3 Khuat Nguyen Va So Tu

Ch−¬ng n¨m
KhuÊt nguyªn vµ së tõ
Së tõ xuÊt hiÖn thêi ChiÕn quèc, cã ý nghÜa ®Æc biÖt trong lÞch sö v¨n
häc Trung Quèc. Së tõ cïng Thi kinh t¹o nªn ngän nguån cña lÞch sö thi ca
Trung Quèc. §Æc tr−ng mü häc riªng biÖt cña v¨n hãa n−íc Së ë ph−¬ng
Nam, cïng víi sù tõng tr¶i chÝnh trÞ kh¸c th−êng vµ ç tÝnh phÈm chÊt tr¸c
viÖt cña KhuÊt Nguyªn, ®· s¸ng t¹o nªn v¨n häc Së tõ s¸n l¹n huy hoµng,
®ång thêi khiÕn KhuÊt Nguyªn trë thµnh nhµ th¬ vÜ ®¹i bËc nhÊt trong lÞch sö
v¨n häc Trung Quèc.
Bèi c¶nh chÝnh trÞ v¨n hãa s¶n sinh Së tõ
• Sù giao thoa dung hîp nhiÒu lo¹i v¨n hãa • T×nh h×nh chÝnh trÞ cña
n−íc Së thêi kú cuèi ChiÕn quèc
Thêi kú cuèi ChiÕn quèc, n−íc Së ë l−u vùc Tr−êng Giang, H¸n Thñy,
mét thêi tõng cã c−¬ng vùc réng lín “®Êt vu«ng 5 ngµn dÆm”1. ë ®©y ®Õn
®©u còng cã s«ng hå nói non, s¶n vËt v« cïng phong phó tèt t−¬i”2. M¶nh
®Êt nµy lµ n¬i sinh sèng cña quý téc Së hä MÔ (芈) vµ çc bé l¹c ph−¬ng
Nam nh− Béc, ViÖt, Ba, Man v.v, bÞ quý téc n−íc Së hä MÔ chinh phôc. Quý
téc hä MÔ cã nguån gèc tõ bé l¹c Chóc Dung ë Trung nguyªn, hä di chuyÓn
xuèng ph−¬ng Nam vµo thêi H¹, Th−¬ng, cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu ®êi Chu,
míi ®Þnh c− ë ®Êt “Së Man”, ®Þnh ®« ë §an D−¬ng3. Khi Chu C«ng chÕ lÔ
t¸c nh¹c, biÕn ®æi v¨n hãa Trung nguyªn, do ®Êt ®ai xa x«i hoang v¾ng, ¶nh
h−ëng mµ n−íc Së nhËn ®−îc Ýt h¬n çc n−íc ch− hÇu ë Trung nguyªn, nªn
lu«n lu«n bÞ çc n−íc ch− hÇu ë Trung nguyªn coi lµ Man Di. Nh−ng tËp
®oµn quý téc n−íc Së l¹i cã gèc ë Trung nguyªn, ë thêi kú Xu©n thu - ChiÕn
-1-
quèc, Trung nguyªn vµ n−íc Së cã sù giao l−u v¨n hãa réng r·i, v× thÕ v¨n
hãa n−íc Së vµ v¨n hãa Trung nguyªn vÉn cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång.
VÒ t− t−ëng chÝnh trÞ, n−íc Së vµ Trung nguyªn cã tÝnh nhÊt trÝ cao.
N−íc Së tuy n»m hÎo l¸nh ë ph−¬ng Nam, nh−ng l¹i cã “®iÓn tÞch cña nhµ
Chu”, thËm chÝ c¶ “Chu Th¸i sö” (Th¸i sö nhµ Chu)4, h¬n n÷a kÎ sÜ n−íc Së tù
gi¸c häc tËp v¨n hãa Trung nguyªn5, v× thÕ v¨n hãa Trung nguyªn ë n−íc Së
cã ®Þa vÞ kh¸ cao. Ch¼ng h¹n, thiªn Së ng÷ th−îng s¸ch Quèc ng÷ chÐp, Th©n
Thóc Thêi kiÕn nghÞ SÜ VÜ dïng Thi, Th−, LÔ, DÞch, Nh¹c v.v d¹y Th¸i tö,
v−¬ng c«ng khanh sÜ n−íc Së khi nghÞ sù còng th−êng dÉn lêi trong Thi, Th−;
®iÒu ®ã lµ gièng víi phong khÝ v¨n hãa cña Trung nguyªn ®−¬ng thêi. ViÖc
giao l−u víi v¨n hãa Trung nguyªn, trªn mét møc ®é lín ®· ¶nh h−ëng ®Õn lý
t−ëng chÝnh trÞ, quan niÖm lÞch sö vµ khuynh h−íng lùa chän gi¸ trÞ cña quý
téc n−íc Së. Ch¼ng h¹n trong trËn chiÕn ë ®Êt BÝ gi÷a TÊn vµ Së, Së Trang
V−¬ng ®· cho r»ng môc ®Ých dông binh kh«ng ph¶i ë vâ c«ng chãi s¸ng, mµ
lµ ë “tiªu diÖt b¹o tµn”, “an d©n”, t− t−ëng ®ã cho thÊy, ng−êi n−íc Së nh− ®i
chung mét con ®−êng víi t− t−ëng Nho gia.
VÒ tËp tôc vµ høng thó thÈm mü, n−íc Së ®· biÓu hiÖn mét çch râ rµng
nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi v¨n hãa Trung nguyªn. Häc gi¶ ®êi sau kh¸i qu¸t
v¨n hãa n−íc Së lµ “tÝn vu quû, träng d©m tù” (tin vu thuËt quû thÇn, coi träng
tÕ tù mét çch th¸i qu¸) [Thiªn §Þa lý chÝ h¹, s¸ch H¸n th−], lµ cã lý lÏ nhÊt
®Þnh. Phong khÝ sïng th−îng vu thuËt võa lµ tËp tôc cßn sãt l¹i cña v¨n hãa
H¹, Th−¬ng, võa lµ phong khÝ cña çc d©n téc sèng trªn m¶nh ®Êt ®ã. Sù lan
táa phong khÝ vu thuËt tõ triÒu ®×nh xuèng ®Õn d©n gian, kh«ng n¬i nµo kh«ng
cã. Ch¼ng h¹n, Së Linh V−¬ng, sö gäi lµ “l¸nh hiÒn chuéng quû, tin ®¹o cña
«ng c« bµ ®ång”, khi ng−êi n−íc Ng« ®Õn ®¸nh, ®Êt n−íc nguy cÊp, vÉn cßn
®¸nh trèng nh¶y móa, kh«ng chÞu ph¸t binh [T©n luËn - Ng«n thÓ luËn]. Së
Hoµi V−¬ng còng lµ vÞ vua “long träng tÕ tù, phông sù quû thÇn” [H¸n th− -
Giao tù chi h¹], ký th¸c −íc nguyÖn ph¸ TÇn vµo quû thÇn, cuèi cïng bÞ TÇn
®¸nh b¹i. TÇng líp quý téc sïng tÝn vu thuËt, nhiÒu tµi liÖu d−íi lßng ®Êt ®·
chøng minh6. Cßn ë “Nam SÝnh chi Êp, Nguyªn T−¬ng chi gian” (khu vùc
SÝnh ®« vµ vïng s«ng Nguyªn, s«ng T−¬ng), n¬i tô c− ë ph−¬ng Nam, th×
phong khÝ vu thuËt l¹i cµng nång nhiÖt, “tËp tôc ë ®©y tÝn phông quû thÇn mµ
thÝch tõ miÕu, thÝch tõ miÕu nªn s¸ng t¸c bµi h¸t, ®iÖu móa ®Ó cóng tÕ quû
-2-
thÇn.” [V−¬ng DËt: Së tõ ch−¬ng có, Cöu ca tù]. ¶nh h−ëng cña v¨n hãa vu
thuËt ®èi víi thÈm mü cña n−íc Së lµ ®iÒu râ rµng. NghÖ thuËt cña ®Êt Së rÊt
h−ng thÞnh, trong ®ã nhiÒu m«n nghÖ thuËt cã liªn quan tíi tÕ thÇn, ®Çy s¾c
th¸i l·ng m¹n kú dÞ. Ch¼ng h¹n nh÷ng bøc bÝch häa ë miÕu ®−êng mµ V−¬ng
DËt ghi chÐp7, nh÷ng bøc tranh lôa vÏ “nh©n vËt chim Ph−îng vµ con thó cã
tªn gäi lµ Quú”, nh÷ng h×nh vÏ ®iÖu móa cña n−íc Së kh¾c trªn ®å vËt, vÏ trªn
tranh lôa vµ nh÷ng qu¶ chu«ng ®µo ®−îc d−íi ®Êt, ®Òu cã ®Æc ®iÓm mü häc
phiªu dËt, diÔm lÖ, th©m thóy v.v cña n−íc Së.
N−íc Së ®Õn gi÷a thêi ChiÕn quèc ®· trë thµnh mét quèc gia l·nh thæ lín
nhÊt ®−¬ng thêi, kiªm tÝnh gi÷a çc n−íc ch− hÇu diÔn ra kÞch liÖt, c¨n cø thùc
lùc cña çc n−íc ®−¬ng thêi, cã ng−êi cho r»ng “liªn hoµnh th× TÇn lµm ®Õ,
hîp tung th× Së lµm v−¬ng”, lµ ®iÒu cã c¨n cø. Nh−ng ®Õn thêi Së Hoµi
V−¬ng, Së T−¬ng V−¬ng, n−íc Së tõ thÞnh chuyÓn sang suy, kh«ng chØ bªn
ngoµi bÞ n−íc TÇn lõa dèi, t−íng b¹i ®Êt mÊt, ngay b¶n th©n Së Hoµi V−¬ng
còng bÞ TÇn b¾t gi÷ mµ chÕt. Trong néi bé n−íc Së, chÝnh trÞ ngµy cµng h¾c
¸m, çc thÕ lùc quý téc lËt ®æ lÉn nhau, gian nÞnh chuyªn quyÒn, bµi xÝch hiÒn
tµi, n−íc Së tõ ®ã r¬i vµo c¶nh mÊt n−íc. ChÝnh lµ trong bèi c¶nh chÝnh trÞ
gian nan nµy, KhuÊt Nguyªn ®· thÓ hiÖn phÈm chÊt cao c¶ cña m×nh, s¸ng t¹o
nªn nh÷ng kiÖt t¸c v¨n häc næi tiÕng ngµn ®êi.
Cuéc ®êi vµ t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn
• Cuéc ®êi vµ t− t−ëng cña KhuÊt Nguyªn • Hµm nghÜa cña Së tõ • ViÖc
biªn so¹n Së tõ vµ tÝnh ch©n ngôy cña t¸c phÈm KhuÊt Nguyªn
KhuÊt Nguyªn tªn lµ B×nh. C¨n cø c©u th¬ trong Ly tao: “NhiÕp ®Ò trinh
vu m¹nh tr©u hÒ, duy Canh DÇn ng« dÜ gi¸ng” (N¨m DÇn th¸ng DÇn chõ, vµo
ngµy Canh DÇn ta lät lßng) ∗ , cã thÓ suy ®o¸n, KhuÊt Nguyªn sinh ra vµo ngµy
14 th¸ng Giªng n¨m Së Uy V−¬ng nguyªn niªn (tøc n¨m 339 tr−íc CN)8.
∗
DÞch nghÜa, dÞch th¬ Së tõ vµ t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn, chóng t«i dùa theo cuèn Së tõ do §µo
Duy Anh, NguyÔn SÜ L©m dÞch vµ chó thÝch, N.T dÞch th¬, Nxb V¨n häc, H. 1974.
-3-
KhuÊt Nguyªn coi vÞ ®Õ v−¬ng hä Chuyªn Hóc thêi Th−îng cæ lµm tæ tiªn,
thuéc c«ng téc cña n−íc Së. Theo KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn s¸ch Sö
ký, KhuÊt Nguyªn tõng nhËm chøc T¶ ®å thêi Së Hoµi V−¬ng 9, «ng “biÕt
réng nhí nhiÒu, s¸ng suèt vÒ lÏ trÞ lo¹n, giái vÒ tõ lÖnh”, “ë trong cung th×
cïng nhµ vua nghÞ bµn quèc sù, ban bè hiÖu lÖnh; ra bªn ngoµi th× tiÕp ®·i t©n
kh¸ch, øng ®èi víi ch− hÇu”, ®èi néi chñ tr−¬ng “cö hiÒn nhËm n¨ng” (tiÕn cö
nhËm dông ng−êi tµi n¨ng), ®èi ngo¹i chñ tr−¬ng “liªn TÒ kh¸ng TÇn”, ®−îc
Së Hoµi V−¬ng rÊt tÝn nhiÖm. Th−îng quan §¹i phu C©n Th−îng do ®è kÞ,
nh©n dÞp KhuÊt Nguyªn ®−îc Së Hoµi V−¬ng giao cho viÖc khëi th¶o hiÕn
lÖnh, vu h·m KhuÊt Nguyªn tr−íc mÆt Hoµi V−¬ng, thÕ lµ Hoµi V−¬ng “tøc
giËn mµ xa l¸nh KhuÊt Nguyªn”. Sau ®ã, n−íc Së l¹i bÞ n−íc TÇn lõa dèi lÇn
n÷a, KhuÊt Nguyªn tõng can gi¸n Hoµi V−¬ng giÕt Tr−¬ng Nghi, l¹i khuyªn
can Hoµi V−¬ng kh«ng nªn ®Õn n−íc TÇn héi kiÕn víi TÇn V−¬ng, nh−ng Së
Hoµi V−¬ng ®Òu kh«ng nghe theo. Sau khi Hoµi V−¬ng mÊt ë ®Êt TÇn,
Kho¶nh T−¬ng V−¬ng lªn ng«i, KhuÊt Nguyªn lÇn n÷a l¹i bÞ LÖnh do·n Tö
Lan vµ Th−îng quan §¹i phu C©n Th−îng giÌm pha h·m h¹i, bÞ Kho¶nh
T−¬ng V−¬ng ®uæi ra khái triÒu ®×nh. Cuèi cïng ph¶i trÇm m×nh ë s«ng MÞch
La mµ chÕt.
KhuÊt Nguyªn ngoµi nhËm chøc ë SÝnh ®«, cßn tr¶i qua hai lÇn phiªu d¹t
ë ngoµi. Mét lÇn ë H¸n B¾c, ®ã lµ khi KhuÊt Nguyªn bÞ Së Hoµi V−¬ng xa
l¸nh, tù m×nh dêi xa SÝnh ®«. Thiªn Trõu t− trong Cöu ch−¬ng nãi: “H÷u ®iÓu
tù nam hÒ, lai tËp H¸n B¾c” (cã con chim tõ ph−¬ng Nam chõ, ®Õn ®Ëu ë H¸n
B¾c). Nh−ng ë H¸n B¾c, «ng vÉn kh«ng thÓ quªn ®−îc nhµ vua vµ SÝnh ®«:
“Duy SÝnh lé chi liªu viÔn hÒ, hån nhÊt tÞch chi cöu thÖ” (NghÜ ®−êng vÒ SÝnh
®« xa x«i chõ, mét ®ªm mµ hån ng−îc xu«i chÝn lÇn). LÇn kh¸c lµ ë Giang
Nam, ph¶i v−ît qua Tr−êng Giang, hå §éng §×nh, s«ng Nguyªn, s«ng T−¬ng
v.v, ®ã lµ nh÷ng n¬i KhuÊt Nguyªn bÞ Kho¶ng T−¬ng V−¬ng ruång ®uæi.
Trong cuéc sèng bÞ ruång ®uæi phiªu d¹t l©u dµi, KhuÊt Nguyªn ®· tÝch tô nçi
buån vµ t×nh c¶m nhí mong s©u s¾c, ®ång thêi biÓu hiÖn qua th¬ ca. Cã thÓ
nãi, ®¹i bé phËn thi ca cña «ng ®Òu lµ nh÷ng t¸c phÈm liªn quan ®Õn cuéc
sèng phiªu b¹t.
Tõ nh÷ng ghi chÐp cña T− M· Thiªn, cã thÓ thÊy, KhuÊt Nguyªn xuÊt
ph¸t tõ t×nh c¶m t«ng téc, ®øng trªn lËp tr−êng b¶o vÖ n−íc Së, chñ tr−¬ng
-4-
liªn kÕt víi n−íc TÒ, chèng l¹i n−íc TÇn. §iÒu ®ã kh«ng chØ phï hîp víi lîi
Ých cña n−íc Së, ®ång thêi còng phï hîp víi tinh thÇn v¨n hãa truyÒn thèng
cña Trung nguyªn10. V× thÕ, KhuÊt Nguyªn trµn ®Çy lßng tin vµ hy väng ®èi
víi lý t−ëng vµ hµnh ®éng cña m×nh, ®ång thêi còng trµn ®Çy t×nh c¶m ai o¸n
phÉn khÝch ®èi víi sù ®·i ngé kh«ng c«ng b»ng mµ m×nh gÆp ph¶i, bÊt ®¾c dÜ
ph¶i m−în thi ca béc lé ra. Cuéc ®êi cña KhuÊt Nguyªn lµ cuéc ®êi kiªn trinh
bÊt khuÊt ®Çy tÝnh bi kÞch, çc t¸c phÈm Cöu ca, Ly tao, Thiªn vÊn, Chiªu
hån, Cöu ch−¬ng v.v cña «ng ®Òu ghi dÊu Ên t©m hån cña cuéc ®êi «ng.
Tªn gäi “Së tõ”, ban ®Çu thÊy xuÊt hiÖn ë ®êi H¸n Vò §Õ thêi T©y
H¸n11, khi ®ã Së tõ ®· trë thµnh mét ngµnh khoa häc chuyªn m«n, s¸nh cïng
“Lôc kinh”. S¸ch Dùc Tao tù cña Hoµng B¸ T− ®êi Tèng nãi: “Çc t¸c phÈm
cña KhuÊt Nguyªn, Tèng Ngäc ®Òu lµm b»ng tiÕng n−íc Së, ghi l¹i thanh ©m
cña n−íc Së, chÐp phong tôc cña n−íc Së, gäi tªn s¶n vËt cña n−íc Së, v× thÕ
mµ gäi lµ Së tõ.” [dÉn theo TrÇn ChÊn T«n - Trùc Trai th− lôc gi¶i ®Ò, quyÓn
15, Së tõ lo¹i]. §iÒu ®ã cã nghÜa, Së tõ lµ chØ th¬ phó s¸ng t¸c b»ng nh¹c ®iÖu,
ng÷ ng«n, danh vËt cã ®Æc s¾c ®Þa ph−¬ng n−íc Së, vÒ h×nh thøc cã sù khu biÖt
kh¸ râ rµng víi thi ca ph−¬ng B¾c. TiÕn thªm b−íc n÷a, cã thÓ nãi, nguån gèc
trùc tiÕp cña Së tõ chÝnh lµ d©n ca n−íc Së mµ ®¹i diÖn lµ Cöu ca. Cöu ca vèn
lµ nh÷ng bµi h¸t cña thÇy cóng khi tÕ tù, vÒ sau qua KhuÊt Nguyªn gia c«ng
mµ l−u gi÷ ®−îc ®Õn nay, cßn Ly tao vµ çc t¸c phÈm kh¸c th× trªn c¬ së nµy
mµ ph¸t triÓn lªn12. V× thÕ, tinh thÇn l·ng m¹n thÇn kú mª li ®ã cña nh÷ng bµi
h¸t tÕ thÇn ph−¬ng Nam ®· ¶nh h−ëng mét çch s©u s¾c, thËm chÝ quyÕt ®Þnh
ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn vµ ®Æc tr−ng phong çch cña Së tõ. §ã l¹i lµ mét tÇng
ý nghÜa mµ tªn gäi “Së tõ” hµm chøa. Do quan hÖ nguån gèc s©u xa gi÷a Së tõ
vµ H¸n phó, nªn t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn l¹i cã tªn gäi lµ “KhuÊt phó”.
Cuèi T©y H¸n, L−u H−íng biªn tËp t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn, Tèng
Ngäc v.v, so¹n thµnh cuèn s¸ch ®Æt tªn lµ Së tõ. Thiªn NghÖ v¨n chÝ s¸ch H¸n
th− chÐp phó cña KhuÊt Nguyªn gåm 25 thiªn, V−¬ng DËt thêi §«ng H¸n
so¹n Së tõ ch−¬ng có, cho t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn cã Ly tao, Cöu ca (11
thiªn), Thiªn vÊn, Cöu ch−¬ng (9 thiªn), ViÔn du, Bèc c−, tÊt c¶ lµ 24 thiªn.
Cßn çc thiªn nh− Ng− phñ, §¹i chiªu th× V−¬ng DËt “nghi kh«ng ®−îc râ
rµng”, gi÷ th¸i ®é n−íc ®«i; cßn cã thiªn Chiªu hån, T− M· Thiªn trong KhuÊt
Nguyªn liÖt truyÖn nãi râ lµ t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn, nh−ng l¹i bÞ V−¬ng
-5-
DËt xÕp ë d−íi tªn Tèng Ngäc. Trong lÞch sö nghiªn cøu Së tõ, ngoµi bé phËn
thiªn ch−¬ng trong Ly tao, Thiªn vÊn, Cöu ch−¬ng ra, th× vÊn ®Ò t¸c gi¶ çc
thiªn kh¸c còng ®Òu dÉn ®Õn tranh luËn. HiÖn t¹i nh×n l¹i, §¹i chiªu lµ sù m«
pháng ®èi víi Chiªu hån; trong ViÔn du cã s¾c th¸i cÇu tiªn nång ®−îm, thËm
chÝ sö dông c¶ ®iÓn cè cña ®êi sau, hiÓn nhiªn lµ s¸ng t¸c cña ng−êi ®êi H¸n.
Çc thiªn Bèc c−, Ng− phñ lµ t¸c phÈm cña ng−êi ®êi sau s¸ng t¸c theo sù tÝch
cña KhuÊt Nguyªn. C¬ b¶n cã thÓ kh¼ng ®Þnh, nh÷ng t¸c phÈm ®ã ®Òu kh«ng
ph¶i cña KhuÊt Nguyªn. Ngoµi ra, mét sè thiªn trong Cöu ch−¬ng, ch¼ng h¹n
T− mü nh©n, TÝch v·ng nhËt, QuÊt tông, Bi håi phong v.v13, còng tõng bÞ nghi
vÊn. Trong t×nh h×nh chøng cø kh«ng ®Çy ®ñ l¾m, vÉn ph¶i kh¼ng ®Þnh Cöu
ch−¬ng ®Òu lµ t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn, ®iÒu ®ã lµ thÝch hîp14. Nh− vËy,
chóng ta c¬ b¶n cã thÓ nhËn ®Þnh, trong môc lôc Së tõ ch−¬ng có cña V−¬ng
DËt, trõ ViÔn du, Bèc c−, Ng− phñ, §¹i chiªu ra, t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn
tæng céng cã 23 thiªn. ChÝnh 23 thiªn nµy ®Æt nÒn mãng cho ®Þa vÞ lín lao cña
KhuÊt Nguyªn trong lÞch sö v¨n häc.
Ly tao
• Gi¶i thÝch tªn t¸c phÈm Ly tao • Niªn ®¹i s¸ng t¸c • Trung qu©n vµ ¸i
quèc • Lý t−ëng mü chÝnh vµ c¶m nhËn vÒ th©n thÕ • H×nh t−îng nh©n çch
cao khiÕt kiªn trinh • H−¬ng th¶o mü nh©n: t−îng tr−ng vµ ý c¶nh • H×nh thøc
vµ ng«n ng÷
Ly tao lµ t¸c phÈm tiªu biÓu cña KhuÊt Nguyªn, lµ t¸c phÈm tr÷ t×nh
tr−êng thiªn mang tÝnh chÊt tù truyÖn. C¶ bµi th¬ gåm h¬n 370 c©u, gÇn 2500
ch÷. Hai ch÷ Ly tao, tõ x−a ®Õn nay cã mÊy çch gi¶i thÝch. T− M· Thiªn cho
r»ng, ý nghÜa cña Ly tao lµ gÆp ph¶i −u ho¹n, trong thiªn KhuÊt Nguyªn Gi¶
Sinh liÖt truyÖn s¸ch Sö ký, T− M· Thiªn nãi: “Ly tao còng nh− ly −u vËy”.
Ban Cè, nhµ sö häc ®êi H¸n trong Ly tao t¸n tù còng nãi: “Ly, nghÜa lµ gÆp
ph¶i; tao lµ lo buån. Nãi râ m×nh gÆp ph¶i lo buån mµ tr−íc t¸c bµi tõ.”
V−¬ng DËt th× gi¶i thÝch lµ nçi sÇu ly biÖt, Së tõ ch−¬ng có - Ly tao kinh tù
-6-
nãi: “Ly lµ ly biÖt, tao lµ buån; kinh lµ con ®−êng; nãi m×nh bÞ ruång ®uæi ly
biÖt, trong lßng buån rÇu, còng nh− theo ®−êng lèi, dïng Phong ®Ó can gi¸n
vua vËy.” Trong lÞch sö, ¶nh h−ëng lín nhÊt chñ yÕu lµ hai çch gi¶i thÝch
nµy15. Do T− M· Thiªn çch thêi ®¹i cña KhuÊt Nguyªn kh«ng xa, v¶ l¹i
trong Së tõ nhiÒu chç cã ng÷ “ly v−u”, hoÆc “ly −u”, nªn “ly” kh«ng thÓ gi¶i
thÝch lµ “biÖt”, v× vËy ý kiÕn cña T− M· Thiªn lµ ®¸ng tin nhÊt. Niªn ®¹i tr−íc
t¸c Ly tao, th«ng th−êng cho r»ng vµo lóc KhuÊt Nguyªn dêi SÝnh ®« lªn H¸n
B¾c. Thiªn KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn s¸ch Sö ký nãi, KhuÊt Nguyªn
v× bÞ Th−îng quan §¹i phu C©n Th−îng giÌm pha mµ bÞ Hoµi V−¬ng xa l¸nh,
“KhuÊt B×nh ghÐt nhµ vua nghe theo nh÷ng kÎ ngu dèt, nh÷ng kÎ giÌm pha
h·m h¹i ng−êi c«ng chÝnh, khiÕn nh÷ng ng−êi mÉu mùc trung chÝnh kh«ng
®−îc träng dông, v× thÕ −u sÇu lo nghÜ mµ tr−íc t¸c Ly tao”, còng cho r»ng Ly
tao ®−îc s¸ng t¸c vµo lóc Së Hoµi V−¬ng xa l¸nh KhuÊt Nguyªn.
Ly tao ph¶n ¸nh sù phÉn né cña KhuÊt Nguyªn ®èi víi nÒn chÝnh trÞ thèi
n¸t, ®en tèi cña n−íc Së, còng nh− nçi thèng khæ cña «ng nhiÖt ¸i cè quèc,
nguyÖn hÕt lßng cèng hiÕn v× nã mµ kh«ng thÓ ®−îc cña «ng; ®ång thêi còng
béc lé nçi ai o¸n cña b¶n th©n bÞ ®·i ngé kh«ng c«ng b»ng. C¶ bµi th¬ khæ ®au
tª t¸i, t×nh c¶m v« cïng m·nh liÖt, nçi buån khæ, ®au ®ín cña «ng trµo ra
kh«ng sao ng¨n c¶n ®−îc, tõ ®ã h×nh thµnh nªn ®Æc ®iÓm trë ®i trë l¹i vÒ h×nh
thøc thi ca. §Æc ®iÓm nµy xem ra d−êng nh− kh«ng cã thø tù ch−¬ng có líp
lang ý nghÜa, kú thùc lµ ph¶n ¸nh quy luËt ph¸t triÓn t− t−ëng t×nh c¶m cña
«ng. Ly tao ®¹i kh¸i cã thÓ chia lµm hai phÇn. PhÇn mét tõ ®Çu ®Õn c©u “Khëi
d− t©m chi kh¶ trõng”, tr−íc tiªn tù thuËt gia thÕ, cuéc ®êi, r»ng m×nh xuÊt
th©n cao quý, l¹i sinh ra vµo mét ngµy tèt ®Ñp, v× thÕ cã “néi mü” (chØ tµi n¨ng
bÈm sinh). ¤ng ch¨m chØ, cè g¾ng kiªn tr× tu d−ìng b¶n th©n, hy väng dÉn
®−êng chØ lèi cho qu©n v−¬ng, lµm cho tæ quèc h−ng thÞnh, thùc hiÖn lý t−ëng
“mü chÝnh” (chÝnh trÞ tèt ®Ñp). Nh−ng do giÌm pha h·m h¹i cña lò “bÌ ®¶ng”
vµ sù dao ®éng cña qu©n v−¬ng, khiÕn m×nh ph¶i chÞu nçi oan khuÊt. Trong
xung ®éng m·nh liÖt gi÷a lý t−ëng vµ hiÖn thùc, KhuÊt Nguyªn bµy tá: “Tuy
thÓ gi¶i ng« do vÞ biÕn hÒ, khëi d− t©m chi kh¶ trõng.” (Ph©n th©y xÐ x¸c còng
®µnh, lßng nµy hå dÔ dç dµnh ®−îc sao!), chøng tá tiÕt th¸o kiªn trinh. PhÇn
hai v« cïng kú ¶o l·ng m¹n, sau khi bµy tá nçi lßng phÉn né víi Trïng Hoa
(vua ThuÊn), KhuÊt Nguyªn b¾t ®Çu “chuyÕn chu du lªn trêi xuèng ®Êt, long
-7-
®ong t×m kiÕm b¹n lßng”, nh−ng nh÷ng hµnh ®éng nµy ®Òu kÕt thóc b»ng −íc
nguyÖn kh«ng thµnh. Trong lÇn du ngo¹n cuèi cïng, do l−u luyÕn cè quèc mµ
lÉn n÷a dïng d»ng kh«ng ®i næi. Hµnh vi mang tÝnh t−îng tr−ng ®ã chøng tá
KhuÊt Nguyªn trong khi bµng hoµng ®au khæ, chän lùa khã kh¨n ®i ®©u vÒ
®©u, ®· thÓ hiÖn t×nh c¶m yªu th−¬ng ch©n thµnh cña «ng ®èi víi cè quèc.
Th«ng th−êng cho r»ng, chñ ®Ò cña Ly tao lµ ¸i quèc vµ trung qu©n. T−
M· Thiªn nãi: “Tuy bÞ ®uæi, nh−ng vÉn quyÕn luyÕn n−íc Së, lßng vÉn nhí
mong nghÜ ngîi ®Õn Së Hoµi V−¬ng, kh«ng thÓ quªn ®−îc nªn muèn quay trë
vÒ, ... Trong mét thiªn mµ «ng nh¾c ®i nh¾c l¹i ®iÒu Êy ®Õn ba lÇn.” [Sö ký -
KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn]. Trong phÇn mét cña Ly tao, cã kh«ng Ýt
c©u th¬ “hÖ t©m Hoµi V−¬ng” (buéc lßng víi Hoµi V−¬ng), ch¼ng h¹n: “Duy
th¶o méc chi linh l¹c hÒ, khñng mü nh©n chi tr× mé.” (§o¸i tr«ng cá ¸y c©y
vµng, sî con ng−êi ®Ñp muén mµng lì duyªn), “ChØ cöu thiªn dÜ vi mü chÝnh
hÒ, phï duy Linh Tu chi cè d·.” (ChÝn lÇn trêi h·y chøng minh, chØ v× ta qu¸
yªu m×nh ®Êy th«i) v.v. Trong th¬ sö dông mét sè tØ dô h«n nh©n ¸i t×nh nh−
“ViÕt hoµng h«n dÜ vi kú hÒ, kh−¬ng trung ®¹o nhi c¶i lé. S¬ ký d÷ d− thµnh
ng«n hÒ, hËu hèi ®én nhi h÷u tha.” (Tr−íc cïng ta nÆng lêi hÑn −íc, sau v× ®©u
biÕng nh¸c ®¬n sai? BiÖt ly ta ch¼ng qu¶n nµi, xãt m×nh lßng d¹ ®æi dêi bao
phen) v.v, ®em t×nh c¶m kh«ng su«n sÎ gi÷a nam n÷ ®Ó tØ dô víi sù xa l¸nh
gi÷a vua t«i. Theo tËp qu¸n lu©n lý truyÒn thèng cña Trung Quèc, nçi ai o¸n
cña ng−êi vî bÞ ruång bá th−êng lµ lÊy tÊm lßng trung trinh ®èi víi chång lµm
tiÒn ®Ò, v× thÕ nh÷ng c©u th¬ nµy cã thÓ gi¶i thÝch lßng trung cña KhuÊt
Nguyªn ®èi víi qu©n v−¬ng. Quèc qu©n ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµ t−îng
tr−ng cña quèc gia, v¶ l¹i chØ cã th«ng qua quèc qu©n míi cã thÓ thùc hiÖn lý
t−ëng h−ng quèc cña m×nh. V× thÕ, lßng trung cña KhuÊt Nguyªn ®èi víi qu©n
v−¬ng lµ mét bé phËn trong t− t−ëng ¸i quèc cña «ng. Lßng yªu n−íc cña
KhuÊt Nguyªn g¾n liÒn víi t×nh c¶m t«ng téc. T×nh c¶m yªu n−íc cña KhuÊt
Nguyªn cµng biÓu hiÖn râ h¬n trong sù quan chó ®èi víi hiÖn thùc n−íc Së,
xuÊt ph¸t tõ mong −íc n−íc Së giµu m¹nh, KhuÊt Nguyªn nhiÒu lÇn khuyªn
can Së V−¬ng häc tËp th¸nh hiÒn ®êi tr−íc, hÊp thu bµi häc qu©n v−¬ng hoang
d©m mÊt n−íc cña ®êi tr−íc, ®õng nªn chØ lo h−ëng thô tr−íc m¾t mµ kh«ng
®Ó ý ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng. Ch¼ng h¹n c©u th¬: “Kh¶i Cöu biÖn d÷ Cöu ca
hÒ, H¹ Khang ngu dÜ tù tóng.” (Mª h¸t x−íng kia ®êi nhµ H¹, vua Th¸i Khang
-8-
tháa d¹ vui ch¬i) vµ mÊy c©u sau ®ã liÖt kª nªu râ vËn mÖnh vua Kh¶i, vua
NghÖ nhµ H¹ v.v, “do tháa d¹ vui ch¬i” mµ gÆp ph¶i “®æ n¸t lôi tµn”, ®−a ra
nh÷ng lêi c¶nh b¸o víi Së V−¬ng. ¤ng còng trµn ®Çy lßng c¨m hËn ®èi víi
nh÷ng kÎ tiÓu nh©n gian nÞnh h¹i n−íc, ch¼ng h¹n c©u th¬: “Tiªu chuyªn nÞnh
dÜ m¹n thao hÒ, s¸t hùu dôc sung phï béi vi. Ký can tiÕn nhi vô nhËp hÒ, hùu
hµ ph−¬ng chi n¨ng chi.” (Tiªu bî ®ì nÞnh ®êi ra mÆt, tói thuèc trõ nhÐt chÆt
thï du. §em th©n cÇu c¹nh bon xu, cßn ®©u gi÷ ®−îc th¬m tho tÝnh trêi.) H«n
qu©n nÞnh thÇn khiÕn cho n−íc Së r¬i vµo c¶nh sím tèi nguy vong. Lo l¾ng
cho vËn mÖnh cña cè quèc, tõ ®ã n¶y sinh tinh thÇn phª ph¸n nghiªm kh¾c, ®ã
lµ ®iÓm rÊt ®¸ng quý trong Ly tao.
Trong Ly tao, KhuÊt Nguyªn c¶m kh¸i r»ng: “Ký m¹c tóc d÷ vi mü chÝnh
hÒ, ng« t−¬ng tßng Bµnh Hµm chi së c−.” (§· ch¼ng cïng ta thùc thi ®−êng lèi
chÝnh trÞ tèt ®Ñp chõ, ta sÏ theo Bµnh Hµm mµ trÇm m×nh). Cho thÊy «ng muèn
®em sinh mÖnh tuÉn th©n v× lý t−ëng “mü chÝnh” cña m×nh. Lý t−ëng mü
chÝnh cña «ng, trong mét bµi th¬ tr÷ t×nh ®−¬ng nhiªn kh«ng thÓ tá râ toµn bé,
nh−ng trong Ly tao, chóng ta vÉn cã thÓ biÕt qua nh÷ng néi dung chñ yÕu. §ã
chÝnh lµ minh qu©n hiÒn thÇn cïng nhau lµm cho n−íc Së h−ng thÞnh. Tr−íc
tiªn, quèc qu©n ph¶i cã ®¹o ®øc cao th−îng míi cã thÓ cai trÞ quèc gia. Ly tao
cã c©u: “Hoµng thiªn v« t− a hÒ, l·m d©n ®øc yªn th¸c phô. Phï duy th¸nh
triÕt dÜ mËu hµnh hÒ, cÈu ®¾c dông thö h¹ thæ.” (¤ng trêi ch¼ng riªng yªu ai
hÕt, xem thÊy ai ®øc nÕt th× nªn. X−a nay chØ bËc th¸nh hiÒn, th−¬ng d©n míi
®−îc cÇm quyÒn trÞ d©n). Thø n÷a, ph¶i tiÕn dÉn träng dông kÎ sÜ hiÒn n¨ng,
phÕ bá nh÷ng kÎ gian nÞnh. Ly tao ca ngîi vua Thµnh Thang nhµ Th−¬ng, vua
Vò nhµ H¹ “Cö hiÒn tµi nhi thô n¨ng hÒ, tuÇn th»ng mÆc nhi bÊt pha.” (CÊt
dïng toµn bän tµi n¨ng, theo khu«n gi÷ mùc th¼ng b¨ng mét chiÒu!), ®ång
thêi liÖt cö vÝ dô vÒ çc vÞ hiÒn thÇn nh− Phã DuyÖt, L· Väng, Ninh ThÝch,
B¸ch Lý HÒ, Y Do·n v.v, th©n phËn thÊp hÌn, nh−ng l¹i gÆp ®−îc minh qu©n,
m−în nh÷ng tÊm g−¬ng ®ã ®Ó phóng gi¸n Së V−¬ng. Ngoµi ra, Ly tao cßn phª
ph¸n hiÖn thùc: “Cè th× tôc chi c«ng x¶o hÒ, miÕn quy cñ nhi c¶i thè. Béi
th»ng mÆc dÜ truy khóc hÒ, c¹nh chu dung dÜ vi ®é.” (Ng−êi ®êi thËt ®· thõa
kh«n khÐo, ®ua nhau theo møc vÑo th−íc cong. Khu«n vu«ng mÉu th¼ng
ch¼ng dïng, cói luån cÇu c¹nh mét dßng nh− nhau!). Çi gäi lµ “quy cñ”,
“th»ng mÆc” cho thÊy KhuÊt Nguyªn coi träng ®èi víi ph¸p lÖnh cña chÕ ®é,
-9-
söa sang râ rµng ph¸p ®é còng lµ mét trong nh÷ng néi dung mü chÝnh. Tãm
l¹i, vÒ hiÖn thùc n−íc Së mµ nãi, lý t−ëng mü chÝnh cña KhuÊt Nguyªn cµng
tiÕn bé h¬n, ®ång thêi phï hîp víi xu h−íng ph¸t triÓn cña lÞch sö. §−¬ng
nhiªn “l−ìng mü tÊt hîp” (hai çi ®Ñp ¾t hîp nhau), “hßa hµi céng tÕ” (hµi hßa
qua khã) mµ KhuÊt Nguyªn ghi nhí kh«ng quªn cßn cã quan hÖ víi t×nh c¶m
th©n thÕ cña b¶n th©n «ng. Thiªn KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn trong Sö
ký nãi: “KhuÊt B×nh ®i theo ®−êng chÝnh ®¹o, hÕt lßng hÕt søc phông sù qu©n
v−¬ng cña m×nh. KÎ dÌm pha ly gi¸n «ng, cã thÓ nãi ®Õn møc cïng quÉn. TÝn
mµ bÞ nghi ngê, trung mµ bÞ phØ b¸ng, cã thÓ kh«ng o¸n hËn ®−îc ch¨ng?” Së
V−¬ng kh«ng tÝn nhiÖm, nÞnh thÇn ly gi¸n, dÉn ®Õn vua t«i biÖt ly, c«ng lao
phông sù kh«ng thµnh, ®ã lµ nçi ®au nhøc nhèi trong cuéc ®êi bi th¶m cña
KhuÊt Nguyªn. V× thÕ, trong th¬ «ng nhiÒu lÇn ngîi ca vua s¸ng t«i hiÒn, trªn
thùc tÕ còng lµ phª ph¸n s¾c nhän ®èi víi chÝnh trÞ hiÖn thùc cña n−íc Së, bi
th¸n thª thiÕt vÒ th©n thÕ bÊt h¹nh cña m×nh, trong ®ã bao hµm c¶ t×nh c¶m bi
phÉn.
Ly tao ®· x©y dùng cho chóng ta mét h×nh t−îng huy hoµng cña nh©n vËt
tr÷ t×nh kiªn trinh cao khiÕt:
TiÕn bÊt nhËp dÜ ly v−u hÒ, tho¸i t−¬ng phôc tu ng« s¬ phôc.
ChÕ chi hµ dÜ vi y hÒ, tËp phï dung dÜ vi th−êng.
BÊt ng« tri kú diÖc dÜ hÒ, CÈu d− tinh kú tÝn ph−¬ng!
Cao d− quan chi ngËp ngËp hÒ, tr−êng d− béi chi lôc ly.
Ph−¬ng d÷ tr¹ch kú t¹p n÷u hÒ, duy chiªu chÊt kú do vÞ khuy.
... ...
Béi tÇn ph©n kú phån søc hÒ, ph−¬ng phi kú di ch−¬ng.
D©n sinh çc h÷u së nh¹o hÒ, d− ®éc hiÕu tu dÜ vi th−êng.
Tuy thÓ gi¶i ng« do vÞ biÕn hÒ, khëi d− t©m chi kh¶ trõng!
(TiÕn ra ch¼ng hîp víi ®êi, lui vÒ söa l¹i mÆc ngoµi cho xinh.
H¸i sen sóng c¾t manh ¸o ®Ñp, c¾t phï dung may nÕp xiªm dµi.
§êi kh«ng biÕt ®Õn mÆc ®êi, t×nh ta vÝ h¼n vÑn m−êi th¬m tho!
Mò ta ®éi xèc cho cao ngÊt, ®ai ta ®eo bu«ng thËt dÞu dµng.
Kh¾p m×nh th¬m nøc s¸ng choang, ®Ñp cßn gi÷ ®−îc chÊt th−êng ch−a phai.
... ...
Rung rinh bao thó ®iÓm trang, ng¹t ngµo cµng thÊy râ rµng mïi th¬m.
- 10 -
§êi ai còng riªng ham tõng mãn, nh− ta ®©y chØ muèn lµm xinh.
Ph©n th©y xÐ x¸c còng ®µnh, lßng nµy hå dÔ dç dµnh ®−îc sao!) ∗
Tõ çc lo¹i h−¬ng th¶o vµ viÖc trang søc, chóng ta cã thÓ thÊy nh©n çch
phÊn ®Êu g¾ng gái, tØnh t¸o ®éc lËp cña «ng. “Lé man man kú tu viÔn hÒ, ng«
t−¬ng th−îng h¹ nhi cÇu s¸ch.” (Qu¶n bao n−íc th¼m non xa, ®Ó ta t×m kiÕm
cho ra b¹n lßng). Sù theo ®uæi r¸o riÕt ®èi víi lý t−ëng th× l¹i lµ sù thÓ hiÖn
bªn ngoµi cña nh©n çch ®ã. NhiÖt t×nh theo ®uæi vµ nçi day døt sù nghiÖp
ch−a thµnh cho thÊy sù quý träng ®èi víi thêi gian h÷u h¹n. “MÞch d− nh−îc
t−¬ng bÊt cËp hÒ, khñng niªn tuÕ chi bÊt ng« d÷.” (Sî ch¼ng kÞp ta cµng mª
m¶i, tuæi xanh nµo cã ®îi g× ai), “Triªu khiªn t× chi méc lan hÒ, tÞch l·m ch©u
chi tóc m·ng.” (Méc lan sím c¾t trªn ®åi, ®«ng thanh chiÒu h¸i bªn ngoµi bÕn
s«ng). Hoµn c¶nh chÝnh trÞ khèc liÖt khiÕn KhuÊt Nguyªn r¬i vµo c¶nh ngé v«
cïng gian nan, nh−ng «ng vÉn ch©n thµnh tha thiÕt ®em sinh mÖnh cña m×nh
®Ó b¶o vÖ lý t−ëng: “D− cè tri kiÓn kiÓn chi vi ho¹n hÒ, nh©n nhi bÊt n¨ng x¶
d·.” (Nãi th¼ng vÉn biÕt lµ cã h¹i, biÕt vËy mµ nÝn m·i kh«ng ®µnh), “DiÖc d−
t©m chi së thiÖn hÒ, tuy cöu tö kú do vÞ hèi.” (Lßng ta ®· thÝch ®· −a, dÉu r»ng
chÝn chÕt cã chõa ®−îc ®©u), chÝnh d−íi sù cæ vò tinh thÇn m¹nh mÏ tù tin ®ã,
KhuÊt Nguyªn míi tiÕn hµnh ®−îc sù phª ph¸n s¾c nhän ®èi víi Së V−¬ng vµ
nh÷ng kÎ nÞnh thÇn hñ b¹i: “O¸n Linh Tu chi h¹o ®·ng hÒ, chung bÊt s¸t kú
d©n t©m.” (Tr¸ch m×nh ch¼ng suy sau xÐt tr−íc, m·i m·i kh«ng râ ®−îc thãi
®êi!), “Duy ®¶ng nh©n chi th©u l¹c hÒ, lé u muéi dÜ hiÓm ¶i.” (H¸m vui bän
chóng kh«ng biÕt sî, ®−êng tèi t¨m hiÓm trë xiÕt bao!). H×nh t−îng KhuÊt
Nguyªn trong Ly tao v« cïng næi bËt, nh©n çch cao ng¹o vµ tinh thÇn ®Êu
tranh bÊt khuÊt cña «ng ®· khÝch lÖ rÊt nhiÒu v¨n nh©n hËu thÕ, ®ång thêi trë
thµnh biÓu tr−ng quan träng cña tinh thÇn d©n téc Trung Hoa.
§iÒu mµ Ly tao khiÕn mäi ng−êi chó ý nhÊt lµ hai lo¹i ý t−îng cña nã: ®ã
lµ mü nh©n vµ h−¬ng th¶o. ý t−îng cña mü nh©n th«ng th−êng ®−îc gi¶i thÝch
lµ tØ dô, hoÆc lµ tØ dô qu©n v−¬ng, hoÆc tù vÝ. TØ dô qu©n v−¬ng ch¼ng h¹n nh−:
“Duy th¶o méc chi linh l¹c hÒ, khñng mü nh©n chi tr× mé.” (§o¸i tr«ng cá ¸y
c©y vµng, sî con ng−êi ®Ñp muén mµng lì duyªn); tù vÝ th× nh−: “Chóng n÷ tËt
d− chi nga mi hÒ, dao tr¸c vÞ d− dÜ thiÖn d©m.” (Chóng ghen ta cã mµy ngµi,
∗
DÞch th¬ t¸c phÈm Ly tao, chóng t«i trÝch theo b¶n dÞch cña N.T, in trong cuèn Së tõ, do §µo Duy
Anh, NguyÔn SÜ L©m dÞch chó, Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc, H.1974.
- 11 -
phao cho ta tiÕng con ng−êi l¼ng l¬). Cã thÓ nãi, ë møc ®é rÊt lín, KhuÊt
Nguyªn th«ng qua tù vÝ víi viÖc ruång bá vî ®Ó tr÷ t×nh, v× thÕ c¶ bµi th¬, vÒ
t×nh c¶m buån b· triÒn miªn, nh− khãc nh− than. §em phu phô vÝ víi qu©n
thÇn, kh«ng nh÷ng h×nh t−îng sinh ®éng, s¸t hîp s©u s¾c víi t×nh c¶nh ®−¬ng
thêi, mµ cßn phï hîp thãi quen t− duy truyÒn thèng cña Trung Quèc, tõ sím
trong quan niÖm ©m d−¬ng ngò hµnh ph¸t triÓn ë thêi ®¹i Xu©n thu thêi T©y
Chu, ®· ®Æt vua vµ ng−êi chång, bÒ t«i vµ ng−êi vî vµo vÞ trÝ ®ång d¹ng, quan
niÖm nµy cã thÓ ®· ¶nh h−ëng tíi s¸ng t¸c cña KhuÊt Nguyªn. Trong Ly tao
®Çy çc lo¹i h−¬ng th¶o, chóng lµm vËt trang søc, trî gióp vµ lµm phong phó ý
t−îng cña mü nh©n. §ång thêi, ý t−îng h−¬ng th¶o lµ vËt t−îng tr−ng ®éc lËp,
nã mét mÆt chØ sù cao khiÕt vÒ phÈm ®øc vµ nh©n çch, mÆt kh¸c ®èi lËp víi
loµi cá h«i, t−îng tr−ng cho cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ cña hai bªn. Tãm l¹i, ý
t−îng h−¬ng th¶o mü nh©n trong Ly tao ®· t¹o nªn hÖ thèng tØ dô t−îng tr−ng
phøc t¹p nh−ng tinh diÖu, khiÕn cho thi ca kÝn ®¸o uyÓn chuyÓn mµ sinh ®éng.
Ly tao ®· m« t¶ xuÊt s¾c chuyÕn lªn trêi xuèng ®Êt cña KhuÊt Nguyªn.
LÇn thø nhÊt viÔn du qua nhiÒu n¬i trªn câi thÇn, cuèi cïng bÞ §Õ H«n ng¨n
trë. LÇn thø hai viÔn du, do ®o¸i nh×n cè quèc mµ kh«ng nì bá ®i. Lý gi¶i vÒ
hai t×nh tiÕt nµy, th«ng th−êng c¨n cø vµo lêi cña Linh Ph©n: “Hµ së ®éc v«
ph−¬ng th¶o hÒ, nhÜ hµ hoµi hå cè vò.” (Cá th¬m kÓ n¬i nµo ch¼ng cã, th−¬ng
tiÕc chi quª cò n÷a anh!), mµ cho r»ng ®ã lµ t−îng tr−ng viÖc KhuÊt Nguyªn
cã ý dêi n−íc Së, ®i t×m mét n¬i kh¸c cã thÓ thùc hiÖn lý t−ëng cña m×nh,
nh−ng do l−u luyÕn ®èi víi cè quèc mµ cuèi cïng kh«ng thÓ ®i ®−îc. Trong
hai chuyÕn viÔn du ®ã ®Òu cã c¶nh t−îng v« cïng tr¸ng lÖ, h·y thö ®äc mét
®o¹n m« t¶ d−íi ®©y:
Triªu ph¸t nhÉn − Th−¬ng Ng« hÒ, tÞch d− chÝ hå HuyÒn Phè.
Dôc thiÓu l−u thö linh táa hÒ, nhËt hèt hèt kú t−¬ng mé.
Ng« lÖnh Hy Hßa nhÜ tiÕt hÒ, väng Yªm Tu nhi vËt b¸ch.
Lé man man kú tu viÔn hÒ, ng« t−¬ng th−îng h¹ nhi cÇu s¸ch.
Èm d− m· − Hµm Tr× hÒ, tæng d− bÝ hå Phï Tang.
ChiÕt nh−îc méc dÜ phÊt nhËt hÒ, liªu tiªu diªu dÜ t−¬ng d−¬ng.
TiÒn Väng Th− sö tiªn khu hÒ, hËu Phi Liªm sö b«n chóc.
Loan hoµng vÞ d− tiªn giíi hÒ, l«i s− ço d− dÜ vÞ cô.
Ng« lÖnh ph−îng ®iÓu phi ®»ng hÒ, kÕ chi dÜ nhËt d¹.
- 12 -
Phiªu phong ®ån kú t−¬ng ly hÒ, suÊt v©n nghª nhi l¹i nh¹.
Ph©n tæng tæng kú ly hîp hÒ, ban lôc ly kú th−îng h¹.
Ng« lÖnh §Õ H«n khai quan hÒ, û x−¬ng h¹p nhi väng d−.
Th× ¸i ¸i kú t−¬ng b·i hÒ, kÕt u lan nhi diªn tr÷.
ThÕ hçn träc nhi bÊt ph©n hÒ, hiÕu tÕ mü nhi tËt ®è.
(Sím Th−¬ng Ng« chiÒu qua HuyÒn Phè,
§Òn thÇn linh xa ngã cöa ngoµi.
Chèn nµy muèn t¹m nghØ ng¬i,
ChiÒu h«m b¶ng l¶ng mÆt trêi xuèng nhanh.
Hy Hßa hìi nÓ t×nh ta víi,
Lèi non ®oµi chí véi x«ng pha.
Qu¶n bao n−íc th¼m non xa,
§Ó ta t×m kiÕm cho ra b¹n lßng!
Cho ngùa uèng bªn ®ång Dôc NhËt,
Bu«ng d©y c−¬ng ë ®Êt Phï Tang.
Nhën nh¬ chèc l¸t däc ®µng,
BÎ cµnh nh−îc méc c¨ng ngang mÆt trêi.
ChÞ Tr¨ng ph¶i nhanh ch©n tiÕn tr−íc,
D× Giã cho lÇn b−íc theo sau.
Chim loan më lèi ®i ®Çu,
Nh−ng thÇn sÊm sÐt dèc hÇu ch−a xong!
Ta giôc ph−îng gia c«ng bay m·i,
Suèt ngµy ®ªm rong ruæi cho mau.
C¬n gi«ng b·o t¸p theo hÇu,
CÇu vång mèng côt ®em nhau ®Õn chµo!
Kh¾p çc ng¶ tr−íc sau tÊp tíi,
§ñ mäi mÇu trªn d−íi t¬i bêi.
Ta truyÒn më cöa nhµ trêi,
LÝnh canh l¹i tùa cöa ngoµi nh×n ta.
Ng−êi mái mÖt ngµy ®µ sÈm tèi,
§øng b¬ phê tay víi b«ng lan.
Câi ®êi nh¬ ®ôc mu«n vµn,
GhÐt tµi ghÐt ®Ñp thãi cµn ®· quen!)
Väng Th− (thÇn MÆt Tr¨ng) ®i tr−íc, Phi Liªm (thÇn Giã) ruæi sau,
ph−îng hoµng dong cê, giao long b¾c cÇu, d−íi sù ñng hé cña çc lùc l−îng
- 13 -
thÇn th¸nh nµy, KhuÊt Nguyªn ®· tá râ sù thung dung, tù do nh− thÕ, nh©n
çch cao lín cña «ng cµng thªm s¸n l¹n huy hoµng. ë ®©y ®· chøng tá sù r¸o
riÕt ®èi víi tÝn niÖm cña m×nh, biÓu hiÖn sù miÖt thÞ ®èi víi thÕ tôc. V× thÕ, hai
lÇn viÔn du nµy, ®· lµ t−îng tr−ng, l¹i lµ chiÕt x¹ cña h×nh t−îng KhuÊt
Nguyªn. Chi tiÕt lªn trêi xuèng ®Êt “cÇu n÷”, tr−íc nay ®−îc lý gi¶i bµn c·i
nhiÒu nhÊt16. XÐt toµn bµi th¬ Ly tao, ®iÒu mµ KhuÊt Nguyªn ®au xãt, mét lµ
qu©n v−¬ng h«n dung, mét lµ nÞnh thÇn chÊp chÝnh, KhuÊt Nguyªn trong hiÖn
thùc ®ång thêi vÊp ph¶i sù bµi xÝch cña c¶ h«n qu©n nÞnh thÇn. Còng chÝnh lµ
trong bèi c¶nh tuyÖt väng ®ã, KhuÊt Nguyªn míi b¾t ®Çu lÞch tr×nh “lªn trêi
xuèng ®Êt t×m kiÕm”. Sau khi “t×m kiÕm b¹n lßng” thÊt b¹i, Linh Ph©n dïng
“l−ìng mü tÊt hîp” (gi¶ th¸c chuyÖn cña nam n÷ mµ nãi) ®éng viªn «ng ®i n¬i
kh¸c kiÕm t×m. LÇn nµy lÇn kh¸c “cÇu n÷” bÊt thµnh, chÝnh lµ bãng d¸ng hiÖn
thùc cña KhuÊt Nguyªn ë trong th¬ mµ «ng ph¶i tr¶i qua. V× thÕ, “cÇu n÷” ë
trong th¬ ph¶i lµ t−îng tr−ng cho sù h−íng tíi minh qu©n hiÒn thÇn, còng biÓu
hiÖn KhuÊt Nguyªn tuy trong c¬n tuyÖt väng, vÉn kh«ng vøt bá viÖc truy cÇu
kh«ng mÖt mái ®èi víi lý t−ëng chÝnh trÞ cña m×nh.
“H−¬ng th¶o mÜ nh©n” víi t− çch lµ thñ ph¸p t−îng tr−ng cña thi ca, lµ
s¸ng t¹o cña KhuÊt Nguyªn, nh−ng nã còng l¹i quan hÖ mËt thiÕt víi v¨n hãa
cña n−íc Së. Cöu ca lµ nh÷ng bµi h¸t tÕ lÔ vu thuËt, lµ sù ph¶n ¸nh tËp tôc v¨n
hãa “tin vu thuËt, träng tÕ tù mét çch th¸i qu¸” [H¸n th− - §Þa lý chÝ] cña ®Êt
Së. T×nh tiÕt c¬ b¶n cña Cöu ca lµ “nh©n thÇn luyÕn ¸i”17, th−êng th−êng lÊy
thµnh c«ng luyÕn ¸i cña ng−êi vµ thÇn ®Ó t−îng tr−ng cho sù thµnh c«ng cña tÕ
tù, mµ sù gian nan giao tiÕp gi÷a ng−êi vµ thÇn l¹i khiÕn Cöu ca ®Çy s¾c th¸i
bi kÞch; h−¬ng th¶o víi t− çch lµ vËt hiÕn tÕ hoÆc vËt vu thÇn lÊy lßng ®èi
ph−¬ng, vÒ ý nghÜa bªn ngoµi lµ mét lo¹i t−îng tr−ng cho viÖc theo ®uæi ¸i
t×nh, cßn h¹t nh©n cña nã l¹i ¸m thÞ çc t×nh c¶nh cña t«n gi¸o; Çi mµ Cöu ca
miªu thuËt lµ viÖc gi÷a ng−êi vµ thÇn, trong ®ã tù nhiªn sÏ gi¶ t−ëng kh¸ nhiÒu
t×nh tiÕt bay lªn c−ìi rång giãng ph−îng. KhuÊt Nguyªn hiÓn nhiªn lµ ng−êi
quen thuéc v¨n hãa tÕ tù cña d©n gian ®Êt Së, mét sè ý t−îng v¨n häc quen
thuéc trong v¨n hãa d©n gian, tÊt nhiªn sÏ n¶y sinh ¶nh h−ëng ®èi víi s¸ng t¸c
cña «ng. Chi tiÕt “cÇu n÷” giµu ý vÞ nhÊt trong Ly tao, h¬i cã chç t−¬ng tù víi
t×nh tiÕt luyÕn ¸i gi÷a ng−êi vµ thÇn trong Cöu ca. Cßn chi tiÕt h−¬ng th¶o vµ
bay lªn, còng rÊt gièng víi Cöu ca18. Mét sè ý t−îng v¨n häc t−¬ng ®èi
- 14 -
nguyªn thñy trong v¨n hãa d©n gian ®Êt Së kh«ng nh÷ng ®−îc KhuÊt Nguyªn
m−în ®Ó miªu t¶ hiÖn thùc, ®ång thêi còng gióp KhuÊt Nguyªn th©m nhËp vµo
m«i tr−êng thÇn tho¹i cæ ®¹i hoÆc t«n gi¸o nguyªn thñy, th«ng qua sù thÓ
nghiÖm ®èi víi tù do vµ t×nh c¶m nång ch¸y tõ lÞch sö vµ n¬i s©u th¼m cña t©m
linh con ng−êi, ®¹t ®Õn sù siªu viÖt ®èi víi hiÖn thùc19.
So víi Thi kinh, t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn vÒ h×nh thøc còng cã ®Æc
®iÓm míi. H×nh thøc cña Thi kinh lµ chØnh tÒ, ngay ng¾n mµ ®iÓn nh·, cßn t¸c
phÈm cña KhuÊt Nguyªn th× lµ “Tao thÓ” míi mÎ, sinh ®éng, tù do, so le dµi
ng¾n. H×nh thøc nµy ®−îc x©y dùng trªn c¬ së häc tËp v¨n häc d©n gian.
Tr−íc KhuÊt Nguyªn, kiÓu c©u d©n ca l−u hµnh ë ®Êt Së dµi ng¾n kh«ng ®Òu,
®ång thêi dïng ch÷ “hÒ” ë gi÷a c©u hoÆc cuèi c©u, nh− ViÖt nh©n ca [ThuyÕt
uyÓn - ThiÖn thuyÕt]. Cã quan hÖ trùc tiÕp víi Ly tao chÝnh lµ Cöu ca20. HiÓn
nhiªn, Ly tao häc tËp noi theo ®Æc ®iÓm h×nh thøc cña d©n ca ®Êt Së. Kh«ng
chØ nh− vËy, Ly tao cßn hÊp thu kh¸ nhiÒu ph−¬ng ng«n ®Êt Së. Hoµng B¸ T−
trong Dùc Tao tù nãi: “Çc t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn, Tèng Ngäc ®Òu ghi
b»ng Së ng÷, lµm b»ng Së thanh.” §ång thêi cßn liÖt kª çc tõ nh− “ta, chØ,
kh−¬ng, ...” lµm vÝ dô cña Së ng÷, dÉn “bi tr¸ng trÇm bæng, hoÆc dïng vËn
hoÆc kh«ng” lµm vÝ dô cña Së thanh. Ph−¬ng ng«n ®Êt Së trong Ly tao cßn cã
rÊt nhiÒu, viÖc KhuÊt Nguyªn sö dông mét sè ph−¬ng ng«n ®Êt Së ®ã ®· t¨ng
c−êng tÝnh h×nh t−îng vµ tÝnh sinh ®éng cña thi ca, ®ång thêi viÖc sö dông
nhiÒu çch thøc ®èi víi ng÷ trî tõ “hÒ” v.v, ®· t¹o nªn sù biÕn hãa cña kiÓu
c©u, sù kÕt hîp lÉn nhau gi÷a nh÷ng kiÓu c©u nµy vµ Së thanh uyÓn chuyÓn
nhÑ nhµng linh ho¹t, rÊt thÝch hîp víi viÖc biÓu ®¹t çc lo¹i t×nh c¶m vµ ng÷
khÝ kh¸c nhau. Së ng÷ cßn lµm cho Ly tao cã s¾c th¸i ®Þa ph−¬ng nång ®−îm,
t¨ng thªm h¬i thë cuéc sèng.
Çc t¸c phÈm kh¸c cña KhuÊt nguyªn
• Cöu ca: v¨n hãa tÕ tù vu thuËt • Phong çch buån ®au kh«ng døt
• H×nh thøc ®èi x−íng vµ nh©n tè hý khóc • Cöu ch−¬ng: ghi viÖc, tr÷ t×nh vµ
t¶ c¶nh • Thiªn vÊn vµ Chiªu hån
- 15 -
Cöu ca còng lµ t¸c phÈm quan träng trong Së tõ, t×nh c¶m tinh tÕ kÝn ®¸o
da diÕt vµ h×nh thøc thi ca ®Ñp ®Ï cña nã ®· nhËn ®−îc sù yªu thÝch s©u s¾c
cña ng−êi ®êi sau. VÒ quan hÖ gi÷a Cöu ca vµ KhuÊt Nguyªn, V−¬ng DËt
trong Së tõ ch−¬ng có - Cöu ca nãi:
“Cöu ca lµ t¸c phÈm do KhuÊt Nguyªn tr−íc t¸c. X−a çc Êp Nam SÝnh
cña n−íc Së, çc vïng ë s«ng Nguyªn, s«ng T−¬ng, phong tôc ë ®Êy tin quû
thÇn vµ thÝch ®Òn miÕu. Khi tÕ tù ë ®Òn miÕu th× lµm ra lêi ca tiÕng nh¹c móa
h¸t ®Ó tÕ thÇn. KhuÊt Nguyªn bÞ ruång ®uæi, l¸nh xuèng l−u tró ë vïng nµy,
t©m t×nh buån nhí, sÇu khæ triÒn miªn. Ra ngoµi nh×n thÊy lÔ tÕ tù vµ ©m nh¹c
ca h¸t nh¶y móa cña ng−êi d©n ë ®Êy, lêi lÏ vông vÒ. V× vËy lµm ra khóc Cöu
ca, trªn th× bµy tá sù kÝnh cÈn phông sù thÇn, d−íi th× thÓ hiÖn nçi oan khuÊt
cña m×nh, kÝ th¸c vµo ®ã ®Ó phóng gi¸n.”
NÕu kh«ng suy ngÉm vÒ nh÷ng lêi c¶ quyÕt trªn cña V−¬ng DËt, th× ®o¹n
v¨n nµy ®¹i thÓ nãi râ, Cöu ca vèn lµ nh÷ng bµi h¸t tÕ lÔ d©n gian l−u truyÒn ë
®Êt Së vïng Giang Nam, ®−îc KhuÊt Nguyªn söa ch÷a thªm mµ gi÷ l¹i
®−îc21. XÐt Cöu ca hiÖn cßn, s¾c th¸i v¨n hãa d©n gian cña nã rÊt ®Ëm ®Æc,
mµ th©n thÕ ç nh©n, dÊu Ên t− t−ëng cña KhuÊt Nguyªn ng−îc l¹i kh«ng s©u
s¾c, Cöu ca chñ yÕu lµ s¶n vËt v¨n hãa tÕ tù vu thuËt cña ph−¬ng Nam.
Cöu ca gåm 11 thiªn, kh¸c víi con sè 9 trong tªn ®Ò t¸c phÈm, häc gi¶
çc ®êi cã nhiÒu çch gi¶i thÝch vÒ vÊn ®Ò nµy22. C¨n cø quan ®iÓm cña V¨n
NhÊt §a, hai ch−¬ng ®Çu vµ cuèi cña Cöu ca [tøc §«ng Hoµng Th¸i NhÊt vµ
LÔ hån] lÇn l−ît lµ khóc nh¹c nghªnh ®ãn vµ tiÔn biÖt thÇn. ChÝn ch−¬ng ë
gi÷a lµ khóc nh¹c tÕ thÇn, Cöu ca do chÝn ch−¬ng ë gi÷a nµy mµ cã tªn nh−
vËy23. ¤ng l¹i cho çc thÇn ®−îc tÕ tù trong Cöu ca chØ cã §«ng Hoµng Th¸i
NhÊt, çc thÇn vµ quû ®−îc ghi trong chÝn ch−¬ng gi÷a ®Òu lµ lµm nÒn, lµ “c¨n
cø theo th©n phËn cña m×nh, chia tèp biÓu diÔn nh÷ng tiÓu phÈm buån ®au
hoÆc bi tr¸ng víi çc møc ®é kh¸c nhau” ®Ó lÊy lßng §«ng Hoµng Th¸i NhÊt.
HiÖn t¹i xem ra, LÔ hån lµ nh¹c khóc tiÔn biÖt thÇn cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc,
kh«ng ph¶i nghi ngê, çc häc gi¶ x−a nay nhiÒu ng−êi cã luËn bµn. §«ng
Hoµng Th¸i NhÊt tõ tªn gäi cña thÇn cã thÓ biÕt ®Þa vÞ cña ngµi t«n quý h¬n
çc thÇn kh¸c, h¬n n÷a miªu thuËt còng trang träng, ch¾c lµ thÇn chñ tÕ trong
Cöu ca, çc vÞ thÇn kh¸c lµ thÇn ®−îc tÕ theo. ChÝn thiªn nµy vÒ h×nh thøc
kh«ng gièng víi thiªn §«ng Hoµng Th¸i NhÊt, cµng Ýt gß bã, nã phï hîp víi
- 16 -
lÔ “s¸ch tÕ” (tÕ su«ng) thêi Th−îng cæ24. Nh−ng tõ gãc ®é v¨n häc mµ nãi,
tinh hoa cña Cöu ca l¹i ë chÝn thiªn gi÷a nµy. VÒ çch tÕ vµ t×nh tiÕt cô thÓ
cña chÝn thiªn nµy, Chu Hy trong Së tõ biÖn chøng nãi:
“Nh÷ng khóc ca tÕ tù ®Òn miÕu d©n gian ®Êt Së, ngµy nay ®· kh«ng thÓ
biÕt ®−îc. Nh−ng suy nghÜ trong ®ã, cã bµi lµ dïng n÷ vu nghªnh ®ãn D−¬ng
thÇn, cã bµi lµ dïng nam vu tiÕp ¢m quû, lêi ca cña nã nhÑ nhµng phãng
®·ng, cã nh÷ng ®iÒu kh«ng thÓ nãi ®−îc.”
§ã chÝnh lµ nãi, nÕu lµ n÷ thÇn th× dïng nam vu chiªu hån, nÕu lµ nam
thÇn th× dïng n÷ vu chiªu hån. Chñ yÕu lµ m−în t×nh yªu nam n÷ ®Ó thu hót
thÇn linh, biÓu ®¹t sù h−íng tíi ®èi víi thÇn linh. Nh− vËy míi cã hµng lo¹t
bµi lêi ca t×nh c¶m ®ong ®−a.
Trong Cöu ca, §«ng Hoµng Th¸i NhÊt lµ Thiªn thÇn chÝ t«n, thiªn V©n
Trung Qu©n tÕ thÇn M©y Phong Long (cßn gäi lµ B×nh Õ), thiªn T−¬ng Qu©n,
T−¬ng Phu nh©n ®Òu tÕ thÇn s«ng T−¬ng (®Êt Së cho vî cña vua ThuÊn lµ Nga
Hoµng vµ N÷ Anh n−¬ng tùa ë bªn hä), thiªn §¹i T− MÖnh tÕ thÇn chñ vÒ thä
mÖnh, thiªn ThiÕu T− MÖnh tÕ thÇn chñ vÒ viÖc sinh con nèi dâi, thiªn §«ng
Qu©n tÕ thÇn MÆt Trêi, thiªn Hµ B¸ tÕ thÇn S«ng, thiªn S¬n quû tÕ thÇn Nói,
thiªn Quèc th−¬ng tÕ linh hån t−íng sÜ chÕt trËn, thuéc vÒ nh©n quû25. VÒ néi
dung, Cöu ca chñ yÕu miªu t¶ ¸i t×nh, song còng biÓu hiÖn sù ca tông vµ t×nh
c¶m kÝnh ng−ìng cña ng−êi tÕ ®èi víi thÇn linh, còng miªu t¶ sù dòng c¶m
oanh liÖt bi tr¸ng cña t−íng sÜ chÕt trËn. Ch¼ng h¹n §«ng Hoµng Th¸i NhÊt
hoµn toµn lµ lêi cña mét bµi tông ca, viÕt rÊt trang träng ®Ñp ®Ï, kh«ng liªn
quan g× ®Õn ¸i t×nh, tá râ sù khu biÖt chñ thÇn vµ çc thÇn ®−îc tÕ theo. Çc
thiªn V©n Trung Qu©n, §«ng Qu©n v.v, tuy còng cã nh÷ng lêi ®au buån da
diÕt triÒn miªn, nh−ng t−¬ng ®èi nhiÒu lµ t¸n d−¬ng vÒ sù tÝch thÇn, ch¼ng h¹n
çc c©u nh− “§«n t−¬ng xuÊt hÒ ®«ng ph−¬ng, chiÕu ng« h¹m hÒ Phï Tang.”
(H−ng höng s¾p mäc ra chõ ë ph−¬ng ®«ng, chiÕu lan can ta chõ c©y Phï
Tang), “Thanh v©n y hÒ b¹ch nghª th−êng, cö tr−êng thØ hÒ x¹ Thiªn Lang.”
(¸o nh− m©y xanh chõ xiªm nh− r¸ng tr¾ng, gi¬ tªn dµi chõ b¾n sao Thiªn
Lang) trong thiªn §«ng Qu©n v.v, trong th¬ ®em t×nh c¶m kÝnh ng−ìng v« h¹n
miªu t¶ khÝ thÕ tr¸ng lÖ chiÕu räi thÕ giíi cña thÇn MÆt Trêi, l¹i m« t¶ dòng
lùc trõ khö tai n¹n v× nh©n lo¹i cña thÇn, biÓu ®¹t nguyÖn väng tèt ®Ñp cña
ng−êi tÕ. Thiªn Quèc th−¬ng lÊy qu¸ tr×nh mét trËn chiÕn bi th¶m oanh liÖt
- 17 -
kh¸c th−êng, miªu t¶ çc t−íng sÜ anh dòng giÕt giÆc, vµ khÝ kh¸i lÉm liÖt
®−îc thÓ hiÖn khi ®èi mÆt víi çi chÕt. TiÕt tÊu cña c¶ bµi th¬ khÈn tr−¬ng,
kh«ng khÝ nång ch¸y, biÕn thª l−¬ng thµnh bi tr¸ng m·nh liÖt. Th¬ r»ng: “§¸i
tr−êng kiÕm hÒ hiÖp TÇn cung, th©n thñ ly hÒ t©m bÊt trõng. Thµnh ký dòng hÒ
hùu dÜ vò, chung c−¬ng c−êng hÒ bÊt kh¶ l¨ng. Th©n ký tö hÒ thÇn dÜ linh, hån
ph¸ch nghÞ hÒ vi quû hïng.” (C¾p cung lín v¸c g−¬m dµi, ®Çu dï l×a x¸c
kh«ng rêi lßng son. §· hïng m¹nh l¹i cßn oai vÖ, TÝnh c−¬ng c−êng ai dÔ
khinh mµ. ChÕt råi thÇn vÉn kh«ng nhßa, ph¸ch hån r¾n rái lµm ma anh
hïng) ∗ . Nh÷ng c©u th¬ nµy kh«ng chØ lµ sù ca tông ®èi víi ng−êi chÕt, ®ång
thêi còng lµ sù khÝch lÖ ®èi víi ng−êi sèng, ®Æc biÖt lµ trong hoµn c¶nh n−íc
Së kh«ng ngõng binh b¹i ®Êt mÊt, sù ca tông ®èi víi tinh thÇn hiÕn th©n nµy
thùc tÕ lµ béc lé tù nhiªn t×nh c¶m ¸i quèc s©u s¾c.
NhiÒu nhÊt vµ g©y xóc ®éng nhÊt trong Cöu ca vÉn lµ nh÷ng chç m« t¶
vÒ t×nh c¶m gi÷a ng−êi vµ thÇn, ngoµi çc thiªn §«ng Hoµng Th¸i NhÊt, Quèc
th−¬ng, LÔ hån ra, çc thiªn kh¸c ®Òu cã néi dung nµy. Ch¼ng h¹n nh− c©u th¬
trong bµi ThiÕu T− MÖnh: “Bi m¹c bi hÒ sinh biÖt ly, l¹c m¹c l¹c hÒ t©n t−¬ng
tri.” (Buån ch¼ng g× buån h¬n chõ sèng ly biÖt, vui ch¼ng g× vui b»ng chõ míi
biÕt nhau), ®−îc V−¬ng ThÕ Trinh suy t«n lµ “tæ cña nh÷ng lêi ¸i t×nh ngµn
®êi” [NghÖ uyÓn chi ng«n, quyÓn 2]. Thiªn T−¬ng Qu©n vµ T−¬ng Phu nh©n
miªu t¶ ®Òu lµ nghªnh ®ãn viÖc gi¸ng l©m cña thÇn s«ng T−¬ng, còng nh−
tr¹ng th¸i t×nh c¶m phøc t¹p cña hai bªn lµ vu vµ thÇn. C©u th¬ “Hoµnh l−u thÕ
hÒ sµn viªn, Èn t− qu©n hÒ phØ tr¾c.” (LÖ ch¶y ngang chõ giµn dôa, ngÇm nhí
ngµi chõ lßng bån chån) trong bµi T−¬ng Qu©n, c©u “Nguyªn h÷u chØ hÒ LÔ
h÷u lan, t− c«ng tö hÒ vÞ c¶m ng«n.” (S«ng Nguyªn cã b¹ch chØ chõ s«ng LÔ
cã lan, nhí c«ng tö chõ kh«ng d¸m nãi) trong bµi T−¬ng Phu nh©n, bÊt kÓ lµ
vu hay lµ thÇn, hä ®Òu cã t×nh yªu v« cïng ch©n thµnh, nh−ng tr¶i qua tô Ýt t¸n
nhiÒu khiÕn hä trë nªn yÕu ®uèi, v× thÕ trong t×nh c¶nh ®an xen gi÷a hy väng
vµ tuyÖt väng, ¸i t×nh míi biÓu hiÖn ®Õn møc buån ®au da diÕt triÒn miªn nh−
thÕ. Tõ sù thÓ hiÖn hÕt lßng nh÷ng t×nh c¶m ai o¸n mµ l¹i r¸o riÕt, chóng ta cã
thÓ lÜnh héi ®−îc mét çch s©u s¾c nçi buån ®au vµ bi th−¬ng trong t×nh yªu
cña nh©n gian. Thiªn S¬n quû m« t¶ th× l¹i cµng lµ tuyÖt x−íng vÒ ¸i t×nh:
∗
Th¬ dÞch cña NguyÔn §øc V©n, trÝch theo cuèn Së tõ, do §µo Duy Anh, NguyÔn SÜ L©m dÞch -
chó thÝch, S®d, trang 59 - 60.
- 18 -
Nh−îc h÷u nh©n hÒ s¬n chi a, bÞ bÖ lÖ hÒ ®íi n÷ la.
Ký hµm ®Ö hÒ hùu nghi tiÕu, tö mé d− hÒ thiÖn yÓu ®iÖu.
Thõa xÝch b¸o hÒ tßng v¨n ly, t©n di xa hÒ kÕt quÕ kú.
BÞ th¹ch lan hÒ ®íi ®ç hµnh, chiÕt ph−¬ng hinh hÒ di së ti.
D− xö u hoµng hÒ chung bÊt kiÕn thiªn, lé hiÓm nan hÒ ®éc hËu lai.
BiÓu ®éc lËp hÒ s¬n chi th−îng, v©n dung dung hÒ nhi t¹i h¹.
DiÓu minh minh hÒ kh−¬ng tró hèi, ®«ng phong phiªu hÒ thÇn linh vò.
L−u linh tu hÒ ®¶m vong quy, tuÕ ký yÕn hÒ thôc hoa dù.
(Gièng nh− cã ng−êi chõ ë dèc nói,
¸o kho¸c b»ng bÖ lÖ chõ d¶i b»ng n÷ la.
§· liÕc m¾t chõ l¹i nhoÎn c−êi,
Ng−êi mÕn ta chõ khÐo yÓu ®iÖu.
Cìi b¸o ®á chõ chån v»n ®i theo,
Xe t©n di chõ kÕt cê quÕ.
¸o kho¸c th¹ch lan chõ d¶i ®ç hµnh.
BÎ cµnh h−¬ng chõ göi tÆng ng−êi m×nh nhí,
Ta ë rõng s©u chõ trän ch¼ng thÊy trêi.
§−êng hiÓm khã chõ m×nh ta ®Õn sau,
§øng mét m×nh chõ ë trªn nói.
M©y ïn ïn chõ ë phÝa d−íi,
Sao mÞt mï chõ ngµy tèi sÉm.
Giã ®«ng thæi chõ m−a thÇn øng theo,
Chê ®îi ngµi chõ buån quªn vÒ.
Tuæi ®· muén chõ ai lµm ta trÎ l¹i?)
ThÇn Nói mü lÖ kho¸c ¸o bÖ lÖ, ®eo d¶i n÷ la, liÕc m¾t nhoÎn c−êi, chØ lµm
b¹n víi b¸o ®á vµ chån v»n, c¶m gi¸c c« ®¬n m·nh liÖt khiÕn t×nh yªu cña thÇn
trë nªn thª thiÕt mª ly, hy väng mê mÞt; c©u th¬ “Phong t¸p t¸p hÒ méc tiªu
tiªu, t− c«ng tö hÒ ®éc ly −u.” (Giã phe phÈy chõ c©y lung lay, nhí c«ng tö chõ
luèng buån rÇu) miªu t¶ nçi buån kh«ng sao rò bá ®−îc, khiÕn ng−êi ta ®ång
t×nh s©u s¾c. Nçi −u sÇu mong nhí kh«ng sao ng¨n næi béc lé ra trong Cöu ca,
hiÓn nhiªn hßa hîp t©m th¸i cña KhuÊt Nguyªn, v× thÕ kh«ng ngÇn ng¹i xem
t×nh c¶m trinh khiÕt, ai o¸n th−¬ng c¶m béc lé trong Cöu ca lµ sù béc lé tù
nhiªn t©m t×nh cña KhuÊt Nguyªn trong cuéc sèng l©u dµi bÞ ruång ®uæi.
- 19 -
Cöu ca cã tÝnh biÓu diÔn râ rÖt. §Çu tiªn nã hîp nhÊt ba lo¹i ca h¸t, ©m
nh¹c, vò ®¹o, tõ trong Cöu ca chóng ta cã thÓ nh×n thÊy kh«ng Ýt miªu t¶ vÒ vò
nh¹c, ch¼ng h¹n thiªn §«ng Hoµng Th¸i NhÊt nãi: “D−¬ng phu hÒ phñ cæ, s¬
ho·n tiÕt hÒ an ca, trÇn vu s¾t hÒ h¹o x−íng. Linh yÓn kiÓn hÒ gi¶o phôc,
ph−¬ng phi phi hÒ m·n ®−êng.” (Gi¬ dïi chõ ®¸nh trèng, nhÞp khoan khoan
chõ h¸t dÞu dµng, bµy khÌn vµ ®µn s¾t chõ h¸t to. Hån uèn Ðo chõ mÆc ®Ñp,
th¬m ph−ng phøc chõ ®Çy nhµ) tøc lµ ghi chÐp vÒ viÖc biÓu diÔn ®ång thêi cña
ca h¸t, ©m nh¹c vµ vò ®¹o ®−¬ng thêi. Thø n÷a, trong Cöu ca ®· cã ®éc x−íng
(®¬n ca), l¹i cã ®èi x−íng vµ hîp x−íng26, ch¼ng h¹n trong thiªn T−¬ng Qu©n
vµ T−¬ng Phu nh©n, hai bªn nam n÷ biÓu lé nçi lßng víi nhau, dÊu tÝch ®èi
x−íng rÊt râ rÖt. BÊt kÓ lµ nhÊt thÓ gi÷a ca h¸t, ©m nh¹c vµ vò ®¹o, hay lµ vu
vµ thÇn ph©n c«ng s¾m vai diÔn x−íng, ®Òu cã nh©n tè hý khóc nhÊt ®Þnh, lµ
manh nha cña nghÖ thuËt hý khóc ®êi sau. Cöu ca vÒ ph−¬ng diÖn miªu t¶ t©m
lý nh©n vËt rÊt tÕ nhÞ s©u s¾c, ngoµi nh÷ng gi·i bµy t×nh c¶m s©u s¾c, cßn m«
t¶ mét sè chi tiÕt, nh− thiªn T−¬ng Qu©n cã c©u: “Qu©n bÊt hµnh hÒ di do,
kiÓn thïy l−u hÒ trung ch©u?” (Ngµi ch¼ng ®i chõ cßn do dù, ai gi÷ l¹i chõ ë
b·i s«ng?) Do yªu s©u s¾c, nhí da diÕt mµ n¶y sinh nçi lßng bån chån nghi
hoÆc, miªu t¶ vÒ t©m th¸i si t×nh cã thÓ gäi lµ rÊt s©u s¾c. Ngoµi ra, thi nh©n
cßn giái dïng c¶nh vËt ®Ó t« ®Ëm tr¹ng th¸i t©m lý nh©n vËt. Thiªn T−¬ng Phu
nh©n cã c©u: “§Õ tö gi¸ng hÒ B¾c chö, môc diÓu diÓu hÒ sÇu d−. NÞch nÞch hÒ
thu phong, §ång §×nh ba hÒ méc diÖp h¹.” (§Õ tö xuèng chõ b·i B¾c, m¾t
®¨m ®¨m chõ sÇu v× ta. Hiu h¾t chõ giã thu, §éng §×nh næi sãng chõ l¸ rông).
C¶nh thu m¸t mÎ mê mÞt ®ã ®· cÊu thµnh ý c¶nh ®Ñp ®Ï mµ buån rÇu, t« ®Ëm
thµnh c«ng t©m c¶nh cña nh©n vËt tr÷ t×nh, ®−îc ng−êi ®êi sau gäi lµ “thiªn cæ
ng«n thu chi tæ” – mÉu mùc ngµn n¨m cña nh÷ng c©u th¬ vÒ mïa thu. [Hå
øng L©n ®êi Minh trong Thi sè, néi biªn, quyÓn 1]. NhiÒu c¶nh vËt trong S¬n
quû ®ùîc miªu t¶: rõng s©u ©m u, mÆt trêi ¶m ®¹m, m−a phïn dÇm dÒ, v−în
hãt n·o nÒ, giã thæi rung c©y xµo x¹c buån, kh«ng khÝ nÆng nÒ trÇm l¾ng ®ã
®· biÓu hiÖn mét çch ch©n x¸c t×nh c¶m c« ®¬n vµ tuyÖt väng cña S¬n quû.
Ng«n ng÷ trong Cöu ca tù nhiªn trong trÎo, ®Ñp ®Ï, mµ giµu ý vÞ, tiÕt tÊu th−
th¶ th©m trÇm, bÊt kÓ lµ t¶ t×nh hay lµ t¶ c¶nh, ®Òu cã thÓ béc lé hÕt mäi s¾c
th¸i, cã søc biÓu hiÖn rÊt m¹nh. Trong ý c¶nh truyÒn ®¹t tÝnh bi kÞch, cã thÓ
bæng trÇm uyÓn chuyÓn, gîi c¶m xa x«i. Ng−êi ®êi sau ca ngîi r»ng: “KÝch së
- 20 -
d−¬ng a, thanh ©m thª së, së dÜ n¨ng ®éng nh©n nhi c¶m thÇn d·.” (phÉn khÝch
tha thiÕt, thanh ©m thª l−¬ng sÇu khæ, v× thÕ mµ ®éng lßng ng−êi vµ c¶m quû
thÇn) [TrÇn B¶n LÔ ®êi Thanh: KhuÊt tõ tinh nghÜa - Cöu ca].
Cöu ch−¬ng lµ tªn chung cña mét nhãm t¸c phÈm th¬ tr÷ t×nh do KhuÊt
Nguyªn tr−íc t¸c, bao gåm 9 thiªn nh− TÝch tông, ThiÖp Giang, Ai SÝnh, Trõu
t−, Hoµi Sa, T− mü nh©n, TÝch v·ng nhËt, QuÊt tông, Bi håi phong. Tªn gäi
Cöu ch−¬ng −íc chõng lµ do L−u H−íng cuèi thêi T©y H¸n khi biªn so¹n söa
sang t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn thªm vµo. Néi dung cña Cöu ch−¬ng c¬ b¶n
gÇn víi Ly tao, chñ yÕu lµ tù thuËt th©n thÕ vµ tao ngé. Niªn ®¹i tr−íc t¸c nh−
Chu Hy nãi: “KhuÊt Nguyªn sau khi bÞ phãng trôc, v× béc lé t×nh c¶m lo vua
nhí n−íc vµ xuÊt ph¸t tõ c¶nh ngé cña m×nh, xóc c¶nh sinh t×nh mµ viÕt nªn
nh÷ng bµi th¬ nµy. Ng−êi ®êi sau khi s−u tËp ghi chÐp, ®em 9 bµi th¬ nµy hîp
thµnh mét quyÓn, nh−ng chóng kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm ®−îc s¸ng t¸c cïng
mét thêi kú.” [Së tõ tËp chó, quyÓn 4] Trong ®ã, QuÊt tông ®óng lµ t¸c phÈm
ra ®êi ë thêi kú ®Çu, m−în vÞnh vËt ®Ó thuËt chÝ, lÊy tinh thÇn “®éc lËp bÊt
thiªn” (®éc lËp kh«ng dêi), “th©m cè nan tØ” (s©u v÷ng khã dêi), “t« thÕ ®éc
lËp” (tØnh ®êi ®éc lËp), ®Ó mµi giòa rÌn luyÖn phÈm chÊt vµ t×nh c¶m cña
m×nh. C¶ bµi vËn dông tØ høng, dïng thÓ tø ng«n, hiÓn nhiªn lµ chÞu ¶nh
h−ëng thñ ph¸p nghÖ thuËt cña Thi kinh. Trõu t− lµ t¸c phÈm ®−îc KhuÊt
Nguyªn s¸ng t¸c t¹i H¸n B¾c, v× thÕ trong th¬ cã c©u “h÷u ®iÓu tù nam hÒ, lai
tËp H¸n B¾c” (cã con chim tõ ph−¬ng nam bay ®Õn, ®Ëu ë H¸n B¾c). Ngoµi ra
çc thiªn ®Òu lµ t¸c phÈm ®−îc s¸ng t¸c khi bÞ l−u ®µy xuèng Giang Nam, béc
lé t×nh c¶m −u quèc th−¬ng thêi cña m×nh. Thiªn Ai SÝnh ®· ghi l¹i qu·ng
®−êng l−u vong ë Giang Nam, võa t×nh võa c¶nh, −u t− d»ng dÆc, trong ®ã cã
nhiÒu c¶m kh¸i th©n thÕ. Nöa ®o¹n sau, t×nh c¶m chuyÓn sang m¹nh mÏ,
giäng ®iÖu kh¶ng kh¸i, thæ lé hÕt lßng nçi bi phÉn cña m×nh:
Kh−¬ng linh hån chi dôc quy hÒ, hµ tu du nhi vong ph¶n.
Béi H¹ phè nhi T©y t− hÒ, ai cè ®« chi nhËt viÔn.
§¨ng ®¹i phÇn dÜ viÔn väng hÒ, liªu dÜ th− ng« −u t©m.
Ai ch©u thæ chi b×nh l¹c hÒ, bi Giang giíi chi di phong
......
Hèt nh−îc bÊt tÝn hÒ, chÝ kim cöu niªn nhi bÊt phôc.
Th¶m uÊt uÊt nhi bÊt th«ng hÒ, kiÓn sa sÕ nhi hµm thÝch.
- 21 -
... ...
Lo¹n tõ viÕt:
“Man d− môc dÜ l−u quan hÒ, ký nhÊt ph¶n nhi hµ th×.
§iÓu phi ph¶n cè h−¬ng hÒ, hå tö tÊt thñ kh©u.
TÝn phi ng« téi nhi khÝ trôc hÒ, hµ nhËt d¹ nhi vong chi!”
(Linh hån th−êng muèn vÒ a, sao phót chèc l¹i quªn trë l¹i.
Ng−îc cöa H¹ mµ nhí phÝa T©y a, th−¬ng ®« cò ngµy thªm xa.
Lªn gß cao mµ tr«ng xa a, t¹m khu©y lßng ta sÇu muén.
Th−¬ng ®Êt b·i giµu vui a, nhí thãi cò miÒn s«ng Giang.
... ...
Bçng nghe giÌm mµ ch¼ng tin n÷a a, ®Õn nay chÝn n¨m mµ kh«ng ®−îc trë vÒ.
SÇu th¶m nghÑn ngµo mµ ch¼ng th«ng a, trÝ s÷ng sê mµ ngËm tñi.
... ...
Lo¹n tõ r»ng:
M¾t ta man m¸c nh×n quanh a, mong ®−îc vÒ, ®Õn bao giê?
Chim bay xa trë vÒ lµng cò a, chån chÕt ¾t quay ®Çu vÒ nói.
Trung tÝn ch¼ng ph¶i téi cña ta thÕ mµ bÞ ruång ®uæi a,
Ngµy ®ªm sao mµ quªn ®i ®−îc.)
Khi ®ã TÇn ®· ph¸ SÝnh ®«, n−íc Së r¬i vµo c¶nh nguy cÊp, thÕ mµ KhuÊt
Nguyªn vÉn cßn l−u luyÕn kh«ng quªn cè ®«, t×nh c¶m trÇm uÊt phÉn kh¸i,
thùc lµ lêi than thë bi ai vÒ n−íc Së s¾p nguy vong suy sôp. T×nh c¶m ®ã
d−êng nh− xuyªn suèt çc bµi trong Cöu ch−¬ng. ThiÖp Giang th× thÓ hiÖn næi
bËt phÈm chÊt cao khiÕt, chø kh«ng ph¶i nçi bi ai ®−îc ng−êi ®êi lý gi¶i, ®ång
thêi biÓu lé quyÕt t©m m·i m·i kh«ng thay lßng ®æi d¹ cña m×nh. Trong th¬
viÕt r»ng: “D− tù Êu hiÕu thö kú phôc hÒ, niªn ký l·o nhi bÊt suy. §íi tr−êng
kiÖp chi lôc ly hÒ, quan thiÕt v©n chi tåi ng«i. BÞ minh nguyÖt hÒ béi b¶o lé.
ThÕ hçn träc nhi m¹c d− tri hÒ, ng« ph−¬ng cao tr× nhi bÊt cè. Gi¸ thanh cï hÒ
tham b¹ch ly, ng« d÷ Trïng Hoa du hÒ dao chi phè. §¨ng C«n L«n hÒ thùc
ngäc anh, d÷ thiªn ®Þa hÒ ®ång thä, d÷ nhËt nguyÖt hÒ ®ång quang.” (Ta cßn
trÎ ®· ham kú phôc Êy a, tuæi ®· giµ vÉn kh«ng ®æi. §eo g−¬m dµi sÆc sì a, ®éi mò
thiÕt v©n cao ngÊt. Kho¸c ¸o gi¸t ch©u minh nguyÖt a, ®eo chuçi ngäc quý. §êi ngµu
®ôc mµ ch¼ng biÕt ta a, ta nªn ruæi cao mµ ch¼ng ®o¸i. Th¾ng rång xanh a ®ãng ly
tr¾ng, ta cïng vua ThuÊn ch¬i a chèn v−ên Dao. Lªn C«n L«n a ¨n ngäc anh, víi
- 22 -
trêi ®Êt a cïng thä, víi nhËt nguyÖt a cïng s¸ng). U«ng ViÖn trong Së tõ tËp gi¶i
®em t¸c phÈm nµy so s¸nh víi TÝch tông r»ng: “TÝch tông t×nh chÝ bi ai, ThiÖp
Giang chÝ khÝ phãng tóng.” ThiÖp Giang béc lé chÝ h−íng cña KhuÊt Nguyªn.
Trong th¬ dïng phôc søc kú dÞ t−îng tr−ng cho sù thanh cao tho¸t tôc cña
phÈm çch, khÝ v¨n thung dung nh· nhÆn, l−u lo¸t kho¸ng ®¹t. Ngoµi ra, Hoµi
Sa, TÝch v·ng nhËt béc lé ý chÝ quyÕt tö, −íc chõng s¸ng t¸c tr−íc khi trÉm
m×nh kh«ng l©u, còng rÊt c¶m ®éng lßng ng−êi. Tãm l¹i, Cöu ch−¬ng cã tÝnh
kû thùc h¬n nhiÒu so víi Ly tao, cung cÊp cho chóng ta t− liÖu quan träng
nghiªn cøu cuéc ®êi vµ t− t−ëng cña KhuÊt Nguyªn. VÒ nghÖ thuËt, chñ yÕu
sö dông thñ ph¸p ph« trÇn tù thuËt trùc tiÕp, gi·i bµy m« t¶ trë ®i trë l¹i, t×nh
c¶m ®−îc biÓu hiÖn kh¸ trùc tiÕp, phãng kho¸ng, s¾c th¸i l·ng m¹n th× kÐm
®«i chót so víi Ly tao.
Thiªn vÊn lµ bµi th¬ ®Æc biÖt kú l¹ trong Së tõ. Çi gäi lµ “thiªn vÊn”
chÝnh lµ nªu ra mét lo¹t hiÖn t−îng kh«ng thÓ lý gi¶i trong lÞch sö vµ trong
giíi tù nhiªn, ®−a ra c©u hái ®èi víi trêi, t×m hiÓu lý lÏ ph¸t triÓn biÕn hãa cña
v¹n sù v¹n vËt trong vò trô27. Trong th¬ tæng céng nªu ra 172 vÊn ®Ò, ®¹i kh¸i
thø tù lµ tr−íc hái sù h×nh thµnh cña trêi ®Êt, thø ®Õn hái sù h−ng vong thÞnh
suy cña nh©n sù, sau cïng quy kÕt ®Õn chÝnh trÞ hiÖn thùc cña n−íc Së28, kÕt
cÊu c¬ b¶n râ rµng. Thiªn vÊn tuy tù sù réng lín phøc t¹p, nh−ng khuynh
h−íng t− t−ëng ng−îc l¹i rÊt râ rµng, ®Æc biÖt khi ®Ò cËp ®Õn thiªn mÖnh vµ
thÞnh suy cña lÞch sö, béc lé rÊt râ th¸i ®é chÝnh trÞ hiÖn thùc cña KhuÊt
Nguyªn. Ch¼ng h¹n, T−ëng Ký nãi: “T×nh ý cña «ng quy kÕt l¹i, lµ mçi khi
vËn n−íc h−ng hay vong, hiÒn tµi dïng hay bá, mèi häa do gian thÇn tiÓu nh©n
sµm nÞnh g©y ra, lµ («ng) l¹i båi håi c¶m kÝch, thë ng¾n than dµi b¶n th©n
kh«ng lµm g× ®−îc.” [S¬n §íi çc chó Së tõ - D− luËn, quyÓn th−îng] V−¬ng
Phu Chi cho r»ng, Thiªn vÊn “lêi tuy bµng b¹c, nh−ng môc ®Ých ý nghÜa th× l¹i
chØ ra h÷u ®¹o th× cßn mµ v« ®¹o th× mÊt” [Së tõ th«ng thÝch - Thiªn vÊn].
Ch¼ng h¹n, Thiªn vÊn cã c©u: “Thiªn mÖnh ph¶n tr¾c, hµ ph¹t hµ hùu? ......
Hoµng thiªn tËp mÖnh, duy hµ giíi chi? Thô lÔ thiªn h¹, hùu sö chÝ ®¹i chi.”
(MÖnh trêi khã l−êng, khi nµo th× trõng ph¹t, khi nµo th× phï tr×?... ... MÖnh trêi tËp
hîp vµo ng−êi nµo, th× sao ng−êi Êy ph¶i lu«n r¨n sî? §ang ë ng«i vua ®−îc thiªn h¹
t«n sïng, bçng trêi l¹i khiÕn ng−êi kh¸c ®Õn thay thÕ) §èi víi lÞch sö h−ng vong
cña triÒu ¢n (Th−¬ng) béc lé c¶m kh¸i cña m×nh, cho r»ng mÖnh trêi ph¶n
- 23 -
phóc v« th−êng, sù h−ng vong cña triÒu ®¹i kh«ng ph¶i ë mÖnh trêi mµ ë nh©n
sù. Thiªn vÊn cßn béc lé s¾c th¸i t×nh c¶m râ rµng, ch¼ng h¹n mét sè c©u cuèi
bµi th¬:
Phôc nÆc huyÖt xö, viªn hµ v©n?
Kinh hu©n t¸c s−, phï hµ tr−êng?
Ngé qu¸ c¶i canh, ng· hùu hµ ng«n?
Ng« Quang tranh quèc, cöu d− thÞ th¾ng.
Hµ hoµn xuyªn tù l− x· kh©u l¨ng, viªn xuÊt Tö V¨n?
Ng« ço §æ Ngao, dÜ bÊt tr−êng.
Hµ thÝ th−îng tù d−, trung danh di ch−¬ng?
(Th©n lÈn lót ë n¬i hang hèc, kh«ng cßn nãi n¨ng can gi¸n g× ®−îc n÷a?
Qu©n Së th−êng dÊy ®éng mµ cÇu c«ng, søc lùc kia pháng ®−îc bao l©u?
NÕu biÕt hèi lçi mµ söa ®æi, ta cßn nãi sao?
Ng« Quang khi ®· tranh ®−îc n−íc, tõng mét phen ®¸nh ph¸ n−íc ta.
Sao mµ ®µo kh¾p lµng x·, gß nói, ®Ó kiÕm ®−îc ng−êi nh− Tö V¨n thêi tr−íc?
Ta nãi vua §æ Ngao x−a, ë ng«i kh«ng ®−îc l©u dµi.
Ta ®©u muèn do sù hÕt lßng can vua, mµ çi danh trung thùc cµng r¹ng tá.)
(Nh÷ng c©u th¬ trªn) cã ý nãi, bÞ phãng trôc Èn n¸u trong hang nói, th×
cßn biÕt nãi hay nãi tèt thÕ nµo vÒ quèc sù! Së V−¬ng theo ®uæi c«ng tÝch ph¸t
®éng chiÕn tranh, vËn mÖnh quèc gia lµm sao cã thÓ l©u dµi ®−îc? Së V−¬ng
nÕu cã thÓ gi¸c ngé söa ®æi lçi x−a, th× ta hµ tÊt ph¶i nãi nhiÒu vÒ viÖc ®ã!
Ng« V−¬ng H¹p L− tr−êng kú g©y chiÕn víi n−íc Së, v× sao n−íc Ng« th−êng
thu ®−îc th¾ng lîi? V× sao gÆp gì mê ¸m ë gß b·i ®Çu th«n, d©m lo¹n t− th«ng
sinh ra Tö V¨n? Ta nãi §æ Ngao ë ng«i kh«ng thÓ l©u dµi, v× sao Thµnh
V−¬ng giÕt vua tù lËp, tiÕng trung cµng thªm tá râ? Mét bÇu o¸n phÉn, dµo d¹t
tu«n trµo. §µng sau mét chuçi dÊu hái, chóng ta cã thÓ c¶m nhËn ®−îc tr¹ng
th¸i t×nh c¶m lo l¾ng vµ rèt r¸o cña KhuÊt Nguyªn, c¶m nhËn ®−îc sù thÊt
väng vµ bÊt m·n cña «ng, cïng tinh thÇn t×m tßi kh«ng mÖt mái cña «ng.
Thiªn vÊn dïng mét ch÷ “viÕt” (r»ng) khëi ®Çu, c¶ bµi d−êng nh− ®Òu
®−îc cÊu thµnh bëi çc c©u hái, ®ã lµ ®iÒu Ýt thÊy trong lÞch sö v¨n häc Trung
Quèc. KiÓu c©u ng¾n gän vµ hái ®Õn cïng, tiÕt tÊu tr«i ch¶y vµ m¹nh mÏ, cã
thÓ ph¸t lé mét çch h÷u hiÖu t×nh c¶m m·nh liÖt tÝch tô l©u ngµy, ®ã lµ ®Æc
®iÓm cña Thiªn vÊn. Toµn bµi th¬ chñ yÕu lµ c©u th¬ bèn ch÷, thi tho¶ng còng
cã nh÷ng c©u th¬ 5 ch÷, 6 ch÷, 7 ch÷; bèn c©u t¹o thµnh mét khæ, mçi khæ th¬
- 24 -
mét vÇn, còng cã song rÊt Ýt lo¹i hai c©u mét vÇn. C¶ bµi th¬ tá râ sù chØnh tÒ
nh−ng kh«ng th« vông, dµi ng¾n ®an xen, nhÊp nh« sinh ®éng.
Chiªu hån lµ bµi th¬ KhuÊt Nguyªn s¸ng t¸c sau khi Hoµi V−¬ng chÕt,
nh»m chiªu hån Hoµi V−¬ng29.C¶ hai bµi th¬ ®−îc t¹o thµnh tõ ba bé phËn lµ
“dÉn ng«n”, “chÝnh v¨n”, “lo¹n tõ”; néi dung chñ yÕu lµ lÊy nhµ cao cöa réng,
phôc søc xa hoa, thª thiÕp diÔm lÖ, m©m cao cç ®Çy cïng víi vò nh¹c d×u dÆt
®Ó chiªu vong hån cña Së Hoµi V−¬ng. Chiªu hån cã thÓ lµ h×nh thøc diÔn
x−íng trong nghi thøc chiªu hån, nh−ng tõ tiÕng kªu gäi “Hån hÒ quy hÒ!
Ph¶n cè c− ta.” (Hån ph¸ch chõ xin h·y vÒ! Trë l¹i n¬i ë cò mau ®i), chóng ta
cã thÓ thÊy t×nh c¶m tiÕc th−¬ng cña KhuÊt Nguyªn ®èi víi çi chÕt cña Së
V−¬ng, nh−ng miªu t¶ tù thuËt “ngo¹i trÇn tø ph−¬ng chi è, néi sïng Së quèc
chi mü” (bªn ngoµi th× kÓ çi xÊu ë kh¾p n¬i, bªn trong l¹i ngîi ca vÎ ®Ñp cña
n−íc Së) [V−¬ng DËt: Së tõ ch−¬ng có] ë trong th¬, th× tùa hå còng nhÊt trÝ
víi t×nh c¶m “t«ng quèc” cña KhuÊt Nguyªn. Trong th¬ tá râ søc t−ëng t−îng
phong phó, ¸p dông thñ ph¸p ph« trÇn, c¨n cø ®Æc ®iÓm ph−¬ng vÞ cña ®Þa vùc
®ã, s¸ng t¹o nªn ý c¶nh hoÆc hiÓm ¸c ©m u, hoÆc hµo hoa mü lÖ, h×nh thµnh
nªn sù ®èi chiÕu râ rÖt, h¬n n÷a ng«n tõ l¹i phong phó diÔm lÖ, cã khÝ t−îng
cña ®¹i phó ®êi H¸n. Ngoµi ra, trong th¬ còng cã miªu thuËt ®Ñp ®Ï tr÷ t×nh,
ch¼ng h¹n nh− ca vÞnh trong Lo¹n tõ: “Tr¹m tr¹m giang thñy hÒ, th−îng h÷u
phong. Môc cùc thiªn lý hÒ, th−¬ng xu©n t©m. Hån hÒ quy lai, ai Giang Nam.”
(S«ng xu©n n−íc trong trÎo chõ cuån cuén ch¶y, trªn bê s«ng mét kho¶nh rõng
phong. C¨ng m¾t mµ nh×n xa ngµn dÆm chõ, xu©n s¾c khiÕn lßng ng−êi buån b·.
Hån ph¸ch chõ h·y quay vÒ ngay, mau ®Õn Giang Nam cè c− th©n th−¬ng).
DiÔn biÕn cña Së tõ vµ ®Þa vÞ cña KhuÊt Nguyªn
• Çc t¸c gia Së tõ nh− Tèng Ngäc v.v • TÊm g−¬ng cho ®êi sau vÒ søc
m¹nh nh©n çch cña KhuÊt Nguyªn • ¶nh h−ëng cña h×nh thøc nghÖ thuËt Së tõ
Thiªn KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn s¸ch Sö ký viÕt : “Sau khi KhuÊt
Nguyªn mÊt, n−íc Së cã Tèng Ngäc, §−êng LÆc, C¶nh Sai, ®Òu thÝch Së tõ vµ
- 25 -
næi tiÕng vÒ phó; song hä ®Òu chØ häc theo lêi lÏ nhÑ nhµng cña KhuÊt
Nguyªn, chø rèt cuéc kh«ng ai d¸m can gi¸n th¼ng.” HiÓn nhiªn, sau KhuÊt
Nguyªn, cßn xuÊt hiÖn mét sè t¸c gia Së tõ chÞu ¶nh h−ëng cña KhuÊt
Nguyªn. §−êng LÆc, C¶nh Sai kh«ng cã t¸c phÈm l−u truyÒn l¹i30, chØ cã
Tèng Ngäc cã t¸c phÈm l−u truyÒn. Cuéc ®êi cña Tèng Ngäc cã ®iÓm t−¬ng tù
víi KhuÊt Nguyªn31, theo thiªn NghÖ v¨n chÝ s¸ch H¸n th− chÐp, «ng cã 16
thiªn tõ phó. HiÖn t¹i cã thÓ c¬ b¶n nhËn ®Þnh r»ng, t¸c phÈm cña Tèng Ngäc
cã Cöu biÖn ®−îc biªn tËp vµo Së tõ; Phong phó, Cao §−êng phó, ThÇn N÷
phó, §¨ng §å Tö h¸o s¾c phó, §èi Së v−¬ng vÊn v.v ®−îc tËp hîp vµo Chiªu
Minh v¨n tuyÓn32.
Cöu biÖn lµ tr−íc t¸c tiªu biÓu cña Tèng Ngäc, néi dung chñ yÕu cña nã
lµ béc lé nçi bi ai cña «ng v× kh¸c víi ®êi tôc mµ bÞ giÌm pha xa l¸nh, lang
thang ch×m næi, ®ång thêi phª ph¸n chÝnh trÞ hiÖn thùc ®en tèi cña n−íc Së.
T¸c phÈm uyÓn chuyÓn khóc chiÕt thÓ hiÖn sù trung thµnh víi qu©n v−¬ng vµ
nçi o¸n sÇu cña b¶n th©n, bµy tá nçi lo l¾ng ®èi víi sù h−ng vong cña quèc
gia. Trong ®ã c¶m ®éng nhÊt lµ ®o¹n miªu t¶ vÒ c¶nh thu:
Bi tai thu chi vi khÝ d·!
Tiªu s¾t hÒ th¶o méc dao l¹c nhi biÕn suy.
Liªu lËt hÒ nh−îc t¹i viÔn hµnh,
§¨ng s¬n l©m thñy hÒ tèng t−¬ng quy,
HuyÖt liªu hÒ thiªn cao nhi khÝ thanh,
TÞch liªu hÒ thu l¹o nhi thñy thanh;
Th¶m thª t¨ng hy hÒ b¹c hµn chi trung nh©n.
Th−¬ng ho¶ng kho¶ng l·ng hÒ khø cè nhi tùu t©n;
Kh¶m lÉm hÒ bÇn sÜ thÊt chøc nhi chÝ bÊt b×nh.
Qu¸ch l¹c hÒ ky l÷ nhi v« h÷u sinh;
Trï tr−íng hÒ nhi t− tù l©n.
YÕn phiªn phiªn kú tõ quy hÒ,
ThiÒn tÞch mÞch nhi v« thanh;
Nh¹n ung ung nhi nam du hÒ,
C«n kª chu chiÕt nhi bi minh.
§éc th©n ®¸n nhi bÊt mÞ hÒ,
Ai tÊt suÊt chi tiªu chinh.
- 26 -
Thêi vÜ vÜ nhi qu¸ trung hÒ,
KiÓn yªm l−u nhi v« thµnh.
(Buån thay khÝ thu l¹nh lÏo!
Cá c©y xµo x¹c chõ óa tµn mµ t¬i t¶.
Lßng buån thª l−¬ng chõ tùa nh− ly h−¬ng viÔn hµnh;
Gièng y léi suèi trÌo non chõ tiÔn biÖt cè nh©n.
Trêi thu trong xanh chõ lång léng kh«ng chót gîn m©y,
M−a t¹nh n−íc lui chõ s«ng thu trong xanh b×nh lÆng.
L¹nh lÏo thª l−¬ng chõ khiÕn ng−êi ta cµng thªm buån th−¬ng.
Lßng buån b· bÊt ®¾c ý chõ dêi cè h−¬ng ®i xa,
BÇn sÜ long ®ong chõ mÊt chøc mµ lßng bÊt b×nh.
Tha h−¬ng l−u l¹c c« ®éc chõ kh«ng b¹n bÌ,
ThÊt väng trµn trÒ chõ mµ tù th−¬ng m×nh.
Chim yÕn tho¨n tho¾t chõ nay l¹i bay vÒ nam,
Ve im l×m chõ c¶ ngµy tÞch mÞch lÆng yªn,
Nh¹n ung ung kªu chõ bay vÒ nam,
Gµ g« côc t¸c chõ tiÕng th¶m thª.
M×nh ta c« ®éc chõ tr»n träc kh«ng ngñ,
Buån b· nghe tiÕng dÕ nØ non.
Thêi gian tr«i mau chõ chíp m¾t ®· qua trung niªn,
Tha h−¬ng l−u l¹c ®· l©u mµ sù nghiÖp vÉn kh«ng thµnh)
Bµi th¬ ®· kh¾c häa nªn c¶nh thu thª l−¬ng tÞch mÞch, ®ång thêi ®an xen
hµi hßa nã víi t×nh c¶m buån rÇu bÊt ®¾c ý, c« ®éc l¹nh lÏo cña b¶n th©n, c¶m
®éng s©u s¾c lßng ng−êi. Chñ ®Ò “bi thu” ¶nh h−ëng s©u s¾c trong lÞch sö v¨n
häc Trung Quèc, qu¶ thùc b¾t ®Çu tõ ®©y. Lç TÊn trong H¸n v¨n häc sö c−¬ng
viÕt: “Cöu biÖn... tuy bay nh¶y tinh thÇn, kh«ng b»ng Ly tao, nh−ng t×nh c¶m
thª l−¬ng ai o¸n th× thùc lµ hÕt møc ®éc ®¸o”. Cöu biÖn râ rµng kÕ thõa truyÒn
thèng tr÷ t×nh cña Ly tao, liªn hÖ gi÷a nçi buån th©n thÕ cña ç nh©n víi mèi
quan t©m tíi vËn mÖnh quèc gia, h×nh thµnh nªn ®Æc tr−ng phong çch bi phÉn
th©m trÇm.
Cao §−êng phó vµ ThÇn N÷ phó còng ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi hËu thÕ.
Hai t¸c phÈm nµy lÇn l−ît m« t¶ viÖc Së Hoµi V−¬ng vµ Së T−¬ng V−¬ng
méng gÆp ThÇn N÷ ë Cao §−êng, Vu S¬n, néi dung cña chóng gÇn nhau.
Nh−ng Cao §−êng phó chñ yÕu ph« bµy phong quang c¶nh vËt cña Cao
§−êng, cßn ThÇn N÷ phó chñ yÕu miªu t¶ vÎ ®Ñp cña ThÇn N÷; c¶ hai t¸c
- 27 -
phÈm ®Òu m« t¶ høng thó phiªu d¹t, cùc giµu ý vÞ. Ch¼ng h¹n nh− c¶nh sau
c¬n m−a ë Cao §−êng, t« vÏ c¶nh tr¨m dßng héi tô, n−íc b¾n tung tãe, tiÕng
®éng Çm vang, m·nh thó ho¶ng hèt ch¹y, hæ b¸o thÊt kinh run, chim d÷ co rôt
cæ, ç sÊu lÆn mÊt t¨m, biÓu hiÖn mét çch giµu ©m thanh mµu s¾c khÝ thÕ
hiÓm yÕu, bµng b¹c cña Cao §−êng. Sau ®ã, l¹i m« t¶ c©y cèi tèt t−¬i, cá th¬m
m¬n mën, giã thæi xµo x¹c, chim hãt vÐo von. C¶nh t−îng khi c¨ng khi chïng,
du d−¬ng trÇm bæng. L¹i nh− bµi ThÇn N÷ phó m« t¶ vÎ ®Ñp, thÇn th¸i cña
ThÇn N÷:
M¹o phong doanh dÜ trang xu hÒ,
Bao «n nhuËn chi ngäc nhan;
M©u tö quýnh kú tinh l·ng hÒ,
LiÖu ®a mü nhi kh¶ quan;
Mi liªn quyªn dÜ nga d−¬ng hÒ,
Chu thÇn ®Ých kú nh−îc ®an;
Tè chÊt can chi nïng thùc hÒ,
ChÝ gi¶i th¸i nhi thÓ nhµn.
Ký quü häa vu u tÜnh hÒ,
Hùu bµ sa hå nh©n gian.
Nghi cao ®iÖn dÜ qu¶ng ý hÒ,
Dùc phãng tóng nhi x−íc khoan.
§éng vu héc dÜ tõ bé hÒ,
PhÊt ®an tª chi san san.
Väng d− duy nhi diªn thÞ hÒ,
Nh−îc l−u ba chi t−¬ng lan.
PhÊn tr−êng tô dÜ chÝnh nhÉm hÒ,
LËp trÞch trôc nhi bÊt an.
§¹m thanh tÜnh kú ©m Õ hÒ,
TÝnh trÇm t−êng nhi bÊt phiÒn.
Thêi dung d÷ dÜ vi ®éng hÒ,
ChÝ vÞ kh¶ hå ®¾c nguyªn.
Ý tù cËn nhi ký viÔn hÒ,
Nh−îc t−¬ng lai nhi phôc tuyÒn.
(D¸ng vÎ ®Çy ®Æn chõ l¹i ®oan trang tó lÖ,
- 28 -
Dung nhan tùa ngäc chõ trßn trÆn t−¬i t¾n;
M¾t long lanh chõ trong s¸ng,
¸nh m¾t ®−a duyªn chõ ®¸ng yªu;
Mi t»m cong cong chõ r¹ng vÎ c−êi,
M«i hång t−¬i th¾m chõ tùa ch©u ®an;
Th©n h×nh ®Çy ®Æn chõ t©m th¸i th¶nh th¬i nhµn nh·.
KÝn ®¸o Èn m×nh n¬i c¶nh tiªn chõ l¹i båi håi chèn nh©n gian.
Ph¶i ®Ó nµng thæ lé nçi lßng chõ trªn cao ®−êng ®¹i ®iÖn,
Tùa nh− cïng víi chim tung çnh chõ khoan thai.
Lay ®éng tÊm lôa nhÑ nh− lµn m©y máng chõ chËm chËm l−ít ®i,
Ch¹m vµo bËc thÒm chõ ngäc rung leng keng.
Nµng h−íng vÒ gi−êng cña ta chõ ngo¸i cæ nh×n,
M¾t tùa nh− n−íc thu dËy sãng.
PhÊt tay ¸o dµi chõ chØnh tÒ v¹t ¸o,
Lßng tr»n träc mµ ch¼ng yªn.
VÎ hiÒn thôc lÆng lÏ chõ an lµnh
TÝnh trÇm l¾ng mµ ch¼ng véi.
§«i khi thê ¬ chõ cã ®iÒu bµy tá,
T©m sù trong lßng ch¼ng thÓ hay.
Lßng nµng nh− gÇn chõ nh−ng l¹i xa,
Nµng tùa nh− ®i ®Õn mµ l¹i quay ng−êi b−íc ®i.)
Bµi nµy kh«ng nh÷ng t¶ ThÇn N÷ dung m¹o r¹ng rì, d¸ng ng−êi nhµn
nh·, t×nh c¶m kÝn ®¸o, h×nh tÝch m¬ hå, mµ cßn m« t¶ vÞ thÇn nµy d¸ng vÎ cao
khiÕt, rÊt ®¸ng ng−ìng mé chø kh«ng thÓ sµm sì. Lêi v¨n uyÓn chuyÓn khóc
chiÕt, m« t¶ sèng ®éng, mÆc ý ph« bµy, lêi ®· hÕt mµ ý vÉn cßn, thÓ hiÖn ý
phóng gi¸n, cã thÓ coi lµ ®· kh¬i dßng cho ®¹i phó ®êi H¸n.
Ngoµi ra, çc t¸c phÈm nh− Phong phó, §¨ng §å Tö h¸o s¾c phó, §èi Së
V−¬ng vÊn v.v ®Òu lµ nh÷ng danh t¸c truyÒn tông x−a nay, do vËy kh«ng thÓ
kh«ng t¶ vËt tinh tÕ, cÊu tø kú diÖu, chøng tö hÕt møc tµi n¨ng ph« bµy. Tõ
phó cña Tèng Ngäc s¸ng t¸c d−íi sù ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña KhuÊt Nguyªn,
song vÒ mÆt h×nh thøc lêi v¨n v.v còng cã ph¸t triÓn thªm. Çc t¸c phÈm ®ã lµ
giai ®o¹n qu¸ ®é tõ Së tõ ®Õn ®¹i phó ®êi H¸n.
KhuÊt Nguyªn cã nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc vµ s©u s¾c ®èi víi hËu thÕ,
thiªn KhuÊt Nguyªn Gi¶ Sinh liÖt truyÖn s¸ch Sö ký cña T− M· Thiªn ®· ®¸nh
gi¸ rÊt cao phÈm chÊt con ng−êi vµ tõ phó cña KhuÊt Nguyªn33:
- 29 -
“V¨n cña «ng ng¾n gän, lêi lÏ kÝn ®¸o, chÝ khÝ cña «ng cao khiÕt, ®øc
h¹nh thanh liªm, v¨n «ng tuy nãi nh÷ng ®iÒu nhá bÐ, nh−ng ý nghÜa l¹i rÊt lín,
viÖc tuy gÇn nh−ng nghÜa l¹i s©u xa, chÝ «ng cao khiÕt, nªn hay nãi ®Õn çi
th¬m tho cña sù vËt. §øc h¹nh «ng thanh liªm, nªn chÕt mµ vÉn kh«ng dung
vông vÒ cña m×nh. ¤ng nh− con ve tho¸t x¸c ra khái n−íc ®ôc trong ®¸m bïn
lÇy, ®Ó tr«i næi bªn ngoµi chèn trÇn ai, kh«ng bÞ d©y bôi bÈn cña ®êi, qu¶ lµ
ng−êi trong bïn mµ kh«ng bÞ d©y bÈn. Suy çi chÝ Êy th× «ng dï tranh s¸ng
cïng mÆt trêi mÆt tr¨ng còng cã thÓ ®−îc.”
V¨n nh©n ®êi sau kh«ng thÓ kh«ng t«n sïng hÕt møc ®èi víi KhuÊt
Nguyªn, ®óng nh− L−u HiÖp trong thiªn BiÖn Tao s¸ch V¨n t©m ®iªu long
tõng nãi: “Kú y bÞ tõ nh©n, phi nhÊt ®¹i d·.” (¢n huÖ cña Së tõ dµnh cho çc
t¸c gia ®êi sau, ch¾c ch¾n ch¼ng ph¶i lµ mét ®êi th«i vËy). Bµi th¬ Giang
th−îng ng©m cña Lý B¹ch cã c©u: “KhuÊt B×nh tõ phó huyÒn nhËt nguyÖt, Së
V−¬ng ®µi t¹ kh«ng s¬n kh©u.” (Tõ phó cña KhuÊt B×nh - tøc KhuÊt Nguyªn -
cßn m·i víi mÆt tr¨ng mÆt trêi, l©u ®µi cung ®iÖn cña vua Së chØ cßn l¹i nói
gß). Bµi th¬ Hý vi lôc tuyÖt có - bµi 5 cña §ç Phñ còng viÕt: “ThiÕt phan
KhuÊt Tèng nghi ph−¬ng gi¸, khñng d÷ TÒ L−¬ng t¸c hËu trÇn.” (Trém nghÜ
nªn noi theo KhuÊt Nguyªn, Tèng Ngäc mµ rong ruæi, cÇn c¶nh gi¸c kÎo trë
thµnh ng−êi kÕ thõa v¨n phong phï phiÕm thêi TÒ L−¬ng), ®Òu bµy tá t×nh
c¶m kÝnh träng ng−ìng mé ®èi víi KhuÊt Nguyªn.
¶nh h−ëng cña KhuÊt Nguyªn ®èi víi hËu thÕ lµ rÊt lín, tr−íc tiªn lµ tiÕt
th¸o rÌn giòa kh«ng ngõng, riªng biÖt ®éc ®¸o cña «ng, ®ång thêi lµ tinh thÇn
dòng c¶m gi÷ v÷ng ch©n lý trong nghÞch c¶nh, d¸m chèng l¹i thÕ lùc thèng trÞ
®en tèi. C¶nh ngé mµ KhuÊt Nguyªn gÆp ph¶i lµ c¶nh ngé mµ v¨n nh©n kÎ sÜ
chÝnh trùc thêi phong kiÕn cña Trung Quèc phæ biÕn ph¶i tr¶i qua, v× thÕ, tinh
thÇn cña KhuÊt Nguyªn nhËn ®−îc sù ®ång t×nh réng r·i. Ch¼ng h¹n, Gi¶ NghÞ
thêi T©y H¸n v× tµi cao bÞ ghen ghÐt, biÕm trÝch tËn Tr−êng Sa, ®· s¸ng t¸c bµi
§iÕu KhuÊt Nguyªn phó, tù vÝ m×nh víi KhuÊt Nguyªn. T− M· Thiªn lu«n lÊy
“lËp ®øc, lËp c«ng, lËp ng«n” ®Ó khÝch lÖ m×nh, “nhÊt t©m doanh chøc, dÜ cÇu
th©n mÞ vu chóa th−îng” (hÕt lßng lµm trßn chøc vô ®Ó mong ®−îc chóa
th−îng th−¬ng ®Õn) [B¸o NhËm An th−], ng−îc l¹i gÆp ph¶i häa cung h×nh, T−
M· Thiªn tõ sù tÝch “KhuÊt Nguyªn bÞ ruång ®uæi, bÌn tr−íc t¸c Ly tao”
[thiªn Th¸i sö c«ng tù tù, s¸ch Sö ký], ®· hÊp thu søc m¹nh tinh thÇn to lín,
- 30 -
hoµn thµnh viÖc biªn so¹n bé Sö ký. Cã thÓ nãi, ë ®©u cã kÎ sÜ tµi n¨ng kh«ng
gÆp thêi, th× ë ®ã cã linh hån cña KhuÊt Nguyªn; tinh thÇn cña KhuÊt Nguyªn
®· trë thµnh khu v−ên an ñi t©m linh ®au khæ cña v¨n nh©n kÎ sÜ ®êi sau. Lôc
Du kh«ng cã çch nµo b¸o quèc, trong c¶nh th©n giµ, ®· c¶m kh¸i than: “Ly
tao vÞ tËn Linh Qu©n hËn, chÝ sÜ thiªn thu lÖ m·n kh©m.” (Bµi th¬ Ly tao vÉn
cßn ch−a trót hÕt nçi hËn cña Linh Qu©n - tøc KhuÊt Nguyªn, çc bËc chÝ sÜ
ngµn n¨m sau lÖ vÉn cßn ch¶y ®Ém v¹t ¸o) [Ai SÝnh nhÞ thñ]. “ThÝnh nhi tông
Ly tao, kh¶ dÜ t¸n ng· sÇu.” (Nghe con trÎ ng©m nga bµi th¬ Ly tao, khiÕn ta
cã thÓ v¬i nçi buån) [bµi Sa thÞ trë phong]. Ngoµi ra, ch¼ng h¹n nh− bµi th¬
§iÕu TuyÕt An hßa th−îng cña KhuÊt §¹i Qu©n, thi nh©n ®êi Thanh cã c©u:
“NhÊt diÖp Ly tao töu nhÊt b«i, than thanh kh«ng trî cè thµnh ai.” (®äc hÕt
mét trang Ly tao l¹i uèng mét chÐn r−îu, ©m thanh trªn b·i s«ng uæng trî nçi
buån thµnh cò). Hay bµi th¬ §éc Së tõ t¸c cña Hoµng NhËm cã c©u: “V« ®oan
ai o¸n nhËp thu ®a, ®éc b·i Ly tao ho¸n n¹i hµ ... Thiªn cæ Linh Qu©n h÷u cao
®Ö, giang ®µm n¨ng x−íng §¹i chiªu ca.” (kh«ng hiÓu sao bao nçi ai o¸n ®Òu
hßa vµo c¶nh thu, ®äc xong bµi th¬ Ly tao thë dµi biÕt lµm thÕ nµo. ... Linh
Qu©n ngµn n¨m sau vÉn cã ®Ö tö tµi n¨ng cao khiÕt, trªn s«ng d−íi ®Çm vÉn
nghe h¸t bµi §¹i chiªu). Do ®ã cã thÓ thÊy, KhuÊt Nguyªn víi søc m¹nh nh©n
çch tr¸c viÖt vµ t×nh c¶m th©m trÇm bi tr¸ng cña m×nh, ®· cæ vò vµ c¶m hãa
kªu gäi v« sè nh©n tµi chÝ sÜ ®êi sau. KhuÊt Nguyªn do t×nh c¶m ¸i quèc −u
phÉn s©u s¾c cña m×nh, ®Æc biÖt lµ tinh thÇn ngoan c−êng bÊt khuÊt tiÕn hµnh
phª ph¸n hiÖn thùc v× lý t−ëng cña «ng, ®· sím ®ét ph¸ nh÷ng nguyªn t¾c xö
thÕ minh triÕt b¶o th©n, «n nhu ®«n hËu cña Nho gia, t¨ng thªm chÝ khÝ th©m
trÇm mµ cøng cái m·nh liÖt cho v¨n hãa Trung Quèc, båi d−ìng dòng khÝ cho
kÎ sÜ Trung Quèc chñ ®éng g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm lÞch sö. §ã lµ ®ãng gãp to
lín cña KhuÊt Nguyªn vµ tõ phó cña «ng ®èi víi tinh thÇn d©n téc.
Thµnh tùu nghÖ thuËt tõ phó cña KhuÊt Nguyªn còng cã ¶nh h−ëng to
lín ®èi víi hËu thÕ. Trong H¸n v¨n häc sö c−¬ng yÕu, Lç TÊn nãi, t¸c phÈm
cña KhuÊt Nguyªn “dËt h−ëng vÜ tõ, tr¸c tuyÖt nhÊt thÕ” (©m h−ëng nhµn dËt,
lêi lÏ hïng vÜ, tr¸c tuyÖt nhÊt ®êi), “¶nh h−ëng cña «ng ®èi víi v¨n ch−¬ng ®êi
sau, thËm chÝ cßn trªn c¶ Tam b¸ch thiªn, tøc Thi kinh”. So víi Thi kinh vÒ
mÆt nghÖ thuËt, Së tõ ®¹t ®Õn c¶nh giíi míi, nu«i d−ìng çc t¸c gia tõ ®êi nµy
- 31 -
sang ®êi kia, s¶n sinh ¶nh h−ëng cùc kú s©u s¾c vµ réng r·i ®èi víi lÞch sö v¨n
häc Trung Quèc.
Tr−íc tiªn, Së tõ ®· s¸ng t¹o ra d¹ng thøc thi ca míi, h×nh thøc thi ca nµy
bÊt kÓ ë kiÓu c©u hay vÒ kÕt cÊu, ®Òu tù do vµ giµu biÕn hãa h¬n so víi Thi
kinh, v× thÕ, x©y dùng h×nh t−îng nghÖ thuËt vµ béc lé t×nh c¶m phøc t¹p m·nh
liÖt cµng thªm h÷u hiÖu. VÒ kiÓu c©u, Së tõ chñ yÕu lµ t¹p ng«n, ®· ®ét ph¸
kiÓu c©u tø ng«n cña truyÒn thèng. VÒ ng«n ng÷ vµ miªu t¶, Së tõ giái t« vÏ,
h×nh dung, tõ ng÷ phong phó, rÊt coi träng mü c¶m h×nh thøc bªn ngoµi, ®ã lµ
®iÒu kiÖn cho sù ra ®êi cña v¨n häc thÓ phó ®êi H¸n.
TiÕp theo, Së tõ biÓu hiÖn mét çch ®ét xuÊt khÝ chÊt tinh thÇn l·ng m¹n.
BiÓu hiÖn chñ yÕu cña tinh thÇn l·ng m¹n nµy lµ sù phãng kho¸ng s«i næi cña
t×nh c¶m, sù truy cÇu ®èi víi lý t−ëng, sù ®ét hiÖn h×nh t−îng nh©n vËt tr÷
t×nh, sù kú ¶o cña t−ëng t−îng v.v. Mét ®Æc tr−ng l·ng m¹n kh¸c trong Së tõ
biÓu hiÖn ë chç, nã th«ng qua ¶o t−ëng, thÇn tho¹i v.v, s¸ng t¹o nªn nh÷ng
bøc tranh hïng vÜ tr¸ng lÖ. Cuéc du ngo¹n thiªn giíi hoµnh tr¸ng trong th¬ Ly
tao, Väng Th− më lèi ®i tr−íc, Phi Liªm cÊt b−íc theo sau, t−ëng t−îng cùc
kú t¸o b¹o ®éc ®¸o, khiÕn cho h×nh t−îng cña b¶n th©n KhuÊt Nguyªn hiÓn
hiÖn lín lao thanh khiÕt, c¶m ®éng lßng ng−êi. ThÇn tho¹i cæ ®¹i cña Trung
Quèc, do nhiÒu nguyªn nh©n, l−u truyÒn l¹i t−¬ng ®èi Ýt, nh−ng Së tõ, ®Æc biÖt
lµ t¸c phÈm Thiªn vÊn, ®ã ®−îc coi lµ t− liÖu thÇn tho¹i cña Trung Quèc ®−îc
b¶o tån kh¸ tËp trung. Trong Ly tao, Cöu ca, Chiªu hån ®Òu cã kh«ng Ýt thÇn
tho¹i hoÆc h×nh t−îng thÇn tho¹i, khiÕn cho th¬ ca thÓ hiÖn ®−îc ®Æc tr−ng mü
häc phiªu diªu mª ly, quû qu¸i thÇn kú, cã nh÷ng ¶nh h−ëng to lín ®èi víi çc
nhµ th¬ sau nµy nh− Lý B¹ch, Lý H¹ v.v.
Thø n÷a, thñ ph¸p t−îng tr−ng cña Së tõ còng cã ¶nh h−ëng to lín ®èi
víi s¸ng t¸c v¨n häc ®êi sau. ý t−îng cã tÝnh t−îng tr−ng ®iÓn h×nh trong Së
tõ cã thÓ kh¸i qu¸t lµ h−¬ng th¶o mü nh©n, nã lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn ®èi
víi thñ ph¸p tØ høng cña Thi kinh, néi hµm cµng thªm phong phó, còng cµng
cã ma lùc nghÖ thuËt. Nh− V−¬ng DËt tõng nãi: “chim hay cá th¬m, dïng ®Ó
vÝ víi trung thÇn; cÇm thó xÊu hay vËt thèi tha dïng ®Ó vÝ víi kÎ sµm nÞnh;
linh tu mü nh©n ®Ó vÝ víi nhµ vua, MËt Phi dËt n÷ ®Ó vÝ víi hiÒn thÇn; long ly
loan ph−îng ®Ó vÝ víi qu©n tö; giã m©y l¶ l−ít dïng ®Ó vÝ víi kÎ tiÓu nh©n”.
[Ly tao kinh tù trong s¸ch Së tõ ch−¬ng có]. Nã trë thµnh thñ ph¸p s¸ng t¸c
- 32 -
th−êng thÊy trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc lÊy nam n÷ qu©n thÇn so s¸nh
lÉn nhau. Nh−ng ý t−îng h−¬ng th¶o mü nh©n trong Së tõ l¹i cã quan hÖ víi
truyÒn thèng tÕ vu l©u ®êi, nã bao hµm nh÷ng thö nghiÖm t×nh c¶m cña t«n
gi¸o nguyªn thñy, ch¼ng h¹n sù gian nan giao tiÕp gi÷a con ng−êi vµ thÇn linh
thÓ hiÖn trong Cöu ca vµ tinh thÇn bi kÞch khèn khæ truy cÇu. N¨ng lùc s¸ng
t¸c tr¸c viÖt cña KhuÊt Nguyªn ®· khiÕn cho ý t−îng h−¬ng th¶o mü nh©n kÕt
hîp víi c¶nh ngé cuéc ®êi, tinh thÇn nh©n çch vµ kinh lÞch t×nh c¶m cña
KhuÊt Nguyªn, tõ ®ã mµ cµng cã tinh thÇn hiÖn thùc, cµng thªm ®Çy ®ñ, nhËn
®−îc sù ®ång t×nh cña v¨n nh©n ®êi sau, ®ång thêi trë thµnh truyÒn thèng v¨n
häc h−¬ng th¶o mü nh©n nguån s©u dßng lín. Ch¼ng h¹n nh− Tø sÇu thi cña
Tr−¬ng Hµnh m« pháng KhuÊt Nguyªn dïng mü nh©n vÝ víi qu©n tö, hay L¹c
ThÇn phó cña Tµo Thùc “c¶m ®éng víi viÖc Tèng Ngäc ®èi víi ThÇn N÷ cña
Së V−¬ng, bÌn s¸ng t¸c bµi phó nµy”. Th¬ Lý H¹ nhiÒu bµi göi g¾m t×nh c¶m
ë h−¬ng th¶o mü nh©n, nh− bµi T« TiÓu TiÓu mé thª l−¬ng ai o¸n v.v. Cßn Bå
Tïng Linh sinh kh«ng gÆp thêi ®· s¸ng t¸c Liªu Trai chÝ dÞ, t« vÏ “hoa yªu”
(yªu ma xinh ®Ñp), tù nãi r»ng: “ng−êi biÕt ta, lµ ng−êi ë gi÷a rõng xanh ¶i
v¾ng ch¨ng!” [Bµi Tù tù trong Liªu Trai chÝ dÞ]. HiÓn nhiªn còng lµ chÞu ¶nh
h−ëng cña truyÒn thèng h−¬ng th¶o mü nh©n trong Së tõ.
Chó thÝch:
1. Theo ghi chÐp cña thiªn Së s¸ch nhÊt trong ChiÕn quèc s¸ch: “§Êt Së, t©y
cã KiÒm Trung, Vu QuËn; ®«ng cã H¹ Ch©u, H¶i D−¬ng; nam cã §éng §×nh,
Th−¬ng Ng«; b¾c cã ¶i PhÇn Kinh, Tu©n D−¬ng. §Êt réng 5000 dÆm...” VÞ trÝ trªn
−íc chõng bao gåm çc tØnh Hå B¾c, Hå Nam, An Huy, Giang T« ngµy nay vµ mét
phÇn cña tØnh ThiÓm T©y. §ã ®¹i kh¸i cã thÓ bao qu¸t ®Þa vùc thêi kú h−ng thÞnh
cña n−íc Së.
2. Thiªn §Þa lý chÝ h¹ s¸ch H¸n th− viÕt r»ng: “Giang Nam ®Êt réng, hoÆc ®èt
rÉy lµm n−¬ng hoÆc trång lóa n−íc. D©n ¨n ç vµ g¹o, sèng b»ng nghÒ ®¸nh ç, s¨n
b¾t chim thó, rau qu¶, thùc vËt ®Çy ®ñ.”
3. Thiªn Së thÕ gia s¸ch Sö ký chÐp: “Hïng DÞch lµ ng−êi thêi Chu Thµnh
V−¬ng, tiÕn cö con ch¸u ch¨m chØ v¨n vâ, nªn phong Hïng DÞch ë Së Man, phong
ruéng ®Êt cho con trai, hä MÔ thÞ, ë §an D−¬ng. Cã thÓ thÊy, Hïng DÞch lµ vua Së
®Çu tiªn cña vïng ®Êt “Së Man”.
- 33 -
4. Thiªn Chiªu C«ng nhÞ thËp lôc niªn s¸ch T¶ truyÖn chÐp: “V−¬ng tö Triªu
cïng víi téc ThiÖu thÞ, Mao B¸ §¾c, Do·n ThÞ Cè, Nam Cung Hiªu phông mÖnh
mang ®iÓn tÞch cña nhµ Chu ch¹y xuèng n−íc Së.” V−¬ng tö Triªu lµ con tr−ëng cña
Chu C¶nhV−¬ng, v× tranh ®o¹t v−¬ng vÞ víi KÝnh V−¬ng thÊt b¹i, mµ dÉn d¾t ng−êi
vµ ®em theo “®iÓn tÞch cña nhµ Chu” ch¹y ®Õn ®Êt Së, t¹o nªn mét lÇn chuyÓn dÞch
xuèng miÒn Nam cña v¨n hãa triÒu Chu. L¹i thiªn Ai C«ng lôc niªn s¸ch T¶ truyÖn
chÐp: “Vua n−íc Së sai ng−êi hái quan Th¸i sö nhµ Chu.” §iÒu ®ã nãi râ quan Th¸i
sö nhµ Chu còng cã ë n−íc Së.
5. Ch¼ng h¹n nh− thiªn §»ng V¨n C«ng th−îng s¸ch M¹nh Tö chÐp: “TrÇn
L−¬ng lµ ng−êi sinh ra ë n−íc Së, v× ¸i mé ®¹o cña Chu C«ng, Khæng Tö, nªn lªn
miÒn B¾c ®Ó theo häc. Häc gi¶ ph−¬ng B¾c ch−a ai cã thÓ h¬n ®−îc «ng.”
6. T¹i mé sè 1 ë Väng S¬n vµ mé sè 1 ë Thiªn Tinh Quan ®· ph¸t hiÖn ra mét
l−îng lín thÎ tre, nh÷ng thÎ tre nµy c¬ b¶n ®Òu lµ “ghi chÐp lêi bãi cá thi vµ tÕ tù”.
Trong ®ã mé chñ ThiÖu Cè ë mé sè 1 Väng S¬n “lµ v−¬ng téc n−íc Së lÊy §iÖu lµm
hä”, mµ cßn “lµ t»ng t«n cña Së §iÖu V−¬ng”, t−íc vÞ phiªn thõa cña mé chñ §Ó
D−¬ng Qu©n cña mé sè 1 ë Thiªn Tinh Quan “lµ Th−îng Khanh cña n−íc Së, quan
chøc cã thÓ liÖt vµo LÖnh do·n, Th−îng trô quèc.” Ph¹m vi ghi chÐp cña çc thÎ tre
rÊt réng, bao gåm sinh ho¹t hµng ngµy, nh− “hÇu h¹ nhµ vua”, −u lo, bÖnh tËt, di c−
v.v; danh môc tÕ tù còng rÊt nhiÒu, ch¼ng h¹n danh môc tÕ lÔ cã lÔ (...) , lÔ t¹ thÇn, lÔ
cÇu (...) , lÔ cÇu (...) v.v, thÇn linh bao gåm çc thÇn nói s«ng, trêi ®Êt vµ tiªn v−¬ng
tiªn c«ng v.v. Xem bµi Väng S¬n nhÊt hiÖu mé ®Ých niªn ®¹i d÷ mé chñ - tøc niªn
®¹i vµ mé chñ cña mé sè 1 ë Väng S¬n [®¨ng trªn Trung Quèc kh¶o cæ häc héi ®Ö
nhÊt thø niªn héi luËn v¨n tËp, V¨n vËt XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 12 n¨m
1980; hoÆc bµi Giang L¨ng Thiªn Tinh Quan nhÊt hiÖu Së mé - tøc Së mé sè 1 t¹i
Thiªn Tinh Quan Giang L¨ng, ®¨ng trªn t¹p chÝ Kh¶o cæ häc b¸o, sè 1 n¨m 1982;
hay bµi ChiÕn quèc Së tróc gi¶n kh¸i thuËt - tøc kh¸i thuËt vÒ thÎ tre cña n−íc Së
thêi ChiÕn quèc, ®¨ng trªn Trung S¬n §¹i häc häc b¸o, sè 4 n¨m 1978].
7. Thiªn vÊn tù s¸ch Së tõ ch−¬ng có cña V−¬ng DËt nãi: “N−íc Së cã miÕu
cña tiªn v−¬ng vµ tõ ®−êng cña c«ng khanh, vÏ thÇn linh thiªn ®Þa s¬n xuyªn kú vÜ
qu¸i dÞ, còng nh− c«ng viÖc cña hiÒn th¸nh x−a vµ qu¸i vËt”.
8. §©y theo ý kiÕn cña Bå Giang Thanh [xem bµi KhuÊt Nguyªn sinh niªn
nguyÖt nhËt ®Ých suy to¸n vÊn ®Ò - tøc vÊn ®Ò suy tÝnh ngµy th¸ng n¨m sinh KhuÊt
Nguyªn - cña t¸c gi¶ nµy, ®¨ng trªn t¹p chÝ LÞch sö nghiªn cøu, sè 1 n¨m 1954]. Cßn
cã ý kiÕn cña Qu¸ch M¹t Nh−îc cho r»ng ngµy sinh cña KhuÊt Nguyªn lµ mïng 7
th¸ng Giªng n¨m 340 tr.CN [Xem cuèn KhuÊt Nguyªn nghiªn cøu cña «ng, QuÇn Ých
XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 7 n¨m 1946], Hå NiÖm Di suy ®o¸n vµo ngµy 23
- 34 -
th¸ng Giªng n¨m 353 tr.CN [xem bµi KhuÊt Nguyªn sinh niªn t©n kh¶o - tøc kh¶o s¸t
míi vÒ n¨m sinh KhuÊt Nguyªn - cña «ng ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n sö, ®Ö ngò tËp] v.v.
9. Du Quèc ¢n c¨n cø ghi chÐp cña Hoµng YÕt trong thiªn Së thÕ gia s¸ch Sö
ký “lÊy T¶ ®å lµm LÖnh do·n, phong DÜ Ng«, tªn hiÖu lµ Xu©n Th©n Qu©n”, suy
®o¸n chøc T¶ ®å chØ ®øng sau chøc tr−ëng quan hµnh chÝnh cao nhÊt cña n−íc Së lµ
chøc LÖnh do·n [xem cuèn KhuÊt Nguyªn cña «ng, Trung Hoa th− côc, xuÊt b¶n lÇn
thø hai, th¸ng 5 n¨m 1980, trang 18].
10. §−¬ng thêi çc n−íc Trung nguyªn phæ biÕn cho r»ng, n−íc TÇn lµ ngo¹i
téc T©y ph−¬ng, l¹i lÊy ph¸p luËt vµ thÕ m¹nh khuÊt phôc thiªn h¹, v× thÕ gäi n−íc
TÇn lµ n−íc lang sãi, ch¼ng h¹n thiªn TriÖu s¸ch tam trong bé ChiÕn quèc s¸ch
chÐp lêi cña Lç Träng Liªn r»ng: “N−íc TÇn kia lµ n−íc bá lÔ nghÜa mµ chuéng
c«ng ®Çu, dïng quyÒn ®Ó sai khiÕn kÎ sÜ, lÊy giÆc ®Ó sai khiÕn d©n.” §iÒu ®ã c¬ b¶n
ph¶n ¸nh th¸i ®é bµi xÝch cña v¨n hãa Trung nguyªn chÝnh thèng ®èi víi n−íc TÇn.
11. Thiªn Chu M·i ThÇn truyÖn s¸ch H¸n th− chÐp r»ng: “Tö Nghiªm ng−êi Êp
Héi gióp Quý H¹nh, tiÕn cö M·i ThÇn. TriÖu kiÕn, thuyÕt Xu©n thu, nãi Së tõ , vua
rÊt hµi lßng”. §ã lµ t− liÖu v¨n hiÕn sím nhÊt hiÖn biÕt ®Ò cËp ®Õn Së tõ.
12. ë ®©y kh«ng ph¶i kh¼ng ®Þnh viÖc tu ®Ýnh Cöu ca tr−íc khi s¸ng t¸c Ly tao
v.v, chØ lµ nhÊn m¹nh çc bµi h¸t tÕ tù cña d©n gian l−u truyÒn ë ®Êt Së nh− Cöu ca
v.v ®· ¶nh h−ëng tíi s¸ng t¸c cña KhuÊt Nguyªn.
13. VÊn ®Ò t¸c gi¶ cña Cöu ch−¬ng, tõ ®êi Tèng ®· cã ng−êi ®Ò xuÊt nghi vÊn,
®Õn cËn ®¹i cµng nhËn ®−îc sù h−ëng øng cña mét sè häc gi¶ Së tõ næi tiÕng [xem
bµi LuËn Cöu ch−¬ng cña V¨n NhÊt §a, ®¨ng trªn X· héi khoa häc chiÕn tuyÕn, sè 1
n¨m 1981], hay cuèn KhuÊt phó th«ng tiªn cña L−u VÜnh TÕ [Nh©n d©n V¨n häc
XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 12 b¨n 1961, trang 151-153], hoÆc bµi cña Chu
§«ng NhuËn: Ly tao dÜ ngo¹i ®Ých KhuÊt phó - Phó KhuÊt Nguyªn ngoµi Ly tao [in
trong Së tõ nghiªn cøu luËn v¨n tËp, T¸c gia XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 7
n¨m 1957], hoÆc bµi ThuyÕt QuÊt tông cña L©m Canh [trong cuèn Thi nh©n KhuÊt
Nguyªn cËp kú t¸c phÈm nghiªn cøu - tøc nhµ th¬ KhuÊt Nguyªn vµ viÖc nghiªn cøu
t¸c phÈm cña «ng, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 7 n¨m
1981] v.v.
14. Xem Së tõ tuyÓn cña M· MËu Nguyªn, Nh©n d©n V¨n häc XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 4 n¨m 1958, trang 119-119; Trïng ®Ýnh KhuÊt Nguyªn phó
hiÖu chó cña Kh−¬ng L−îng Phu, Thiªn T©n Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu,
th¸ng 3 n¨m 1987, trang 393-394; MÊy vÊn ®Ò vÒ ch©n ngôy cña bèn thiªn sau Cöu
ch−¬ng cña Thang BÝnh ChÝnh [in trong cuèn KhuÊt phó t©n th¸m, TÒ Lç th− x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 2 n¨m 1984] v.v
- 35 -
15. Cã ý kiÕn cho r»ng hai ch÷ Ly tao nªn gi¶i thÝch lµ “lao tao”, theo thiªn
D−¬ng Hïng truyÖn s¸ch H¸n th− ghi chÐp, D−¬ng Hïng tõng m« pháng Ly tao
s¸ng t¸c nªn t¸c phÈm Ph¶n Ly tao, l¹i m« pháng çc thiªn cña Cöu ch−¬ng tr−íc
t¸c B¹n lao sÇu. ch÷ “b¹n” (畔 ) th«ng víi ch÷ “b¹n” (叛) , “lao sÇu” (牢愁) tøc
“lao tao” (牢騷) . V× thÕ B¹n lao sÇu còng tøc lµ Ph¶n Ly tao. L¹i cã ng−êi cho Ly
tao vµ Lao th−¬ng (勞商) “cïng nghÜa nh−ng kh¸c tªn”, còng lµ tªn ca khóc cña
n−íc Së [xem Së tõ luËn v¨n tËp cña Du Quèc ¢n, Cæ ®iÓn V¨n häc XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 1 n¨m 1957, trang 285]. Ngoµi ra, cßn cã ng−êi cho “ly tao”
lµ ý nghÜa gi¶i tho¸t −u sÇu [xem Qu¶n chïy biªn cña TiÒn Trung Th−, Trung Hoa
th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 8 n¨m 1979, trang 583], cho “tao” trong “ly tao” lµ
®Þa danh [Lý Gia Ng«n cæ ®iÓn v¨n häc luËn v¨n tËp, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n
x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 3 n¨m 1987, trang 76] v.v.
16. VÒ vÊn ®Ò “cÇu n÷” trong Ly tao, chñ yÕu cã mét sè ý kiÕn nh− sau: (1) VÝ
víi cÇu hiÒn thÇn, hiÒn sÜ; cuèn Së tõ ch−¬ng có cña V−¬ng DËt theo thuyÕt nµy. (2)
VÝ víi cÇu minh qu©n; cuèn Së tõ tËp chó cña Chu Hy ®êi Tèng theo thuyÕt nµy. (3)
VÝ víi cÇu hËu phi hiÒn thôc; cuèn KhuÊt hç cña TiÒn Trõng Chi cuèi Minh ®Çu
Thanh gi÷ thuyÕt nµy. (4) VÝ víi chÝnh trÞ lý t−ëng; cuèn Së tõ tËp gi¶i cña U«ng
ViÖn gi÷ thuyÕt nµy. Ngoµi ra, thêi hiÖn ®¹i cßn cã “n÷ tÝnh trung t©m thuyÕt”
(thuyÕt trung t©m n÷ tÝnh) cña Du Quèc ¢n [xem Së tõ luËn v¨n tËp, Cæ ®iÓn V¨n
häc XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 1 n¨m 1957, trang 191-205], hay thuyÕt vÝ
víi cÇu thiÖn mü cña Lý Gia Ng«n [bµi KhuÊt Nguyªn, in trong Trung Hoa v¨n sö
luËn tïng, ®Ö nhÊt tËp, n¨m 1981] v.v.
17. Quan ®iÓm “nh©n thÇn luyÕn ¸i” (t×nh yªu gi÷a con ng−êi vµ thÇn linh) lÇn
®Çu tiªn ®−îc ®Ò xuÊt tõ T« TuyÕt L©m trong bµi Së tõ Cöu ca d÷ Trung Quèc cæ ®¹i
hµ thÇn tÕ ®Ých quan hÖ - quan hÖ gi÷a Cöu ca trong Së tõ víi tÕ thÇn s«ng thêi cæ
®¹i cña Trung Quèc [in trong HiÖn ®¹i b×nh luËn, quyÓn 8, kú 204-206], sau nµy
®−îc nhiÒu häc gi¶ thõa nhËn.
18. Theo thèng kª, trong Ly tao céng xuÊt hiÖn 18 lo¹i h−¬ng th¶o, trong Cöu
ca cã 16 lo¹i, trong ®ã cã 11 lo¹i h−¬ng th¶o trong hai t¸c phÈm gièng nhau. §i xa
trong Ly tao chñ yÕu lµ c−ìi xe rång, biÖn ph¸p chñ yÕu vÒ giao th«ng cña vu thÇn
trong çc thiªn Cöu ca còng lµ c−ìi xe rång hoÆc thuyÒn rång, t×nh tiÕt c¬ b¶n lµ
gièng nhau.
19. TriÖu B¸i L©m nãi: “ViÖc truy ®i t×m l¹i kh«ng hÒ bÞ bã buéc trong khi cÇu
mü hay t−ëng t−îng tung hoµnh lªn trêi xuèng ®Êt vµ t×nh c¶m phãng tóng m·nh
liÖt, ph¸t tiÕt tù do nhê h×nh thøc cña thÇn tho¹i v.v cña KhuÊt Nguyªn ®Òu tù gi¸c
hay kh«ng tù gi¸c biÓu hiÖn tù do vµ cuång nhiÖt cña t«n gi¸o nguyªn thñy ë ph−¬ng
- 36 -
Nam, thÓ hiÖn kÕt cÊu t©m lý v¨n hãa lÊy v¨n hãa vu sö lµm ®Æc tr−ng cña ®Êt Së”.
[xem KhuÊt Nguyªn phó nghiªn cøu luËn hµnh, Thiªn T©n Gi¸o dôc XuÊt b¶n x·,
xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 4 n¨m 1993, trang 145].
20. Ngoµi ®ã ra, xem ca dao ®Êt Së trong th− tÞch th× cã Tõ nh©n ca [thiªn TiÕt
sÜ s¸ch T©n tù], TiÕp D− ca [thiªn Vi tö s¸ch LuËn ng÷], Th−¬ng Lang ca [thiªn Ly
l©u th−îng, s¸ch M¹nh Tö] v.v, çc bµi ca dao ®ã ®Òu sím h¬n hoÆc gÇn thêi ®¹i cña
KhuÊt Nguyªn, víi ®Æc ®iÓm dµi ng¾n kh«ng ®Òu nhau vµ c©u dïng ch÷ “hÒ”. Cã thÓ
thÊy ®Æc tr−ng h×nh thøc cña Së ca sím ®· h×nh thµnh.
21. VÒ quan hÖ gi÷a Cöu ca vµ KhuÊt Nguyªn, tõng cã hai quan ®iÓm cùc
®oan: mét cho r»ng thuÇn tóy lµ s¸ng t¸c cña KhuÊt Nguyªn ký th¸c th©n thÕ, ch¼ng
h¹n nh− U«ng ViÖn ng−êi ®êi Minh cho r»ng: “Lêi lÏ trong Cöu ca cña KhuÊt Tö
(tøc KhuÊt Nguyªn) còng chØ lµ m−în ®Ò môc nµy béc lé ý h−íng cña m×nh, gièng
nh− Nh¹c phñ nh¹c ch−¬ng thêi H¸n Ngôy.” [thiªn Cöu ca s¸ch Së tõ tËp gi¶i]; mét
ý kiÕn kh¸c cho r»ng Cöu ca thuÇn tóy lµ bµi h¸t tÕ tù cña d©n gian, kh«ng quan hÖ
g× víi KhuÊt Nguyªn. Ch¼ng h¹n nh− Hå ThÝch trong cuèn §éc Së tõ viÕt: “ChÝn bµi
nµy ®¹i kh¸i lµ s¸ng t¸c cæ nhÊt, lµ móa h¸t t«n gi¸o cña çc d©n téc vïng s«ng
T−¬ng ®−¬ng thêi.” [Hå ThÝch cæ ®iÓn v¨n häc nghiªn cøu luËn tËp, Th−îng H¶i Cæ
tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 8 n¨m 1988, trang 348]. Ngoµi ra, cßn cã
V¨n NhÊt §a v.v cho r»ng, Cöu ca lµ nh¹c ch−¬ng tù ®iÓn quèc gia cña n−íc Së do
KhuÊt Nguyªn s¸ng t¸c [xem bµi ThÕ nµo lµ Cöu ca, in trong V¨n NhÊt §a toµn
tËp, quyÓn 1, Tam Liªn th− ®iÕm, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 8 n¨m 1982] v.v.
22. Mét quan ®iÓm cho r»ng, “cöu” trong “cöu ca” lµ sè phiÕm chØ, ®¹i kh¸i lµ
sè nhiÒu. L¹i cã mét sè ng−êi nghÜ çch ®em 11 thiªn gép l¹i lµm 9 thiªn.
23. Cô thÓ xin xem çc bµi ThÕ nµo lµ Cöu ca vµ Së tõ hiÖu bæ trong bé V¨n
NhÊt ®a toµn tËp, quyÓn 1 vµ quyÓn 2.
24. Thiªn Giao ®Æc sinh s¸ch LÔ ký chÐp: “Trùc tÕ cÇu chóc ë n¬i thê thÇn chñ,
s¸ch tÕ cÇu chóc ë ph−êng. Kh«ng biÕt n¬i ë cña thÇn lµ ë kia ch¨ng? ë ®©y ch¨ng?
HoÆc nh÷ng ng−êi ë xa ch¨ng? TÕ ë cöa bªn, cßn gäi lµ cÇu nh÷ng ng−êi ë xa”. Çi
gäi lµ “trùc tÕ” tøc lµ chÝnh tÕ, cö hµnh ë miÕu ®−êng hoÆc ®Òn ®µi. “S¸ch tÕ” lµ sau
khi tÕ tù chñ thÇn th× tÕ tù thªm ®èi víi thÇn linh t¶n m¸c n¬i kh¸c. Ph−êng tøc bªn
c¹nh cöa miÕu, ®ã lµ v× ®Þa vÞ cña thÇn linh t−¬ng ®èi thÊp, kh«ng cã miÕu an th©n,
v× thÕ cÇn t×m kiÕm ®Ó tÕ tù çc vÞ thÇn linh kh«ng biÕt n¬i ë. §iÒu ®ã gÇn víi thÓ
chÕ cña Cöu ca, chØ kh¸c lµ Cöu ca biÓu hiÖn gi¶n dÞ chÊt ph¸c mµ th«i.
25. VÒ çc vÞ thÇn ®−îc tÕ trong çc thiªn, tr−íc nay cã tranh c·i, trong ®ã
nhiÒu nhÊt lµ çc ý kiÕn vÒ vÞ thÇn cña hai thiªn T−¬ng Qu©n vµ T−¬ng Phu nh©n.
Cã ng−êi cho T−¬ng Qu©n, T−¬ng Phu nh©n lÇn l−ît lµ hai bµ phi cña vua ThuÊn
- 37 -
[Hoµng L¨ng miÕu bi cña Hµn Dò], cã ng−êi cho T−¬ng Qu©n lµ vua ThuÊn, T−¬ng
Phu nh©n lµ hai bµ phi [Sö ký s¸ch Èn cña T− M· Trinh], còng cã ng−êi cho lµ kh«ng
quan hÖ g× víi vua ThuÊn vµ hai bµ phi, v.v. Trong ®ã, ý kiÕn thø hai hîp lý h¬n c¶.
26. VÒ çch h¸t Cöu ca, häc gi¶ ngµy nay còng cã ý kiÕn kh¸c nhau. Ch¼ng
h¹n, T−ëng Ký trong Së tõ d− luËn s¸ch S¬n §íi çc chó Së tõ cho r»ng, Cöu ca
toµn lµ lêi h¸t cña ng−êi chñ tÕ. ThÕ nh−ng, TrÇn B¶n LÔ trong Cöu ca s¸ch Së tõ
tinh nghÜa l¹i cho lµ, cã thÓ chia lµm çc h×nh thøc kh¸c nhau nh− nam vu h¸t, n÷ vu
h¸t, nam n÷ vu hîp ca, thËm chÝ cßn cã lÜnh x−íng v.v. Quan ®iÓm sau hiÖn nay
nhËn ®−îc sù t¸n ®ång phæ biÕn. V¨n NhÊt §a tr−íc t¸c Cöu ca cæ ca vò kÞch huyÒn
gi¶i [in trong V¨n NhÊt §a toµn tËp, quyÓn 1] cho r»ng, çc thiªn ph©n vai h¸t tõng
®o¹n, ý kiÕn ®ã còng cã thÓ tham kh¶o.
27. V−¬ng DËt trong Thiªn vÊn tù s¸ch Së tõ ch−¬ng có gi¶i thÝch hai ch÷
“thiªn vÊn” r»ng: “Sao kh«ng nãi hái trêi? Trêi cao kh«ng thÓ hái, v× thÕ nãi lµ
Thiªn vÊn”. Gäi “Thiªn vÊn” lµ cã ý “vÊn thiªn”, Hång H−ng Tæ theo ®ã mµ ph¸t
huy thuyÕt nµy. V−¬ng Phu Chi trong Thiªn vÊn s¸ch Së tõ th«ng gi¶i viÕt: “Vèn
bëi t¹o hãa ®æi thay, nh©n sù hay dë, kh«ng thÓ kh«ng bëi sù s¸ng tá cña thiªn lý;
v× vËy nªu lªn r»ng, trêi kh«ng thÓ l−êng kh«ng sai lÇm, ®Ó hái nh÷ng kÎ chñ ngu
tí dèt ®éc ¸c kh«ng kiªng dÌ; lµ thiªn vÊn, chø kh«ng ph¶i vÊn thiªn”. Gi¶i thÝch
hai ch÷ thiªn vÊn lµ m−în lÏ trêi ®Ó tr¸ch hái nh÷ng kÎ chñ ngu tí dèt. Cßn §íi
ChÊn trong bµi Thiªn vÊn s¸ch KhuÊt Nguyªn phó chó viÕt: “VÊn, nghÜa lµ khã, ®Æt
nghi vÊn mµ hái nã”. Tøc lµ nãi nh÷ng sù t×nh khã lý gi¶i trong trêi ®Êt th× ®Æt c©u
hái ®Ó mong gi¶i ®¸p. Hai thuyÕt tr−íc ®Òu rÊt cã ¶nh h−ëng trong lÞch sö, song
®Òu c©u nÖ vµo ph−¬ng ph¸p gi¶i kinh cña Nho gia, ®ßi hái qu¸ nhiÒu. ThuyÕt sau
cïng lµ th«ng ®¹t.
28. Trong Thiªn vÊn cã mét sè chç thø tù kh«ng su«n sÎ râ rµng, cã thÓ lµ do
nhÇm lÉn dÉn ®Õn, x−a nay ®Òu cã ng−êi tiÕn hµnh nghiªn cøu ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò
sai lÇm lÉn lén cña Thiªn vÊn, nh− do niªn ®¹i ®· l©u, nªn v¨n ý khã hiÓu, v× thÕ ®Õn
nay vÉn ch−a cã kÕt luËn chÝnh x¸c.
29. Thiªn Chiªu hån rèt cuéc lµ chiªu hån ai, x−a nay ®¹i kh¸i cã mét sè ý
kiÕn nh− sau: (1) KhuÊt Nguyªn tù chiªu hån ®ang sèng cña m×nh. (2) Chiªu hån
®ang sèng cña Hoµi V−¬ng. (3) Chiªu hån ®· mÊt cña Hoµi V−¬ng. (4) Chiªu hån
®· mÊt cña t−íng sÜ.
Chóng t«i cho r»ng, KhuÊt Nguyªn tr−íc t¸c thiªn nµy chiªu vong hån cña
Hoµi V−¬ng lµ thÝch hîp nhÊt.
30. ThÎ tre khai quËt ë H¸n mé, nói Ng©n T−íc, tØnh S¬n §«ng, n¨m 1972 cã
mét thiªn thÓ phó cña §−êng LÆc hái vÒ Së V−¬ng, nh−ng ®· tµn khuyÕt.
- 38 -
31. V−¬ng DËt trong Cöu biÖn tù s¸ch Së tõ ch−¬ng có nãi, Tèng Ngäc lµ §¹i
phu n−íc Së, ®Ö tö cña KhuÊt Nguyªn. Thiªn T¹p sù ngò s¸ch T©n tù nãi, Tèng Ngäc
“nh©n phông sù Së Hoµi V−¬ng nh−ng kh«ng ®−îc xÐt, nªn ý khÝ bÊt m·n, hiÖn lªn
trªn mÆt”. Tèng Ngäc trong Cöu biÖn tù m×nh nãi lµ “thÊt chøc”, l¹i nãi “kh«ng cã ¸o
l«ng cõu ®Ó chèng rÐt”, cã thÓ cuèi ®êi c¶nh ngé cña «ng rÊt thª l−¬ng.
32. T¸c phÈm do Tèng Ngäc s¸ng t¸c næi tiÕng ®êi sau cßn cã Chiªu hån trong
Së tõ, §Þch phó, §¹i ng«n phó, TiÓu ng«n phó, Phóng phó, §iÕu phó, Vò phó v.v
trong Cæ v¨n uyÓn, cã thÓ c¬ b¶n ph¸n ®Þnh lµ ngôy t¸c.
33. Lêi dÉn d−íi ®©y nªn lµ lêi tù thuËt cña Hoµi Nam V¨n L−u An trong Ly
tao kinh ch−¬ng có, sau ®−îc T− M· Thiªn ®−a vµo KhuÊt Nguyªn liÖt truyÖn. Ly
tao kinh ch−¬ng có nay kh«ng cßn; trong Ly tao tù, Ban Cè tõng dÉn nh÷ng c©u nµy,
®ång thêi nãi râ lµ “Hoµi Nam V−¬ng An kÓ Ly tao truyÖn”.
Ph¹m ¸nh Sao dÞch
- 39 -

3 Khuat Nguyen Va So Tu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3 Khuat Nguyen Va So Tu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ch−¬ng n¨m

Bèi c¶nh chÝnh trÞ v¨n hãa s¶n sinh Së tõ

Cuéc ®êi vµ t¸c phÈm cña KhuÊt Nguyªn

C¸c t¸c phÈm kh¸c cña KhuÊt nguyªn

DiÔn biÕn cña Së tõ vµ ®Þa vÞ cña KhuÊt Nguyªn

Ph¹m ¸nh Sao dÞch

You might also like