒu kh«ng tr¸nh ®−îc, v× thÕ dïng vµo viÖc d©ng hiÕn øng thï, Ýt cã t¸c phÈm

212
hay. ThÕ nh−ng v× khoa cö ®êi §−êng quy ®Þnh tr−êng luËt lµ thÝ thiÕp, v× thÕ thÓ
th¬ nµy cuèi cïng còng l−u hµnh mµ kh«ng bÞ phÕ bá. C¸ch viÕt tr−êng luËt
th«ng th−êng lµ phãng ®¹i hai liªn “thõa”, “chuyÓn” ë gi÷a bµi luËt thi, tiÖn lîi
cho viÖc ph« bµy lêi ®Ñp, chÊt chång ®iÓn tÝch, nh−ng l¹i h¬i thiÕu sù sinh ®éng
cña khÝ vËn, sù ng−ng tô ®µo luyÖn cña v¨n bót. §ç Phñ th× vËn dông bót ý cña
cæ thi viÕt tr−êng luËt, mét bé phËn t¸c phÈm ®Ò cËp ®Õn ®Ò tµi träng ®¹i, ®èi
tr−îng chÆt chÏ, khÝ m¹ch l−u lo¸t, lªn bæng xuèng trÇm mµ vÉn bÒ thÕ réng lín,
thu ®−îc thµnh tùu nhÊt ®Þnh. C¸c nhµ th¬ nh− Hµn (Dò), M¹nh (Giao), Nguyªn
(ChÈn), B¹ch (C− DÞ), B× (NhËt H−u), Lôc (Quy M«ng) sau nµy, còng th−êng
dïng h×nh thøc liªn có x−íng häa viÕt bµi luËt tr−êng thiªn, nh−ng phÇn nhiÒu
dïng thñ ph¸p ph« bµy cña thÓ phó, sa vµo khoe réng tá s©u, tranh nhiÒu giµnh
®Ñp, më ra phong khÝ “th¬ häc ®ßi theo ng−êi”. Tr−êng luËt nh− vËy, mÆc dï vÒ
thÓ chÕ vÉn thuéc thÓ luËt, nh−ng chøc n¨ng mü häc vµ nguyªn t¾c mü häc th× ®·
v−ît qua ph¹m vi vèn cã cña luËt thi, ë ®©y kh«ng bµn thªm n÷a.

IV. Sù th¨ng trÇm vµ dÞ ®ång cña cæ cËn thÓ

ë trªn ®· lÇn l−ît kh¶o s¸t c¸c lo¹i thÓ thøc cæ cËn vµ t×nh h×nh l−u biÕn
chung cña nã trong th¬ cña thi nh©n ®êi §−êng, hiÖn t¹i cã thÓ b×nh luËn tæng
hîp mét chót.
Chóng ta thÊy, t×nh h×nh ph¸t triÓn cña c¸c thÓ th¬ trong lÞch sö lµ kh«ng
c©n b»ng, th−êng x¶y ra hiÖn t−îng c¸i nµy thÞnh c¸i kia suy, ®iÒu ®ã cè nhiªn lµ
ë logÝc tiÕn hãa cña b¶n th©n thÓ th¬, nh−ng còng liªn quan mËt thiÕt ®Õn mèi
quan hÖ gi÷a thÓ th¬ vµ ®êi sèng x· héi. Nãi chung, giai ®o¹n tr−íc ThÞnh
§−êng, sù ph¸t triÓn cña c¸c thÓ cæ cËn t−¬ng ®èi c©n b»ng, mét mÆt lµ qu¸ tr×nh
hoµn thiÖn tõng b−íc cña luËt thi, tuyÖt có cËn thÓ, mÆt kh¸c lµ sù phôc h−ng cña
ngò ng«n cæ thi vµ sù diÔn tiÕn cña ca hµnh, hai ng¶ cïng tiÕn, d¾t tay ®ång
hµnh. §iÒu ®ã kh¸c víi nãi gi÷a chóng kh«ng cã giao l−u, trªn sù thùc, thanh
luËt cña cËn thÓ tõng ¶nh h−ëng mét c¸ch râ rµng tíi ca hµnh, cßn phong cèt cña
cæ thi còng xóc tiÕn viÖc n©ng cao c¸ch ®iÖu cña luËt thi, tuyÖt có. Qu¸ tr×nh diÔn
tiÕn t−¬ng ®èi hµi hßa nh− vËy, chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh c¸c mÆt quan hÖ cña ®êi
sèng x· héi t−¬ng ®èi ®iÒu hßa. Tr−íc sau biÕn lo¹n An Sö, thÝch øng víi sù thay

213
®æi ®éng lo¹n cña thêi ®¹i, thi thÓ cã xu h−íng ®æi míi, §ç Phñ chÝnh lµ ng−êi
më ®−êng cho phong khÝ míi. §ç Phñ ®èi víi c¸c thÓ th¬ ®Òu dèc lßng c¶i t¹o,
nh−ng b−íc ®i vµ hiÖu qu¶ kh«ng nh− nhau. Nãi chung, biÕn ®æi cæ thÓ tr−íc
(thêi kú ë Trµng An, thêi kú lo¹n ly ®«n ®¸o th× ®¹t møc cao trµo), c¶i t¹o cËn
thÓ sau (chñ yÕu lµ sau khi vµo ®Êt Thôc), nh−ng ph−¬ng h−íng c¶i t¹o cËn thÓ lµ
“vËn dông cæ thi vµo luËt thi”, do ®ã n¶y sinh hiÖu qu¶ kh¸c nhau ®èi víi luËt thi
vµ tuyÖt có, thÊt ng«n luËt thi vµ ngò ng«n luËt thi. XÐt ®iÓm nµy, mÆc dï b¶n
th©n §ç Phñ giµnh ®−îc thµnh tùu rÊt lín vÒ s¸ng t¸c th¬ cËn thÓ, nh−ng kh«ng
thÓ kh«ng cho r»ng träng t©m cña thêi ®¹i n»m ë cæ thÓ, nã thÝch hîp víi nhu
cÇu biÓu hiÖn ®êi sèng ®éng lo¹n. Sau nµy chñ l−u cña th¬ ca thêi §¹i LÞch lµ
cËn thÓ, ®Æc biÖt lµ luËt thi tinh diÖu vÒ h×nh thøc, nã thÓ hiÖn thó vÞ thÈm mü
d−íi t©m th¸i t¹m bî. Ng−îc l¹i, thÓ thøc chñ ®¹o cña thi ®µn Nguyªn Hßa l¹i lµ
cæ phong, ®Æc biÖt lµ thÊt ng«n tr−êng thiªn, chøng tá ý khÝ manh ®éng phÊn
ph¸t cña thi nh©n ë thêi kú thay ®æi. §Õn V·n §−êng vÒ sau, thêi vËn ®¾p ®æi vµ
t©m lý néi tØnh l¹i xóc tiÕn h×nh thµnh nªn sù suy tho¸i cña cæ phong vµ sù ®éc
thÞnh cña cËn thÓ, thËm chÝ thai nghÐn vµ s¶n sinh ra thÓ thøc th¬ ca mét mùc
th©m nhËp kh«ng gian t©m lý nh− th¬ v« ®Ò cña Lý Th−¬ng Èn. Nh− tr×nh bµy ë
trªn, sù th¨ng trÇm cña c¸c thÓ th¬ cæ cËn kh«ng ph¶i kh«ng tu©n theo quy t¾c
nµo c¶. Quan hÖ x· héi vµ tr¹ng th¸i t©m linh hµi hßa cã Ých cho viÖc triÓn khai
c©n b»ng cña c¸c thÓ thøc; thêi ®¹i m©u thuÉn s©u s¾c vµ sù ph¸ ho¹i c©n b»ng
tinh thÇn sÏ dÔ dÉn ®Õn viÖc ph¸t huy nghiªng vÒ mét thÓ thøc nµo ®ã. §êi sèng
biÕn ®éng m¹nh mÏ cïng víi t©m lý h−íng ngo¹i sÏ cã lîi cho viÖc triÓn khai
tr−êng thiªn cæ phong; t×nh tr¹ng ®×nh trÖ, suy tµn vµ t©m lý h−íng néi sÏ cã Ých
cho viÖc mµi giòa ®o¶n thiªn kim thÓ. §iÒu ®ã ®−¬ng nhiªn kh«ng ph¶i mét c«ng
thøc cã s½n, nh−ng Ýt nhiÒu cã thÓ nãi râ sù kh¸c biÖt trong diÔn tiÕn cña thÓ thøc
v¨n häc d−íi nh÷ng hoµn c¶nh x· héi nh− nhau.
Gi÷a c¸c thi thÓ kh¸c nhau, kh«ng chØ tån t¹i sù mÊt c©n b»ng vÒ møc ®é
ph¸t triÓn, mµ cßn h×nh thµnh con ®−êng ph¸t triÓn vµ quü tÝch diÔn tiÕn riªng
cña m×nh, ®em ra so s¸nh, cã thÓ gióp chóng ta nhËn thøc h¬n n÷a quy luËt néi
t¹i cña thÓ th¬. Nãi vÒ tuyÖt có, h×nh thµnh ë S¬ §−êng, nh−ng tiÕn triÓn kh¸
nhanh, ®Õn ThÞnh §−êng ®· thµnh thôc ë møc ®é cao. §ç Phñ thay ®æi thªm, c¸c
nhµ th¬ Nguyªn Hßa tiÕp nèi më mang, ®Òu ch−a thÓ gi¶i quyÕt æn tháa m©u

214
thuÉn trong sù biÕn ®æi. V·n §−êng ®· hoµn thµnh sù biÕn hãa ®ã, s¸ng t¹o nªn
hai biÕn thÓ, nh−ng so víi chÝnh c¸ch thêi ThÞnh §−êng th× sù trßn trÆn vÒ nghÖ
thuËt vÉn ch−a tá ra siªu viÖt. LuËt thi th× cµng kh¸c nhau. Kho¶ng S¬ ThÞnh
§−êng, chØ kiÕn lËp ®−îc h×nh thøc c¸ch luËt, néi dung vÉn cßn ch−a ®Çy ®ñ,
chøc n¨ng mü häc cña thÓ th¬ vÉn ch−a ®−îc triÓn khai. Qua sù “vËn dông cæ thi
vµo luËt thi” cña §ç Phñ, c¶nh giíi míi ®−îc réng lín, c¶m kh¸i míi thÊy s©u
xa, biÕn hãa míi mÎ, luËt thÓ míi ®−îc t«n vinh. §Õn c¸c nhµ th¬ ¤n, Lý thêi
V·n §−êng, nhµo nÆn tæng hîp chÝnh biÕn, th«ng tá nguån dßng, thÓ c¸ch cña
th¬ ca cµng ®i ®Õn tinh th«ng thuÇn thôc. DiÔn tiÕn cña cæ phong l¹i cã nh÷ng
®iÒu kh¸c. S¬ §−êng míi biÕn ®æi thÓ c¸ch thêi Lôc triÒu, ®Õn ThÞnh §−êng
chÝnh thøc x¸c lËp phong c¸ch ®êi §−êng, §ç Phñ sau nµy tiÕn mét b−íc nh¶y
vät h−íng tíi sù hoµnh tr¸ng l−u lo¸t, thêi kú Nguyªn Hßa ®¹t ®Õn sù biÕn ®æi to
lín, thêi V·n §−êng l¹i chuyÓn sang suy vi. NÕu m−în ph¹m trï “chÝnh biÕn”
truyÒn thèng ®Ó ®¸nh dÊu con ®−êng diÔn tiÕn cña c¸c thÓ th¬, th× cã thÓ nãi:
TuyÖt có lÊy ThÞnh §−êng lµm chÝnh c¸ch, Trung §−êng biÕn c¸ch mµ kh«ng
thµnh, V·n §−êng míi thµnh biÕn c¸ch, nh−ng biÕn kh«ng b»ng chÝnh; luËt thi
còng lÊy ThÞnh §−êng lµm chÝnh c¸ch, §ç Phñ trë vÒ sau lµ biÕn c¸ch, V·n
§−êng kh«i phôc, th× chÝnh c¸ch kh«ng b»ng biÕn c¸ch vµ phôc h−ng; cæ phong
biÕn ®æi nhá ë S¬ ThÞnh §−êng (t−¬ng ®èi so víi Lôc triÒu), ®Õn trung kú ë ®êi
§−êng míi biÕn ®æi lín, biÕn tøc lµ chÝnh (biÕn cña thêi Lôc triÒu, tøc lµ chÝnh
cña phong c¸ch ®êi §−êng). Sù kh¸c nhau vÒ xu h−íng cña ba thÓ th¬ cè nhiªn
lµ bëi nguån gèc vµ thÓ chÕ kh¸c nhau cña chóng, còng kh«ng t¸ch rêi khái tÝnh
thÝch øng ®èi víi cuéc sèng thêi ®¹i cña thÓ th¬. Sù hµi hßa t−¬ng ®èi trong quan
hÖ x· héi thêi kú ®Çu ®êi §−êng chÝnh lµ thêi c¬ rÊt lín cho tuyÖt có, lo¹i tiÓu
phÈm tr÷ t×nh nµy v−¬n tíi trßn trÆn bãng bÈy; biÕn lo¹n An Sö vµ sù ®éng lo¹n
lÞch sö kho¶ng gi÷a Trinh Nguyªn - Nguyªn Hßa, ®· më ra kho¶ng trêi réng r·i
cho viÖc ph« bµy tung hoµnh cña thÓ cæ phong; cßn sù tån vong cña vËn n−íc vµ
viÖc trèn tr¸nh hiÖn thùc cña v¨n nh©n sÜ phu thêi V·n §−êng, l¹i cung cÊp tÊm
®Öm ªm Êm cho viÖc mµi giòa tinh th©m thuÇn thôc cña luËt thi(6) “mçi thêi cã
c¸i hay c¸i ®Ñp cña nã” [Tiªu TuÇn: DÞ d− d−îc lôc, quyÓn 15], ®iÒu ®ã còng cã
thÓ t×m ®−îc minh chøng tõ sù th¨ng trÇm h−ng suy cña thÓ chÕ th¬ ca.

215
 Sù th¨ng trÇm vµ sù t−¬ng ®ång dÞ biÖt cña c¸c thÓ th¬ ®êi §−êng ®−îc coi
lµ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau cña cuéc sèng thêi ®¹i vµ thÓ thøc cña th¬ ca, quy
kÕt tíi cïng ph¶i kÓ ®Õn tÝnh n¨ng mü häc cña b¶n th©n thÓ th¬. Mçi lo¹i thÓ th¬
®Òu cã c¸ch thøc riªng cña m×nh, tõ ®ã mµ chÕ −íc tÝnh n¨ng mü häc cña nã;
nh−ng do sù sai biÖt cña c¸c thÓ th¬ vÒ tÝnh n¨ng mü häc, nªn khiÕn cho n¨ng lùc
tiÕp nhËn vµ gãc ®é tiÕp nhËn cña chóng ®èi víi viÖc ph¶n ¸nh cuéc sèng thêi ®¹i
kh«ng nh− nhau, còng ¶nh h−ëng ®Õn vËn mÖnh cña chóng trong hoµn c¶nh thêi
®¹i ®Æc ®Þnh. Nãi mét c¸ch cô thÓ, thÓ chÕ cæ phong phãng tóng l−u lo¸t, ng«n
chÝ thuËt hoµi, c¶m sù t¶ ý, kh«ng cã g× kh«ng lµm ®−îc, ®Æc biÖt lµ vÒ mÆt tæ
chøc sù kiÖn vµ c¶nh huèng, cµng lµ ®iÒu mµ c¸c thÓ th¬ kh¸c kh«ng thÓ theo
kÞp. V× thÕ, tõ S¬ ThÞnh §−êng ®Õn Trung §−êng, nã lu«n men theo h−íng ph«
trÇn dåi dµo tr«i ch¶y mµ tiÕn lªn phÝa tr−íc, ®Õn thêi Nguyªn Hßa th× ®· cã
nh÷ng biÕn ®æi hÕt møc; phong khÝ “duyªn t×nh thÓ vËt” (m« t¶ sù vËt béc lé t×nh
c¶m) thêi V·n §−êng d©ng cao, kh«ng cã chç dùa søc m×nh, thÕ lµ ®i theo
h−íng suy vi. TuyÖt có ®−îc coi lµ mét cùc ®oan kh¸c, thÓ chÕ gän ghÏ, thÝch
hîp víi viÖc béc lé c¶m høng c¸ nh©n trong mét thêi gian, phong c¸ch râ rµng tù
nhiªn nh−ng l¹i ®ßi hái gi¶n dÞ hµm sóc. VÒ t×nh tø ®¬n thuÇn s¸ng l¸ng nh−ng
l¹i phong phó th©m trÇm cña thi nh©n ThÞnh §−êng mµ nãi, søc biÓu hiÖn cña nã
cã thÓ ph¸t huy ®Õn c¶nh giíi b×nh th¶n tù nhiªn; nh−ng ®èi víi ý niÖm h¬i phøc
t¹p hãa cña thi nh©n Trung V·n §−êng vµ sù vËt hiÖn t−îng ®a d¹ng hãa ph¶i ®èi
mÆt, vÒ mÆt biÓu hiÖn nghÖ thuËt, nã khã tr¸nh khái bªn gß bªn bã, v¹t ¸o v¸ vai,
chø kh«ng xu«i chÌo m¸t m¸i, vµ sÏ sa vµo s©u s¾c qu¸ quanh co qu¸. Cßn vÒ
luËt thi n»m gi÷a hai thÓ th× thÓ chÕ võa møc, kh«ng lªn kh«ng xuèng, tù sù ph«
trÇn th× e trêi ®Êt kh«ng ®ñ, tiªu nhµn khiÓn høng th× c¶m thÊy mét th−íc cã d−,
cuèi cïng b−íc lªn con ®−êng ®Æc thï trong ph¹m vi h÷u h¹n khóc khuûu quanh
co ®Ó tranh thñ kh«ng gian cµng lín, tõ ®ã mµ cÇn ph¶i ®iÒu ®éng tÊt c¶ c¸c yÕu
tè nh− tù có, thiªn ch−¬ng, ®èi tr−îng, thanh luËt v.v cña néi bé b¶n th©n, tu
luyÖn nã, mµi giòa nã, ®Ó mong thùc hiÖn ®−îc môc tiªu nµy. §Õn V·n §−êng,
luËt thi míi ®¹t ®Õn b−íc tinh th©m thuÇn thôc, hoµn chØnh thÓ c¸ch cña m×nh,
nguyªn nh©n chÝnh lµ ë ®ã.
Sau cïng, chóng ta l¹i cã thÓ tõ sù sai biÖt vÒ tÝnh n¨ng mü häc cña c¸c thÓ
th¬, ®Ó tiÕn mét b−íc chØ râ néi hµm phong phó vÒ chÊt cña §−êng thi. Chóng

216
t«i ®· nãi, ®Þnh tÝnh vÒ chÊt cña §−êng thi lµ thÓ phøc hîp cña nhiÒu yÕu tè,
nh−ng quan hÖ phøc hîp ®ã kh«ng bÊt di bÊt dÞch, kh«ng chØ biÕn ®æi trong c¸c
giai ®o¹n ph¸t triÓn cña §−êng thi, mµ gi÷a c¸c thÓ thøc kh¸c nhau cña nã còng
cã sù khu biÖt. NÕu nãi, cæ phong ®êi §−êng chó träng ph¸t huy mÆt phong cèt
vµ høng ký cña thi ca, d−íi sù chØ ®¹o cña phong cèt vµ høng ký, vËn dông thanh
luËt, v¨n tõ, s¶n sinh høng t−îng vµ vËn vÞ; vËy th× luËt thi ®êi §−êng cµng ®ét
ph¸ mÆt thanh luËt vµ tõ ch−¬ng cña thi ca, tõ thanh luËt vµ tõ ch−¬ng b¾t tay vµo
khai th¸c t×nh thó cña ý t−îng, ký ngô phong cèt vµ c¶m høng; cßn tuyÖt có ®êi
§−êng l¹i ®Æc biÖt chó träng høng t−îng vµ vËn vÞ cña th¬ ca, lÊy høng t−îng vµ
vËn vÞ lµm chØ ®¹o ®Ó hiÖp ®iÒu phong cèt, høng ký vµ thanh luËt, tõ ch−¬ng,
mong ®¹t ®Õn ®é kh«ng dÊu vÕt trong viÖc nhµo nÆn dung hîp c¸c ph−¬ng diÖn
yÕu tè ®ã. Mçi thÓ th¬ ®Òu tõ mÆt bªn c¹nh, trªn mét gãc ®é th©m nhËp ®Æc tÝnh
néi t¹i cña §−êng thi, chóng t−¬ng th«ng song l¹i cã mÆt ®éc ®¸o, khã ph©n biÖt
râ rµng, song l¹i kh«ng dÔ lÉn lén. ChÝnh sù giao thoa ë mÆt b¶n chÊt nh− vËy mµ
chóng cïng tån t¹i vµ thÈm thÊu lÉn nhau, quyÕt ®Þnh trong t−¬ng ®ång cã kh¸c
biÖt, trong kh¸c biÖt cã t−¬ng ®ång vÒ tÝnh n¨ng mü häc cña c¸c thÓ th¬, héi tô
tinh tóy, t¹o thµnh §−êng thi mu«n hång ngµn tÝa, mu«n ®êi truyÒn tông.

-----------------------------------------------------
Chó thÝch:
1. C¨n cø: H¹n chÕ c¸ch luËt cña cæ thÓ thi kh¸ Ýt, ®ã lµ nãi trong quan hÖ ®èi lËp víi th¬ cËn
thÓ, kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cã h¹n chÕ c¸ch luËt. Cæ thi H¸n Ngôy trë vÒ sau th«ng
th−êng lÊy ngò thÊt ng«n lµm c¬ ®iÖu, gieo vÇn, chuyÓn vËn còng cã phÐp t¾c nhÊt ®Þnh, ®ã
chÝnh lµ c¸ch luËt. Cã ng−êi cho r»ng, cËn thÓ míi lµ th¬ c¸ch luËt, cßn cæ phong th× t−¬ng
®−¬ng víi thÓ tù do, lµ kh«ng chÝnh x¸c. Nghiªm ngÆt mµ nãi, h×nh thøc th¬ ca cæ ®¹i cña
Trung Quèc (bao gåm tõ khóc), ®Òu thuéc th¬ c¸ch luËt, thÓ tù do ph¶i tõ Ngò tø trë vÒ sau
míi xuÊt hiÖn.
2. C¸ch nãi truyÒn thèng quy nguån gèc cña tuyÖt có vÒ mét nöa cña bµi luËt thi bÞ c¾t ®«i, lµ
kh«ng tin cËy. Kh¶o s¸t bµi th¬ 4 c©u ngò ng«n cã nguån gèc ë d©n ca ®êi H¸n, th× nã ra
®êi sím h¬n luËt thi rÊt nhiÒu. Cho dï tuyÖt có cËn thÓ ®iÒu thanh hiÖp luËt, th× còng gièng
nh− luËt thi cËn thÓ tho¸t thai tõ thanh luËt TÒ L−¬ng mµ ra, ®Õn kho¶ng S¬ ThÞnh §−êng
th× cïng ®−îc hoµn thµnh, ®ång thêi kh«ng tån t¹i sù thùc, tõ bµi luËt thi ®Þnh h×nh chia ®«i
®Ó t¹o nªn bµi tuyÖt có. Häc gi¶ qu¸ cè tiªn sinh La C¨n Tr¹ch tr−íc t¸c cuèn s¸ch TuyÖt có
tam nguyªn biÖn luËn thÓ tµi cña tuyÖt có b¾t nguån ë ca dao, c¸ch luËt b¾t nguån ë ®iÒu
thanh ®èi ngÉu, tªn gäi b¾t nguån tõ liªn có, nay theo ý kiÕn nµy.

217
3. §«ng ph−¬ng t¹p chÝ, quyÓn thø 40, sè 8, cã bµi Quan hÖ gi÷a chÕ ®é khoa cö ë ®êi §−êng
víi th¬ ngò ng«n cña Thi Tö Dò, tõng thèng kª t¸c phÈm cña c¸c nhµ th¬ ®−îc l−u gi÷ tõ
mét quyÓn trë lªn trong Toµn §−êng thi qua b¶ng sau:

Thêi gian / Sè liÖu

ThÓ tµi S¬ ThÞnh Trung V·n
§−êng §−êng §−êng §−êng
Ngò ng«n cæ thi 663 1795 2447 561
ThÊt ng«n cæ thi 58 521 1006 193
Ngò ng«n luËt thi 823 1651 3233 3864
ThÊt ng«n luËt thi 72 300 1848 3683
Ngò ng«n bµi luËt 188 329 807 610
ThÊt ng«n bµi luËt 8 36 26
Ngò ng«n tuyÖt có 172 279 1015 674
ThÊt ng«n tuyÖt có 77 472 2930 3591

C¨n cø b¶ng thèng kª trªn, tæng sè ngò thÊt ng«n cæ thi lµ 7244 bµi, tæng sè ngò thÊt ng«n
tuyÖt có lµ 9210 bµi, tæng céng lµ 16.454 bµi; cßn ngò thÊt ng«n luËt thi lµ 15.474 bµi, céng
thªm bµi luËt (còng lµ mét lo¹i cña luËt thi) lµ 2004 bµi, tæng céng 17.478 bµi, v−ît qu¸ sè
l−îng cña cæ thi vµ tuyÖt có, v× thÕ nãi lµ chiÕm mét nöa trë lªn toµn bé sè l−îng th¬ ca.
Thèng kª nµy bao gåm c¸c t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ ®−îc l−u gi÷ tõ mét quyÓn trë lªn, tÊt
nhiªn lµ kh«ng ®Çy ®ñ, nh−ng sè l−îng c¸c t¸c phÈm ®−îc thèng kª ®· gÇn 70% cña Toµn
§−êng thi, nªn vÉn cã tÝnh tiªu biÓu nhÊt ®Þnh.
4. Th¬ tø ng«n thêi ®¹i Thi kinh, hai c©u (hay hai dßng th¬) mét ý t−¬ng ®èi phæ biÕn. H¸n
Ngôy vÒ sau, th¬ ngò ng«n h−ng khëi, phÇn nhiÒu mçi c©u mét ý. Thi nh©n tõ ®ã vÒ sau
tiÕp tôc tr−íc t¸c th¬ tø ng«n, còng th−êng ng−ng kÕt mçi c©u mét ý. Ch¼ng h¹n, hai khæ
th¬ ®Çu trong bµi §o¶n ca hµnh cña Tµo Th¸o: “§èi töu ®−¬ng ca, nh©n sinh kû hµ? ThÝ
nh− triªu lé, khø nhËt khæ ®a. Kh¸i ®−¬ng dÜ kh¶ng, −u t− nan vong. Hµ dÜ gi¶i −u? Duy
h÷u §ç Khang.” (Uèng r−îu nªn tËn t×nh hoan ca, ®êi ng−êi hái ®−îc mÊy nçi? Ch¼ng qua
chØ nh− giät s−¬ng buæi sím, ngµy th¸ng qua ®i −u lo cµng nhiÒu. CÊt tiÕng ca hµo s¶ng
kh¶ng kh¸i hiªn ngang, nçi −u t− thËt khã quªn ngay ®−îc. LÊy g× ®Ó khu©y kháa nçi buån
trong lßng, chØ cã mçi c¸ch lµ uèng c¹n r−îu trong chÐn mµ th«i.), lµ vÝ dô tiªu biÓu. ThÕ
nh−ng 4 ch÷ mét c©u muèn biÓu ®¹t mét ý nghÜa hoµn chØnh, rèt cuéc c¶m thÊy phÝ søc,
kh«ng tù nhiªn nh− th¬ ngò ng«n. §ã còng lµ nh©n tè quan träng cña thÓ th¬ tø ng«n trong
cuéc c¹nh tranh víi th¬ ngò ng«n cuèi cïng bÞ ®µo th¶i.
5. KÕt luËn nµy cã ®−îc còng lµ c¨n cø vµo b¶ng thèng kª trong chó thÝch 3 ë ch−¬ng nµy.
Tæng sè ngò ng«n luËt thi c¸c thêi kú S¬ - ThÞnh - Trung - V·n §−êng ë trong b¶ng (bao
gåm ngò ng«n bµi luËt) lµ 11.505 bµi, cßn thÊt ng«n luËt thi (bao gåm thÊt ng«n bµi luËt)
chØ cã 5. 973 bµi, −íc chõng kÐm ngò ng«n luËt thi 52%.

218
6. Quü tÝch kh¸c nhau cña sù ph¸t triÓn, diÔn biÕn c¸c lo¹i thi thÓ ®êi §−êng, còng ®−îc ph¶n
¸nh trªn sè l−îng s¸ng t¸c thi ca. Trong b¶ng thèng kª ®· dÉn ë trªn, trõ tuyÖt có do c¸c
nh©n tè nh− thÓ chÕ nhá bÐ, hîp nh¹c truyÒn x−íng v.v, ë thêi ThÞnh §−êng vÒ sau, vÉn
tiÕp tôc t¨ng tr−ëng ra, cæ phong lÊy Trung §−êng lµm ®Ønh cao, V·n §−êng chuyÓn h−íng
suy vi, luËt thi th× m·i ®Õn V·n §−êng míi ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao, ®Òu cã thÓ t×m thÊy
chøng cø tham kh¶o trong sè liÖu thèng kª ë c¸c thêi kú. Ngoµi ra, sù thay thÕ nhau h−ng
thÞnh cña ngò ng«n vµ thÊt ng«n, tuy t×nh h×nh ph¸t triÓn cña c¸c thÓ kh«ng nh− nhau,
nh−ng thêi kú Trung §−êng lµ b−íc cøu v·n, V·n §−êng th× ngµy cµng tá râ, còng cã thÓ
®−îc chøng minh qua b¶ng thèng kª.

219