2 Thi Kinh

Ch−¬ng hai
Thi kinh
Ngay tõ sím, tr−íc khi xuÊt hiÖn v¨n tù, ®· cã ca dao nguyªn thñy l−u
truyÒn b»ng miÖng. Nh÷ng c©u th¬ cã vÇn trong “bèc tõ” (lêi bãi) ghi trªn mai
rïa, x−¬ng thó vµ trong lêi hµo cña çc quÎ Chu dÞch, chÝnh lµ mÇm mèng cña
thi ca thêi cæ ®¹i ®−îc ghi chÐp b»ng v¨n tù. Nh÷ng bµi th¬ trong Thi kinh ®·
ph¶n ¸nh cuéc sèng trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, cã sù tÝch lòy v¨n hãa phong phó,
s©u s¾c, chøng tá thµnh tùu vÜ ®¹i ®Çu tiªn cña thi ca Trung Quèc thêi cæ ®¹i.
Qu¸ tr×nh biªn tËp san ®Þnh

vµ thÓ chÕ cña Thi kinh
• Qu¸ tr×nh biªn tËp san ®Þnh • Phong, Nh·, Tông • ViÖc sö dông vµ l−u
truyÒn th¬
Thi kinh lµ bé tæng tËp thi ca ®Çu tiªn cña Trung Quèc, vèn cã tªn gäi lµ
Thi, hoÆc “Thi tam b¸ch”1 (Th¬ ba tr¨m bµi), bao gåm 305 bµi, ngoµi ra l¹i cã 6
bµi “sªnh thi”* , chØ cã tªn bµi mµ kh«ng cã lêi2. Toµn bé cuèn s¸ch chñ yÕu thu
thËp t¸c phÈm trong kho¶ng 500 n¨m tõ ®Çu thêi Chu ®Õn gi÷a thêi Xu©n Thu3.
Biªn tËp san ®Þnh thµnh s¸ch muén nhÊt vµo kho¶ng thÕ kû VI tr.CN. Khu vùc
s¶n sinh t−¬ng ®−¬ng víi çc tØnh ngµy nay nh− ThiÓm T©y, S¬n T©y, Hµ Nam,
Hµ B¾c, S¬n §«ng vµ khu vùc phÝa b¾c cña tØnh Hµ B¾c. T¸c gi¶ bao gåm nh©n
sÜ çc tÇng líp trong x· héi tõ quý téc ®Õn b×nh d©n, tuyÖt ®¹i ®a sè ®· kh«ng
thÓ kh¶o râ ®−îc4. Thêi ®¹i vµ khu vùc dµi réng nh− thÕ, t¸c gi¶ phøc t¹p nh−
vËy, hiÓn nhiªn lµ ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh s−u tÇm, chØnh lý cã môc ®Ých
míi thµnh s¸ch ®−îc. ViÖc biªn tËp Thi kinh ®· kh«ng ®−îc ghi chÐp râ rµng
*
Sªnh thi: th¬ dïng cho lo¹i nh¹c cô cã tªn gäi lµ sªnh - mét lo¹i s¸o.
-1-
trong th− tÞch cæ thêi Tiªn TÇn. Çc thuyÕt cã ¶nh h−ëng réng r·i trong lÞch sö
nh− “hiÕn thi” (d©ng th¬), “th¸i thi” (s−u tÇm l−îm lÆt th¬), “san thi” (lÊy bá,
biªn tËp), ®· cho thÊy mét sè th«ng tin vÒ nguån gèc vµ viÖc biªn tËp san ®Þnh
çc bµi th¬ trong Thi kinh. ViÖc çc vÞ c«ng khanh quan l¹i ®êi Chu d©ng th¬,
®äc th¬ ®Ó ngîi ca hoÆc phóng gi¸n lµ cã s¸ch sö ghi chÐp nªn cã thÓ kh¶o
®−îc5. Trong Thi kinh cã kh«ng nhiÒu lo¹i th¬ nµy. Ng−êi ®êi H¸n cho r»ng,
®êi Chu ®Æt ra quan “th¸i thi” cho xuèng d©n gian s−u tÇm l−îm lÆt th¬, råi
d©ng lªn triÒu ®×nh ®Ó t×m hiÓu d©n t×nh. ý kiÕn nµy ®óng hay kh«ng, cßn kh¸
nhiÒu tranh luËn6. Th¬ do çc vÞ c«ng khanh quan l¹i d©ng lªn, cã t¸c phÈm do
hä s¸ng t¸c, nh−ng ch−a h¼n kh«ng cã nh÷ng t¸c phÈm do hä s−u tÇm l−îm lÆt
®−îc. TriÒu ®×nh nhµ Chu cã thùc thi chÕ ®é “th¸i thi” hay kh«ng, tuy kh«ng thÓ
x¸c ®Þnh râ, nh−ng qu¶ thùc, nÕu nh− kh«ng cã çc nh¹c quan v−¬ng triÒu Chu
vµ çc n−íc ch− hÇu s−u tÇm, l−îm lÆt, th× th¬ cña d©n gian rÊt khã cã thÓ tËp
hîp ®−îc vÒ triÒu ®×nh. V× thÕ, cã thÓ nãi, Thi kinh bao gåm th¬ do c«ng khanh
quan l¹i s¸ng t¸c d©ng lªn, th¬ do d©n gian s¸ng t¸c s−u tÇm l−îm lÆt ®−îc ë
çc n¬i vµ gåm c¶ nh¹c ca trong nghi lÔ t«n gi¸o vµ ho¹t ®éng yÕn Èm mµ nh¹c
quan v−¬ng triÒu Chu l−u gi÷ ®−îc v.v. ViÖc biªn tËp thµnh s¸ch nh÷ng t¸c
phÈm nµy, ng−êi ®êi H¸n cho r»ng ®· qua bµn tay san ®Þnh cña Khæng Tö7.
Trªn thùc tÕ, tr−íc thêi ®¹i cña Khæng Tö, ®· tån t¹i “Thi tam b¸ch thiªn” (th¬
ba tr¨m bµi) gÇn gièng víi b¶n Thi kinh ngµy nay. Khæng Tö ®· lµm c«ng viÖc
“chÝnh nh¹c”* cho “Thi”, thËm chÝ còng cã thÓ ®· cã mét sè gia c«ng chØnh lý
vÒ néi dung vµ v¨n tù cña “Thi”. Nh−ng nãi Thi kinh do «ng tuyÓn chän san
®Þnh mµ thµnh s¸ch, th× lµ ®iÒu khã cã thÓ tin ®−îc8. Ng−êi chØnh lý san ®Þnh
Thi kinh vµ t×nh h×nh cô thÓ, ngµy nay chóng ta ®· kh«ng thÓ nµo biÕt ®−îc. Cã
thÓ nh¹c quan v−¬ng triÒu Chu trong qu¸ tr×nh biªn tËp vµ san ®Þnh Thi kinh, ®·
cã t¸c dông t−¬ng ®èi quan träng. ¦íc chõng th¬ do c«ng khanh quan l¹i s¸ng
t¸c d©ng lªn, th¬ do d©n gian s¸ng t¸c s−u tÇm l−îm lÆt ®−îc ë çc n¬i, sau
cïng ®Òu tËp trung trong tay nh¹c quan triÒu ®×nh nhµ Chu, th¬ do nh¹c quan
n¾m gi÷ ch¾c ch¾n rÊt nhiÒu, chØnh lý tuyÓn chän mét bé phËn trong ®ã lµm b¶n
nÒn ®Ó diÔn x−íng vµ d¹y th¬, lµ ®iÒu hoµn toµn cã thÓ x¶y ra9.
*
Lµm cho nh¹c - còng lµ th¬ - cã néi dung chuÈn mùc theo quan niÖm cña Nho gia.
-2-
Thi kinh c¨n cø vµo Phong, Nh·, Tông chia lµm ba lo¹i10, “Thi” ban ®Çu
®Òu lµ nh¹c ca, do cæ nh¹c thÊt truyÒn mµ ng−êi ®êi sau kh«ng thÓ hiÓu ®−îc
®Æc s¾c vÒ ©m nh¹c cña Phong, Nh·, Tông11. Phong tøc lµ khóc ®iÖu cña ©m
nh¹c, Quèc Phong lµ nh¹c ®iÖu cña çc vïng ®Êt12. Quèc cã nghÜa lµ vïng
®Êt, khu vùc. 15 Quèc Phong 160 bµi bao gåm Chu Nam, ThiÖu Nam, Béi
Phong, Dung Phong, VÖ Phong, V−¬ng Phong, TrÞnh Phong, TÒ Phong, Ngôy
Phong, §−êng Phong, TÇn Phong, TrÇn Phong, Cèi Phong, Tµo Phong, M©n
(B©n) Phong. Chu Nam, ThiÖu Nam, M©n ®Òu lµ ®Þa danh, V−¬ng lµ chØ vïng
L¹c D−¬ng cña nhµ §«ng Chu, cßn l¹i lµ tªn çc n−íc ch− hÇu, 15 Quèc
Phong tøc lµ nh¹c ®Þa ph−¬ng cña çc vïng ®Êt. Trong Quèc Phong, th× M©n
Phong lµ t¸c phÈm thêi T©y Chu13, ngoµi ra th× trõ sè Ýt ra ®êi ë thêi T©y Chu,
cßn ®a sè lµ t¸c phÈm thêi §«ng Chu. “Nh·” tøc lµ chÝnh, chØ chÝnh nh¹c cña
triÒu ®×nh14, lµ nh¹c ®iÖu cña vïng T©y Chu. Nh· ph©n lµm §¹i Nh· vµ TiÓu
Nh·15. §¹i Nh· 31 bµi lµ t¸c phÈm thêi T©y Chu, ®¹i bé phËn ®−îc s¸ng vµo
®Çu T©y Chu, sè cßn l¹i ®−îc s¸ng t¸c vµo cuèi T©y Chu. TiÓu Nh· gåm 74 t¸c
phÈm, trõ sè Ýt bµi cã thÓ lµ t¸c phÈm thêi §«ng Chu, cßn ngoµi ra ®Òu lµ t¸c
phÈm thêi kú cuèi T©y Chu. T¸c gi¶ cña §¹i Nh· chñ yÕu lµ quý téc tÇng líp
trªn; t¸c gi¶ cña TiÓu Nh· th× võa lµ quý téc tÇng líp trªn, võa lµ quý téc thuéc
líp d−íi vµ quan l¹i ®Þa vÞ thÊp. Tông lµ nh¹c tÕ tù t«ng miÕu, kh¸ nhiÒu bµi lµ
vò khóc, ©m nh¹c t−¬ng ®èi khoan thai chËm r·i16. Chu Tông 31 thiªn, lµ th¬
®Çu T©y Chu. Chu Tông kh«ng gièng víi thÓ lÖ cña çc lo¹i th¬ kh¸c, nã
kh«ng ph¶i do sè ch−¬ng t¹o nªn, mµ mçi bµi chØ cã mét ch−¬ng. Lç Tông 4
bµi, xuÊt hiÖn thêi Lç Hy C«ng gi÷a thêi Xu©n Thu, ®Òu lµ t¸c phÈm ca ngîi
Lç Hy C«ng, thÓ chÕ cña Ph¸n thñy, BÝ cung gÇn víi th¬ Nh·, cßn thÓ chÕ cña
çc thiªn H÷u TÊt, Quynh th× l¹i gÇn víi th¬ Quèc Phong. Cã thÓ thÊy dÊu tÝch
diÔn tiÕn cña th¬ Tông. Th−¬ng Tông 5 bµi, −íc chõng lµ t¸c phÈm thêi kú
gi÷a vµ sau thêi ¢n Th−¬ng. Tõ ph−¬ng diÖn néi dung cã thÓ chia lµm hai
lo¹i: çc thiªn Na, LiÖt tæ, HuyÒn ®iÓu râ rµng lµ “tÕ ca” (bµi h¸t tÕ lÔ), chñ
yÕu lµ m« t¶ ca vò tÕ thÇn vµ ca tông tæ tiªn. Çc thiªn Tr−êng ph¸t vµ ©n vò,
ý vÞ tÕ tù kh«ng ®Ëm nÐt, cã thÓ lµ lo¹i th¬ chóc tông, chñ yÕu m« t¶ truyÒn
thuyÕt lÞch sö vµ thÇn tho¹i vÒ bé téc Th−¬ng. Ba bµi tr−íc kh«ng ph©n chia
ch−¬ng, hai bµi sau chia ch−¬ng, phong çch gÇn víi “Nh·”, cã thÓ ra ®êi
muén h¬n ba bµi tr−íc.
-3-
T¸c phÈm trong Thi kinh, ban ®Çu chñ yÕu dïng vµo viÖc ®iÓn lÔ, phóng
gi¸n vµ gi¶i trÝ, lµ bé phËn cÊu thµnh quan träng cña v¨n hãa lÔ nh¹c ®êi Chu,
còng lµ c«ng cô quan träng thùc hµnh viÖc gi¸o hãa. Sau khi biªn so¹n thµnh
s¸ch, nã ®−îc l−u hµnh réng r·i ë çc n−íc ch− hÇu, ®−îc sö dông trong çc
tr−êng hîp tÕ tù, lÔ nghi triÒu chÝnh, yÕn Èm v.v, ph¸t huy t¸c dông quan träng
trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ, ngo¹i giao ®−¬ng thêi. Trong s¸ch T¶ truyÖn ghi
chÐp kh¸ nhiÒu tr−êng hîp “phó thi ng«n chÝ” (ng©m ®äc th¬ ®Ó bµy tá t×nh ý)
cña quÇn thÇn çc n−íc ch− hÇu, hä dïng Thi ®Ó thï t¹c øng ®èi, ®èi ®¸p khi
®i sø, dïng phó thi ®Ó bµy tá t×nh ý. DÉn nh÷ng c©u th¬ trong Thi ®Ó phóng
gi¸n, khuyªn r¨n, b×nh luËn tr÷ t×nh lµ hiÖn t−îng rÊt phæ biÕn trong hµnh vi
giao tÕ ë tÇng líp trªn, cßn nh− ch− tö b¸ch gia dÉn th¬ khi tr−íc thuËt còng lµ
hiÖn t−îng th−êng thÊy. Nh÷ng c©u th¬ mµ hä dÉn dông th−êng th−êng lµ
“®o¹n ch−¬ng thñ nghÜa” * . Trong ®êi sèng hiÖn thùc cña x· héi, Thi cã gi¸ trÞ
thùc dông, ®−îc mäi ng−êi coi träng réng r·i. Khæng Tö rÊt coi träng Thi,
tõng dïng Thi d¹y häc trß, ®ång thêi bµn luËn nhiÒu ph−¬ng diÖn vÒ ý nghÜa
quan träng vµ t¸c dông x· héi cña Thi. Sau sù kiÖn ®èt s¸ch ë ®êi TÇn, Thi
kinh víi ®Æc ®iÓm truyÒn khÈu, dÔ ®äc dÔ nhí, ®· ®−îc b¶o tån, l−u truyÒn cùc
réng ë ®êi H¸n, xuÊt hiÖn “kim v¨n Thi” cña ba nhµ lµ Lç, TÒ, Hµn. Thi do ba
nhµ l−u truyÒn ®−îc lËp B¸c sÜ ** ë thêi T©y H¸n, trë thµnh quan häc. Lç thi do
Th©n Båi ng−êi n−íc Lç truyÒn, TÒ thi do Viªn Cè ng−êi n−íc TÒ truyÒn, cßn
Hµn thi do Hµn Anh ng−êi n−íc Yªn truyÒn, “Thi tam gia” ®· tõng mét thêi
h−ng thÞnh. “Mao thi” cæ v¨n cña Mao Hanh ng−êi n−íc Lç vµ Mao Trµnh
(cßn gäi lµ Mao Tr−êng) ng−êi n−íc TriÖu xuÊt hiÖn muén h¬n, tuy ch−a ®−îc
lËp lµm häc quan ë thêi T©y H¸n, nh−ng l¹i ®−îc truyÒn thô réng r·i trong d©n
gian, cuèi cïng ®· ¸p ®¶o “Thi tam gia”, ®−îc l−u hµnh rÊt réng ë ®êi. Sau nµy
“Thi tam gia” lÇn l−ît thÊt truyÒn, nªn b¶n Thi kinh ngµy nay chÝnh lµ b¶n
“Mao thi”. Häc gi¶ Nho gia ®êi H¸n l−u truyÒn Thi, khiÕn cho Thi trë nªn
Kinh häc hãa, tuy cã gi¶i thÝch sai lÖch, gß Ðp vÒ Thi kinh, nh−ng truyÒn thèng
thi gi¸o vµ hÖ thèng thuyÕt thi h×nh thµnh ë ®êi H¸n, ®Òu t¹o nªn ¶nh h−ëng
*
LÊy ý nghÜa cÇn thiÕt nµo ®ã tõ mét ch−¬ng hoÆc mét c©u, kh«ng chó ý ®Õn chØnh thÓ cña
cña bµi th¬.
**
Chøc quan chuyªn truyÒn thô kinh ®iÓn Nho häc do Nhµ n−íc lËp nªn.
-4-
s©u s¾c, kh«ng chØ ®èi víi viÖc nghiªn cøu Thi kinh, mµ cßn ®èi víi sù ph¸t
triÓn cña toµn bé v¨n häc cæ ®¹i Trung Quèc.
Néi dung cña thi kinh
• Tông ca tÕ tù tæ tiªn vµ sö thi cña bé téc Chu • N«ng sù • YÕn Èm •

o¸n hËn, ch©m biÕm • ChiÕn tranh lao dÞch • T×nh yªu vµ h«n nh©n • Tinh
thÇn hiÖn thùc cña Thi kinh
T¸c phÈm trong Thi kinh, néi dung v« cïng réng r·i, ph¶n ¸nh mét çch
s©u s¾c nhiÒu mÆt cuéc sèng x· héi thêi kú ¢n Chu, ®Æc biÖt lµ thêi kú tõ ®Çu
T©y Chu ®Õn gi÷a Xu©n Thu. Cã thÓ nãi, Thi kinh lµ mét bøc tranh réng lín,
c¶ chÝnh trÞ, kinh tÕ, qu©n sù, v¨n hãa lÉn thÕ th¸i nh©n t×nh, phong tôc tËp
qu¸n v.v, ®Òu cã h×nh bãng trong ®ã.
Ho¹t ®éng tÕ tù thêi cæ ®¹i rÊt thÞnh hµnh, nhiÒu d©n téc ®Òu s¶n sinh ra
bµi h¸t tÕ tù ca tông thÇn linh, tæ tiªn vµ trõ tai cÇu phóc. Trung Quèc thêi cæ
®¹i còng ®Æc biÖt coi träng tÕ tù, cho r»ng “viÖc lín cña n−íc lµ tÕ tù vµ chiÕn
tranh” (T¶ truyÖn - Thµnh C«ng thËp tam niªn). Th¬ tÕ tù l−u gi÷ trong §¹i
Nh· vµ Tam Tông, ®a sè lµ lÊy tÕ tù, ca tông tæ tiªn lµ chÝnh, hoÆc thuËt kÓ
lÞch sö ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña bé téc, hoÆc ca tông ®øc nghiÖp cña tiªn c«ng
tiªn v−¬ng, nãi chung lµ th¬ ca tông c«ng ®øc. Tuy nhiªn, nh÷ng t¸c phÈm nµy
còng cã gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n häc cña nã. Ch¼ng h¹n 5 bµi ®−îc coi lµ sö thi
cña bé téc Chu nh− Sinh d©n, C«ng L−u, Miªn, Hoµng hÜ, §¹i minh17, ®· ca
tông c«ng lao, sù nghiÖp cña HËu T¾c, C«ng L−u, Th¸i V−¬ng, V−¬ng Quý,
V¨n V−¬ng, Vò V−¬ng; ph¶n ¸nh ®−îc lÞch sö khai quèc cña nhµ T©y Chu.
Bµi Sinh d©n m« t¶ sù ra ®êi thÇn kú cña Thñy tæ HËu T¾c vµ cèng hiÕn cña
«ng ®èi víi n«ng nghiÖp. Bµi C«ng L−u m« t¶ C«ng L−u ®em ng−êi Chu tõ ®Êt
ThiÖu (Vò C«ng, ThiÓm T©y nay), thiªn di ®Õn ®Êt M©n (vïng huyÖn B©n,
TuÇn Êp, ThiÓm T©y nay), b¾t ®Çu cuéc sèng ®Þnh c−, cã ý nghÜa to lín trong
lÞch sö ph¸t triÓn cña bé téc Chu. Bµi Miªn m« t¶ Cæ C«ng §µn Phô ®−a bé
téc Chu lÇn n÷a tõ ®Êt M©n dêi ®Õn ®Êt Kú (huyÖn Kú S¬n, ThiÓm T©y nay),
-5-
ho¹ch ®Þnh c−¬ng giíi ®Êt ®ai, kh¬i ngßi ®¾p ®Ëp, s¾p ®Æt quan ti, t«ng miÕu,
x©y dùng thµnh qu¸ch, s¸ng nghiÖp lËp quèc, ®ång thêi còng kÓ sù tÝch vÒ
V¨n V−¬ng. Bµi Hoµng hÜ ban ®Çu kÓ ®øc nghiÖp cña Th¸i V−¬ng, V−¬ng
Quý, sau thuËt viÖc tr¶i qua cña V¨n V−¬ng khi chinh ph¹t Sïng, MËt th¾ng
lîi. Bµi §¹i minh tr−íc tiªn kÓ viÖc V−¬ng Quý lÊy Th¸i Nh©m sinh ra V¨n
V−¬ng, V¨n V−¬ng lÊy Th¸i Tù sinh Vò V−¬ng, sau ®ã t¶ c¶nh ®¹i chiÕn cña
Vò V−¬ng trªn ®ång cá. Tõ Sinh d©n ®Õn §¹i minh, qu¸ tr×nh lÞch sö cña bé
téc Chu tõ khi ra ®êi ®Õn khi dÇn dÇn lín m¹nh, cuèi cïng diÖt ®−îc nhµ
Th−¬ng, kiÕn lËp v−¬ng triÒu thèng nhÊt, ®· ®−îc biÓu hiÖn hoµn chØnh. N¨m
bµi sö thi ®· ph¶n ¸nh c«ng lao vÜ ®¹i cña bé téc Chu trong viÖc chinh phôc tù
nhiªn, sù chuyÓn hãa chÕ ®é x· héi tõ c«ng x· nguyªn thñy chuyÓn sang chÕ
®é nhµ n−íc n« lÖ, cuéc ®Êu tranh lËt ®æ sù thèng trÞ cña nhµ Th−¬ng, lµ sù
kh¾c häa lÞch sö ph¸t triÓn hoµnh tr¸ng cña hä18. V× thÕ, chóng cã sù khu biÖt
râ rµng víi v¨n häc miÕu ®−êng ®êi sau. Ch¼ng h¹n, bµi Sinh d©n m« t¶ sù
kinh lÞch thÇn kú cña HËu T¾c khi ra ®êi nh− sau:
I. QuyÕt s¬ sinh d©n, th× duy Kh−¬ng Nguyªn.
Sinh d©n nh− hµ? Kh¾c ©n kh¾c tù, dÜ phÊt v« tö.
Lý ®Õ vò mÉn h©m, du giíi du chØ.
T¸i chÊn t¸i tóc, t¸i sinh t¸i dôc, th× duy HËu T¾c.
(Ng−êi nhµ Chu ®Çu tiªn sinh ra, lµ do nµng Kh−¬ng Nguyªn.
Sinh ra ng−êi Êy nh− thÕ nµo? Nµng Kh−¬ng Nguyªn hÕt lßng thµnh kÝnh cóng
tÕ mµ cÇu con, ®Ó tr¸nh çi n¹n kh«ng cã con.
Nµng ®¹p ph¶i dÊu ch©n to chç ngãn çi cña Trêi mµ thÊy kinh ®éng trong
lßng. Råi tõ çi dÊu ch©n to Êy mµ ®øng dÉm lªn.
Nµng cã thai vµ kÝnh cÈn gi÷ g×n tÝnh t×nh ®øc h¹nh ®Ó cã ¶nh h−ëng tèt cho
çi bµo thai, råi nµng sinh ra ®øa con, råi nµng nu«i nÊng d−ìng dôc, ®øa con Êy
chÝnh lµ «ng HËu T¾c.)
II. §¶n di quyÕt nguyÖt, tiªn sinh nh− th¸t,
BÊt s¸ch bÊt ph¸ch, v« tai v« h¹i, dÜ h¸ch quyÕt linh.
Th−îng ®Õ bÊt ninh, bÊt khang ©n tù? C− nhiªn sinh tö.
(Døt kú mang nÆng, nµng sinh ®Î lÇn ®Çu dÔ dµng nh− dª ®Î,
Kh«ng bÞ r¸ch kh«ng bÞ nøt, kh«ng bÞ tai kh«ng bÞ h¹i g×, ®ñ thÊy râ lµ cã ®iÒu
linh dÞ.
-6-
Trêi lÏ nµo kh«ng an t©m, kh«ng vui lßng viÖc nµng thµnh t©m cóng tÕ cÇu
con? KhiÕn nµng sinh ra ®øa con nµy kh«ng hîp lÏ tù nhiªn cña loµi ng−êi.)
III. §¶n chÝ chi ¶i h¹ng, ng−u d−¬ng ph× tù chi;
§¶n chÝ chi b×nh l©m, héi ph¹t b×nh l©m;
§¶n chÝ chi hµn b¨ng, ®iÓu phó dùc chi.
§iÓu n·i khø hÜ, HËu T¾c c« hÜ.
Thùc ®µm thùc hu, quyÕt thanh t¸i lé.
(Míi ®em bá con, ®Ó bªn ®−êng hÑp, bß dª ®Õn che chë mµ th−¬ng mÕn;
Míi ®em bá con, ®Ó trong rõng n¬i ®Êt b»ng, gÆp ng−êi ®èn cñi l−îm ®em ®i;
L¹i ®em HËu T¾c ®Ó trªn n−íc ®¸ l¹nh buèt, chim bay ®Õn dïng mét çnh ®Ëy
cho, mét çnh lãt cho.
ThÊy cã ng−êi ®Õn chim bÌn bay ®i, HËu T¾c oa oa khãc lªn.
TiÕng khãc thËt dµi vµ thËt lín, tiÕng khãc trµn kh¾p nÎo ®−êng.) ∗
C©u chuyÖn thÇn tho¹i dÉm dÊu ch©n Trêi mµ sinh con, trªn thùc tÕ lµ
khóc x¹ cña x· héi mÉu hÖ chØ biÕt mÑ mµ kh«ng biÕt cha19. Nguyªn nh©n bµ
Kh−¬ng Nguyªn vøt con ®i, cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau20. M« t¶ nh− vËy lµm
cho viÖc ra ®êi cña HËu T¾c mang ®Çy s¾c th¸i thÇn tho¹i vµ khÝ chÊt thuÇn
ph¸c trÎ th¬ cña nh©n lo¹i. ¤ng ta sinh ra lµ do “c¶m thiªn”, ra ®êi liÒn chÞu
®ñ lo¹i tai n¹n. N¨m ch−¬ng sau m« t¶ HËu T¾c hiÓu biÕt viÖc canh t¸c, trång
tØa ngò cèc, thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu lín vÒ n«ng nghiÖp, l¹i s¸ng lËp ra ®iÓn
lÔ tÕ tù. C¶ bµi th¬ kh«ng chØ m« t¶ sinh ®éng sù tÝch cuéc ®êi cña HËu T¾c,
Thñy tæ nhµ Chu, mµ cßn ph¶n ¸nh bèi c¶nh lÞch sö cña x· héi tõ mÉu hÖ
chuyÓn sang phô hÖ. Nh÷ng bµi tông ca tÕ tæ kh¸c còng tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c
nhau, ph¶n ¸nh bøc tranh lÞch sö thêi kú ¢n Chu, quan niÖm t«n gi¸o kÝnh trêi
tÕ tæ cña con ng−êi, lµ s¶n phÈm cña bèi c¶nh lÞch sö, t− t−ëng triÕt häc, lu©n
lý ®¹o ®øc, quan niÖm mü häc ®Æc biÖt.
N«ng nghiÖp cña Trung Quèc cã lÞch sö l©u ®êi, tõ rÊt sím ®· b¾t ®Çu
ho¹t ®éng trång cÊy n«ng nghiÖp, v¨n hãa Ng−ìng ThiÒu cuèi thêi kú ®å ®¸
míi vµ v¨n hãa Long S¬n ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn b−íc ®Çu cña n«ng nghiÖp.
ViÖc ng−êi thêi Chu liªn hÖ Thñy tæ cña m×nh víi ph¸t minh n«ng nghiÖp ®·
∗
Phiªn ©m vµ dÞch nghÜa dùa theo T¹ Quang Ph¸t: Thi kinh (Thi kinh tËp truyÖn), phÇn §¹i Nh·,
tËp 3 (ba tËp), Nxb V¨n häc, H. 1992. Th¬ Nh·, Tông trong Thi kinh ë ®©y phÇn lín ®Òu c¨n cø
theo c«ng tr×nh dÞch thuËt trªn cña T¹ Quang Ph¸t, cã ®iÒu chØnh theo ý hiÓu ë nguyªn b¶n.
-7-
cho thÊy ®Þa vÞ cña n«ng nghiÖp trong cuéc sèng kinh tÕ vµ x· héi cña hä.
Trong thêi ®¹i cña Thi kinh, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· chiÕm ®Þa vÞ quan träng.
T¸c phÈm trong Thi kinh kh«ng chØ in dÊu Ên cña v¨n minh n«ng nghiÖp ë
quan niÖm ®¹o ®øc vµ høng thó thÈm mü, mµ cßn ra ®êi mét sè bµi “n«ng sù
thi” (th¬ m« t¶ c«ng viÖc nhµ n«ng) m« t¶ trùc tiÕp ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp vµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, t«n gi¸o liªn quan.
TÇng líp thèng trÞ ®Çu thêi Chu rÊt coi träng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, lóc
më mµn c«ng viÖc nhµ n«ng cña mét n¨m, ph¶i cö hµnh ®iÓn lÔ “kú cèc” (cÇu
lóa), tÞch ®iÒn, cÇu Th−îng ®Õ ban cho ®−îc mïa, Thiªn tö th©n hµnh ®èc suÊt
ch− hÇu, c«ng khanh ®¹i phu, quan tr«ng coi n«ng nghiÖp ®Õn cµy ruéng mang
tÝnh t−îng tr−ng ë tÞch ®iÒn cña Thiªn tö nhµ Chu. Sau khi thu ho¹ch vô Thu,
cßn ph¶i cö hµnh lÔ ço tÕ long träng, ®¸p t¹ ©n huÖ cña thÇn linh. Çc bµi th¬
ThÇn c«ng, Y hy, Phong niªn, T¸i sam, L−¬ng tù v.v trong Thi kinh, chÝnh lµ
nh¹c ca tÕ tù lóc cµy bõa trång cÊy tÞch ®iÒn, cÇu lóa hai vô Xu©n H¹ vµ ço tÕ
hai vô Thu §«ng. Ch¼ng h¹n bµi Phong niªn trong Chu tông lµ nh¹c ca ®−îc
dïng ®Ó h¸t lóc tÕ tù Tiªn tæ sau khi thu ho¹ch vô Thu, trong th¬ ®· m« t¶
c¶nh t−îng ®−îc mïa lín trong n«ng nghiÖp ®Çu thêi Chu: “Phong niªn ®a thö
®a ®ç, diÖc h÷u cao lÉm, v¹n øc cËp tØ.” (N¨m ®−îc mïa th× cã nhiÒu nÕp
nhiÒu lóa, cã vùa lóa cao, lóa thu ho¹ch tíi v¹n, øc vµ tØ). Bµi T¸i sam, Y hi th×
m« t¶ c¶nh lao ®éng nhén nhÞp “thiªn ngÉu kú v©n” (hµng tr¨m cÆp n«ng phu
®ang cµy bõa, lµm cá), “thËp thiªn duy ngÉu” (m−êi ngµn ng−êi theo tõng cÆp
mµ lµm lông). Lo¹i t¸c phÈm nµy trong Thi kinh ghi chÐp mét çch ch©n thùc
ho¹t ®éng t«n gi¸o vµ phong tôc lÔ chÕ liªn quan ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
cña ng−êi thêi Chu, ph¶n ¸nh ph−¬ng thøc vµ quy m« s¶n xuÊt, sù phån vinh
cña kinh tÕ n«ng nghiÖp vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt ®Çu thêi Chu.
Nh÷ng t¸c phÈm ph¶n ¸nh trùc tiÕp cuéc sèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña ng−êi
thêi Chu gièng nh− bµi ThÊt nguyÖt, bÊt kÓ vÒ néi dung hay lµ vÒ nghÖ thuËt,
®Òu lµ t¸c phÈm −u tó nhÊt trong sè nh÷ng bµi n«ng sù thi cña Thi kinh21. Bµi
nµy lµ bµi dµi nhÊt trong th¬ Phong, bao gåm 8 ch−¬ng, 88 c©u, 380 ch÷, thuËt
l¹i qu¸ tr×nh lao ®éng gian khæ trong vßng mét n¨m cña n«ng phu vµ t×nh h×nh
cuéc sèng cña hä. Hä trång trät, nu«i t»m, dÖt v¶i, nhuém sîi, ñ r−îu, s¨n b¾n,
®ôc b¨ng, x©y nhµ dùng cöa, thÕ nh−ng thµnh qu¶ lao ®éng cña hä phÇn lín bÞ
quý téc chiÕm ®o¹t, cßn b¶n th©n hä th× kh«ng cã ¸o mÆc, ph¶i ¨n rau ®¾ng,
-8-
®èt lo¹i cñi môc, ë nhµ tåi tµn, thêi tiÕt l¹nh gi¸, ph¶i lÊp lç hæng, hun chuét,
®Ëy cöa, tr¸t hÌm ®Ó ng¨n giã l¹nh. C¶ bµi th¬ lÊy thêi lÖnh lµm tùa, thuËn
theo tÝnh chÊt mïa vô, thêi tiÕt cña c«ng viÖc nhµ n«ng, kÕt hîp phong tôc
c¶nh vËt víi cuéc sèng cña n«ng phu, ph¶n ¸nh mét çch toµn diÖn s©u s¾c,
sinh ®éng ch©n thùc t×nh tr¹ng cuéc sèng cña ng−êi n«ng d©n thêi T©y Chu.
Trong th¬ ®· kh¸ch quan ph¶n ¸nh sù ph©n hãa s©u s¾c gi÷a cuéc sèng cña
ng−êi n«ng d©n vµ cuéc sèng cña quý téc, trong khi ph« bµy trùc tiÕp vÒ s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp vµ cuéc sèng cña n«ng phu ®−¬ng thêi, ®· béc lé nçi ai o¸n
vµ bÊt m·n; ng−êi ®äc ngµn v¹n n¨m sau kh«ng chØ cã thÓ hiÓu ®−îc s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp ®−¬ng thêi vµ t×nh c¶nh cuéc sèng cña n«ng phu, mµ cßn c¶m thô
mét çch ch©n x¸c nçi khæ vµ bÊt h¹nh cña hä.
Trong Thi kinh cßn cã “yÕn h−ëng thi” (th¬ yÕn Èm) lÊy qu©n thÇn, th©n
b»ng tô häp yÕn Èm vui vÎ lµm néi dung chñ yÕu, ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ sù hoan
l¹c, hµi hßa cña x· héi th−îng tÇng. Ch¼ng h¹n, bµi Léc minh trong TiÓu Nh·
chÝnh lµ th¬ Thiªn tö tiÕp ®·i quÇn thÇn t©n kh¸ch, sau nµy còng ®−îc tÇng líp
quý téc dïng ®Ó ®·i ®»ng t©n kh¸ch. D−íi ®©y lµ ch−¬ng mét cña bµi th¬:
U u léc minh, thùc d· chi b×nh.
Ng· h÷u gia t©n, cæ s¾t xuy sinh (sªnh).
Xuy sªnh cæ hoµng, thõa khu«ng thÞ t−¬ng.
Nh©n chi h¸o ng·, thÞ ng· chu hµng.
(Con h−¬u kªu u u hßa dÞu, gäi nhau ®Õn ¨n cá b×nh trªn ®ång néi.
Ta cã nh÷ng ng−êi kh¸ch tèt, h·y ®¸nh ®µn thæi s¸o lªn mêi hä ®Õn.
Thæi s¸o thæi kÌn lªn, b−ng khay ®ùng lôa lµ ra ®Ó ta tÆng kh¸ch.
Nh÷ng ng−êi kh¸ch mÕn thÝch ta, h·y chØ cho ta con ®−êng chÝnh ®¹o.)
Tô häp vui vÎ yÕn Èm nh− vËy thËt lµ n¸o nhiÖt vµ hµi hßa tèt ®Ñp. QuÇn
thÇn ca ngîi Chu V−¬ng, ®ång thêi d©ng lªn nhµ vua ph−¬ng s¸ch trÞ quèc
h÷u hiÖu. X· héi th−îng tÇng ë thêi Chu, trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp ®Òu cã
yÕn Èm, v× thÕ th¬ yÕn Èm chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh ch©n thùc cuéc sèng x· héi
®ã. X· héi ®êi Chu lµ x· héi cña chÕ ®é t«ng ph¸p n«ng nghiÖp, quan hÖ t−¬ng
th©n t−¬ng ¸i gi÷a t«ng téc lµ sîi d©y quan träng g¾n kÕt con ng−êi trong x·
héi. Thiªn tö, ch− hÇu, quÇn thÇn cña nhµ Chu phÇn lín ®Òu lµ anh em cïng hä
hoÆc h«n nh©n th©n thuéc, tÇng líp thèng trÞ thêi Chu rÊt coi träng quan hÖ
th©n téc huyÕt thèng, lîi dông quan hÖ t«ng ph¸p nµy ®Ó t¨ng c−êng thèng trÞ.
-9-
YÕn Èm kh«ng ®¬n thuÇn lµ h−ëng l¹c, mµ cã môc ®Ých chÝnh trÞ. Nh÷ng dÞp
yÕn Èm sÏ ph¸t huy çi ®¹o th©n th©n (th©n víi ng−êi th©n) vµ çi nghÜa t«ng
ph¸p. Trong Thi kinh, nhiÒu t¸c phÈm ®Ò tµi kh¸c còng ®Òu biÓu hiÖn quan
niÖm t«ng ph¸p nång ®Ëm vµ t×nh c¶m Êm ¸p gi÷a nh÷ng ng−êi ®ång téc.
Nghi thøc yÕn Èm ®· thÓ hiÖn quy t¾c cña lÔ vµ ph¹m trï ®¹o ®øc néi t¹i
cña con ng−êi. Th¬ yÕn Èm ca ngîi viÖc gi÷ lÔ trËt tù trªn d−íi, quan hÖ chñ
kh¸ch hßa hîp; phñ ®Þnh ®èi víi viÖc yÕn Èm kh«ng biÕt kiÒm chÕ gi÷ m×nh,
¨n uèng no say vøt bá ®¹o ®øc. V¨n hãa lÔ nh¹c lµ bé phËn cÊu thµnh quan
träng cña v¨n hãa ®êi Chu, v× thÕ Thi kinh ë møc ®é rÊt lín lµ thÓ lo¹i ghi
chÐp v¨n hãa lÔ nh¹c ®êi Chu. Th¬ yÕn Èm sö dông h×nh thøc v¨n häc, ®· biÓu
hiÖn nh÷ng khÝa c¹nh v¨n hãa lÔ nh¹c ®êi Chu. Kh«ng chØ trong th¬ tÕ lÔ, yÕn
Èm v.v trùc tiÕp ph¶n ¸nh sù h−ng thÞnh cña lÔ nh¹c ®êi Chu, mµ trong nh÷ng
t¸c phÈm kh¸c, còng trµn ®Çy tinh thÇn v¨n hãa lÔ nh¹c. Ch¼ng h¹n, mét sè t¸c
phÈm cña Thi kinh ca ngîi tµi ®øc dung nghi cña tÇng líp quý téc, ca tông
ng−êi qu©n tö v¨n nh· hµi hßa, khiªm cung ®øc ®é, ®¶ kÝch nh÷ng kÎ tr¸i lÔ
thÊt ®øc lµ lo¹i ch¼ng b»ng loµi cÇm thó: “T−íng thö h÷u thÓ, nh©n nhi v« lÔ?
Nh©n nhi v« lÔ, hå bÊt thuyÒn tö?” (Xem con chuét cßn cã th©n thÓ, con ng−êi
l¹i ch¼ng cã nghi lÔ hay sao? Con ng−êi mµ kh«ng cã nghi lÔ, th× sao ch¼ng
chÕt gÊp ®i?) [Dung Phong - T−íng thö].
Th¬ yÕn Èm ra ®êi ë thêi kú ®Çu T©y Chu ®· ph¶n ¸nh sù phån vinh, hµi
hßa, dung hîp cña x· héi ®Çu T©y Chu22. Gi÷a thêi T©y Chu vÒ sau, ®Æc biÖt
lµ cuèi thêi T©y Chu, nhµ Chu suy yÕu, triÒu c−¬ng bá bÔ, x· héi ®éng lo¹n,
chÝnh trÞ h¾c ¸m, “o¸n thÝch thi” (th¬ o¸n hËn ch©m biÕm) ph¶n ¸nh nhiÒu mÆt
vÒ lo¹n l¹c chÕt chãc vµ ch©m biÕm thêi chÝnh ®· xuÊt hiÖn. O¸n thÝch thi chñ
yÕu ®−îc l−u gi÷ trong “NhÞ Nh·” vµ Quèc Phong, ch¼ng h¹n çc bµi D©n lao,
B¶n, §·ng, Tang nhu, Chiªm ng−ìng trong §¹i Nh·, çc bµi TiÖt Nam S¬n,
ChÝnh nguyÖt, ThËp nguyÖt chi giao, Vò v« chÝnh, TiÓu m©n, X¶o ng«n, H¹ng
B¸ trong TiÓu Nh·, ®· ph¶n ¸nh hiÖn thùc thuÕ m¸ phiÒn nhiÔu nÆng nÒ, chÝnh
trÞ ®en tèi môc n¸t, tÖ n¹n x· héi trµn ngËp, d©n chóng khèn khæ ë thêi LÖ
V−¬ng vµ U V−¬ng. Çc bµi th¬ nh− Ph¹t ®µn, Th¹c thö trong Ngôy Phong,
T©n ®µi trong Béi Phong, T−êng h÷u tõ, T−íng thö trong Dung Phong, Nam
s¬n trong TÒ Phong, Tru l©m trong TrÇn Phong, ®· hoÆc phóng thÝch nh÷ng kÎ
kh«ng lµm mµ h−ëng, tham lam v« h¹n, hoÆc v¹ch trÇn kÎ thèng trÞ xÊu xa, v«
- 10 -
sØ, trong khi phóng thÝch mét çch chua cay, cßn ngô ý o¸n hËn, phÉn né vµ
bÊt b×nh. Nh÷ng bµi th¬ ®−îc ng−êi ®êi sau gäi lµ “biÕn Phong”, “biÕn Nh·”
®ã, chÝnh lµ s¶n phÈm cña chÝnh trÞ thèi n¸t vµ x· héi ®en tèi. Trong bèi c¶nh
thêi ®¹i nhµ Chu suy yÕu, lÔ nh¹c b¨ng ho¹i, chÝnh gi¸o h− h¹i, nh©n lu©n mÊt
hÕt, h×nh chÝnh hµ kh¾c, çc vÞ c«ng khanh quan l¹i, ®¹i phu quý téc vµ çc
tÇng líp nh©n sÜ cña x· héi, v× ®au thêi xãt thÕ lo¹n l¹c, lo l¾ng cho ®êi sèng
nh©n d©n, nªn ®· dïng th¬ ®Ó ch©m biÕm thêi chÝnh vµ tÖ n¹n x· héi, c¶m th¸n
cho nh÷ng c¶nh ngé b¶n th©n gÆp ph¶i. O¸n thÝch thi trong §¹i Nh· phÇn lín
do çc t¸c gi¶ cã th©n phËn vµ ®Þa vÞ x· héi t−¬ng ®èi cao s¸ng t¸c, ch¼ng h¹n
çc bµi D©n lao, §·ng, thuyÕt cò cho lµ th¬ cña ThiÖu Môc C«ng can gi¸n LÖ
V−¬ng; bµi th¬ B¶n, thuyÕt cò cho lµ th¬ cña Phµm B¸ chª tr¸ch LÖ V−¬ng,
cßn bµi th¬ Tang nhu th× lµ s¸ng t¸c cña quan ®¹i phu Nét L−¬ng Phu thêi LÖ
V−¬ng. Khi phóng thÝch çc vÞ ®¹i thÇn chÊp chÝnh, çc t¸c gi¶ th−êng «m Êp
mét nçi −u lo ®èi víi hiÖn thùc x· héi vµ vËn mÖnh cña v−¬ng triÒu Chu, lµm
th¬ tá chÝ h−íng tíi tÇng líp thèng trÞ ®Ó mong ®¹t ®−îc t¸c dông can ng¨n
gi¸o giíi. Ch¼ng h¹n, ch−¬ng mét bµi §·ng trùc tiÕp khiÓn tr¸ch LÖ V−¬ng,
b¶y ch−¬ng cßn l¹i ®Òu m−în lêi cña V¨n V−¬ng chØ trÝch Trô V−¬ng nhµ ¢n
®Ó phóng thÝch LÖ V−¬ng, m−în x−a chª nay, chØ trÝch LÖ V−¬ng ngang
ng−îc tµn b¹o, v¬ vÐt bãc lét, t−íc cao léc dµy, l¹m dông uy quyÒn, chÝnh
lÖnh tïy tiÖn bÊt th−êng; ®ång thêi khuyÕn ço LÖ V−¬ng: Nhµ ¢n cã tÊm
g−¬ng tõ ®êi nhµ H¹, H¹ KiÖt mÊt n−íc lµ bµi häc cho Trô V−¬ng nhµ ¢n,
®iÒu ®ã cho thÊy râ nhµ Chu còng cã tÊm g−¬ng ë ®êi ¢n, viÖc mÊt n−íc cña
¢n Trô còng lµ bµi häc cho LÖ V−¬ng. O¸n thÝch thi trong §¹i Nh· ch©m
biÕm triÒu chÝnh, t×nh c¶m phÉn khÝch, nh−ng phóng thÝch cã tiÕt chÕ nhÊt
®Þnh, nghiªng vÒ ý nghÜa can ng¨n; ®èi mÆt víi hiÖn thùc ¶m ®¹m vÒ tiÒn ®å
cña ®Êt n−íc, çc nhµ th¬ nãi chung ®Òu cã ý ®å ng¨n lµn sãng d÷, nh−ng ®èi
víi t×nh h×nh tÖ n¹n ®· qu¸ xÊu xa, sù ®æ n¸t d−êng nh− ®· ®Þnh, th× hä chan
chøa t×nh c¶m bi ai bÊt lùc.
Çc t¸c gi¶ cña o¸n thÝch thi trong TiÓu Nh· kh«ng cã th©n phËn ®Þa vÞ
cao nh− çc t¸c gi¶ trong §¹i Nh·, hä tuy còng lµ mét thµnh viªn trong giai
cÊp thèng trÞ, nh−ng l¹i ë ®Þa vÞ kh¸ thÊp, thËm chÝ bÞ ¸p chÕ trong x· héi ®¼ng
cÊp. V× thÕ, o¸n thÝch thi trong TiÓu Nh· kh«ng nh÷ng chØ trÝch chÝnh trÞ h¾c
¸m, buån ®au cho vËn mÖnh cña v−¬ng triÒu nhµ Chu ®· hÕt, lo n−íc th−¬ng
- 11 -
d©n, mµ cßn c¶m th¸n tao ngé cña b¶n th©n. Ch¼ng h¹n bµi TiÖt Nam s¬n lµ
s¸ng t¸c cña quan §¹i phu Gia Phñ, phóng thÝch Chu V−¬ng dïng quan Th¸i
s− hä Do·n, dÉn ®Õn thiªn h¹ ®¹i lo¹n, Th¸i s− hä Do·n n¾m gi÷ quyÒn bÝnh
quèc gia, song l¹i kh«ng giái chÝnh sù, lµm viÖc kh«ng c«ng b»ng, kh«ng tù
m×nh gi¶i quyÕt viÖc n−íc, mµ phã th¸c cho ngo¹i thÝch, dèi vua lõa d©n,
kh«ng kiªng sî bÊt cø ®iÒu g×, khiÕn cho trêi ng−êi o¸n giËn, lo¹n l¹c næi lªn
kh¾p n¬i, d©n chóng sôc s«i o¸n hËn, cßn «ng ta th× ng−îc l¹i ch¼ng ®Ó ý gi¸m
s¸t vµ c¶nh giíi g×. Néi dung thi ca lµ phª ph¸n Do·n ThÞ, nh−ng ch−¬ng cuèi
nãi r»ng “Gia Phñ t¸c tông, dÜ cøu v−¬ng hung. Thøc ngoa nhÜ t©m, dÜ sóc v¹n
bang.” (quan §¹i phu Gia Phñ lµm bµi tông nµy, ®Ó suy cøu viÖc rèi lo¹n
chÝnh sù cña nhµ vua. HÇu mong Th¸i s− c¶i hãa t©m t×nh, mµ nu«i d−ìng
mu«n n−íc), th× ®èi t−îng bÞ h−íng tíi phóng thÝch l¹i lµ U V−¬ng. Thi nh©n
®· liªn hÖ viÖc Th¸i s− hä Do·n lµm lo¹n chÝnh sù víi sù h«n ¸m cña U
V−¬ng. Bµi th¬ ChÝnh nguyÖt l¹i lµ s¸ng t¸c cña quan l¹i bÊt m·n, v¹ch trÇn sù
môc n¸t cña chÝnh trÞ ®−¬ng thêi, sù tµn b¹o cña kÎ thèng trÞ; o¸n hËn Th−îng
thiªn u ¸m, ch¼ng nh×n ngã g× ®Õn t×nh tr¹ng kÎ tiÓu nh©n trµn ngËp triÒu ®×nh,
nh©n d©n r¬i vµo c¶nh ngé nguy nan; ®au buån cho sù suy sôp cña v−¬ng triÒu
Chu. ThËp nguyÖt chi giao lµ bµi th¬ tù sù tr÷ t×nh cña quan l¹i triÒu ®×nh sau
khi x¶y ra nhËt thùc vµ ®éng ®Êt, phóng thÝch giai cÊp thèng trÞ quý téc g©y rèi
lo¹n triÒu chÝnh, dÉn ®Õn tai kú häa dÞ lò l−ît x¶y ra, nh©n d©n lÇm than ®iªu
®øng, vËn n−íc c¬ hå s¾p hÕt, ®ång thêi c¶m kh¸i than thë c¶nh ngé cña b¶n
th©n v« téi mµ bÞ chÌn Ðp, bÞ giÌm pha h·m h¹i, sa vµo hoµn c¶nh c« lËp
kh«ng ai gióp ®ì. Vò v« chÝnh lµ s¸ng t¸c cña quan thÞ ngù, phóng thÝch U
V−¬ng u tèi, thi hµnh chÝnh s¸ch b¹o ng−îc, quÇn thÇn ®Òu kh«ng hÕt lßng hÕt
søc víi c«ng viÖc, chØ lo t×m çch gi÷ th©n. Ch¼ng h¹n ch−¬ng hai vµ ch−¬ng
bèn nãi quan l¹i ë tam ti, ch− hÇu ®−¬ng lóc x¶y ra thiªn tai nh©n häa, th× ®Òu
kh«ng tËn lùc lo c«ng viÖc triÒu chÝnh, quÇn thÇn b¸ch quan còng ®Òu sî téi
kh«ng gi¸m can ng¨n, cßn m×nh th× vÊt v¶ lo c«ng viÖc cho nhµ vua mµ b¶n
th©n l¹i bÞ giÌm pha h·m h¹i. V× thÕ, thi nh©n rÊt phÉn kh¸i, bi th¸n tha thiÕt.
Trong TiÓu Nh· cßn cã mét sè bµi th¬ trùc tiÕp béc lé nçi o¸n hËn ®èi víi kÎ
tiÓu nh©n sµm nÞnh, ch¼ng h¹n H¹ng b¸ chÝnh lµ s¸ng t¸c cña quan Tù nh©n
(th¸i gi¸m) M¹nh Tö, béc lé sù phÉn né bÊt m·n sau khi bÞ ng−êi giÌm pha
h·m h¹i. Thi nh©n phÉn né viÕt: “Thñ bØ trÊm nh©n, ®Çu tÝ sµi hæ. Sµi hæ bÊt
- 12 -
thùc, ®Çu tÝ h÷u b¾c; h÷u b¾c bÊt thô, ®Çu tÝ h÷u h¹o.” (B¾t lÊy ®øa siÓm nÞnh
kia, nÐm h¾n cho sãi vµ cäp. Sãi cäp còng ch¼ng thÌm ¨n thÞt h¾n, vËy th× nÐm
h¾n lªn ph−¬ng b¾c l¹nh lÏo; ph−¬ng b¾c còng ch¼ng thÌm nhËn h¾n, vËy th×
nÐm h¾n lªn Trêi cho Trêi trõng trÞ). Do bÞ bøc h¹i, hoµn c¶nh cuéc sèng khã
kh¨n, nªn trong th¬ th−êng c¶m hoµi th©n thÕ, nãi lªn nçi bÊt b×nh cña nh©n
gian, ch¼ng h¹n bµi B¾c s¬n lµ s¸ng t¸c cña mét vÞ sÜ tö, béc lé nçi bÊt b×nh vµ
phÉn kh¸i v× bÞ Ðp buéc c«ng viÖc sai dÞch nÆng nÒ. Ch−¬ng bèn, n¨m vµ s¸u
sö dông liÒn 12 c©u ®èi s¸nh b¾t ®Çu b»ng ch÷ “hoÆc”, v¹ch trÇn quan §¹i phu
ph©n phèi c«ng viÖc sai dÞch kh«ng ®Òu, còng nh− t×nh c¶nh vµ ®Þa vÞ cña kÎ sÜ
®−¬ng thêi. Mét sè bµi th¬ trong TiÓu Nh· ch©m biÕm thêi chÝnh gièng víi
mét sè bµi th¬ trong §¹i Nh·, nh−ng nh÷ng bµi th¬ tËp trung ngßi bót s¾c bÐn
vµo bän gian thÇn siÓm nÞnh, ng«n tõ rÊt m¹nh mÏ, t×nh c¶m còng rÊt o¸n hËn
phÉn né, th× l¹i cã nhiÒu h¬n ë §¹i Nh·.
Trong Quèc Phong còng cã mét sè t¸c phÈm t−¬ng ®ång tÝnh chÊt víi th¬
“NhÞ Nh·”, nh−ng t×nh c¶m ai o¸n bi phÉn ®èi víi viÖc nhµ Chu sôp ®æ, triÒu
chÝnh sai tr¸i, thÕ lo¹n nh©n suy, th× kh«ng gièng víi th¬ trong “NhÞ Nh·”, mµ
v¹ch trÇn vµ trµo phóng mét çch chua cay, s¾c nhän ®èi víi kÎ thèng trÞ.
Ch¼ng h¹n nh− bµi Ph¹t ®µn trong Ngôy Phong v« cïng phÉn né ®èi víi
nh÷ng kÎ kh«ng lµm mµ l¹i cã ¨n, kh«ng c«ng mµ l¹i h−ëng léc, nªu lêi chÊt
vÊn v¹ch trÇn b¶n chÊt ¨n b¸m cña kÎ bãc lét: “BÊt gi¸ bÊt s¾c, hå thñ hßa tam
b¸ch triÒn hÒ? BÊt thó bÊt liÖp, hå chiªm nhÜ ®×nh h÷u huyÒn huyªn hÒ?”
(Kh«ng cÊy kh«ng gÆt, cí sao l¹i lÊy tíi ba tr¨m bã lóa? Kh«ng s¨n kh«ng
b¾n, cí sao l¹i nh×n thÊy tr−íc s©n treo lñng l¼ng con chån?)∗ . Bµi Th¹c thö
trong Ngôy Phong th× vÝ kÎ thèng trÞ víi con chuét xï, sù tham tµn cña chóng
®Èy nh©n d©n sa vµo c¶nh khèn cïng, ®Ó tho¸t khái c¶nh ngé ®ã, th× nh©n d©n
kh«ng thÓ kh«ng ch¹y ®Õn mét n¬i kh¸c23. Mét sè bµi th¬ phóng thÝch trong
Quèc Phong nh»m vµo mét ng−êi, mét viÖc cô thÓ, ®· trùc tiÕp v¹ch trÇn
nh÷ng tËt xÊu kh«ng biÕt hæ thÑn cña kÎ thèng trÞ. Ch¼ng h¹n bµi Tru l©m
trong TrÇn Phong phóng thÝch TrÇn Linh C«ng t− th«ng d©m lo¹n víi vî quan
∗
CÊy kh«ng mµ gÆt còng kh«ng,
Cí sao lóa bã chÊt chång hµng mu«n.
Kh«ng hÒ s¨n b¾n nói non,
Mµ s©n lñng l¼ng mÊy con lîn lßi. (T¶n §µ dÞch th¬)
- 13 -
§¹i phu H¸ Ngù Thóc lµ H¸ C¬ n−íc TrÇn. Bµi th¬ tuy ch−a m« t¶ viÖc nµy
mét çch chÝnh diÖn, chØ nãi TrÇn Linh C«ng ®Õn Tru L©m, Êp phong cña H¸
Tr−ng Th−, con cña H¸ C¬ du ngo¹n, r»ng «ng ta c−ìi xe dõng nghØ ë Tru
L©m, ¨n b÷a s¸ng ë Tru L©m, song ®iÒu ®ã ®· cho thÊy «ng ta ®©u cã ý ®Õn
t×m H¹ Tr−ng Th−. Çch nãi chç nµy mµ ý l¹i ë chç kia ®ã ®· phóng thÝch tËt
xÊu ®¸ng hæ thÑn cña TrÇn Linh C«ng.
Trong Thi kinh cã mét sè bµi th¬ chiÕn tranh, m« t¶ chÝnh diÖn vâ c«ng
cña Thiªn tö, ch− hÇu, biÓu hiÖn tinh thÇn tù hµo m·nh liÖt, trµn ®Çy tinh thÇn
l¹c quan; çc bµi Giang H¸n, Th−êng vò trong §¹i Nh·, çc bµi XuÊt xa, Lôc
nguyÖt, Th¸i khØ v.v trong TiÓu Nh· phÇn lín ®Òu ph¶n ¸nh vâ c«ng thêi
Tuyªn V−¬ng. Bµi th¬ Giang H¸n m« t¶ viÖc Tuyªn V−¬ng mÖnh lÖnh cho
ThiÖu Hæ l·nh binh th¶o ph¹t Hoµi Di, rÊt nhanh b×nh ®Þnh ®−îc bé téc nµy vµ
kh¶i hoµn trë vÒ triÒu ®×nh. Tuyªn V−¬ng s¸ch mÖnh (mÖnh lÖnh phong
th−ëng viÕt trªn thÎ tre - còng nãi lµ s¸ch phong) cho ThiÖu Hæ, ban th−ëng
cho «ng ta ®Êt ®ai, ngäc khuª, r−îu cÈm v.v, ThiÖu Hæ bÌn lµm çi hßm ThiÖu
C«ng, ghi kh¾c râ viÖc nµy. Bµi Th−êng vò m« t¶ viÖc Tuyªn V−¬ng mÖnh
lÖnh cho §¹i t−íng Nam Träng chinh ph¹t Tõ Quèc, tËp trung ca tông uy lùc
qu©n ®éi cña nhµ Chu. Ch¼ng h¹n, ch−¬ng b¶y t¶ c¶nh qu©n ®éi nhµ Chu tiÕn
qu©n thÇn tèc, thÕ kh«ng ng¨n næi, sö dông mét chuçi tØ dô, biÓu hiÖn mét
çch cô thÓ h×nh t−îng uy thanh, khÝ thÕ cña qu©n ®éi nhµ Chu. Cßn bµi Lôc
nguyÖt trong TiÓu Nh· th× m« t¶ sù tÝch vÒ Do·n Çt Phñ phông mÖnh Tuyªn
V−¬ng b¾c ph¹t NghiÔm Do·n (rî §Þch), giµnh ®−îc th¾ng lîi. Ngoµi ra, çc
bµi TiÓu nhung, V« y v.v trong TÇn Phong còng lµ th¬ chiÕn tranh biÓu hiÖn
lßng c¨m thï giÆc, ®ång lßng chèng kÎ x©m l−îc, ý chÝ chiÕn ®Êu hiªn ngang,
t×nh c¶m l¹c quan. Lo¹i th¬ chiÕn tranh ®−îc viÕt tõ gãc ®é ca tông chÝnh diÖn
thÕ nµy trong Thi kinh kh«ng chó träng m« t¶ c¶nh chiÕn ®Êu mét çch cô thÓ
trùc tiÕp, mµ tËp trung biÓu hiÖn thanh thÕ uy danh qu©n ®éi, ch¼ng h¹n bµi
th¬ Th¸i khØ trong TiÓu Nh· m« t¶ viÖc §¹i thÇn Ph−¬ng Thóc chinh ph¹t
Kinh Man, lµm næi bËt sù uy nghiªm cña ®éi ngò ngùa xe do Ph−¬ng Thóc
suÊt l·nh, sù hïng m¹nh vÒ nghi dung cña qu©n ®éi, sù nghiªm minh cña hiÖu
lÖnh vµ sù ph©n minh cña viÖc th−ëng ph¹t. Ph−¬ng Thóc hïng tµi ®¹i l−îc,
chØ huy thÇn kú, tõng b¾c ph¹t NghiÔm Do·n ®Ó ra oai, bé téc Kinh Man nh©n
thÕ nghe tiÕng ®· t¸ng ®ëm kinh hån, lò l−ît kÐo nhau ®Õn xin hµng. Th¬
- 14 -
chiÕn tranh trong Thi kinh nhÊn m¹nh sù c¶m hãa cña ®¹o ®øc vµ sù sî h·i vÒ
søc m¹nh qu©n sù, kh«ng m« t¶ cô thÓ c¶nh giÕt chãc, ®©m chÐm trªn chiÕn
tr−êng, lµ sù thÓ hiÖn cña lý t−ëng chÝnh trÞ cña Trung Quèc thêi cæ ®¹i mÕn
®øc chuéng nghÜa, coi träng gi¸o hãa v¨n ®øc, khiÕn cho kÎ ®Þch kh«ng ®¸nh
mµ hµng phôc, còng thÓ hiÖn phong çch bÊt ®ång víi th¬ chiÕn tranh cña çc
d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi thêi cæ ®¹i24.
V¨n minh mµ ng−êi ®êi Chu s¸ng t¹o ra chÝnh lµ v¨n minh n«ng nghiÖp,
ng−êi ®êi Chu nhiÖt ¸i m«i tr−êng cuéc sèng n«ng nghiÖp hßa b×nh vµ æn
®Þnh. V× thÕ, rÊt nhiÒu bµi th¬ chiÕn tranh biÓu hiÖn sù ch¸n ghÐt ®èi víi chiÕn
tranh vµ kh¸t väng h−íng tíi hßa b×nh, trµn ®Çy t×nh c¶m buån th−¬ng. Ch¼ng
h¹n bµi th¬ Th¸i vi trong TiÓu Nh· chÝnh lµ s¸ng t¸c cña sÜ tèt ®i chinh chiÕn
víi bé téc NghiÔm Do·n trªn ®−êng trë vÒ. NghiÔm Do·n ë ph−¬ng b¾c x©m
ph¹m triÒu ®×nh nhµ Chu, sÜ binh xuÊt chinh ®Ó b¶o vÖ n−íc nhµ. T¸c gi¶ kªu
gµo: “Mü thÊt mü gia, NghiÔm Do·n chi cè” (Kh«ng nhµ kh«ng cöa, ®ã lµ v×
kÎ ®Þch NghiÔm Do·n), nãi râ kÎ mµ hä o¸n hËn lµ NghiÔm Do·n chø kh«ng
ph¶i Chu Thiªn tö. Thi nh©n trµn ®Çy phÉn né ®èi víi kÎ x©m l−îc, trong th¬
chøa chan t×nh c¶m khÝch ®éng chiÕn th¾ng kÎ thï x©m l−îc, nh−ng ®ång thêi
l¹i ®Çy sù ch¸n ghÐt ®èi víi viÖc ®ån thó l©u ngµy kh«ng ®−îc trë vÒ, chiÕn
trËn liªn miªn kh«ng døt, buån th−¬ng v« h¹n ®èi víi c¶nh ngé cña b¶n th©n.
Ch¼ng h¹n nh− ch−¬ng cuèi d−íi ®©y:
TÝch ng· v·ng hÜ, d−¬ng liÔu y y.
Kim ng· lai ti (t−), vò tuyÕt phi phi.
Hµnh ®¹o tr× tr×, th¶ kh¸t th¶ ki (c¬).
Ng· t©m th−¬ng bi, m¹c tri ng· y (ai).
(X−a khi ta ra ®i chinh chiÕn, c©y d−¬ng liÔu xanh m−ít.
Nay khi ta trë vÒ, m−a tuyÕt r¬i bêi bêi.
Ta lª b−íc trªn con ®−êng lÇy léi, võa kh¸t võa ®ãi thËt lµ khæ së.
Lßng ta bi th−¬ng, nh−ng ch¼ng cã ai biÕt cho nçi khæ cña ta.) ∗
∗
Thuë lªn ®−êng liÔu d−¬ng tha th−ít,
Nay trë vÒ m−a tuyÕt tu«n r¬i.
Ch©n b−íc r· rêi,
Võa ®ãi võa kh¸t.
NghÜ tÊm th©n bi ®¸t v« cïng,
Nçi nµy ai biÕt cho kh«ng? (Nam Tr©n dÞch th¬)
- 15 -
T×nh c¶m biÖt li l−u luyÕn kh«ng nì rêi lóc dêi nhµ ra ®i khi x−a, t×nh
c¶m buån b· thª th¶m ngµy h«m nay khi trë vÒ, ®−îc biÓu hiÖn ®Õn møc tËn
cïng. NÕu nh− bµi th¬ Th¸i vi cßn thÓ hiÖn khèi m©u thuÉn gi÷a t×nh c¶m c¨m
hËn ®èi víi kÎ ®Þch vµ t×nh c¶m bi th−¬ng v× nhí quª h−¬ng, th× ®iÒu mµ bµi
th¬ §«ng s¬n trong M©n Phong ph¶n ¸nh hoµn toµn lµ t×nh c¶m ch¸n ghÐt
chiÕn tranh cña sÜ tèt. Qu©n sÜ sau ba n¨m chinh chiÕn, trªn ®−êng trë vÒ nhµ,
trong tr¹ng th¸i t×nh c¶m buån vui lÉn lén, ®· t−ëng t−îng ra t×nh c¶nh n¬i quª
nhµ vµ t©m t− t×nh c¶m sau khi vÒ nhµ. “Ta” ®i chinh chiÕn ®· l©u kh«ng vÒ,
cuèi cïng giê ®©y ta ®· cëi bá ®−îc bé quÇn ¸o lÝnh, mÆc bé quÇn ¸o d©n
th−êng, kh«ng ph¶i hµnh qu©n ®¸nh trËn n÷a. Trªn ®−êng trë vÒ nhµ, nh÷ng g×
tËn m¾t nh×n thÊy lµ c¶nh t−îng tiªu ®iÒu x¬ x¸c sau chiÕn tranh, ruéng v−ên
hoang vu, bä ®Êt ®Çy nhµ, nhÖn gi¨ng kÝn cöa, h−¬u nai tô tËp tr−íc s©n, ®om
®ãm lËp lße ®ªm v¾ng, tuy nhiªn c¶nh t−îng Êy vÉn kh«ng ®¸ng sî, ®iÒu khiÕn
cho chinh phu ®au khæ h¬n lµ t×nh c¶nh ng−êi vî c« ®¬n trong c¨n nhµ v¾ng
vÎ, mái m¾t chê anh trë vÒ. Håi t−ëng l¹i n¨m Êy khi c−íi nhau, niÒm vui
ngËp trµn, kh«ng khÝ thËt lµ n¸o nhiÖt, gÆp l¹i nhau sau bao ngµy xa çch, cã
lÏ mäi ®iÒu sÏ cµng tèt ®Ñp h¬n x−a? ë ®©y võa cã kh¸t väng h¹nh phóc ®oµn
tô víi ng−êi th©n sau khi trë vÒ, võa cã nçi lo t−¬ng lai mê mÞt. Toµn bµi ®·
kÕt hîp ®−îc hiÖn thùc víi trÝ t−ëng t−îng vµ håi øc cña thi nh©n, béc lé mét
çch cùc kú tÕ nhÞ çc tr¹ng th¸i t©m lý nh− h−ng phÊn, th−¬ng c¶m, h©n
hoan, lo ©u v.v cña nh©n vËt “ta”. Nçi ch¸n ghÐt ®èi víi chiÕn tranh, kh¸t väng
h−íng tíi cuéc sèng hßa b×nh cña thi nh©n ®· ®−îc thÓ hiÖn mét çch ®Çy ®ñ.
NÕu nh− th¬ chiÕn tranh, ngoµi t×nh c¶m ch¸n ghÐt chiÕn tranh, hoµi
niÖm quª h−¬ng, cßn cã mét vµi t¸c phÈm phÊn khÝch hiªn ngang, th× th¬ lao
dÞch trong Thi kinh, hoµn toµn lµ sù phÉn kh¸i ch¸n ghÐt lao dÞch phiÒn nhiÔu
nÆng nÒ. BÊt kÓ lµ quan ®¹i phu phôc dÞch cho Thiªn tö, ch− hÇu, hay lµ nh©n
d©n tÇng líp d−íi phôc dÞch cho nhµ vua, ®Òu biÓu hiÖn sù bÊt m·n m¹nh mÏ
cña m×nh. §©y lµ ch−¬ng mét bµi th¬ B¶o vò:
Tóc tóc b·o vò, tËp vu bao hñ.
V−¬ng sù mü cæ, bÊt n¨ng nghÖ t¾c thö, phô mÉu hµ hé?
Du du th−¬ng thiªn, h¹t kú h÷u së?
(Çnh con chim b¶o nghe xµnh x¹ch, nã bay ®Õn ®Ëu trªn bôi c©y hñ.
- 16 -
C«ng viÖc cña nhµ vua kh«ng thÓ kh«ng lµm ®Õn n¬i ®Õn chèn, cho nªn mÖt
qu¸ kh«ng trång ®−îc lóa kª, lóa nÕp, cha mÑ biÕt tr«ng cËy vµo çi g× mµ sèng?
Trêi xanh xa x«i kia ¬i, khi nµo ta míi cã ®−îc n¬i yªn æn?)
Do “c«ng viÖc cña nhµ vua kh«ng thÓ kh«ng lµm ®Õn n¬i ®Õn chèn”, dÉn
®Õn t×nh c¶nh ruéng v−ên hoang vu, nh©n d©n kh«ng ®−îc trång cÊy ®Ó phông
d−ìng cha mÑ, o¸n hËn qu¸ ®çi mµ kªu trêi bµy tá nçi khæ mµ lao dÞch phiÒn
phøc nÆng nÒ g©y ra cho ng−êi d©n.
Th¬ chiÕn tranh lao dÞch trong Thi kinh kh«ng chØ m« t¶ nçi khæ cña
nh÷ng kÎ ph¶i g¸nh chÞu chiÕn tranh vµ lao dÞch lµ sÜ tèt chinh phu, mµ cßn cã
nh÷ng bµi bi ca lÊy chiÕn tranh lao dÞch lµm bèi c¶nh, m« t¶ t− phô vî chång
li t¸n. Ch¼ng h¹n bµi B¸ hÒ trong VÖ Phong m« t¶ mét ng−êi thiÕu phô do nhí
mong ng−êi chång chinh chiÕn xa nhµ mµ khæ ®au cùc ®iÓm, ch−¬ng hai bµi
th¬ nh− sau:
Tù b¸ chi ®«ng, thñ nh− phi bång.
KhØ v« cao méc, thïy ®Ých vi dung?
(Tõ ngµy chµng ®i chinh chiÕn phÝa ®«ng, ®Çu tãc thiÕp rèi nh− cá bång bay.
LÏ nµo thiÕp kh«ng trang ®iÓm t¾m géi, mµ bëi trang ®iÓm v× ai b©y giê?)
Ng−êi phô n÷ lµm ®Ñp cho ng−êi m×nh yªu, song ng−êi Êy kh«ng cßn ë
nhµ, ®iÓm phÊn trang hång cã cßn ý nghÜa g×? Bµi th¬ ®· m« t¶ nçi nhí mong
®au xãt trong lßng ng−êi t− phô mét çch ch©n thùc chÊt ph¸c. Bµi Qu©n tö vu
dÞch trong V−¬ng Phong còng qua lêi cña t− phô béc lé sù bÊt m·n ®èi víi lao
dÞch. Vµo lóc hoµng h«n, bß dª ®Òu ®· lÇn l−ît vÒ chuång, mµ chång th× vÉn
ch−a vÒ, tøc c¶nh sinh t×nh, dùa t×nh ngô ý, trong bøc tranh nhá cña n«ng th«n
kiÓu môc ca ®iÒn viªn, ®· thÈm thÊu nçi nhí vµ nçi buån v« tËn cña t− phô.
Th¬ chiÕn tranh lao dÞch trong Thi kinh cã néi dung vµ sù thÓ hiÖn t×nh
c¶m phong phó phøc t¹p, bÊt kÓ lµ ca tông chiÕn c«ng, m« t¶ uy danh qu©n
®éi, hay lµ nçi ch¸n ghÐt chiÕn tranh cña chinh phu, nçi o¸n hËn cña t− phô
trong khuª çc, ®Òu ¶nh h−ëng kh«ng Ýt ®èi víi lÞch sö th¬ ca ®êi sau.
Nh÷ng bµi th¬ ph¶n ¸nh cuéc sèng t×nh yªu h«n nh©n trong Thi kinh
chiÕm tØ lÖ rÊt nhiÒu, kh«ng chØ sè l−îng nhiÒu, mµ néi dung còng rÊt phong
phó, võa cã t×nh ca ph¶n ¸nh nam n÷ yªu mÕn nhau, nhí th−¬ng nhau, võa cã
nh÷ng bµi th¬ h«n nh©n gia ®×nh ph¶n ¸nh c¶nh t−îng h«n lÔ, cuéc sèng gia
®×nh v.v, l¹i cã c¶ nh÷ng bµi “khÝ phô thi” (th¬ vÒ ng−êi phô n÷ bÞ chång ruång
- 17 -
bá) biÓu hiÖn nçi khæ mµ h«n nh©n bÊt h¹nh gi¸ng xuèng ng−êi phô n÷. Nh÷ng
t¸c phÈm ®ã tËp trung ë phÇn Quèc Phong, lµ bé phËn cÊu thµnh quan träng cña
Thi kinh, ®ång thêi còng lµ nh÷ng bµi t×nh ca ®Ñp vµ g©y xóc ®éng nhÊt.
Th¬ t×nh trong Thi kinh ph¶n ¸nh mét çch réng r·i niÒm vui h¹nh phóc
vµ ®au khæ d»n vÆt cña cuéc sèng t×nh yªu nam n÷ thêi ®¹i ®ã, trµn ®Çy t×nh
c¶m ch©n thµnh, tha thiÕt. Bµi th¬ Quan th− trong Chu Nam m« t¶ t×nh c¶m
yªu mÕn cña chµng trai víi c« g¸i, ba ch−¬ng ®Çu thÓ hiÖn mét chµng thanh
niªn quý téc theo ®uæi mét c« thôc n÷ vµ t©m t×nh ®au khæ “cÇu mµ kh«ng
®−îc” cña chµng. Th¬ biÓu hiÖn sù mÕn mé lÉn nhau gi÷a nam n÷ nh− vËy,
trong Thi kinh cßn cã kh«ng Ýt. Sù mÕn mé ®ã ph¸t triÓn thµnh t×nh c¶m yªu
thÝch lÉn nhau, khi ®ã bÌn cã nh÷ng cuéc hÑn hß kÝn ®¸o, ch¼ng h¹n bµi TÜnh
n÷ trong Béi Phong d−íi ®©y:
I. TÜnh n÷ kú xu, sÜ ng· − thµnh ngu (ngung).
¸i nhi bÊt kiÕn, tao thñ tr× trï.
II. TÜnh n÷ kú luyÕn, dÞ ng· ®ång qu¶n.
§ång qu¶n h÷u vÜ, duyÖt dÞch nh÷ mü.
III. Tù môc quy ®Ò, tu©n mü th¶ dÞ.
PhØ nh÷ chi vi mü, mü nh©n chi dÞ.
(Cã c« g¸i dÞu dµng xinh ®Ñp, nµng hÑn ®îi ta ë gãc thµnh.
Yªu mµ kh«ng gÆp ®−îc nµng, ta båi håi vß ®Çu bøt tai ®i ®i l¹i l¹i.
Cã c« g¸i dÞu dµng xinh ®Ñp, nµng tÆng ta chiÕc qu¶n ®á.
ChiÕc qu¶n ®á mµu t−¬i th¾m, ta rÊt thÝch vÎ ®Ñp cña nã.
Nµng h¸i nh÷ng b«ng cá ®Ò tõ ®ång néi ®em vÒ tÆng ta, nã võa ®Ñp võa l¹.
§©u ph¶i nh÷ng b«ng cá ®Ò kia ®Ñp, mµ v× nã lµ tÆng vËt cña ng−êi ®Ñp ta yªu.)
Mét chµng trai ®îi ng−êi yªu ë gãc thµnh, trong lßng rÊt sèt ruét nªn vß
®Çu båi hæi båi håi. Ng−êi yªu ®Õn, l¹i tÆng qu¶n ®á vµ nh÷ng nh¸nh hoa cá
®Ò, anh ta tr©n träng tÆng vËt, kh«ng muèn rêi tay, ®ång thêi l¹i nhñ thÇm r»ng
ch¼ng ph¶i quµ tÆng nµy cã g× ®Æc biÖt, mµ lµ v× ®ã lµ quµ tÆng cña ng−êi ®Ñp.
T×nh c¶m cña nh©n vËt chÝnh biÓu hiÖn thËt tÕ nhÞ ch©n thµnh. Bµi th¬ Tö
kh©m trong TrÞnh Phong th× m« t¶ nçi nhí cña c« g¸i ®èi víi chµng trai25, c«
g¸i nµy ®îi ng−êi yªu ë cæng thµnh, nh−ng chµng trai kh«ng ®Õn, nªn mét
m×nh ®øng ngåi kh«ng yªn, than thë r»ng “nhÊt nhËt bÊt kiÕn, nh− tam thu
hÒ”, béc lé nçi khæ t−¬ng t− ®Õn møc nh− giËn nh− tr¸ch, thËt ch©n thµnh l−u
- 18 -
luyÕn. T×nh c¶m tr−íc sau nh− mét ®èi víi t×nh yªu nh− vËy ®−îc mét chµng
trai trùc tiÕp thæ lé trong bµi th¬ XuÊt kú ®«ng m«n (TrÞnh Phong):
XuÊt kú ®«ng m«n, h÷u n÷ nh− v©n.
Tuy t¾c nh− v©n, phØ ng· t− tån.
C¶o y kú c©n, liªu l¹c ng· v©n (viªn).
(Ra khái cöa ®«ng, cã nh÷ng c« g¸i ®· ®Ñp l¹i nhiÒu.
Tuy çc c« g¸i võa ®Ñp l¹i nhiÒu, nh−ng ch¼ng ph¶i lµ ®iÒu ta m¬ t−ëng ®Õn.
C« g¸i chØ cã ¸o tr¾ng kh¨n xanh, nh−ng vÉn khiÕn lßng ta vui thÝch.)
MÆc dï ë ngoµi cöa ®«ng cã nhiÒu c« g¸i ®Ñp, song nhµ th¬ ng−îc l¹i vÉn
kh«ng ®éng lßng, mµ vÉn nhí ®Õn mét c« g¸i ¸o tr¾ng mµ m×nh yªu.
ChÝnh v× nh©n vËt tr÷ t×nh trong Thi kinh nhiÖt thµnh quyÕt liÖt nh− vËy ®èi
víi t×nh yªu, nªn mét khi t×nh yªu gÆp ph¶i tr¾c trë, th× hä c¶m thÊy v« cïng
®au khæ. ë thêi ®¹i Thi kinh, t×nh yªu nam n÷ tuy kh«ng bÞ lÔ gi¸o phong kiÕn
bã buéc ¸p chÕ nh− ®êi sau, nh−ng còng ®· cã chuyÖn “thó thª nh− chi hµ? TÊt
ço phô mÉu” (c−íi vî th× lµm thÕ nµo? Ph¶i th−a víi cha mÑ), “thó thª nh− chi
hµ, phØ m«i bÊt ®¾c” (c−íi vî th× lµm thÕ nµo? Kh«ng cã ng−êi lµm mèi th×
kh«ng xong) (Bµi Nam s¬n trong TÒ Phong). Cã lóc theo ®uæi h«n nh©n tù do
còng bÞ bè mÑ can thiÖp. Ch¼ng h¹n bµi B¸ch chu trong Dung Phong lµ lêi thÒ
cña mét c« g¸i ®−îc ph¸t ra khi c« ®ßi tù chñ h«n nh©n, song bÞ bè mÑ can
thiÖp: “§·m bØ l−ìng mao, thùc duy ng· nghi. Chi tö thØ mü tha. MÉu d· thiªn
chØ, bÊt l−îng nh©n chØ.” (Chµng trai trÎ tãc ®Ó hai bói kia, ®ã míi thùc lµ chång
cña ta. ThÒ ®Õn chÕt ta còng kh«ng cã lßng d¹ kh¸c. MÑ ta réng lín nh− trêi,
vËy mµ vÉn kh«ng ®é l−îng víi ta)∗. T×nh c¶m m·nh liÖt theo ®uæi tù do t×nh
yªu h«n nh©n ngoan c−êng nh− vËy, thÒ lÊy çi chÕt ®Ó b¶o vÖ t×nh yªu, kªu trêi
gµo mÑ cña c« g¸i, ®· thÓ hiÖn nçi khæ cùc ®iÓm vµ nguyÖn väng m·nh liÖt ®ßi
h«n nh©n tù chñ cña c« g¸i khi t×nh yªu bÞ ng¸ng trë.
Th¬ ph¶n ¸nh viÖc kÕt h«n vµ cuéc sèng gia ®×nh vî chång trong Thi
kinh, tuy kh«ng phong phó b»ng th¬ t×nh, nh−ng còng rÊt ®Æc s¾c, ch¼ng h¹n
nh− bµi §µo yªu trong Chu Nam, tõ cµnh ®µo xanh non, hoa ®µo rùc rì, thi
nh©n ®· liªn t−ëng ®Õn d¸ng vÎ trÎ trung xinh ®Ñp cña mét c« d©u, cÇu chóc
∗
T¶n §µ dÞch th¬ c©u: “MÉu d· thiªn chØ, bÊt l−îng nh©n chØ”:
MÑ ¬i mÑ thËt nh− trêi,
Mµ sao ch¼ng l−îng cho ng−êi thÕ ru!
- 19 -
cho c« ta sau khi xuÊt gi¸ sÏ xö lý giái quan hÖ víi ng−êi nhµ chång. Cßn bµi
N÷ viÕt kª minh trong TrÞnh Phong th× m« t¶ cuéc sèng hµi hßa tèt ®Ñp cña
mét ®«i vî chång, bµi th¬ dïng nh÷ng lêi ®èi tho¹i ©u yÕm th©n th−¬ng, thÓ
hiÖn t×nh c¶m nh¾c nhë lÉn nhau, t«n träng lÉn nhau, quan t©m lÉn nhau gi÷a
hai vî chång, ®ång thêi thÓ hiÖn nguyÖn väng cïng nhau sèng ®Õn ®Çu b¹c
r¨ng long cña hä.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i cÆp vî chång nµo còng ®Òu yªu th−¬ng quÊn quýt
nhau nh− vËy. Trong x· héi phu quyÒn nam n÷ bÊt b×nh ®¼ng, h¹nh phóc h«n
nh©n ®èi víi ng−êi phô n÷ mµ nãi, th−êng chØ lµ −íc nguyÖn tèt ®Ñp mµ th«i.
Nh÷ng bµi th¬ ai o¸n thÓ hiÖn sù bÊt h¹nh vÒ h«n nh©n trong Thi kinh cã sè
l−îng kh«ng Ýt. Ng−êi phô n÷ “t©m chi −u hÜ, h¹t duy kú dÜ” (lßng ta −u sÇu,
khi nµo th× nçi buån Êy míi døt) trong bµi th¬ Lôc y (Béi Phong), do ng−êi vî
lÏ ®−îc chång yªu chiÒu mµ b¶n th©n bÞ mÊt ®Þa vÞ x−a, nªn kh«ng biÕt ngá
cïng ai, ®µnh tù d»n vÆt m×nh trong nçi khæ ®au. Nh÷ng bµi th¬ kiÓu lo¹i nµy
th−êng ph¶n ¸nh vÊn ®Ò ph¶i duy tr× h×nh thøc h«n nh©n vµ danh nghÜa vî
chång, m« t¶ sè phËn cña nh÷ng ng−êi phô n÷ bÊt h¹nh r¬i vµo tr¹ng th¸i bÞ
h¾t hñi, c« ®¬n lÆng lÏ. Cßn mét sè bµi th¬ kiÓu lo¹i kh¸c thÓ hiÖn kÕt côc bi
th¶m cña ng−êi phô n÷ bÞ nhµ chång h¾t hñi sau khi h«n nh©n tan vì, th× béc
lé sù phÉn né bÊt b×nh cña ng−êi phô n÷ bÞ ruång bá. Bµi Manh trong VÖ
Phong vµ bµi Cèc phong trong Béi Phong ®Çy rÉy sù lªn ¸n, nçi o¸n hËn vµ
tr¸ch mãc ®èi víi kÎ béi b¹c, lµ nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cña kiÓu lo¹i “khÝ
phô thi” (th¬ vÒ ng−êi phô n÷ bÞ ruång bá) trong Thi kinh. Ng−êi phô n÷ trong
Cèc phong khi míi ®Õn nhµ chång, gia c¶nh rÊt nghÌo khã, qua vÊt v¶ lao
®éng, cuéc sèng míi dÇn dÇn khÊm kh¸ lªn, thÕ nh−ng ng−êi chång l¹i thay
lßng ®æi d¹, muèn lÊy vî míi, nªn cã ý ruång ®uæi ng−êi vî cò ®i. Bµi Manh
dïng lêi cña mét ng−êi phô n÷ b×nh th−êng thuËt l¹i qu¸ tr×nh cña b¶n th©n c«
ta tõ khi yªu ®−¬ng, kÕt h«n ®Õn lóc bÞ ruång bá. Bµi th¬ kÕt hîp tù sù víi tr÷
t×nh, khÐo lÐo hßa quyÖn diÔn biÕn sù kiÖn víi t− t−ëng t×nh c¶m cña ng−êi
phô n÷ bÞ ruång bá, ng−êi phô n÷ trong khi hèi hËn thuËt l¹i c¶nh ngé yªu
®−¬ng, c−íi nhau råi sau khi c−íi bÞ ng−îc ®·i, bÞ ruång bá, ®· biÓu hiÖn ®−îc
tÝnh çch cøng cái, qu¶ ®o¸n vµ kiªn quyÕt cña m×nh.
TÊt c¶ néi dung cña 305 bµi th¬ trong Thi kinh kh«ng ph¶i chØ dõng l¹i ë
®©y, ch¼ng h¹n bµi th¬ Thö li trong V−¬ng Phong m« t¶ nçi nhí cè quèc, bµi
- 20 -
th¬ T¸i tr× trong Dung Phong thÓ hiÖn t×nh c¶m yªu n−íc, ®Òu lµ nh÷ng bµi th¬
næi tiÕng (danh thiªn) ®−îc truyÒn tông ngµn ®êi. Nãi tãm l¹i, néi dung cña
Thi kinh rÊt réng r·i phong phó. Nã b¸m chÆt vµo cuéc sèng hiÖn thùc x· héi,
kh«ng ¶o väng vµ qu¸i ®¶n, rÊt Ýt yÕu tè thÇn tho¹i siªu tù nhiªn26; tÕ tù, yÕn
Èm, n«ng sù lµ s¶n phÈm kinh tÕ x· héi vµ v¨n hãa lÔ nh¹c cña ®êi Chu, viÖc
m« t¶ thuËt kÓ vÒ phong khÝ thêi chÝnh, chiÕn tranh lao dÞch, t×nh yªu h«n
nh©n ë çc bµi th¬ kh¸c, ®· më toang bøc tranh sinh ®éng vÒ t×nh h×nh chÝnh
trÞ, cuéc sèng x· héi vµ phong tôc d©n t×nh ®−¬ng thêi. Thi kinh kh«ng chØ m«
t¶ cuéc sèng x· héi phong phó ®a d¹ng, h×nh th¸i v¨n hãa ®Æc thï cña ®êi
Chu, mµ cßn biÓu lé diÖn m¹o tinh thÇn vµ thÕ giíi t×nh c¶m cña con ng−êi
thêi Chu, cã thÓ nãi, Thi kinh lµ thi ca ra ®êi sím nhÊt, giµu tinh thÇn hiÖn
thùc cña Trung Quèc, ®Æt nÒn mãng cho truyÒn thèng thi ca Trung Quèc
h−íng tíi hiÖn thùc. Tinh thÇn hiÖn thùc cña Thi kinh ®−îc thÓ hiÖn rÊt næi bËt
trong Quèc Phong vµ “NhÞ Nh·”. Sö thi d©n téc Chu trong §¹i Nh· ®· t¸i hiÖn
mét çch ch©n thùc lÞch sö ph¸t sinh ph¸t triÓn cña d©n téc Chu, cßn o¸n thÝch
thi trong §¹i Nh· ra ®êi trong bèi c¶nh x· héi nhµ Chu ®· suy vi, th× thÓ hiÖn
sù quan chó s©u s¾c cña thi nh©n ®èi víi hiÖn thùc, trµn ®Çy ý thøc −u lo vµ
nhiÖt t×nh can dù chÝnh trÞ cña thi nh©n. Khuyªn r¨n vua vµ ®¹i thÇn, chèng l¹i
nh÷ng tËt xÊu chÝnh trÞ, phóng thÝch hµnh vi tr¸i ®øc ng−îc lÔ, chØ trÝch kÎ ngu
dèt xÊu xa sµm nÞnh, çc nhµ th¬ ph¶i sèng ë ®êi lo¹n ®· ghi chÐp mét çch
ch©n thùc hiÖn thùc x· héi môc n¸t, ®en tèi, thÕ ®¹o suy vi ng−êi d©n o¸n hËn
®−¬ng thêi, mµ trong ®ã l¹i thÓ hiÖn ®−îc t×nh c¶m −u quèc −u d©n, t¨ng
c−êng h¬n mét b−íc ®é s©u cña nh÷ng t¸c phÈm ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Nh÷ng
t¸c phÈm trong Quèc Phong h−íng cµng nhiÒu tíi hiÖn thùc chiÕn tranh lao
dÞch vµ cuéc sèng t×nh yªu h«n nh©n v.v, ®· thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng c¶m nhËn
ch©n thùc cña thi nh©n, trong khi m« t¶ cô thÓ nh÷ng khÝa c¹nh cuéc sèng nµy,
®· biÓu hiÖn ®−îc t×nh c¶m ch©n thµnh, ç tÝnh râ rÖt vµ th¸i ®é sèng tÝch cùc
cña thi nh©n.
- 21 -
3
§Æc ®iÓm nghÖ thuËt cña Thi kinh
• Thñ ph¸p phó, tØ, høng • KiÓu c©u vµ ch−¬ng ph¸p • Phong çch ng«n
ng÷ kh¸c nhau gi÷a Nh· vµ Tông
Thi kinh quan chó tíi hiÖn thùc, thÓ hiÖn t×nh c¶m ch©n thµnh n¶y sinh tõ
cuéc sèng hiÖn thùc, th¸i ®é s¸ng t¸c ®ã ®· khiÕn cho nã cã ma lùc nghÖ thuËt
m·nh liÖt s©u xa. BÊt kÓ lµ ë thÓ tµi h×nh thøc, kÜ x¶o ng«n ng÷, hay ë h×nh
t−îng nghÖ thuËt vµ thñ ph¸p biÓu hiÖn, ®Òu chøng tá thµnh tùu nghÖ thuËt to
lín vÒ nghÖ thuËt cña çc t¸c phÈm thi ca sím nhÊt Trung Quèc.
ViÖc vËn dông phó, tØ, høng lµ tiªu chÝ quan träng cña ®Æc tr−ng nghÖ
thuËt trong Thi kinh, ®ång thêi còng khai sinh ra thñ ph¸p c¬ b¶n cña s¸ng t¸c
thi ca. VÒ ý nghÜa cña phó, tØ, høng, x−a nay cã nhiÒu ý kiÕn27. Nãi ng¾n gän,
phó chÝnh lµ ph« bµy thuËt kÓ trùc tiÕp, tøc thi nh©n biÓu ®¹t mét çch th¼ng
th¾n trùc tiÕp t− t−ëng t×nh c¶m vµ sù vËt liªn quan. TØ chÝnh lµ so s¸nh, lÊy
vËt kia so víi vËt nµy, thi nh©n cã tµi n¨ng hoÆc t×nh c¶m, th× m−în mét sù vËt
®Ó tØ dô. Høng th× lµ “xóc vËt høng tõ” (c¶m vËt mµ thèt nªn lêi), sù vËt kh¸ch
quan t¸c ®éng t×nh c¶m cña thi nh©n, khiÕn cho thi nh©n thèt ra lêi ca tiÕng
h¸t, v× thÕ phÇn lín lµ khëi ®Çu cña thi ca. Ba thñ ph¸p phó, tØ, høng trong
s¸ng t¸c thi ca th−êng th−êng ®−îc kÕt hîp sö dông, cïng s¸ng t¹o nªn h×nh
t−îng nghÖ thuËt cña thi ca, béc lé t×nh c¶m cña thi nh©n. Phó ®−îc vËn dung
rÊt réng r·i vµ phæ biÕn, cã thÓ m« t¶ thuËt kÓ sù vËt vµ béc lé t×nh c¶m mét
çch hiÖu qu¶. Ch¼ng h¹n bµi th¬ ThÊt nguyÖt thuËt kÓ cuéc sèng cña n«ng
phu 12 th¸ng trong mét n¨m, chÝnh lµ dïng phÐp phó. Phó lµ thñ ph¸p biÓu
hiÖn c¬ b¶n, trong phó cã thÓ dïng tØ, hoÆc sau khi khëi høng l¹i cã thÓ dïng
phó, ®ã lµ ®iÒu th−êng thÊy trong Thi kinh. Phó cã thÓ tù sù miªu t¶, còng cã
thÓ nghÞ luËn tr÷ t×nh, tØ høng ®Òu lµ thñ ph¸p phôc vô cho viÖc biÓu ®¹t tµi
n¨ng vµ béc lé t×nh c¶m, trong ba thñ ph¸p phó, tØ, høng, th× phó lµ c¬ së.
- 22 -
ViÖc vËn dông thñ ph¸p tØ trong Thi kinh còng rÊt réng r·i, t−¬ng ®èi dÔ
hiÓu. Th¬ sö dông thÓ tØ trong ®ã c¶ bµi ®Òu dïng thñ ph¸p m« pháng sù vËt ®Ó
biÓu ®¹t t×nh c¶m, ch¼ng h¹n nh− çc bµi Xi hiªu trong M©n Phong, bµi Th¹c
thö trong Ngôy Phong, bµi H¹c minh trong TiÓu Nh·, ®Òu cã ®Æc s¾c riªng;
thñ ph¸p tØ ®−îc vËn dông mét phÇn trong mét bµi th¬ th× l¹i cµng phong phó
®a d¹ng. Bµi Th¹c nh©n trong VÖ Phong m« t¶ vÎ ®Ñp cña Trang Kh−¬ng ®·
dïng mét lo¹t vÝ von so s¸nh: “Thñ nh− nhu ®Ò, phu nh− ng−ng chi, l·nh nh−
tï tÒ, xØ nh− hå tª, tÇn thñ nga mi.” (Ngãn tay nµng tr¾ng vµ mÒm m¹i nh−
mÇm cá tranh míi mäc, da nµng tr¾ng mÞn nh− mì ®«ng, cæ nµng cao vµ tr¾ng
ngÇn nh− con mät gç, r¨ng cña nµng tr¾ng vµ ®Òu nh− h¹t bÇu, tr¸n nµng
vu«ng réng nh− tr¸n con s©u tÇn, l«ng mµy nhá vµ cong dµi nh− r©u con ngµi).
LÇn l−ît dïng mÇm tranh mÒm m¹i, mì võa ®«ng kÕt, mät gç th©n dµi s¾c
tr¾ng, h¹t bÇu tr¾ng ®Òu, s©u tÇn tr¸n réng, r©u ngµi thanh gän ®Ó tØ dô víi
ngãn tay, da, cæ, r¨ng, tr¸n, l«ng mµy cña ng−êi ®Ñp, h×nh t−îng thËt lµ tinh tÕ.
“X¶o tiÕu thiÕn hÒ, mü môc phiÕn hÒ!” (nµng c−êi rÊt khÐo, khãe miÖng thËt
duyªn, m¾t nµng rÊt ®Ñp, trong trÎo long lanh), hai c©u ®· miªu t¶ hµnh ®éng
th¸i ®é, l¹i biÕn bøc tranh ng−êi ®Ñp ®ã trë nªn sinh ®éng, t−¬i t¾n. Bµi D·
h÷u tö khu©n trong ThiÖu Nam th× kh«ng tØ dô mét çch côc bé, mµ dïng “h÷u
n÷ nh− ngäc” (cã c« g¸i ®Ñp nh− ngäc) ®Ó vÝ von, khiÕn ng−êi ta tõ vÎ dÞu
dµng xinh ®Ñp cña thiÕu n÷ liªn t−ëng ®Õn vÎ tr¾ng trong, bãng bÈy cña ngäc
®Ñp. Dïng ®éng t¸c vµ sù vËt cô thÓ ®Ó vÝ von víi t×nh c¶m khã nãi vµ sù vËt
cã nÐt riªng còng rÊt th−êng thÊy trong Thi kinh. Hai c©u th¬ “T©m trung nh−
tóy” (trong lßng cã ®iÒu g× tùa nh− ®ang say), “trung t©m nh− yÕt” (trong lßng
cã ®iÒu nh− bÞ nghÑn) trong bµi Thö li (V−¬ng Phong), ®· dïng “tóy” (say) vµ
“yÕt” (nghÑn) ®Ó tØ dô nçi buån khã nãi thµnh lêi; “x¶o ng«n” (lêi x¶o tr¸) vµ
“cam” (ngät), nh÷ng thÇn th¸i khã n¾m b¾t trong c©u th¬ “x¶o ng«n nh−
hoµng” (nh÷ng lêi x¶o tr¸ ªm ¸i nh− tiÕng s¸o) bµi X¶o ng«n (TiÓu Nh·) vµ
c©u th¬ “kú cam nh− tÓ” (vÞ ngät cña nã - rau ®å - nh− rau tÓ) bµi Cèc phong
(Béi Phong), ®−îc biÓu hiÖn thµnh nh÷ng vËt cô thÓ nh− “hoµng” (s¸o) vµ “tÓ”
(rau tÓ - lo¹i rau cã vÞ ngät). Tãm l¹i, viÖc sö dông kh¸ nhiÒu thñ ph¸p tØ trong
Thi kinh cho thÊy thi nh©n cã sù liªn t−ëng vµ t−ëng t−îng phong phó, cã thÓ
dïng ng«n ng÷ thi ca h×nh t−îng cô thÓ ®Ó biÓu ®¹t t− t−ëng t×nh c¶m, t¸i hiÖn
h×nh ¶nh sù vËt hiÖn diÖn rùc rì l¹ kú.
- 23 -
Çc t×nh huèng vËn dông thñ ph¸p høng trong Thi kinh t−¬ng ®èi phøc
t¹p, cã tr−êng hîp chØ cã t¸c dông ®iÒu tiÕt vËn luËt, kh¬i dËy t×nh c¶m lóc më
®Çu, c©u høng liªn hÖ víi c©u d−íi vÒ néi dung kh«ng ®−îc râ rµng. Ch¼ng
h¹n ®o¹n th¬ sau trong bµi Uyªn −¬ng (TiÓu Nh·):
Uyªn −¬ng t¹i l−¬ng,
TrÊp kú t¶ dùc,
Qu©n tö v¹n niªn,
Nghi kú hµ phóc.
(§«i chim uyªn −¬ng ®Ëu trªn ®Ëp ®¸, co gän çnh tr¸i l¹i.
Thiªn tö thä mu«n n¨m, Xøng ®¸ng víi phóc léc l©u dµi.)
Hai c©u høng vµ lêi chóc phóc ë hai c©u sau lµ kh«ng cã mèi liªn hÖ vÒ
mÆt ý nghÜa. Bµi B¹ch hoa trong TiÓu Nh· dïng c©u khëi høng ®ång d¹ng,
song l¹i béc lé t×nh c¶m o¸n hËn ch©m biÕm: “Uyªn −¬ng t¹i l−¬ng, trÊp kú t¶
dùc. Chi tö v« l−¬ng, nhÞ tam kú ®øc.” (§«i chim uyªn −¬ng ®Ëu trªn ®Ëp ®¸,
co gän çnh tr¸i l¹i. Anh chµng kia thËt lµ ng−êi v« l−¬ng, cã ®«i ba t×nh ý).
C©u khëi høng nh− vËy kh«ng liªn quan g× ®Õn b¶n ý, chØ cã t¸c dông hiÖp vÇn
khi më ®Çu ®o¹n th¬, khëi høng dÉn ®Õn c©u th¬ ë d−íi, ®ã lµ lo¹i kh¸ gi¶n
®¬n trong c©u høng ë Thi kinh. NhiÒu c©u høng trong Thi kinh cã mèi liªn hÖ
néi t¹i kÝn ®¸o uyÓn chuyÓn víi c©u th¬ ë d−íi. Nã hoÆc t« ®Ëm, lµm næi bËt
hoµn c¶nh, kh«ng khÝ; hoÆc so s¸nh t−îng tr−ng víi ý chÝnh, t¹o thµnh bé
phËn kh«ng thÓ thiÕu cña thÕ giíi nghÖ thuËt thi ca. Bµi D· h÷u man th¶o
trong TrÞnh Phong m« t¶ ®«i t×nh nh©n “t×nh cê gÆp gì nhau” ngoµi ®ång néi:
D· h÷u man th¶o, linh lé thiÔn hÒ.
H÷u mü nhÊt nh©n, thanh d−¬ng uyÓn hÒ.
Gi¶i cÊu t−¬ng ngé, thÝch ng· nguyÖn hÒ.
(Ngoµi ®ång néi cá mäc m−ít xanh, s−¬ng ®äng thµnh tõng giät long lanh.
Cã c« g¸i thËt xinh t−¬i, mÆt mµy trong trÎo ®Ñp ®Ï.
Kh«ng hÑn mµ l¹i t×nh cê gÆp gì, thËt hîp víi ý nguyÖn cña ta.)
ThiÕu n÷ yªu kiÒu th−ít tha tùa nh− nh÷ng nh¸nh cá xanh non s−¬ng
®äng long lanh t−¬i rãi ®¸ng yªu. Cßn c¶nh s¾c cá non m¬n mën, høng thó
trµn trÒ, th× l¹i giao hßa ¸nh x¹ víi t©m tr¹ng vui t−¬i t×nh cê gÆp gì cña thi
nh©n. L¹i nh− bµi §µo yªu trong Chu Nam khëi høng b»ng hai c©u “®µo chi
yªu yªu, ch−íc ch−íc kú hoa” (C©y ®µo xanh t−¬i m¬n mën, hoa ®µo në mµu
- 24 -
s¾c rùc rì), th× c©y ®µo xanh t−¬i, hoa ®µo diÔm lÖ cïng víi vÎ xinh t−¬i trÎ
trung cña thiÕu n÷ vµ sù n¸o nhiÖt vui mõng cña h«n lÔ, ¸nh x¹ lÉn nhau. Mµ
®µo në hoa (ch−íc ch−íc kú hoa), kÕt qu¶ (h÷u phÇn kú thùc - qu¶ ra trÜu
cµnh), cµnh l¸ sum xuª (kú diÖp tr¨n tr¨n - l¸ ®µo xanh m−ít), còng cã thÓ lý
gi¶i ®−îc lêi cÇu chóc tèt ®Ñp ®«ng con nhiÒu ch¸u, gia ®×nh h¹nh phóc Êm no
®èi víi c« d©u sau khi xuÊt gi¸. Thi nh©n nh×n sù vËt mµ khëi høng, c©u høng
víi lêi ca vÞnh th«ng qua liªn t−ëng nghÖ thuËt, tr−íc sau kÕ thõa lÉn nhau, ®ã
chÝnh lµ lo¹i quan hÖ t−îng tr−ng ¸m thÞ. Thñ ph¸p høng trong Thi kinh, rÊt
nhiÒu ®Òu lµ nh÷ng h×nh ¶nh hµm chøa ý nghÜa Èn dô, kh¬i gîi liªn t−ëng. TØ
vµ høng ®Òu lµ ph−¬ng thøc dïng h×nh t−îng gi¸n tiÕp biÓu ®¹t t×nh c¶m, ®êi
sau th−êng th−êng gäi gép lµ tØ høng, dïng ®Ó chØ thñ ph¸p s¸ng t¸c th«ng qua
liªn t−ëng, t−ëng t−îng, ký ngô t− t−ëng t×nh c¶m ë trong h×nh t−îng.
Nh÷ng t¸c phÈm vËn dông thñ ph¸p phó, tØ, høng trong Thi kinh thµnh
thôc nhÊt ®· ®¹t ®Õn c¶nh giíi nghÖ thuËt t×nh c¶nh giao hßa dung hîp, sù vËt
con ng−êi hµi hßa nhau, cã nh÷ng gîi më trùc tiÕp ®èi víi s¸ng t¹o ý c¶nh thi
ca ®êi sau. Ch¼ng h¹n bµi th¬ Kiªm gia trong TÇn Phong d−íi ®©y:
I. Kiªm gia th−¬ng th−¬ng, b¹ch lé vi s−¬ng.
Së vÞ y nh©n, t¹i thñy nhÊt ph−¬ng.
Tè håi tßng chi, ®¹o trë th¶ tr−êng.
Tè du tßng chi, uyÓn t¹i thñy trung −¬ng.
(Lau l¸ch mäc xanh xanh trªn bê s«ng, mãc sa tr¾ng xãa ®äng thµnh s−¬ng.
Ng−êi mµ ta mong nhí, ®ang ë ph−¬ng nµo cña dßng s«ng.
Ng−îc dßng mµ t×m ng−êi Êy, dßng s«ng l¾m th¸c ghÒnh ®−êng l¹i xa.
Xu«i dßng mµ t×m ng−êi Êy, ph¶ng phÊt nh− ë gi÷a dßng s«ng.)
II. Kiªm gia thª thª, b¹ch lé vÞ hi.
Së vÞ y nh©n, t¹i thñy chi mi.
Tèi håi tßng chi, ®¹o trë th¶ tª.
Tè du tßng chi, uyÓn t¹i thñy trung tr×.
(Lau l¸ch rËm r× trªn bê s«ng, mãc tr¾ng thµnh s−¬ng long lanh nh− h¹t ch©u.
Ng−êi mµ ta mong nhí, ®ang ë bªn bê s«ng kia.
Ng−îc dßng mµ t×m ng−êi Êy, dßng s«ng l¾m th¸c ghÒnh l¹i quanh co.
Xu«i dßng mµ t×m ng−êi Êy, ph¶ng phÊt nh− ë gi÷a b·i nhá trªn s«ng.)
III. Kiªm gia th¸i th¸i, b¹ch lé vÞ dÜ.
- 25 -
Së vÞ y nh©n, t¹i thñy chi sÜ.
Tè håi tßng chi, ®¹o trë th¶ vÜ (h÷u).
Tè du tßng chi, uyÓn t¹i thñy trung chØ.
(Lau l¸ch m¬n mën trªn bê s«ng, mãc sa tr¾ng xãa vÉn ch−a døt.
Ng−êi mµ ta mong nhí, ®ang ë bªn bê s«ng kia.
Ng−îc dßng mµ t×m ng−êi Êy, dßng s«ng l¾m th¸c ghÒnh ®é dèc l¹i cao.
Xu«i dßng mµ t×m ng−êi Êy, ph¶ng phÊt nh− ë bªn b·i nhá trªn s«ng.)
“Mao truyÖn” cho lµ høng, Thi tËp truyÖn cña Chu Hy th× cho lµ phó,
thùc tÕ hai ý kiÕn ®ã kh«ng m©u thuÉn, v× sau khi khëi høng l¹i dïng thñ ph¸p
phó m« t¶. Mãc ®äng thµnh s−¬ng ®Ëu trªn nh÷ng ®¸m lau l¸ch bªn bê s«ng
®· xóc ®éng t×nh c¶m nhí mong “y nh©n” (ng−êi yªu) cña nhµ th¬, cßn sù
biÕn ®æi tinh tÕ cña c©u høng ë ch−¬ng ba m« t¶ c¶nh vËt th× kh«ng chØ cho
thÊy thêi gian ®Þa ®iÓm nhµ th¬ theo ®uæi “y nh©n”, t« vÏ nªn ba bøc tranh
phong c¶nh s«ng n−íc trong trÎo vµo cuèi thu, mµ cßn t« ®Ëm t©m t− t×nh c¶m
cña thi nh©n do sù thay ®æi vÒ thêi gian, nçi nhí niÒm mong “y nh©n” ngµy
cµng gÊp g¸p. Trong khi ph« bµy, thi nh©n than thë kh«n ngu«i, nhiÒu lÇn thæ
lé t©m t×nh buån b· th−¬ng c¶m ®èi víi ý trung nh©n, do sù çch trë cña dßng
s«ng, nªn chØ cã thÓ nh×n thÊy mµ kh«ng thÓ nµo ®Õn bªn ®−îc, chØ cã thÓ
“cÇu” nh−ng kh«ng thÓ nµo “cÇu” ®−îc, c¶nh thu buån lÆng trong trÎo hßa
quyÖn víi t×nh c¶m bi th−¬ng, t¹o nªn c¶nh giíi nghÖ thuËt ®ª mª söng sèt, ý
vÞ s©u xa.
KiÓu c©u trong Thi kinh chñ yÕu lµ “tø ng«n” (bèn ch÷ mét c©u), bèn c©u
®øng riªng thµnh mét ch−¬ng, trong ®ã còng cã lo¹i c©u t¹p ng«n tõ hai ®Õn
t¸m ch÷ kh«ng ®Òu nhau. C©u tø ng«n ng¾t nhÞp 2/2 cã c¶m gi¸c tiÕt tÊu rÊt
m¹nh, lµ ®¬n vÞ c¬ b¶n t¹o nªn vËn luËt chØnh tÒ cña Thi kinh. TiÕt tÊu cña c©u
th¬ bèn ch÷ râ rµng vµ m¹nh mÏ, trïng ch−¬ng ®iÖp có vµ song thanh ®iÖp vËn
khi ®äc lªn l¹i thÊy vßng vo uèn l−în, tiÕt tÊu th− th¶ chËm r·i. KÕt cÊu lÆp
trïng ch−¬ng ®iÖp có trong Thi kinh, kh«ng chØ tiÖn cho viÖc ca ®i vÞnh l¹i
xoay quanh cïng mét giai ®iÖu, mµ cßn cã hiÖu qu¶ tèt vÒ mÆt biÓu ®¹t ý
nghÜa vµ vÒ mÆt tu tõ.
Trïng ch−¬ng trong Thi kinh, kh¸ nhiÒu ®Òu lµ sù trïng lÆp cïng mét
ch−¬ng th¬ trong c¶ bµi, chØ thay ®æi mét vµi tõ ®Ó biÓu hiÖn tiÕn tr×nh cña
- 26 -
®éng t¸c hoÆc sù biÕn ®æi cña t×nh c¶m. Ch¼ng h¹n, bµi th¬ Phï dÜ trong Chu
Nam:
I. Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n th¸i chi.
Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n h÷u chi.
(Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta h¸i ®i.
Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta h¸i ®−îc råi.)
II. Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n ®o¹t chi.
Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n lo¸t chi.
(Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta nhÆt lÊy ®i.
Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta tuèt lÊy h¹t.)
III. Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n kÕt chi.
Th¸i th¸i phï dÜ, b¹c ng«n khiÕt chi.
(Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta tóm v¹t ¸o mµ ®ùng.
Cïng nhau ®i h¸i h¹t xa tiÒn, chóng ta buéc v¹t ¸o ngang l−ng mµ ®ùng.)
Trong ba ch−¬ng chØ thay 6 ®éng tõ mµ m« t¶ toµn bé qu¸ tr×nh h¸i phï
dÜ (xa tiÒn). KÕt cÊu lÆp ®i lÆp l¹i vµ viÖc sö dông tõ linh ho¹t ®a d¹ng, ph©n
bè s¾p xÕp çc kh©u h¸i l−îm phï dÜ kh¸c nhau ë ba ch−¬ng, ba ch−¬ng bæ
sung lÉn nhau, ®· h×nh thµnh nªn mét chØnh thÓ vÒ ý nghÜa, kÎ h« ng−êi øng,
tuyÖt diÖu v« cïng. Ph−¬ng Ngäc NhuËn trong Thi kinh nguyªn thñy, quyÓn
mét, nãi: “Ng−êi ®äc h·y thö b×nh t©m tÜnh trÝ, ng©m vÞnh bµi th¬ nµy, th× sÏ
nh− tho¶ng nghe thÊy chÞ em phô n÷ nhµ n«ng, tèp n¨m tèp ba, ®ang cïng
nhau h¸t ®èi ®¸p ë trªn çnh ®ång b»ng ph¼ng réng r·i, trong c¶nh giã m¸t
n¾ng ®Ñp, d− ©m v¨ng v¼ng, nh− gÇn nh− xa, khi ®øt khi nèi, kh«ng biÕt t×nh
c¶m biÕn ®æi thÕ nµo vµ tinh thÇn vui vÎ ra sao. Bµi th¬ nµy cã thÓ kh«ng cÇn
diÔn gi¶i kÜ cµng mµ vÉn tù ®¹t tíi ®−îc sù tinh khÐo vËy.”
Ngoµi trïng lÆp cïng mét ch−¬ng, trong Thi kinh còng cã hai kiÓu trïng
ch−¬ng trong mét bµi, ch¼ng h¹n nh− bµi Phong (TrÞnh Phong) gåm 4
ch−¬ng, lµ do hai kiÓu trïng ch−¬ng t¹o thµnh; hai ch−¬ng tr−íc lµ mét cÆp
trïng ch−¬ng, hai ch−¬ng sau lµ mét cÆp trïng ch−¬ng kh¸c; hoÆc trong mét
bµi th× võa trïng ch−¬ng l¹i võa kh«ng trïng ch−¬ng, ch¼ng h¹n bµi QuyÓn
nhÜ (Chu Nam) cã 4 ch−¬ng, th× ch−¬ng ®Çu kh«ng trïng, cßn l¹i 3 ch−¬ng
sau th× l¹i trïng.
- 27 -
VÒ ®iÖp có (lÆp c©u) trong Thi kinh, th× cã bµi lÆp l¹i hai c©u th¬ t−¬ng
®ång trong çc ch−¬ng kh¸c nhau, ch¼ng h¹n nh− bµi §«ng s¬n (M©n Phong)
c¶ 4 ch−¬ng ®Òu më ®Çu b»ng ®o¹n th¬ “Ng· tå §«ng s¬n, thao thao bÊt quy.
Ng· lai tù ®«ng, linh vò kú m«ng” (Ta ®i chinh chiÕn ë §«ng s¬n, n¨m qua
th¸ng l¹i qu¸ h¹n ®· l©u mµ vÉn ch−a ®−îc trë vÒ. H«m nay ta tõ §«ng s¬n trë
vÒ quª nhµ, ®Êt trêi m−a gi¨ng mï mÞt) ∗ ; bµi H¸n qu¶ng (Chu Nam) th× c¶ ba
ch−¬ng ®Òu kÕt thóc b»ng ®o¹n th¬ “H¸n chi qu¶ng hÜ, bÊt kh¶ vÞnh t−. Giang
chi vÜnh hÜ, bÊt kh¶ ph−¬ng t−” (S«ng H¸n sao mµ réng vËy, kh«ng thÓ nµo b¬i
qua ®−îc. S«ng Giang sao mµ dµi vËy, kh«ng thÓ nµo chèng bÌ ®i hÕt ®−îc) ∗ ∗ .
Cã bµi lÆp c©u gièng nhau hoÆc gÇn gièng nhau trong mét ch−¬ng, ch¼ng h¹n
bµi Giang h÷u tù (ThiÖu Nam) võa trïng ch−¬ng, l¹i võa ®iÖp có; c¶ ba ch−¬ng
ë c©u thø hai vµ thø ba tÝnh tõ d−íi lªn ®Òu lÇn l−ît lÆp çc c©u “bÊt ng· dÜ”
(ch¼ng ®em ta ®i theo), “bÊt ng· d÷” (ch¼ng cho ta ®i cïng) vµ “bÊt ng· qua”
(ch¼ng cho ta sang cïng).
§iÖp tù (lÆp tõ) trong Thi kinh cßn gäi lµ trïng ng«n. C©u th¬ “ph¹t méc
tranh tranh, ®iÓu minh oanh oanh” (tiÕng ®èn c©y nghe tranh tranh, tiÕng chim
hãt nghe oanh oanh) trong bµi Ph¹t méc (TiÓu Nh·) sö dông hai tõ “tranh
tranh” vµ “oanh oanh” m« pháng tiÕng chÆt c©y vµ tiÕng chim hãt. §o¹n th¬
“tÝch ng· v·ng hÜ, d−¬ng liÔu y y. Kim ng· lai ti, vò tuyÕt phi phi” (bµi Th¸i vi
trong TiÓu Nh· - ND) th× dïng çc tõ “y y”, “phi phi” ®Ó h×nh dung vÒ c©y
liÔu vµ tuyÕt r¬i. Nh÷ng vÝ dô nµy kh«ng thÓ nªu hÕt ®−îc. Gièng nh− ®iÖp tù,
song thanh ®iÖp vËn còng khiÕn cho thi ca khi diÔn x−íng hoÆc ng©m vÞnh, ©m
tiÕt chËm r·i du d−¬ng, ng÷ ng«n mang vÎ ®Ñp cña ©m nh¹c. Song thanh ®iÖp
vËn trong Thi kinh ®−îc vËn dông rÊt nhiÒu; song thanh ch¼ng h¹n nh− “s©m
si”, “dòng d−îc”, “quy miÔn”, “lËt liÖt” v.v; cßn ®iÖp vËn th× nh− “si tr×”, “trï
mËu”, “thª tr×” v.v; l¹i cã mét sè tr−êng hîp song thanh ®iÖp vËn dïng ë ch÷
thø nhÊt vµ thø ba, hoÆc ch÷ thø hai vµ thø bèn trë lªn trong c©u th¬; ch¼ng
h¹n nh− c©u th¬ “nh− thiÕt nh− tha” trong bµi Kú óc (VÖ Phong), c©u th¬ “bµo
∗
Tõ ngµy ta tr¶y nói §«ng,
N¨m qua th¸ng l¹i vÉn kh«ng ®−îc vÒ.
H«m nay ta tù §«ng vÒ,
Trêi mê mÞt kh¾p tø bÒ m−a bay. (Nam Tr©n dÞch th¬)
∗∗
Mªnh m«ng s«ng H¸n s«ng Giang,
LÆn sang ch¼ng ®−îc, bÌ sang khã lßng. (T¶n §µ dÞch th¬)
- 28 -
chi phiÒn chi” trong bµi Hå diÖp (TiÓu Nh·), c©u th¬ “viªn c− viªn xö” trong
bµi KÝch cæ (Béi Phong), c©u th¬ “uyÓn hÒ luyÕn hÒ” trong bµi Phñ ®iÒn (TÒ
Phong) v.v.
Ph−¬ng thøc hiÖp vÇn trong Thi kinh rÊt ®a d¹ng. Çch thøc th−êng thÊy lµ
trong mét ch−¬ng chØ dïng mét vÇn, çch mét c©u l¹i hiÖp vÇn, vËn c−íc ë c©u
ch½n, ®ã lµ ph−¬ng thøc hiÖp vÇn th−êng thÊy nhÊt trong thi ca ®êi sau cña
Trung Quèc. Cßn cã çch hiÖp vÇn mµ thi ca ®êi sau Ýt thÊy, ®ã lµ c©u nµo còng
hiÖp vÇn. Trong Thi kinh, còng cã bµi kh«ng dïng mét vÇn tõ ®Çu ®Õn cuèi, l¹i
còng cã bµi dïng hai vÇn trë lªn, thËm chÝ còng cã cùc Ýt bµi kh«ng vÇn.
Ng«n ng÷ trong Thi kinh kh«ng chØ cã vÎ ®Ñp cña ©m nh¹c, mµ cßn cã
hiÖu qu¶ rÊt tèt vÒ mÆt ý nghÜa vµ tu tõ. Thêi ®¹i Thi kinh, H¸n ng÷ ®· cã vèn
tõ vµ thñ ph¸p tu tõ phong phó, t¹o ®iÒu kiÖn rÊt tèt cho s¸ng t¸c cña thi nh©n.
Sè l−îng danh tõ phong phó trong Thi kinh cho thÊy thi nh©n cã nh÷ng nhËn
thøc ®Çy ®ñ vÒ sù vËt kh¸ch quan. Thi kinh m« t¶ cô thÓ chuÈn x¸c ®éng t¸c
chøng tá kh¶ n¨ng quan s¸t cô thÓ chi tiÕt vµ n¨ng lùc lµm chñ ng«n ng÷ cña
thi nh©n28. Ch¼ng h¹n bµi Phï dÜ ®· ph©n c¾t ®−îc çc ®éng t¸c h¸i l−îm phï
dÜ, dïng 6 ®éng tõ ®Ó biÓu thÞ râ h¬n: “Th¸i, míi ®i t×m h¸i; h÷u, ®· t×m vµ h¸i
®−îc råi”; “®o¹t, thu gom l¹i; lo¸t, lÆt lÊy h¹t”; “kÕt, tóm v¹t ¸o l¹i mµ ®ùng;
khiÕt, lÊy v¹t ¸o tóm l¹i mµ ®ùng råi buéc vµo th¾t l−ng” (Chu Hy - Thi tËp
truyÖn, quyÓn 1). S¸u ®éng tõ ®· miªu t¶ râ rµng sinh ®éng bøc tranh h¸i l−îm
phï dÜ. Thñ ph¸p tu tõ mµ hËu thÕ th−êng dïng, trong Thi kinh d−êng nh− ®Òu
cã thÓ t×m thÊy: khoa tr−¬ng th× nh− c©u “thïy vÞ hµ qu¶ng, t»ng bÊt dung ®ao”
trong bµi Hµ qu¶ng (VÖ Phong), ®èi s¸nh th× nh− c©u “n÷ d· bÊt s¶ng, sÜ nhÞ kú
h¹nh” trong bµi Manh (VÖ Phong), ®èi ngÉu th× nh− c©u “cèc t¾c dÞ thÊt, tö t¾c
®ång huyÖt” trong bµi §¹i xa (V−¬ng Phong) v.v, kh«ng ®Òu nh−ng ®Çy ®ñ.
Tãm l¹i, h×nh thøc ng«n ng÷ trong Thi kinh h×nh t−îng sinh ®éng, ®a
d¹ng phong phó, th−êng th−êng ®¹t ®Õn tr×nh ®é nh− L−u HiÖp tõng nãi trong
thiªn VËt s¾c s¸ch V¨n t©m ®iªu long: “DÜ thiÓu tæng ®a, t×nh m¹o v« di”
(dïng cùc Ýt lêi v¨n mµ l¹i bao qu¸t ®−îc néi dung phong phó - lêi Ýt ý nhiÒu,
khiÕn cho t×nh tr¹ng diÖn m¹o cña c¶nh vËt ®Òu hiÓn hiÖn kh«ng bÞ bá sãt).
Tuy vËy, vÒ phong çch ng«n ng÷, Nh· vµ Tông còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c víi
Quèc Phong. §a sè çc bµi th¬ trong Nh·, Tông sö dông c©u th¬ tø ng«n
chØnh tÒ, rÊt Ýt dïng t¹p ng«n; ng−îc l¹i, trong Quèc Phong t¹p ng«n t−¬ng ®èi
- 29 -
nhiÒu. Trong TiÓu Nh· vµ Quèc Phong, trïng ch−¬ng ®iÖp có ®−îc vËn dông
t−¬ng ®èi nhiÒu, nh−ng trong §¹i Nh· vµ Tông th× l¹i Ýt thÊy. Th¬ trong Quèc
Phong dïng rÊt nhiÒu ng÷ khÝ tõ, ch¼ng h¹n nh− hÒ, chi, chØ, t−, hå, nhi, hÜ, d·
v.v; nh÷ng ng÷ khÝ tõ nµy trong Nh·, Tông còng ®· xuÊt hiÖn, nh−ng sè l−îng
kh«ng nhiÒu, sö dông kh«ng ®−îc biÕn hãa nh− ë Quèc Phong. ViÖc sö dông
khÐo lÐo ng÷ khÝ tõ trong Quèc Phong ®· t¨ng c−êng tÝnh h×nh t−îng vµ tÝnh
sinh ®éng cña thi ca, ®¹t ®Õn tr×nh ®é truyÒn thÇn. §Æc ®iÓm kh¸c nhau nµy
gi÷a Nh·, Tông vµ Quèc Phong vÒ mÆt ng«n ng÷ ®· ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña
x· héi, thêi ®¹i, còng ph¶n ¸nh sù kh¸c biÖt vÒ th©n phËn cña chñ thÓ s¸ng t¸c.
Nh·, Tông phÇn nhiÒu lµ t¸c phÈm thêi kú T©y Chu, do tÇng líp quý téc s¸ng
t¸c, thÓ hiÖn sù uy nghi ®iÓn nh·; Quèc Phong ®a sè lµ t¸c phÈm thêi kú Xu©n
Thu, cã nhiÒu bµi l−îm lÆt tõ d©n gian, nªn thÓ hiÖn cµng nhiÒu tÝnh chÊt tù do,
phãng tóng cña nh÷ng ©m thanh míi, kh¸ gÇn gòi víi khÈu ng÷ ®−¬ng thêi.
§Þa vÞ vµ ¶nh h−ëng

cña thi kinh trong lÞch sö v¨n häc
• TruyÒn thèng th¬ tr÷ t×nh • Phong Nh· vµ sù çch t©n v¨n häc • Sù
mÉu mùc cña tØ høng
Thi kinh cã ®Þa vÞ rÊt cao vµ ¶nh h−ëng s©u s¾c l©u dµi trong lÞch sö v¨n
häc Trung Quèc, t¹o dùng nªn truyÒn thèng tèt ®Ñp cña thi ca Trung Quèc,
nu«i d−ìng thi nh©n tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c; nh÷ng ®Æc s¾c d©n téc cña nghÖ
thuËt thi ca Trung Quèc còng më ®Çu vµ h×nh thµnh tõ ®©y.
Thi kinh tuy cã Ýt sö thi tù sù, nh−ng chñ yÕu lµ t¸c phÈm tr÷ t×nh ng«n
chÝ. Nh÷ng bµi th¬ nghiªng vÒ tù thuËt nh− Manh trong VÖ Phong th× tù sù cña
nã còng lµ ®Ó phôc vô tr÷ t×nh, chø kh«ng thÓ gi¶n ®¬n gäi lµ tù sù thi. Thi
kinh cã thÓ nãi, chñ yÕu lµ mét bé tr÷ t×nh thi tËp; viÖc nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh
ra ®êi víi sè l−îng nhiÒu ®¹t tr×nh ®é cao nh− thÕ tr−íc ®©y h¬n 2500 n¨m lµ
®iÒu Ýt thÊy trong v¨n häc çc n−íc trªn thÕ giíi. B¾t ®Çu tõ Thi kinh, ®Æc s¾c
- 30 -
v¨n häc d©n téc cña Trung Quèc ®−îc thÓ hiÖn ë sù ph¸t triÓn ®Æc biÖt cña th¬
tr÷ t×nh.
Tõ ®©y trë vÒ sau, thi ca Trung Quèc diÔn tiÕn theo con ®−êng tr÷ t×nh
ng«n chÝ do Thi kinh më ra, th¬ tr÷ t×nh trë thµnh h×nh thøc chñ yÕu cña thi ca
Trung Quèc. ý thøc chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc nhiÖt t×nh, m·nh liÖt quan t©m chó ý
tíi hiÖn thùc, th¸i ®é nh©n sinh ch©n thµnh tÝch cùc thÓ hiÖn ë Thi kinh, ®−îc
ng−êi ®êi sau kh¸i qu¸t thµnh tinh thÇn cña Phong Nh·, ¶nh h−ëng trùc tiÕp
tíi s¸ng t¸c cña thi nh©n hËu thÕ.
Nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh ph¸t phÉn lÊy ç nh©n lµm chñ thÓ trong Thi kinh,
®· ®−îc KhuÊt Nguyªn kÕ thõa. “Th¬ Quèc Phong h¸o s¾c nh−ng kh«ng d©m,
th¬ TiÓu Nh· o¸n tr¸ch nh−ng kh«ng lo¹n, th¬ nh− Li Tao th× gåm ®ñ c¶ hai
vËy!” (Sö ký - KhuÊt Nguyªn liÖt truyÖn). Nh÷ng t¸c phÈm −u phÉn s©u xa
réng lín nh− Li Tao vµ trong Cöu ch−¬ng kÕ thõa ®−îc c¶ truyÒn thèng cña
Quèc Phong lÉn “NhÞ Nh·”. §Æc ®iÓm nh©n sù viÖc mµ thèt nªn lêi trong th¬
Nh¹c phñ ®êi H¸n hay nh÷ng thanh ©m kh¶ng kh¸i cña çc nhµ th¬ KiÕn An,
®Òu lµ sù kÕ thõa trùc tiÕp cña tinh thÇn ®ã. Thi nh©n ®êi sau th−êng th−êng ®Ò
x−íng tinh thÇn Phong Nh· ®Ó tiÕn hµnh c¶i çch v¨n häc. TrÇn Tö Ngang
than thë ®êi TÒ, L−¬ng “Phong Nh· kh«ng ®−îc kÕ thõa” (D÷ §«ng Ph−¬ng
T¶ sö Cï Tu Tróc thiªn tù), chñ tr−¬ng ®æi míi thi ca cña «ng chÝnh lµ muèn
®em tÝnh hiÖn thùc réng lín s©u s¾c vµ tÝnh t− t−ëng nghiªm tóc cao c¶ vµ
phong çch s¸ng t¸c chÊt ph¸c tù nhiªn, kháe kho¾n s¸ng l¸ng cña Phong
Nh·, ®Ó chÊn chØnh phong khÝ ñy mÞ yÕu ®uèi thÞnh hµnh l©u dµi trªn thi ®µn.
Kh«ng chØ TrÇn Tö Ngang, mµ kh¸ nhiÒu thi nh©n −u tó ®êi §−êng kh¸c còng
®Òu kÕ thõa truyÒn thèng tèt ®Ñp cña Phong Nh·. Lý B¹ch c¶m kh¸i “§¹i Nh·
cöu bÊt t¸c, ng« suy çnh thïy trÇn.” (Cæ phong - Bµi 1) - (NghÜa lµ: Nh÷ng
bµi th¬ trong §¹i Nh· tõ l©u ®· mÊt, ta giµ råi hái cßn ai cã thÓ tiÕp nèi bµy tá
t×nh chÝ trong nh÷ng bµi th¬ Êy); §ç Phñ cµng h¬n thÕ bµy tá “biÖt tµi ngôy
thÓ th©n Phong Nh·” (HÝ vi lôc tuyÖt có - lµm ch¬i s¸u bµi tuyÖt có - Bµi 6) -
(NghÜa lµ: ph©n biÖt ch©n ngôy, tiÕp thu häc tËp Phong Nh·), th¬ §ç Phñ víi
sù réng lín vÒ ®Ò tµi, sù s©u s¾c vÒ ph¶n ¸nh hiÖn thùc x· héi, nªn ®−îc gäi lµ
“Thi sö”; B¹ch C− DÞ gäi Tr−¬ng TÞch lµ “Phong Nh· tØ høng ngo¹i, vÞ th−êng
tr−íc kh«ng v¨n.” (§éc Tr−¬ng TÞch cæ Nh¹c phñ) - (NghÜa lµ: ngoµi Phong
Nh· tØ høng ra, th× kh«ng tr−íc t¸c mét c©u th¬ nµo v« nghÜa), trªn thùc tÕ t«n
- 31 -
chØ quan t©m chó ý ®Õn cuéc sèng hiÖn thùc, can dù chÝnh trÞ vµ khuynh
h−íng quan t©m tíi nçi khæ cña d©n mµ B¹ch C− DÞ vµ çc nhµ T©n Nh¹c phñ
biÓu hiÖn, ®Òu lµ sù thÓ hiÖn cña tinh thÇn Phong Nh·. H¬n n÷a, tinh thÇn nµy
trong s¸ng t¸c thi ca sau ®êi §−êng, tõ Lôc Du ®êi Tèng ®Õn Hoµng T«n HiÕn
cuèi ®êi Thanh, còng cã kh«ng Ýt thi nh©n kÕ thõa ph¸t huy.
NÕu nh− nãi, Phong Nh· vÒ néi dung t− t−ëng ®−îc thi nh©n ®êi sau coi
lµ chuÈn mùc, th× tØ høng vÒ mÆt thñ ph¸p biÓu hiÖn nghÖ thuËt l¹i cung cÊp
nh÷ng ®iÓn ph¹m cho çc t¸c gia ®êi sau. Thñ ph¸p tØ høng ®−îc s¸ng t¹o ra
trong Thi kinh, qua sù ph¸t triÓn cña ®êi sau, trë thµnh truyÒn thèng v¨n hãa
d©n téc ®éc ®¸o trong thi ca cæ ®¹i cña Trung Quèc. Høng trong Thi kinh chØ
®ãng vai trß hiÖp ®iÒu ©m vËn khi më ®Çu thi ca vµ kh¬i gîi t×nh c¶m, vÉn thÊy
biÓu hiÖn trong thi ca ®êi sau. Cßn høng gåm c¶ nghÜa tØ, tån t¹i víi sè l−îng
lín th× cµng ®−îc thi nh©n ®êi sau kÕ thõa réng r·i, tØ høng thµnh mét tõ cè
®Þnh, dïng ®Ó chØ t− duy h×nh t−îng cña thi ca, hoÆc h×nh thøc biÓu hiÖn nghÖ
thuËt mang néi dung ký th¸c. Thñ ph¸p tØ høng “xóc vËt ®éng t×nh” (tiÕp xóc
víi sù vËt mµ n¶y sinh t×nh c¶m), vËn dông t− duy h×nh t−îng, ®· x©y dùng
®−îc h×nh t−îng nghÖ thuËt s¸ng sña râ rµng, t¹o nªn thÕ giíi nghÖ thuËt t×nh
c¶nh giao hßa, cã ý nghÜa to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña thi ca Trung Quèc.
Høng t−îng, ý c¶nh v.v trong thi ca ®êi sau ®Òu cã thÓ nh×n thÊy mÇm mèng
trong Thi kinh. Trong d©n ca vµ t¸c phÈm cña v¨n nh©n m« pháng d©n ca, cã
rÊt nhiÒu bµi th¬ më ®Çu b»ng c©u høng. Trong d©n ca Nh¹c phñ ®êi H¸n, Cæ
thi thËp cöu thñ vµ s¸ng t¸c cña kh¸ nhiÒu v¨n nh©n thêi kú Ngôy TÊn, cã
kh«ng Ýt nh÷ng vÝ dô nh− vËy, ®iÒu ®ã chøng tá sù kÕ thõa ®èi víi thñ ph¸p
khëi høng trong Thi kinh. Cßn sù dung hßa gi÷a c©u høng vµ lêi ®−îc vÞnh cÊu
thµnh ý c¶nh cña th¬, th× lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cµng cao cña tØ høng.
Thi kinh khi tØ høng cã ký th¸c, KhuÊt Nguyªn trong Së tõ ®· ph¸t triÓn
®Õn møc ®é cao thñ ph¸p biÓu hiÖn cña tØ høng ký th¸c trong Thi kinh. §ång
thêi, tØ høng kh«ng nhÊt ®Þnh ph¶i cã ký th¸c trong Thi kinh, sau khi Thi kinh
®−îc Kinh häc hãa, th−êng th−êng bÞ xuyªn t¹c g¸n ghÐp, trë thµnh c«ng cô
thuyÕt gi¸o cña chÝnh trÞ. V× thÕ, cã lóc “tØ høng” vµ “Phong Nh·” nh− nhau,
®−îc dïng ®Ó lµm môc ®Ých ®Ò x−íng tÝnh hiÖn thùc vµ tÝnh t− t−ëng cña thi
ca. Kh¸ nhiÒu thi nh©n còng kÕ thõa trùc tiÕp thñ ph¸p tØ høng, sö dông h−¬ng
th¶o, mü nh©n cña KhuÊt Nguyªn, viÕt nªn nh÷ng t¸c phÈm ngô ý høng ký.
- 32 -
ViÖc vËn dông tØ høng ®· h×nh thµnh nªn ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt hµm sóc kÝn ®¸o
ý vÞ v« cïng trong thi ca cæ ®¹i cña Trung Quèc.
Thi kinh còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng s©u s¾c réng r·i ®èi víi mét sè
ph−¬ng diÖn cña thi ca Trung Quèc ®êi sau nh− kÕt cÊu thÓ tµi, nghÖ thuËt
ng«n tõ v.v. Nh÷ng bµi tø ng«n thi cña Tµo Th¸o, Kª Khang, §µo Uyªn Minh
v.v, ®· kÕ thõa trùc tiÕp kiÓu c©u tø ng«n trong Thi kinh. Çc kiÓu c©u kh¸c
trong Thi kinh, ®−¬ng thêi chØ lµ c©u ®¬n, ®êi sau thªm th¾t mµ thµnh bµi.
§ång thêi, c©u tø ng«n trong çc thÓ lo¹i nh− ch©m, minh, tông, t¸n v.v ë ®êi
sau vµ kiÓu c©u lÊy c©u tø lôc lµm c¬ b¶n trong tõ phó vµ biÒn v¨n, còng cã thÓ
truy ng−îc lªn ®Õn Thi kinh. Tãm l¹i, Thi kinh bao trïm ngµn ®êi, thÊu suèt
hËu thÕ, xøng ®¸ng lµ céi nguån huy hoµng cña thi ca cæ ®¹i Trung Quèc.
--------------------------------------------------------------------
Chó thÝch:
1. Thi kinh ®−îc gäi lµ kinh, míi ®Çu thÊy trong Thiªn vËn s¸ch Trang Tö.
Nh−ng kinh mµ Trang Tö gäi chØ cã nghÜa lµ th− tÞch. §êi H¸n ®Ò x−íng Nho thuËt,
míi gäi s¸ch vë t−¬ng truyÒn ®· qua Khæng Tö chØnh lý lµ kinh, lÊy lµm phÐp
th−êng, t«n lµm kinh ®iÓn. ThÕ lµ Thi cïng víi Th−, LÔ, DÞch, Xu©n Thu ®−îc gäi lµ
“Ngò kinh”.
2. S¸u thiªn “sªnh thi” lµ Nam cai, B¹ch hoa, Hoa thö, Do canh, Sïng Kh©u,
Do nghi trong TiÓu Nh·. Nguyªn nh©n s¸u thiªn nµy cã ®Ò môc mµ kh«ng cã lêi, cã
ng−êi cho r»ng, chóng vèn cã lêi, tõ ChiÕn Quèc ®Õn ®êi TÇn míi mÊt lêi. [ViÖc
TrÞnh HuyÒn lµm Tiªn lµ theo thuyÕt cña Mao thi tù, xem Mao thi chÝnh nghÜa,
quyÓn 9, thuéc bé ThËp tam kinh chó sí, Trung Hoa th− côc xuÊt b¶n, th¸ng 10 n¨m
1980, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, trang 418]; cã ng−êi l¹i cho r»ng chóng vèn “h÷u thanh v«
tõ” (cã nh¹c mµ kh«ng cã lêi), “tªn gäi çc thiªn tõ Nam cai trë xuèng, nay kh«ng
thÓ kh¶o râ ®−îc nghÜa cña ®Ò môc, nh−ng gäi lµ “sªnh”, lµ “nh¹c”, lµ “tÊu” mµ
kh«ng nãi lµ “ca” (h¸t), th× ®óng lµ cã thanh mµ kh«ng cã lêi vËy.” [Thi tËp truyÖn,
quyÓn 9, Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·, th¸ng 2 n¨m 1980, xuÊt b¶n lÇn ®Çu,
trang 109], ý kiÕn nµy kh¸ th«ng hµnh, sªnh thi lµ nh¹c sªnh “h÷u thanh v« tõ”.
3. Mèc thêi gian ng−îc lªn phÝa trªn trong t¸c phÈm cña Thi kinh, do nh÷ng ý
kiÕn kh¸c nhau vÒ niªn ®¹i s¸ng t¸c cña Th−¬ng Tông, mµ cã nh÷ng lý gi¶i kh¸c
nhau. NÕu c¨n cø quan ®iÓm cña Kinh häc gia cho Th−¬ng Tông lµ tr−íc t¸c cña
ng−êi ®êi Th−¬ng, th× Th−¬ng Tông lµ t¸c phÈm sím nhÊt Thi kinh, mèc thêi gian
ng−îc lªn phÝa trªn trong Thi kinh còng cã thÓ ®Èy lªn ®Õn ®êi ¢n Th−¬ng; nÕu theo
- 33 -
quan ®iÓm cña Kim v¨n kinh häc, cho Th−¬ng Tông lµ tr−íc t¸c cña ng−êi ®êi Tèng
thêi Xu©n Thu, th× t¸c phÈm sím nhÊt Thi kinh ra ®êi vµo ®Çu ®êi Chu.
VÒ niªn ®¹i s¸ng t¸c Th−¬ng Tông, ghi chÐp sím nhÊt thÊy trong thiªn Lç ng÷
h¹ s¸ch Quèc ng÷: “X−a ChÝnh Kh¶o Phô kh¶o s¸t tªn gäi cña Th−¬ng lµ Tông gåm
12 thiªn do Th¸i s− nhµ Chu lµm ra, lÊy Na lµm thiªn ®øng ®Çu.” [Th−îng H¶i cæ
tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu th¸ng 3 n¨m 1978, trang 216]. Cæ v¨n kinh häc
gia cho r»ng, ChÝnh Kh¶o Phô hiÖu lý chÝnh lµ tông ca ®êi Th−¬ng bÞ thÊt t¸n sau
khi nhµ Th−¬ng mÊt. [Mao thi - Th−¬ng Tông tù], Th−¬ng Tông phæ cña TrÞnh
HuyÒn [xem Mao thi chÝnh nghÜa, quyÓn 12, S®d, trang 620], çc nhµ Kinh häc Kim
v¨n cho r»ng, ®ã lµ s¸ng t¸c cña ChÝnh Kh¶o Phô ®Ó ca ngîi Tèng Nh−îng c«ng. [Sö
ký, quyÓn 38, Tèng Vi Tö thÕ gia, Sö ký tËp gi¶i cña Bïi Nh©n nãi, s¸ch Hµn Phi -
Th−¬ng Tông ch−¬ng có gi÷ thuyÕt nµy, Trung Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng
9 n¨m 1959, trang 1633]. Sau nµy, häc gi¶ liªn tôc cã ý kiÕn bµn vÒ niªn ®¹i tr−íc
t¸c Th−¬ng Tông. ThuyÕt Th−¬ng Tông cña häc gi¶ thêi CËn ®¹i V−¬ng Quèc Duy
cho r»ng, ng−êi ®êi Tèng lµm ra Th−¬ng Tông [xem Quan §−êng tËp l©m, quyÓn 2,
Trung Hoa th− côc xuÊt b¶n, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 6 n¨m 1959, trang 113 vµ 115],
ng−êi ®êi nay phÇn lín theo thuyÕt nµy. Tuy nhiªn, ý kiÕn cña V−¬ng Quèc Duy vÉn
kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc nghi vÊn r»ng ChÝnh Kh¶o Phô tuæi t¸c qu¸ cao v× sèng tõ
thêi Tèng §íi c«ng ®Õn thêi Tèng Nh−îng c«ng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cïng víi viÖc
®i s©u nghiªn cøu cña cæ sö vµ khai quËt v¨n vËt d−íi lßng ®Êt, thuyÕt Th−¬ng Tông
lµ th¬ ®êi Th−¬ng l¹i dÇn dÇn ®−îc ng−êi ta thõa nhËn. Tuy nhiªn, tØ lÖ cña Th−¬ng
Tông trong Thi kinh Ýt ái, Thi kinh chñ yÕu vÉn lµ bé thi tËp cña ®êi Chu.
Mèc thêi gian xu«i xuèng d−íi cña çc t¸c phÈm trong Thi kinh vµo gi÷a Xu©n
Thu lµ ®iÒu kh¼ng ®Þnh. T¸c phÈm muén nhÊt phÇn nhiÒu cho lµ Tru l©m [TrÇn
Phong], −íc chõng ®−îc s¸ng t¸c tr−íc n¨m 599 tr. CN (Lç Tuyªn c«ng n¨m thø
10). Còng cã ng−êi cho lµ t¸c phÈm H¹ tuyÒn trong Tµo Phong (Lôc Kh¶n Nh−,
Phïng Nguyªn Qu©n cho th¬ nµy ®−îc s¸ng t¸c tr−íc n¨m 510 tr. CN. [Xem cuèn
Trung Quèc thi sö do hä tr−íc t¸c, TÒ Lç th− x·, b¶n th¸ng 3 n¨m 1996, trang 51].
4. Trong Thi kinh chØ cã sè Ýt t¸c phÈm cã thÓ biÕt ®−îc t¸c gi¶ cô thÓ, ch¼ng
h¹n s¸ch T¶ truyÖn - MÉn c«ng nhÞ niªn ghi râ, Høa Môc phu nh©n lµm th¬ T¸i tr×,
l¹i nh− trong Thi kinh nãi ®Õn “Gia Phñ t¸c tông” [Bµi TiÕt Nam S¬n trong TiÓu
Nh·], “Çt Phñ t¸c tông” [Bµi Tung cao trong §¹i Nh·], “Tù nh©n M¹nh Tö, lµm bµi
th¬ nµy” [Bµi H¹ng B¸ trong TiÓu Nh·], “tr−íc t¸c cña HÒ T−” [Bµi BÝ cung trong
Lç Tông]. T¸c phÈm trong Thi kinh tuyÖt ®¹i ®a sè kh«ng biÕt râ t¸c gi¶. Mao thi tù
th−êng th−êng nãi, nh÷ng t¸c phÈm nµy do mét sè vÞ v−¬ng, c«ng, ®¹i phu hoÆc phu
nh©n cô thÓ s¸ng t¸c, ng−êi ®êi sau th× cho lµ nh÷ng lêi g¸n ghÐp.
- 34 -
5. Thiªn Chu ng÷ th−îng s¸ch Quèc ng÷ nãi: “V× thÕ thiªn tö nghe chÝnh sù,
sai çc vÞ tõ c«ng khanh ®Õn quan l¹i d©ng th¬.” [Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 3 n¨m 1978, trang 10]. Thiªn TÊn ng÷ nãi: “BÌn sai nh¹c
c«ng tông gi¸n ë triÒu ®×nh, çc vÞ quan l¹i d©ng th¬.” [S®d, trang 410]. S¸ch T¶
truyÖn - T−¬ng c«ng thËp tø niªn nãi: “Sö quan lµm s¸ch, nh¹c quan lµm th¬, nh¹c
c«ng ®äc ch©m gi¸n, ®¹i phu quy hèi.” [xem ThËp tam kinh chó sí, S®d, trang
1958]. S¸ch T¶ truyÖn - Chiªu c«ng thËp nhÞ niªn l¹i nãi, thêi Chu Môc v−¬ng “S¸i
c«ng M−u Phô lµm th¬ Kú Chiªu ®Ó ng¨n lßng ham muèn cña nhµ vua” [ThËp tam
kinh chó sí, S®d, trang 2064]. Thiªn V−¬ng chÕ s¸ch LÔ ký còng nãi, Thiªn tö
“mÖnh lÖnh cho quan Th¸i s− d©ng th¬ ®Ó xem xÐt phong tôc cña d©n.” [ThËp tam
kinh chó sí - LÔ ký chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 11, trang 1328]. Thi kinh còng ®Ò cËp
®Õn “V−¬ng dôc ngäc nh÷, thÞ dông ®¹i gi¸n [Bµi D©n lao trong §¹i Nh· - NghÜa lµ:
Vua yªu quý quan l¹i cña m×nh nh− ngäc b¸u, cho nªn míi dïng lêi th¬ nµy ®Ó
khuyªn r¨n çc ngµi mét çch lín lao vËy.], hay “Gia Phñ t¸c tông, dÜ cøu v−¬ng
hung” [Bµi TiÕt Nam S¬n trong TiÓu Nh· - NghÜa lµ: Quan ®¹i phu Gia Phñ lµm
nh÷ng lêi nµy, ®Ó suy cøu cho cïng tét viÖc rèi lo¹n chÝnh trÞ cña vua.] v.v.
6. Ng−êi ®êi H¸n cã thuyÕt liªn quan ®Õn “th¸i thi”. L−u H©m trong D÷ D−¬ng
Hïng th− nãi: “Nhµ vua xuèng chiÕu hái xe cé sø gi¶ cña thêi Tam ®¹i, Chu, TÇn, sø
gi¶ tï nh©n, th¸ng 8 n¨m ®ã tuÇn du çc lé, s−u tÇm ®¹i ng÷ (tõ ®ång nghÜa gi÷a çc
ph−¬ng ng«n), ®ång dao, kÞch h¸t.” [TiÒn DÞch - Ph−¬ng ng«n tiªn sí, Th−îng H¶i
cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n th¸ng 5 n¨m 1984, trang 820]. Thiªn NghÖ v¨n chÝ s¸ch
H¸n th− nãi: “X−a ®Æt ra chøc quan th¸i thi, bËc v−¬ng gi¶ v× thÕ cã thÓ xem xÐt
phong tôc, biÕt ®−îc hay dë ®Ó tù söa m×nh.” [H¸n th−, quyÓn 30, Trung Hoa th−
côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 6 n¨m 1962, trang 1708]. Thiªn Thùc hãa chÝ s¸ch H¸n
th− nãi: “Th¸ng M¹nh xu©n, ..., s−u tÇm l−îm lÆt th¬ d©ng lªn quan Th¸i s−, ®Ó so
víi ©m luËt, råi d©ng lªn cho Thiªn tö nghe. V× thÕ nãi, bËc v−¬ng gi¶ kh«ng ra khái
cöa mµ vÉn biÕt ®−îc thiªn h¹.” [S®d, quyÓn 24, trang 1123]. S¸ch Xu©n Thu C«ng
D−¬ng truyÖn chó sí, quyÓn 16, nãi: “Tuyªn v−¬ng n¨m thø 15.” Hµ H−u chó r»ng:
“Nam n÷ cã ®iÒu o¸n hËn, t×m nhau ca h¸t, kÎ ®ãi ca h¸t vÒ miÕng ¨n, kÎ nhäc kªu
ca vÒ c«ng viÖc. Nam tuæi 60, n÷ tuæi 50 mµ kh«ng con, quan l¹i cho hä ¸o mÆc,
c¬m ¨n, sai hä xuèng d©n gian s−u tÇm th¬ ca. H−¬ng d©ng lªn Êp, Êp d©ng lªn
quèc, quèc d©ng lªn cho Thiªn tö nghe. V× thÕ, bËc v−¬ng gi¶ kh«ng ra khái cöa mµ
vÉn biÕt ®−îc nçi khæ cña thiªn h¹, kh«ng b−íc xuèng d−íi nhµ mµ vÉn biÕt ®−îc
bèn ph−¬ng.” [ThËp tam kinh chó sí, S®d, trang 2287]. Ng−êi ®êi sau phñ ®Þnh
thuyÕt cña ng−êi ®êi H¸n còng kh¸ nhiÒu. Ch¼ng h¹n, Th«i ThuËt trong Th«ng luËn
thËp tam Quèc Phong s¸ch §éc Phong ngÉu thøc, quyÓn 2, nãi: “ThuyÕt x−a cho
- 35 -
quan Th¸i sö nhµ Chu s−u tÇm n¾m qu¶n th¬ Phong cña çc n−íc, nay tõ Béi, Dung
trë xuèng 12 Quèc Phong, ®Òu lµ th¬ do quan Th¸i s− nhµ Chu tuÇn hµnh s−u tÇm
l−îm lÆt ®−îc. T«i c¨n cø: sau khi diÖt nhµ Th−¬ng xuèng ®Õn TrÇn Linh gÇn 500
n¨m, v× sao 300 n¨m tr−íc s−u tÇm ®−îc Ýt, 200 n¨m sau l−îm lÆt ®−îc nhiÒu? Ch−
hÇu cña nhµ Chu tíi 1800 n−íc, v× sao chØ cã th¬ Phong cña 9 n−íc lµ cã thÓ s−u tÇm
l−îm lÆt ®−îc, cßn ngoµi ra ®Òu kh«ng cã? ... V¶ l¹i trong Quèc Phong cña 12 n−íc,
th¬ sau khi thiªn ®« vÒ §«ng chiÕm tíi qu¸ nöa, mµ t− liÖu ghi chÐp trong Xu©n Thu,
bËc v−¬ng gi¶ ®Õn n−íc Lç, tuy thÊp hÌn nh−ng kh«ng thÓ kh«ng chÐp, v× sao tuyÖt
kh«ng thÊy nãi ®Õn viÖc s−u tÇm l−îm lÆt th¬ Phong? §Õn nh− viÖc s−u tÇm réng r·i
mµ T¶ truyÖn còng kh«ng thÊy nãi tíi, th× lêi nãi ®ã, kh«ng nghi ngê g× lµ øc ®o¸n
cña ng−êi ®êi sau.” [Th«i §«ng BÝch di th−, Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt
b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 6 n¨m 1983, trang 543].
7. Thiªn Tö h·n s¸ch LuËn ng÷ nãi: “Ta tõ n−íc VÖ trë vÒ n−íc Lç, sau ®ã söa
sang l¹i Nh¹c, Nh· Tông míi ®−îc chØnh lý s¾p xÕp ®©u vµo ®Êy.” Thiªn Khæng Tö
thÕ gia s¸ch Sö ký nãi: “X−a Thi cã h¬n 3000 bµi, ®Õn Khæng Tö míi c¾t bá phÇn
trïng lÆp, lÊy nh÷ng bµi hîp víi viÖc thi hµnh lÔ nghÜa, trªn lÊy th¬ nãi vÒ sù thÞnh
®¹t cña TiÕt, HËu T¾c, kÕ ®Õn çc bµi thuËt sù h−ng thÞnh cña ®êi ¢n, Chu, sau lµ
çc bµi nãi vÒ nh÷ng khiÕm khuyÕt cña U v−¬ng vµ LÖ v−¬ng, gåm cã 305 thiªn.
Khëi thñy lµ ë chç ngåi khi yÕn Èm ë triÒu ®×nh, v× thÕ nãi thiªn Quan th− lµ “thñy”
(më ®Çu) cña th¬ Phong, thiªn Léc minh lµ “thñy” cña th¬ TiÓu Nh·, thiªn V¨n
v−¬ng lµ “thñy” cña th¬ §¹i Nh·, thiªn Thanh miÕu lµ “thñy” cña th¬ Tông. Ba tr¨m
linh n¨m bµi Khæng Tö ®Òu ®em ®µn ca ®Ó cho hîp víi ©m thanh cña ThiÒu, Vò,
Nh·, Tông. LÔ nh¹c tõ ®ã míi ®−îc ghi chÐp l¹i, khiÕn cho v−¬ng ®¹o ®−îc hoµn bÞ,
trë thµnh lôc nghÖ.” [Sö ký - quyÓn 47, S®d, trang 1936].
Ng−êi ®êi §−êng b¾t ®Çu nghi ngê thuyÕt “Khæng Tö san Thi”. Khæng DÜnh
§¹t nãi: “Th¬ dÉn do çc s¸ch truyÒn l¹i, nh÷ng bµi cßn l¹i nhiÒu, nh÷ng bµi mÊt
m¸t Ýt, th× Thi do Khæng Tö ghi chÐp l¹i dÔ chõng 10 phÇn bá mÊt 9 phÇn. T− M·
Thiªn nãi, x−a Thi cã h¬n 3000 bµi ch−a h¼n ®· ®¸ng tin. [Mao thi chÝnh nghÜa,
quyÓn thñ, Thi phæ tù sí, thuéc bé ThËp tam kinh chó sí, S®d, trang 236]. Häc gi¶
Th«i ThuËt ng−êi ®êi Thanh cho r»ng: “‘Khæng Tö nãi ®äc Thi tam b¸ch, ... Khæng
Tö nãi Thi tam b¸ch...’, ý nghÜa cña lêi nãi ®ã, nªn hiÓu lµ vµo thêi cña Khæng Tö,
Thi ®· dõng l¹i ë sè bµi ®ã, chø kh«ng ph¶i sau khi ®−îc Khæng Tö san ®Þnh, Thi
míi cã ba tr¨m bµi. Xu©n Thu truyÖn nãi: ‘C«ng tö Tr¸t cña n−íc Ng« ®Õn th¨m
viÕng, xin nghe nh¹c Chu.’ Nh÷ng bµi Phong ®−îc h¸t kh«ng ngoµi 15 Quèc Phong
ngµy nay. Huèng chi ®em çc s¸ch LuËn ng÷, M¹nh Tö, T¶ truyÖn, §íi ký ra kh¶o
s¸t, th× th¬ ®−îc dÉn, nh÷ng bµi bá sãt kh«ng qu¸ 11 bµi. VËy th× lêi cña Khæng
- 36 -
DÜnh §¹t lµ rÊt râ rµng, mµ Tèng Nho cßn cho lµ sai th× thËt lµ qu¸i l¹. V× vËy bµn vÒ
viÖc ®ã, cã thÓ nãi r»ng, Khæng Tö vèn kh«ng thùc hiÖn viÖc san Thi.” [Th«i ThuËt -
Chu Tø kh¶o tÝn lôc, quyÓn 3, “BiÖn san Thi chi thuyÕt” - bµn vÒ thuyÕt san Thi,
xem Th«i §«ng BÝch di th−, S®d, trang 309]. Ph−¬ng Ngäc NhuËn nãi: “Khæng Phu
tö trë vÒ n−íc Lç vµo n¨m Chu KÝnh v−¬ng n¨m thø 36, Lç Ai c«ng n¨m thø 11,
§inh TÞ, n¨m ®ã «ng ®· 69 tuæi. NÕu nãi lµ san Thi, th× lµ vµo lóc Êy. VËy v× sao
tr−íc ®ã nãi vÒ Thi ®Òu nãi lµ Tam b¸ch, mµ kh«ng nghe thÊy nãi lµ tam thiªn - ba
ngµn bµi?” [Thi kinh nguyªn thñy, quyÓn thñ h¹, Thi chØ, Th−îng H¶i Th¸i §«ng th−
côc, th¹ch Ên b¶n n¨m 1924].
9. Thiªn Xu©n quan s¸ch Chu lÔ liÖt kª tØ mØ chøc quyÒn mµ nh¹c quan v−¬ng
triÒu Chu n¾m qu¶n: “Quan Th¸i s− n¾m qu¶n lôc luËt lôc ®ång, ®Ó hßa hîp thanh
©m cña ©m d−¬ng... D¹y “lôc thi” lµ Phong, phó, tØ høng, Nh·, Tông... Quan ThiÕu
s− n¾m qu¶n d¹y dç çc lo¹i nh¹c cô vµ d¹y h¸t, quan “cæ m«ng” (nh¹c quan) n¾m
qu¶n viÖc tÊu çc lo¹i nh¹c cô, h¸t vµ ng©m ®äc th¬. N¾m qu¶n viÖc ca h¸t “cöu ®øc
lôc thi” ®Ó phôc dÞch quan Th¸i s−. [Xem Chu lÔ chó sí, quyÓn 23, thuéc bé ThËp
tam kinh chó sí, S®d, trang 795 - 797].
10. Thi kinh chia lµm ba bé phËn lµ Phong, Nh·, Tông, sím nhÊt thÊy ë thiªn
Nho hiÖu s¸ch Tu©n Tö, ®ã lµ ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i ®−îc thõa nhËn nhiÒu nhÊt x−a
nay. Ngoµi ra, cßn cã ng−êi chñ tr−¬ng, Thi chia lµm 4 bé phËn lµ Nam, Phong,
Nh·, Tông. Cßn cã ý kiÕn cho Thi chia lµm 6 bé phËn, cho r»ng “lôc thi” mµ thiªn
Xu©n quan s¸ch Chu lÔ nãi tíi, ngoµi Phong, Nh·, Tông ra, th× phó, tØ, høng còng lµ
thÓ cña Thi. Häc gi¶ cËn ®¹i Ch−¬ng Th¸i Viªm bªnh vùc cho thuyÕt nµy [Thiªn Lôc
thi thuyÕt trong KiÓm luËn, quyÓn 2, xem Ch−¬ng thÞ tïng th−, ®Ö b¸t s¸ch, Th−îng
H¶i cæ tÞch l−u th«ng xø cø ChiÕt Giang ®å th− qu¸n ¶nh Ên b¶n], nh−ng kh«ng ®−îc
®a sè häc gi¶ thõa nhËn.
C¨n cø ph©n lo¹i Phong, Nh·, Tông chñ yÕu cã hai thuyÕt “©m biÖt” (kh¸c vÒ
©m) vµ “nghÜa biÖt” (kh¸c vÒ nghÜa):
(1) Ph©n lo¹i tõ gãc ®é ©m nh¹c: TrÞnh TiÒu cho “©m thanh phong thæ gäi lµ
Phong, ©m thanh n¬i triÒu ®×nh gäi lµ Nh·, ©m thanh n¬i t«ng miÕu gäi lµ Tông.”
[C«n trïng th¶o méc l−îc, Tù, Th«ng chÝ, quyÓn 75, Trung Hoa th− côc, b¶n th¸ng 1
n¨m 1987, trang 865]. V−¬ng Quèc Duy trong ThuyÕt Chu Tông nãi: “ThiÕt nghÜ
ph©n biÖt Phong, Nh·, Tông lµ c¨n cø vµo thanh ©m mµ gäi.” [Quan §−êng tËp l©m,
quyÓn 2, S®d, trang 111].
(2) Chia theo néi dung thÓ tµi: Mao thi tù nãi: “Lµ bëi viÖc cña mét n−íc, quan
hÖ ®Õn gèc cña mét ng−êi, gäi lµ Phong. Nãi viÖc cña thiªn h¹, h×nh dung ra phong
tôc bèn ph−¬ng, gäi lµ Nh·; Nh· lµ chÝnh, nãi nguyªn nh©n h−ng phÕ cña chÝnh trÞ
- 37 -
®Õ v−¬ng. ChÝnh sù cã to cã nhá, v× thÕ cã TiÓu Nh·, §¹i Nh·. Tông lµ ca ngîi vÎ
thÞnh ®øc, ®em thµnh c«ng cña nã cÈn ço çc vÞ thÇn linh s¸ng suèt.” [Mao thi
chÝnh nghÜa, quyÓn 1, thuéc bé ThËp tam kinh chó sí, S®d, trang 272]. Khæng DÜnh
§¹t nãi: “Thiªn h¹ cã ®¹o th× d©n chóng kh«ng dÞ nghÞ, trÞ b×nh th× khen chª kh«ng
nhiÒu... V× thÕ khi míi biÕn ®æi tôc xÊu th× d©n ca h¸t, ®ã lµ chÝnh kinh cña Phong
Nh·. Khi míi ®−îc th¸i b×nh, th× d©n ca tông, ®ã chÝnh lµ çc thiªn trong Chu Tông
vËy. Sau khi ®êi Thµnh v−¬ng th¸i b×nh, vÎ ®Ñp cña nã kh«ng kh¸c tr−íc kia, v× thÕ
©m thanh tông ca dõng. Sau khi TrÇn Linh c«ng d©m lo¹n, tËt xÊu kh«ng thÓ nãi g×
h¬n, v× thÕ biÕn Phong ngõng h¼n.” [Mao thi chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 1, trang 271].
Ngoµi ra, còng cã çch chia tõ gãc ®é th©n phËn, ®Þa vÞ cña t¸c gi¶, nh− Chu Hy nãi:
“Phµm Thi së dÜ gäi lµ Phong phÇn nhiÒu lµ nh÷ng s¸ng t¸c ca dao trong xãm ngâ,
çi gäi lµ nam n÷ cïng nhau ca vÞnh...” [Chu Hy - Thi tËp truyÖn, Tù, Th−îng H¶i
cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 2 n¨m 1980, trang 2]. S¸ch nµy sö dông
çch ph©n lo¹i Phong, Nh·, Tông lµ theo thuyÕt ©m nh¹c. Nh−ng sù h×nh thµnh ®Æc
®iÓm ©m nh¹c còng cã mèi t−¬ng quan mËt thiÕt víi ®Æc ®iÓm sö dông vµ ®Þa vùc,
mµ ©m nh¹c ®Æc ®iÓm kh¸c nhau, tr−êng hîp øng dông còng kh¸c nhau. Phong Nh·
Tông ban ®Çu chØ lµ mét kiÓu ph©n lo¹i ©m nh¹c, khi l−u truyÒn còng cã sù khu biÖt
vÒ néi dung.
11. Thi ban ®Çu ®Òu lµ nh¹c ca, nh÷ng ghi chÐp vÒ viÖc Thi nhËp nh¹c, s¸ch vë
çc ®êi chÐp rÊt nhiÒu. Ch¼ng h¹n, s¸ch T¶ truyÖn - T−¬ng c«ng nhÞ thËp cöu niªn
chÐp viÖc c«ng tö Quý Tr¸t ng−êi n−íc Ng« nghe nh¹c, nh¹c c«ng tÊu cho «ng ta
nghe th¬ Phong vµ §¹i TiÓu Nh·, Tông. Thiªn C«ng M¹nh s¸ch MÆc Tö còng ghi
chÐp viÖc tông Thi tam b¸ch, huyÒn Thi tam b¸ch, ca Thi tam b¸ch, vò Thi tam
b¸ch. Thiªn Khæng Tö thÕ gia s¸ch Sö ký còng nãi, Khæng Tö tõng ®em 305 bµi th¬
ra ®µn ca.
12. Mao thi tù: “Phong lµ gi¸o, lµ gi¸o hãa. Giã thæi lµm vËt lay ®éng, d¹y ®Ó
c¶m hãa ng−êi.” L¹i nãi: “BÒ trªn dïng Phong gi¸o hãa kÎ d−íi, kÎ d−íi lÊy Phong
chª tr¸ch bÒ trªn, ý tø hßa quyÖn víi lêi v¨n, khiÕn kÎ nãi th× v« téi, mµ ng−êi nghe
th× ®ñ ®Ó tù r¨n m×nh, v× thÕ gäi lµ Phong.” [Mao thi chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 1,
trang 269, 271]. Chu Hy nãi: “Phong lµ th¬ ca dao phong tôc cña d©n, gäi nh÷ng th¬
ca dao Êy lµ Phong víi nghÜa r»ng d©n chóng ®−îc bÒ trªn c¶m hãa mµ thèt nªn lêi,
vµ lêi Êy ®ñ ®Ó c¶m ®éng lßng ng−êi.” [Xem Thi tËp truyÖn, quyÓn 1, S®d, trang 1],
®ã lµ gi¶i thÝch Phong tõ gãc ®é “mü thÝch gi¸o hãa” (gi¸o hãa b»ng khen chª), s¸ch
nµy kh«ng theo thuyÕt Êy.
13. TruyÒn thèng cho M©n Phong lµ t¸c phÈm cña T©y Chu. Häc gi¶ hiÖn nay
lµ Tõ Trung Th− cho M©n Phong lµ Lç Thi, lµ th¬ thêi ®¹i Xu©n Thu [Xem M©n
- 38 -
Phong thuyÕt, LÞch sö ng÷ ng«n nghiªn cøu së tËp san, ®Ö lôc b¶n, ®Ö tø phÇn, trang
431, bµi LuËn M©n Phong øng vi Lç Thi - kiªm luËn ThÊt nguyÖt thi trung së kiÕn
®Ých sinh s¶n quan hÖ, tËp san LÞch sö gi¸o häc, kú 4, n¨m 1980, trang 14]. Chóng
t«i cho r»ng nªn cho thuyÕt cña truyÒn thèng lµ ®óng.
14. Mao thi tù nãi: “Nh· lµ chÝnh, nãi nguyªn do h−ng phÕ cña chÝnh sù v−¬ng
gi¶.” [Mao thi chÝnh nghÜa, quyÓn 1, S®d, trang 272]. S¸ch B¹ch Hæ th«ng, quyÓn 1,
nãi vÒ “lÔ nh¹c” r»ng: “Nh¹c chuéng Nh·, Nh· lµ chÝnh x−a vËy.” [B¸ch tö toµn th−,
®Ö lôc s¸ch, ChiÕt Giang nh©n d©n XuÊt b¶n x·, ¶nh Ên t¶o diÖp s¬n phßng b¶n,
th¸ng 5 n¨m 1984]. V−¬ng C¬ lµ trung t©m chÝnh trÞ v¨n hãa, nªn ng«n luËn cña nã
lµ chÝnh thanh, tøc “Nh· ng«n”, nh¹c cña nã lµ chÝnh nh¹c, tøc Nh· nh¹c. Nh· l¹i
th«ng víi “H¹”, “§¹i H¹ tøc lµ §¹i Nh·, Nh· vµ H¹ ch÷ cæ th«ng nhau. Vinh nhôc
thiªn s¸ch Tu©n Tö nãi: “Ng−êi n−íc ViÖt ë yªn n−íc ViÖt, ng−êi n−íc Së ë yªn
n−íc Së, ng−êi qu©n tö ë yªn ®iÒu Nh·.” Nho hiÖu thiªn nãi: “ë Së lµ Së, ë ViÖt lµ
ViÖt, ë H¹ lµ H¹.” th× H¹ th«ng víi Nh·. [T«n Di Nh−îng - MÆc Tö nhµn hç, quyÓn
7, ë d−íi Thiªn chÝ h¹ chó dÉn Du ViÖt Ng÷. Ch− tö tËp thµnh, ®Ö tø s¸ch, Trung
Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 12 n¨m 1954, trang 137]. §Êt v−¬ng c¬ nhµ
Chu lµ ®Êt cò cña ng−êi H¹, ng−êi Chu tù x−ng lµ H¹ nh©n. Nªn nh¹c vïng ®Êt T©y
Chu bÌn gäi lµ H¹, tøc Nh·.
15. Nguyªn nh©n Nh· ph©n TiÓu Nh·, §¹i Nh·, theo Mao thi tù: “ChÝnh trÞ cã
®¹i tiÓu, v× thÕ cã TiÓu Nh·, cã §¹i Nh·.” Khæng DÜnh §¹t lµm sí gi¶i thÝch r»ng:
“Thi nh©n ca h¸t viÖc lín, chÕ lµm tiÓu thÓ, thÓ cã ®¹i tiÓu, v× thÕ chia lµm hai vËy.
Thi thÓ ®· kh¸c, nh¹c ©m còng kh¸c.” [Mao thi chÝnh nghÜa, quyÓn 1, S®d, trang
272]. Khæng DÜnh §¹t ®· chó ý ®Õn sù khu biÖt gi÷a §¹i Nh·, TiÓu Nh· vµ ©m nh¹c,
ng−êi ®êi sau ph¸t huy thuyÕt nµy, cho r»ng: “§¹i Nh· vµ TiÓu Nh· lµ khu biÖt bëi
©m nh¹c, chø kh«ng luËn tiÓu - ®¹i vÒ chÝnh trÞ.” [HuÖ Chu DÞ - Thi thuyÕt, quyÓn
th−îng, Thanh §¹o Quang cöu niªn, b¶n Hoµng Thanh kinh gi¶i, Qu¶ng §«ng häc
h¶i ®−êng san, Hµm Phong thËp niªn bæ san b¶n]. L¹i cã ng−êi cho r»ng, nh÷ng
s¸ng t¸c ghi c«ng triÒu ®×nh lµ §¹i Nh·, nh÷ng t¸c phÈm ca tông n¬i ®ång néi lµ
TiÓu Nh· [Ph−¬ng Ngäc NhuËn - Thi kinh nguyªn thñy, S®d, quyÓn 9]. Ngoµi ra cßn
cã çc thuyÕt kh¸c.
16. Tông lµ nh¹c ca tÕ tù t«ng miÕu, tiÒn nh©n ®Òu gi÷ ý kiÕn nµy. Mao thi tù
nãi: “Tông lµ ca ngîi vÎ thÞnh ®øc, ®em thµnh c«ng cÈn ço bËc thÇn minh.” [Mao
thi chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 1, trang 272]. “¢m thanh tÕ tù n¬i t«ng miÕu gäi lµ
Tông.” [TrÞnh TiÒu - C«n trïng th¶o méc l−îc tù, Th«ng chÝ, Trung Hoa th− côc,
b¶n th¸ng 1 n¨m 1987, trang 865]. Tông cã “vò dung” (nh¶y móa) còng ®−îc mäi
ng−êi ®ång ý, nh−ng cã ph¶i ®Òu lµ “vò thi” (th¬ dïng ®Ó nh¶y móa) kh«ng th× cã ý
- 39 -
kiÕn kh¸c nhau. NguyÔn Nguyªn nãi: “Ch÷ Tông tøc lµ ch÷ dung, ... çi gäi lµ
Th−¬ng Tông, Chu Tông, Lç Tông, còng nh− nãi kiÓu cña Th−¬ng, kiÓu cña Chu,
kiÓu cña Lç mµ th«i, kh«ng cã nghÜa s©u s¾c g×. V× sao Tam Tông cã kiÓu mµ Phong
Nh· kh«ng cã d¹ng? Phong Nh· tuy ®µn h¸t sªnh ca, chñ kh¸ch vµ ng−êi h¸t kh«ng
cÇn ph¶i v× thÕ mµ “vò dung”. ChØ cã Tam Tông çc ch−¬ng ®Òu lµ “vò dung”, v× thÕ
mµ gäi lµ Tông.” [NguyÔn Nguyªn - NghiÔn kinh thÊt tËp, quyÓn 1, ThÝch Tông, b¶n
Hoµng Thanh kinh gi¶i]. V−¬ng Quèc Duy trong ThuyÕt Chu Tông nãi: “Thiªn
ThÝch Tông cña NguyÔn V¨n §¹t gi¶i thÝch b¶n nghÜa cña Tông rÊt chuÈn x¸c,
nh−ng gäi Tam Tông çc ch−¬ng ®Òu lµ “vò dung”, th× e kh«ng ph¶i nh− vËy. Chu
Tông 31 thiªn th× chØ cã thiªn Duy thanh lµ gièng th¬ vò, cßn H¹o thiªn h÷u thµnh
mÖnh, Vò, Ch−íc, Hoµn, L¹i, Bµn lµ th¬ móa vâ; ngoµi ra cßn 24 thiªn cã ph¶i vò
thi hay kh«ng, ®Òu kh«ng cã chøng cø x¸c ®¸ng. §Õn Thanh miÕu lµ th¬ “th¨ng ca”,
Thêi m¹i lµ th¬ “kim tÊu”, th× cã thÓ chøng thùc kh«ng ph¶i lµ vò khóc.” §Æc ®iÓm
©m nh¹c cña th¬ Tông lµ: “¢m thanh cña Tông t−¬ng ®èi th− th¶ so víi Phong Nh·.”
[Quan §−êng tËp l©m, quyÓn 2, S®d, trang 111].
17. Hª ghen cho r»ng, ng−êi Trung Quèc kh«ng cã sö thi d©n téc [Mü häc,
quyÓn 3, h¹ s¸ch, Th−¬ng vô Ên th− qu¸n, b¶n in n¨m 1981, trang 170], ®−¬ng nhiªn
®ã lµ lêi bµn vÒ v¨n häc d©n téc H¸n, d©n téc thiÓu sè cña Trung Quèc cã sö thi
tr−êng thiªn, ®ã lµ ®iÒu kh«ng ph¶i bµn c·i. N¨m t¸c phÈm nµy thuéc sö thi hay
kh«ng, çc häc gi¶ cã nhiÒn tranh luËn. TrÞnh ChÊn Phong trong S¬ ®å lÞch sö v¨n
häc Trung Quèc [Nh©n d©n v¨n häc XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 12 n¨m
1957, trang 46], D− Qu¸n Anh trong Thi kinh tuyÓn [Nh©n d©n v¨n häc XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 1 n¨m 1956, trang 8] v.v gäi 5 t¸c phÈm nµy lµ tù sù thi, cßn
Lôc Kh¶n Nh− vµ Phïng Nguyªn Qu©n [trong Trung Quèc thi sö, trang 41], Cao
Hanh [trong Thi kinh kim chó, Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n in th¸ng 10 n¨m
1980, çc trang 373, 377, 387, 400, 413], TrÇn Tö TriÓn [trong Thi kinh trùc gi¶i,
Phóc §¸n ®¹i häc XuÊt b¶n x·, b¶n n¨m 1983, trang 917] v.v ®Òu chñ tr−¬ng 5 t¸c
phÈm nµy lµ sö thi. Quan ®iÓm cho 5 t¸c phÈm trong Thi kinh lµ sö thi ®· ngµy cµng
®−îc mäi ng−êi thõa nhËn. Ngoµi 5 t¸c phÈm nµy, cã mét sè häc gi¶ cho r»ng, trong
Thi kinh cßn cã mét sè sö thi. Ch¼ng h¹n, Lôc Kh¶n Nh−, Phïng Nguyªn Qu©n cho
r»ng, çc t¸c phÈm nh− Tung cao, Ch−ng d©n, Hµn dÞch, Giang H¸n, Th−êng vò
trong §¹i Nh· còng lµ sö thi ®êi Chu [Trung Quèc thi sö, S®d, trang 41]. Cao Hanh
cho r»ng, bµi HuyÒn ®iÓu trong Th−¬ng Tông còng lµ sö thi [Thi kinh kim chó, S®d,
trang 527], TrÇn Tö TriÓn cho r»ng bµi V¨n v−¬ng trong §¹i Nh· cïng víi 5 bµi
trong Th−¬ng Tông còng lµ sö thi [Thi kinh trùc gi¶i, S®d, trang 868 vµ 1210].
- 40 -
18. VÒ bèi c¶nh lÞch sö cña 5 t¸c phÈm, cã thÓ xem mét sè bµi viÕt nh− Nãi vÒ
t¸c phÈm C«ng L−u trong §¹i Nh·; Thi kinh vµ sù kiÖn lÞch sö mµ nã ph¶n ¸nh cña
L−u Gia Hßa [B¾c Kinh S− ph¹m ®¹i häc b¸o, sè th¸ng 5 n¨m 1982, trang 60]; hoÆc
bµi VÊn ®Ò sö thi cña 5 t¸c phÈm cña ng−êi ®êi Chu cña H¹ TruyÒn Tµi [Hµ B¾c S−
ph¹m häc viÖn häc b¸o, sè th¸ng 4 n¨m 1982] v.v.
19. ThÇn tho¹i dÉm dÊu ch©n sinh con ph¶n ¸nh bèi c¶nh x· héi mÉu hÖ, sím
nhÊt do Qu¸ch M¹t Nh−îc ®Ò xuÊt [Trung Quèc cæ ®¹i x· héi nghiªn cøu, Qu¸ch
M¹t Nh−îc toµn tËp, quyÓn 1, phÇn lÞch sö, Nh©n d©n XuÊt b¶n x·, b¶n th¸ng 9 n¨m
1982, trang 106]. Ngoµi ra, V¨n NhÊt §a ®Ò xuÊt, dÉm ch©n vua sinh con chÝnh lµ
dÉm dÊu ch©n thÇn mµ móa, móa xong dõng l¹i mµ hoµi thai [V¨n NhÊt §a toµn
tËp, ®Ö nhÊt s¸ch, ThÇn tho¹i vµ th¬, “Kh−¬ng Nguyªn lý ®¹i nh©n tÝch kh¶o” -
Kh¶o s¸t chuyÖn bµ Kh−¬ng Nguyªn dÉm dÊu ch©n ng−êi khæng lå, Tam Liªn th−
®iÕm, b¶n n¨m 1982]. Vu TØnh Ng« th× ®Ò xuÊt thuyÕt t«-tem hoµi thai, co r»ng dÊu
ch©n mµ bµ Kh−¬ng Nguyªn dÉm ph¶i lµ t«-tem viÔn tæ cña ng−êi Chu, v× thô thai
sinh con lµ ph¶n ¸nh quan niÖm t«n gi¸o t«-tem nguyªn thñy. [Thi “lý §Õ Vò MÉn
H©m” gi¶i, xem Tr¹ch Loa C− Thi kinh t©n chøng, Trung Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn
®Çu, th¸ng 11 n¨m 1982, trang 202].
20. Nguyªn nh©n Kh−¬ng Nguyªn vøt con, th× hoÆc cho r»ng dÉm dÊu ch©n
sinh con, nghi lµ ch¼ng lµnh [D− Qu¸n Anh, Thi kinh tuyÓn, S®d, trang 151], hoÆc
cho lµ cuéc sèng khã kh¨n vµ cÊm kÞ t«n gi¸o [Thi “lý §Õ Vò MÉn H©m” gi¶i cña
Vu TØnh Ng« ®· dÉn ë trªn v.v].
21. T¸c gi¶ vµ chñ ®Ò cña bµi ThÊt nguyÖt, ng−êi x−a phÇn lín theo thuyÕt cña
Mao thi tù: “ThÊt nguyÖt, trÇn v−¬ng nghiÖp d·. Chu c«ng tao biÕn, cè trÇn HËu T¾c
tiªn c«ng phong hãa chi së do, trÝ v−¬ng nghiÖp chi gian nan d·.” DÞch: ThÊt nguyÖt
lµ bµi th¬ thuËt l¹i v−¬ng nghiÖp. Chu c«ng gÆp biÕn lo¹n, v× thÕ thuËt l¹i nguyªn do
phong hãa cña tiªn c«ng HËu T¾c, dÉn ®Õn khã kh¨n cña v−¬ng nghiÖp. [Mao thi
chÝnh nghÜa, quyÓn 8, S®d, trang 388]. Nay çc häc gi¶ phÇn lín kh«ng ®ång ý víi
thuyÕt cho Chu c«ng tr−íc t¸c ThÊt nguyÖt, nh−ng vÉn kh«ng cã ý kiÕn thèng nhÊt
vÒ t¸c gi¶ vµ chñ ®Ò cña nã. Mét ý kiÕn kh¸ thÞnh hµnh lµ, cho chñ thÓ cña bµi th¬
ThÊt nguyÖt lµ giai cÊp bÞ bãc lét, biÓu hiÖn cuéc sèng khæ cùc cña giai cÊp bÞ bãc
lét (n« lÖ hoÆc n«ng n«). Cã ng−êi cho r»ng, chñ thÓ bµi th¬ lµ kÎ bãc lét, ph¶n ¸nh
cuéc sèng cña kÎ bãc lét (khanh, ®¹i phu, tiÓu chñ cña n« lÖ, hoÆc giai cÊp thèng trÞ
phong kiÕn). Cßn cã ng−êi cho, t¸c gi¶ bµi th¬ ThÊt nguyÖt kh«ng ph¶i lµ mét ç
nh©n hoÆc cïng mét lo¹i ng−êi, mµ lµ tËp hîp t¸c phÈm sau cïng ®−îc vùng tËp,
biªn so¹n tõ n«ng dao, d©n dao, tiÓu thi, qua nhiÒu n¨m l−u truyÒn trong x· héi,
trong ®ã võa cã tiÕng ca cña ng−êi lao ®éng, võa cã ng©m nga cña kÎ bãc lét [T−ëng
- 41 -
KiÕn Nguyªn - Còng bµn vÒ t¸c gi¶ cña th¬ ThÊt nguyÖt trong Thi kinh, xem Nam
Kinh S− ph¹m Häc viÖn häc b¸o, sè th¸ng 1 n¨m 1981, trang 54]. ý kiÕn t−¬ng tù
nh− vËy cho r»ng, ThÊt nguyÖt lµ th¬ ®¹i ng«n thÓ (th¬ nãi thay lêi) do nh¹c quan
v−¬ng triÒu Chu, trªn c¬ së ca dao mµ n«ng n« ®Êt M©n s¸ng t¸c, tiÕn hµnh s¸ng t¸c
l¹i. [Tiªn TÇn ®¹i v¨n häc sö, Çt L©m §¹i häc XuÊt b¶n x·, b¶n n¨m 1993, trang
207]. Trong t×nh h×nh thiÕu thèn sö liÖu trùc tiÕp, chØ cã thÓ dùa vµo suy ®o¸n, ý
kiÕn cho ThÊt nguyÖt kh«ng ph¶i tr−íc t¸c cña mét ng−êi ë mét thêi ®iÓm, mµ lµ t¸c
phÈm qua chØnh lý cuèi cïng míi h×nh thµnh, d−êng nh− cµng phï hîp t×nh h×nh
phøc t¹p cña t¸c phÈm mµ phÇn viÕt nµy ph¶n ¸nh.
22. YÕn h−ëng thi (th¬ vÒ yÕn Èm) ra ®êi ®Çu thêi Chu lµ çch nh×n truyÒn
thèng. TrÞnh HuyÒn cho r»ng, ®ã lµ çc t¸c phÈm thêi V¨n, Vò, Chu c«ng, Thµnh
v−¬ng. [§¹i TiÓu Nh· phæ, xem Mao thi chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 9, trang 401], Chu
Hy cho lµ vµo thêi Chu c«ng [Thi tËp truyÖn, S®d, quyÓn 9, trang 99], ®Òu kh«ng ra
ngoµi ph¹m vi ®Çu ®êi Chu. Häc gi¶ ngµy nay lµ T«n T¸c V©n chñ tr−¬ng çc t¸c
phÈm ®ã ®−îc h×nh thµnh vµo thêi Tuyªn v−¬ng [Thi kinh d÷ Chu ®¹i x· héi nghiªn
cøu - LuËn NhÞ Nh·, Trung Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 4 n¨m 1966, trang
375], chóng t«i cho r»ng, vÉn nªn cho thuyÕt ph¸p truyÒn thèng lµ ®óng.
23. VÒ ý nghÜa chñ ®Ò cña bµi Ph¹t ®µn, Mao thi tù cho lµ “ch©m biÕm tham
lam, nh÷ng kÎ lµm quan tham lam bØ lËu, kh«ng cã c«ng lao mµ h−ëng léc, khiÕn
cho nh÷ng bËc qu©n tö kh«ng ®−îc ra lµm quan.” Chñ ®Ò cña bµi Th¹c thö, Mao thi
tù cho lµ “ch©m biÕm thuÕ khãa nÆng nÒ, ng−êi trong n−íc ch©m biÕm vua thu thuÕ
nÆng, bßn rót cña d©n, kh«ng söa sang chÝnh sù, tham lam nh−ng l¹i sî ng−êi, gièng
nh− loµi chuét xï vËy.” [Mao thi chÝnh nghÜa, quyÓn 5, S®d, trang 358 - 359], ph¶i
nãi lµ ®· gi¶i thÝch chÝnh x¸c ý nghÜa bµi th¬. ý kiÕn thÞnh hµnh cña çc häc gi¶ nay
lµ phóng thÝch nh÷ng kÎ kh«ng lao ®éng vÊt v¶ mµ ®−îc h−ëng thô nhiÒu, ph¶n
kh¸ng ¸p bøc bãc lét, lµ ph¸t triÓn tõ Thi tù mµ ra, lµ çch gi¶i thÝch hiÖn ®¹i cña çc
côm tõ “thÝch tham”, “thÝch träng liÔm” trong Thi tù.
24. Bµi viÕt T− t−ëng chÝnh trÞ qu©n sù thêi Th−îng cæ biÓu hiÖn ë th¬ chiÕn
tranh trong Thi kinh cña TriÖu B¸i L©m ®· cã nh÷ng bµn luËn t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ,
®ång thêi so s¸nh sù kh¸c nhau gi÷a Thi kinh víi thi ca liªn quan cña çc d©n téc
kh¸c; ch¼ng h¹n nh− sö thi Ili¸t cña Hi L¹p, sö thi Mihabrata cña Ên §é v.v, m« t¶
víi s¾c th¸i nång ®−îm vÒ c¶nh t−îng chiÕn tranh, kh«ng lµm næi bËt c¶nh chÐm
giÕt, mµ phÇn nhiÒu t« ®Ëm kh«ng khÝ vµ thanh thÕ qu©n uy, m« t¶ sù c¶m hãa cña
®¹o ®øc vµ sù khiÕp sî søc m¹nh qu©n sù. [Xem Thi kinh nghiªn cøu ph¶n t−, Thiªn
T©n Gi¸o dôc XuÊt b¶n x·, b¶n 1989, çc trang tõ 139 ®Õn 144].
- 42 -
25. Mao thi tù: “Tö kh©m, thÝch häc hiÖu phÕ d·. Lo¹n thÕ t¾c häc hiÖu bÊt tu
yªn.” DÞch: Tö kh©m lµ bµi th¬ ch©m biÕm viÖc tr−êng häc bÞ hoang phÕ. §êi lo¹n
nªn tr−êng häc kh«ng ®−îc söa sang. [Mao thi chÝnh nghÜa, S®d, quyÓn 4, trang
345]. Chu Hy th× cho lµ “th¬ d©m b«n” [Thi tËp truyÖn, S®d, quyÓn 4, trang 54],
còng chÝnh lµ nãi, ®ã lµ bµi th¬ t×nh. Suy réng ý nghÜa bµi th¬ th× thuyÕt th¬ t×nh lµ
®óng.
26. T−¬ng ®èi næi bËt chØ cã HuyÒn ®iÓu trong Th−¬ng Tông, Sinh d©n trong
§¹i Nh· m« t¶ tiªn tæ Th−¬ng, Chu gi¸ng sinh, liªn quan ®Õn nh©n tè thÇn tho¹i.
27. Gi¶i thÝch vÒ phó, tØ, høng, lÞch ®¹i cã nhiÒu ý kiÕn. Quan träng cã: TrÞnh
HuyÒn: “Phó lµ ph« bµy, ph« bµy trùc tiÕp tèt xÊu cña chÝnh gi¸o ngµy nay. TØ lµ
thÊy çi ch−a ®−îc cña ngµy nay, nh−ng kh«ng d¸m nãi th¼ng, dïng tØ dô ®Ó nãi.
Høng lµ thÊy çi ®Ñp cña ngµy nay, ghÐt viÖc a dua nÞnh hãt, lÊy viÖc tèt ®Ó khuyªn
nhñ. [Chu lÔ - “Th¸i s−” chó]. TrÞnh Chóng: “TØ lµ so s¸nh víi vËt; høng lµ ký th¸c
sù viÖc ë sù vËt. [TrÞnh HuyÒn - Chu lÔ “Th¸i s−” dÉn lêi TrÞnh Chóng, Chu lÔ chó
sí, quyÓn 23, thuéc bé ThËp tam kinh chó sí, S®d, trang 796]; L−u HiÖp trong thiªn
TØ høng s¸ch V¨n t©m ®iªu long nãi: “Thi kinh réng lín s©u s¾c, bao gåm lôc nghÜa
lµ Phong, Phó, tØ, høng, Nh·, Tông, nh−ng Mao c«ng lµm truyÖn gi¶i thÝch Thi kinh,
chØ chó thÝch râ nh÷ng chç cho lµ høng ë trong ®ã, lÏ nµo ch¼ng ph¶i v× Phong Nh·
Tông vµ phó tØ høng lµ çi mäi ng−êi ®Òu biÕt, tØ râ rµng mµ høng Èn kÝn hay sao? V×
thÕ tØ chÝnh lµ so s¸nh, høng chÝnh lµ høng khëi. So s¸nh sù vËt hiÖn t−îng chÝnh lµ
lÊy sù vËt hiÖn t−îng cïng lo¹i phï hîp víi sù vËt hiÖn t−îng ®−îc miªu t¶ lµm tØ dô
®Ó nãi râ; høng khëi t×nh c¶m chÝnh lµ nh©n sù vËt t¸c ®éng t×nh c¶m, nhê ®ã mµ
lÜnh héi ®−îc ý nghÜa. [Ph¹m V¨n Lan - V¨n t©m ®iªu long chó, quyÓn 8, Nh©n d©n
v¨n häc XuÊt b¶n x·, b¶n n¨m 1958, trang 607]. Chung Vinh cho “Lêi v¨n ®· hÕt
mµ hµm nghÜa vÉn cßn s©u xa, ®ã chÝnh lµ høng vËy. M−în sù vËt m« t¶ ®Ó ký th¸c
t− t−ëng, ®ã chÝnh lµ tØ; trùc tiÕp m« t¶ sù vËt, ngô lêi t¶ vËt, ®ã chÝnh lµ phó. [Thi
phÈm tù, Tµo Hóc - Thi phÈm tËp chó, Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn
®Çu th¸ng 10 n¨m 1994, trang 39]. Khæng DÜnh §¹t th× nãi: “Lêi v¨n trong Thi trùc
tiÕp ph« bµy sù viÖc, çi kh«ng tØ dô ®Òu lµ lêi phó. TrÞnh Ti N«ng nãi, ‘tØ gi¶, tØ
ph−¬ng vu vËt’ - tøc tØ lµ so s¸nh víi vËt, nh÷ng tõ nh− “nh−” ®Òu lµ tõ so s¸nh.
TrÞnh Ti N«ng l¹i nãi, ‘høng gi¶, th¸c sù vu vËt’, tøc høng lµ ký th¸c sù viÖc ë sù
vËt, vËy høng cã nghÜa lµ høng khëi, lÊy vÝ dô cïng lo¹i ®Ó dÉn dô, khëi ph¸t lßng
m×nh. Lêi th¬ trong Thi nªu tªn th¶o méc ®iÓu thó lµ nh»m thÓ hiÖn ý nghÜa, ®ã ®Òu
lµ lêi høng vËy.” [Mao thi chÝnh nghÜa, quyÓn 1, S®d, trang 271], thuyÕt cña Chu Hy
®êi Tèng l−u truyÒn rÊt réng, th−êng ®−îc ng−êi ta tiÕp nhËn: “Høng lµ tr−íc tiªn
nãi vËt kh¸c ®Ó dÉn dô ®Õn lêi ca vÞnh”, “phó lµ ph« bµy sù viÖc, trùc tiÕp mµ nãi”,
- 43 -
“tØ lµ ®em vËt nµy so s¸nh víi vËt kia.” [Thi tËp truyÖn, quyÓn 1, S®d, çc trang
1,3,4]. ThuyÕt cña çc nhµ, ®èi víi phó kh«ng cã lêi lÏ g× kh¸c, nhËn thøc ®èi víi tØ
còng c¬ b¶n nhÊt trÝ. ChØ cã lý gi¶i vÒ høng lµ kh«ng nhÊt trÝ. Sau Ngò Tø, Cè HiÖt
C−¬ng, TiÒn KÝnh V¨n, Chu Tù Thanh, L−u §¹i B¹ch, Hµ Dung Sinh v.v, ®Òu cã
chuyªn ®Ò nghiªn cøu vÒ høng. [Xem Cæ sö biÖn, ®Ö tam s¸ch, çc bµi viÕt liªn
quan, Th−îng H¶i cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n n¨m 1982. Thi ng«n chÝ biÖn cña Chu Tù
Thanh, xem Chu Tù Thanh toµn tËp, ®Ö lôc quyÓn, Giang T« Gi¸o dôc XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 7 n¨m 1990, trang 132]. GÇn ®©y, trªn c¬ së tæng kÕt thµnh
tùu nghiªn cøu cña tiÒn nh©n, nghiªn cøu vÒ tØ høng ®· ®i s©u ®−îc mét b−íc. VÒ
khëi nguyªn cña høng, t− duy h×nh t−îng gi÷a tØ høng víi thi ca, quan hÖ “vËt - ng·”
trong s¸ng t¸c thi ca béc lé tØ høng v.v, ®Òu cã th¶o luËn. Cuèn Thi kinh nghiªn cøu
ph¶n t− cña TriÖu B¸i L©m, phÇn hai, ch−¬ng 5 vµ ch−¬ng 6, ®· tiÕn hµnh tæng thuËt
vÒ thµnh qu¶ nghiªn cøu cña §¹i lôc x−a nay, còng cã thÓ tham kh¶o cuèn Sù ph¸t
triÓn lÞch sö vÒ ý nghÜa cña høng trong Thi kinh cña Bïi Phæ HiÒn tæng thuËt t×nh
h×nh nghiªn cøu phó tØ høng cña çc häc gi¶ lÞch ®¹i còng nh− häc gi¶ h¶i ngo¹i.
[Xem Thi kinh nghiªn ®éc chØ ®¹o cña Bïi V¨n KiÕn, §µi Loan §«ng §¹i ®å th− Cæ
phÇn H÷u h¹n C«ng ty, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 3 n¨m 1977, trang 173].
GÇn ®©y l¹i cã mét sè bµi viÕt bµn vÒ b¶n nghÜa cña phó tØ høng, cho r»ng
kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn nghÖ thuËt, mµ lµ ph−¬ng ph¸p phó thi ng«n
chÝ ®−¬ng thêi. [Tr−¬ng ChÊn Tr¹ch - Phó tØ høng b¶n nghÜa t©n th¸m, tËp san V¨n
häc di s¶n, sè 3 n¨m 1983, trang 1], hoÆc lµ mét lo¹t trËt tù lÔ nghi khi diÔn tÊu nh¹c
ca nh− ph« trÇn nh¹c khÝ, so s¸nh nh¹c luËt vµ h−ng cö nghi lÔ ©m nh¹c v.v. [TrÇn
Nguyªn Phong - Thi phó tØ høng cæ nghÜa ph¸t vi, tËp san V¨n häc di s¶n, sè 6 n¨m
1988, trang 20], nh−ng nh÷ng luËn ®iÓm nµy vÉn ch−a ®−îc giíi häc thuËt c«ng
nhËn; h¬n n÷a nh÷ng bµi viÕt ®ã còng ®Òu kh«ng thÓ phñ ®Þnh ®−îc phó tØ høng víi
t− çch lµ ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt. Lý gi¶i phó tØ høng lµ ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn
nghÖ thuËt vÉn lµ ®iÒu ch¾c ch¾n kh«ng thÓ phñ nhËn ®−îc.
28. D−¬ng C«ng Ký cho r»ng, danh tõ vµ ®éng tõ trong th¬ ®êi Chu ®Òu rÊt
phong phó. ¤ng ®−a ra vÝ dô, danh tõ trong Thi kinh “vÒ thùc vËt th¶o b¶n cã tíi h¬n
100 loµi, vÒ thùc vËt méc b¶n cã tíi 54 lo¹i, vÒ chim cã tíi 38 loµi, vÒ thó cã tíi 27
loµi, vÒ c«n trïng vµ ng− lo¹i cã tíi 41 loµi.” §éng tõ biÓu thÞ çc ®éng t¸c kh¸c
nhau cña tay cã tíi h¬n 50. [Xem D−¬ng C«ng Ký - Trung Quèc v¨n häc, ®Ö nhÊt
phÇn s¸ch, Çt L©m Nh©n d©n XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 5 n¨m 1980,
trang 258].
Ph¹m ¸nh Sao dÞch
- 44 -

2 Thi Kinh

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2 Thi Kinh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ch−¬ng hai

Qu¸ tr×nh biªn tËp san ®Þnh

Néi dung cña thi kinh

• Tông ca tÕ tù tæ tiªn vµ sö thi cña bé téc Chu • N«ng sù • YÕn Èm •

§Æc ®iÓm nghÖ thuËt cña Thi kinh

§Þa vÞ vµ ¶nh h−ëng

You might also like