1

KHAO TING HAN - VIT

MUC LUC

Li noi u ....................................................................................... 2
Tng quat ......................................................................................... 3
c im cua ting Han Vit ......................................................... 7
oc thm ........................................................................................ 17
Ting Han Vit trong ca dao Vit Nam ...................................... 19
Cach dung ch Han Vit .............................................................. 22
Kt lun .......................................................................................... 26

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

Li noi u
Bai vit nay nhm trnh bay cac vn thc t cua ting Han
Vit trong ngn t Vit Nam trn quan im thc dung ai chung; bo
qua cac lin quan lch s cung nh ly lun ngn ng hoc kha kho
cam nhn c.
Vi mt tai rng ln va kho khn nh vy th bt buc phai
xay ra sai sot! Knh mong quy v rng long tha th va b tuc hoc sa
sai cho cac sai sot, nu co. Ti xin thanh tht cam n trc.
PHAM BN

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

Tng quat
Khi mi thy cuc xa bng ln u tin t Phap du nhp vao,
ngi Vit Nam khng co ting goi; v vy oc ting Phap "savon"
theo giong Vit Nam la xa bng. Ting xa bng c goi la ting
Phap Vit. Vi thi gian s dung lu dai, ch xa bng t nhin hoa
thanh ting Vit, goi la ting Vit co gc Phap. Tng t nh vy,
khi ngn t Vit Nam mn ting cua Man, Meo, Tay en, Tay
Trng, Tay o, Th, Nung, Lao, Chim Thanh, Chn Lap, Anh,
Cambodge, v.v... th goi la ting Man Vit, Meo Vit, Tay en Vit,
v.v...
Trong lanh vc ngn t, khng co vn "t ai dn tc", cung
khng co chuyn "ting nc ti giau co, ve vang, hay hn hn ting
nc anh" ma ch la mt phng tin thng at vi nhau ma th
Lch s ting Vit Nam cung na na nh cua cac nc khp ni trn
th gii: khng co ch th c t nhin mn ma xai, n gian vy
th Chnh v th ma khi xet lch s ngn ng, ngi ta kt lun rng
khng co th ting nao c goi la thun ca. Trai qua khoang 8,000
nm, tt ca cac ting noi u pha trn va vay mn ln nhau Ri vi
thi gian, tt ca u phat trin, tr nn phong phu va tin b hn.
Mun hay khng mun th o vn la s tht. Xin cac ngi Vit
Nam "bao hoang hn vua" khng nn nong gin khi ti vit: ting
Vit ch la mt th ting noi bnh thng nh moi th ting noi trn
th gii, khng ngheo nan ma cung khng giau co, khng co g ve
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

vang ma cung khng co g nhuc nha, khng co g siu vit ma ch co

cac c im ring nh bt c th ting nao khac.
Ting Vit ch la mt phng tin ngi Vit thng at vi
nhau; hay bo qua cac manh khoe tuyn truyn, kch ng tm ly
khng ung n. Nu co khach quan th mi bit ch hay, ch d cua
mnh ma sa i cho ngay cang kha ln; con nh c t cho ting nc
mnh la "giau ep, phong phu, ve vang" hn ting nc khac th
ging y nh vic so sanh cho nc ti khn hn cho nc anh, rng
bo nc ti trng hn rng bo nc anh; trong khi thc t khach
quan th c h la cho th cho nc nao cung khn nh nhau, cung
bit trung thanh vi chu va bo nc nao th rng cung trng ca!
Thit ngh vic tan dng ting Vit qua ang la c tnh noi sai
s tht, vo oan va se khng thuyt phuc c ai ca, nht la am con
chau co c may hoc c tinh thn phn tch khoa hoc cua u Ty.
Ngoai tr cac ting s dung trong i sng hang ngay nh: n,
ngu, i, chay, cai ban, cai gh, cai nha, con meo, con chut, con cho,
cuc ng, cuc a, cuc gach, cy me, cy i, cy trng ca, v.v... th
ting Vit Nam phai mn rt nhiu t cac ting noi khac, c bit
la ting Mng. Thu ban u lch s, co gia thuyt cho rng ging
ngi Mng chnh la ging dn nguyn thuy cua ngi Vit by gi.
Trong cun "Chanh ta ting Vit", giao s L Ngoc Tru vit:
"Gc tch dn tc va vn hoa tai Bc Vit. Co le thi thng
c, t tin ta a c tru nhng vung trin nui, t sng a (Hc Giang)
ti Quang Bnh, gn gui vi dn Mng; du vt con lai la ting noi
nhng vung ny cung cng va co ch tng t ting Mng. Th du:
Mng: ka, kay, kk, kaw
Ha Tnh: ga, gai, kk, gaw
Ha Ni: ga, gai, gc, gao
Dn Mng, dn min nui, c rut ln rai rac v day nui Hoanh
Sn. Ho khng b anh hng vn hoa cua nc ngoai, nht la cua hai
ai cng quc Tau va Aan nn con gi nhng c tuc. Ting noi cua
ho cung khng bin i nhiu Nh vy, so sanh hai th ting mi
thy ting Vit va ting Mng co le do mt gc ma ra
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

Dn Vit hay di dn lp nghip, ln xung ng bng, kim

ch t ai ph nhiu d sanh sng hn; o la ng bng sng Hng
Ha. (Luc c thi khng tin vao Nam, x Lm Aap cua ngi Cham
v le nui non can tr, t ai cht hep kho sanh sng.) Ting noi, nh
nc sng Hng Ha cung "thanh du" dn."
Co le ting Mng la gc cua ting Vit nhng sau hn 2,000
nm lch s th ting Vit ngay nay a ri xa cai gc v giong noi
cung nh s lng t ng tt nhin phai nhiu hn gp bi ln do kt
nap thm ting Han pha Bc va ting Ma Lai (ca, a, se, ang),
Mn Khmer (t, chay, mn, chat, chua), Thai Lan, Chn Lap,
Chim Thanh pha Nam.
Xet v ty l mn ch th vic mn ting Han c bit nhiu
khung khip! Nhiu n ni h c noi hoc vit th ngi Vit Nam,
du co y thc hay khng co y thc, u s dung rt nhiu ting Han,
c oc theo khu m cua ngi Vit, goi la ting Han Vit.
Ting Han Vit a co trong ting Vit Nam ngay t thu ban
u co chung tc Vit Nam (trc th ky I), sau o la thi gian b
Trung quc h khoang 1,000 nm. Trong thi gian nay, ch vit
cho ca nc la ch Han. n thi ky c lp, khoang 1,000 nm (tr
khoang 20 nm b nha Minh h vao u th ky XV va 100 nm b
Phap chim lam thuc a), th ch vit vn la ch Han. Ngi Vit
Nam dung ch Han trong moi lanh vc dung n ch: cng vn, khoa
hoc, lch s, giao duc, vn chng, v.v... Ch mi gn y (khoang 100
nm) th mi co li ch abc xut hin do cng sc cua cac giao s
truyn ao Thin chua t nhiu nc n Vit Nam nh: Ty Ban
Nha, B ao Nha, Hoa Lan, Phap, v.v...
Trai qua sut mt thi gian khoang 2,000 nm s dung ch
Han lin tuc nh vy th le tt nhin anh hng to ln cua ch Han
la mt s kin lch s khach quan trong ting noi va ch vit Vit
Nam.
Ting Vit Nam la th ting tng hp rt nhiu th ting,
trong o ting Han Vit c tnh chim hn 70%. V ting Han Vit
nhiu qua, s dung lu qua, ph thng qua va giong oc khac hn
giong Trung quc cho nn co th noi rng a s ting Han Vit a
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

c Vit hoa ri; hay noi cach khac, a s ting Han Vit trong ngn
t Vit Nam la ting Vit co gc la ting Han.

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

c im cua ting Han Vit

Mt cu hoi tt nhin phai t ra la lam sao phn bit c
ting Han Vit va ting Vit, c bit i vi nhng ngi khng hoc
ch Han hoc ch co trnh Trung Hoc Vit Ng, hoc nhng ngi
Vit quen dung ngoai ng, lu dn trnh hiu bit ting Vit co
th tr nn kem coi. Co vai cach nh sau:
Cach lam bing la pham khi gp ch Vit nao ma khng hiu
ngha mt cach ro rang hoc khng chc vit ung chanh ta hoc t
nghe thy th hu chc ch o la ch Han Vit. Th du: A Phu Han
(Afghanistan), vit da (chay ua vit da), th phi (chuyn th phi
i), cng xuc tu s, b vong luc, ti hu th, han th biu, a chn
ky, ky m phap, trc a hoc, nhn sinh quan, vu tru quan, an vit,
tim thuy nh, nan nhn man, thm my, quc sc thin hng, thuc
n yu iu , ngu cc, phim din, canh sat, bao tang vin, han lm
vin, b ni vu, b quc phong, b ngoai giao, khung b, c m khc
lap ty (democracy), yn t phi ly thun (inspiration), Toa Bach Oac,
Nu c, Ba L, Hoa Thnh n, Ty Nha , La Tnh (Los
Angeles), Thanh Ha Ty (San Jose), Chi Gia Kha (Chicago), Gia Na
ai (Canada), Vong Cac (Bangkok), Manh Mai (Bombay), c Li
(Delhi), C Ba (Cuba), Na Pha Lun (Napoleon), L Thoa Rousseau),
Cam a (Gandhi), Bi a Phn (Beethoven), A Ly S a c
(Aristote), Phu Lang Sa (France), Y ai Li (Italie), A My Li Gia
(Amerique), Au La Ba (Europe), A T A (Asie), v.v...

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

Cach t lam bing la ngm ngh ngha va cach dung cua ch.
Nu mt ch nao o ng mt mnh, co ngha nao o nhng khng
tao thanh t ng c th ch o la ch Han Vit. Th du:
+++thin: tri. Ngi Vit noi: "ti nhn tri", khng noi "ti
nhn thin." Tuy nhin, khi dung vi ch cp i, hoc ng ngha
hoc phan ngha, th co th noi : "cua thin tra a". T ng: thin
tai, thin tai, thin tao, thin bm, thin c, thin ha, thin vn,
thin tnh, thin nhin, thin lng, thin li, thin hnh van trang,
thin nin ky.
+++a: t. Ngi Vit noi: "t nay mi c bon phn",
khng noi "a nay mi c bon phn". T ng: a cu, a d a
ly, a ban, a im, a , a hnh, a v,t, a th, a chn ky,
a cht hoc, a ch, a hat, a li, a phng, a mach, a t.
+++nhn: ng Ngi Vit noi: "day con long thng ngi",
khng noi "day con long thng nhn". T ng: nhn ao, nhn tai,
nhn khu, nhn lc, nhn tm, nhn tnh th thai, nhn s, nhn
loai, nhn ban, nhn ai, nhn chung hoc, nhn chng, nhn cach,
nhn duyn, nhn c, nhn phm, nhn quyn, nhn sinh quan,
nhn tnh, nhn hu, nhn man, nhn ngha, nhn vin, thng
nhn, cng nhn, vn nhn.
Cach "kho" nht la hoc ... ting Han, nh o ma t khc phn
bit c ting Han Vit va ting Vit thun tuy Di y la mt s
c im cua ting Han Vit trong ngn t Vit Nam.
a)V m vn:
Xet v ting noi th co hai loai: loai th nht la ting bin m,
bin ngha (tonal languages), ngha la s ln giong hay xung giong
lam thay i ngha cua ting (nh ting cua cac nc chu Phi, Nam
chu A, th dn Mexico, v.v...) Loai th hai la ting bt bin m, bt
bin ngha (nontonal languages), ngha la s ln giong hay xung
giong khng lam thay i ngha cua ting (nh Nht Ban, Uc A, Anh,
Phap, chu Au). V vy, iu c bit quan trong trong loai ting
"bin m, bin ngha" la phat m va hiu ung ngha

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

Ting Han va ting Vit la loai ting bin m, bin ngha, co

nhiu du giong nn ngoai cach phat m ung, dung ung ngha ch
con phai chu trong n vn chanh ta. Ly th du phat m ting
tinh phai khac vi tin, va khi bo du vao th ngha ch tinh khac
ngha cac ch tnh, tnh, tnh, tnh va tnh (tin cy, tin vui va tinh
anh, tinh binh, tinh i, tinh ranh, tinh ch, tinh khit, tinh th, tnh
ai, tnh cam, tnh c, tnh duyn, tnh hnh, tnh nghi, tnh ngha,
nong tnh, ban tnh, tnh cht, tnh , tnh kh, tnh mang, tnh nt,
tnh s, tnh t, tnh in, tnh dung, tnh b, tnh le, tnh gic, tnh
kh, tnh ng, tnh tao, tnh trng, thanh tnh, tnh dng, tnh t,
tnh vt, tnh tr, tnh toa, tnh mch, tnh tm, tnh tin, tnh ,
thanh tnh.)
Gn y, khi vit th trn li in toan, mt s ngi Vit
hoc do khng co xop que ting Vit, hoc do li bing anh cac ky
hiu du VIQR, hoc mun che du li chanh ta nn vit khng co
du Tt nhin ngi oc co th oan ngha cn c vao ni dung bai
vit nhng ngh cho n cung th bt buc phai bo du bi cai ct cu
truc cua ting Vit la du giong. Khng co du giong th khng con la
ting Vit na
Khac vi loai ting a vn (polysyllabic, nhiu m tao ra mt
ngha), ting Han la loai ting c vn (monosyllabic, mt m co mt
ngha) va ch vit la loai ch biu y, biu ngha (khng th rap vn
abc ma oc c) Chnh do hai c im va nu ma ting Han co
qua nhiu ting phat m ging y nh nhau nhng ngha va cach vit
lai khac nhau (goi la ting ng m, d ngha, d hnh.) Ngay ca ch
vit cung mt hnh ging nhau nhng co ch lai bao gm nhiu
ngha khac nhau Th du: xet ch tu s trong cu "Nu ci trung i ra
ph la pham ti cng xuc tu s." Trc ht, nu bit cng xuc tu s la
ting Han Vit th se giup vit ung chanh ta, khng vit cong suc
hoc cong sut tu s. Xet v ngha:
* m Tu co sau kiu ch chnh, vit nh sau:
1) tu: 8 net, b Nhn (ngi): sa (tu thn)
2) tu: 11 net, b "N" (an ba): ch (c ng)
3) tu: 5 net, b "Dng (con d): co hai ngha:
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

10

a) thc n ngon (trn tu)

b) mc c, then thung (ham tu: co net then thung)
4) tu: 7 net, b "Nhuc" (tht): nem
5) tu: 2 net, b "Hit" (u): cn gp (cp tu, thit tu)
6) tu: 12 net, b "Tiu" (toc dai): ru tua ra T ng: lin tu: tua
bng sen. Thanh ng: Lin tu bt tn: tua ra, tip din khng ngng.
* m S co sau kiu ch chnh, vit nh sau:
1) s: 6 net, b "Khu" (cai ming): ha ming ra
2) s: 6 net, b "Tm" (tim, long): ly lam nhuc (s nhuc), xu h.
3) s: 19 net, b "Mch" (si t nho): cai li bt toc.
4) s: 10 net, b "Y" (ao): ci ao ra, cach chc (s kh, s chc)
5) s: 11 net, b "Tuc" (chn): dep lam bng co .
6) s: 19 net, b "Tuc" (chn): giay dep lam bng co. T ng: s
y tng nghnh: mua giay ra on (khach).
Trong thc t, khi noi cu th du nu trn, ngi Trung quc
cn c vao ni dung (context) cua vn ang cp xac nh
ngha cua m. Con nu vit xung th v cac ch u biu ngha (va
d hnh) nn nhn vao la bit ngha ngay, khng sao ln ln c.
Ting Vit Nam cung la loai ting c vn nhng ngay nay
ngi Vit Nam khng vit ch Han na ma lai vit theo kiu ch
biu m, rap vn abc lai phan anh giong noi, hay noi cach khac la
noi sao vit vy Kh ni la ting ng m nhng khac ngha trong
ting Vit cung nhiu khng kem ting Han. Nay dung h thng biu
m cho nn ngi Vit se v cung kho khn, ch co th cn c vao ni
dung oan mo ma thi - i khi oan c, i khi anh chu
thua, khng cach nao xac nh ngha cua cac ch Han Vit ng
m c!
Trong th du "Nu ci trung i ra ph la pham ti cng xuc tu
s" co ngi oan l m la "xuc pham cac v tu s (ngi tu hanh)".
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

11

Ri lam sao oan ngha ch cng? Trong u ngi Vit co cac

ch: cng sc, cng vic, cng dung, cng lao, cng hiu, cng sut,
chin cng, thanh cng, ung cng, cng kch, tn cng, phan cng,
cng oan, thu cng, ng hoa cng, bai cng, cng c, cng trnh,
cng nhn, cng cng, cng dn, cng quyn, cng ham, cng chc,
cng chua, cng ly, bt cng, cng hu, cng ch, cng khai, cng quy,
cng phn. Nu bit ting Han th se bit ch cng co bn ngha
chnh, vit thanh bn ch khac nhau:
*cng: chung (cng cng, cng dn, cng chung)
*cng: kt qua cua mt hanh ng nao o (cng dung, cng lao,
cng hiu)
*cng: anh (cng kch, tn cng, phan cng)
*cng: th, lao ng (cng oan, thu cng)
Ngha ung cua cu: "Nu ci trung i ra ph la pham ti cng
xuc tu s" la "ly lam nhuc nha, xu h, mc c, then thung khi xuc
pham n cng chung". Mt th du khac v kh nan ng m: "nam
n thu thu bt thn" Ngi khng hoc ch Han, oc cu nay th
khng cach nao hiu c s khac bit gia hai ch "thu thu". Mun
hiu, phai i v cai gc ch Han. Mt ch "thu" co ngha la "chu
nhn ly (thu mnh, thu nhn), thuc b "Hu" va ch "thu" kia co
ngha la "cho, trao cho (truyn thu), thuc b "Thu", ngha cua cu
nay la: ngi nam va ngi n khng c s mo, ung cham, gn
gui, thn mt khi trao i vt g o vi nhau.
b) V ngha:
Khi dung ting Han Vit th phai lu y hai vn thng xay
ra: trt t vn pham va ngha cua cac ting cung m ma khac ngha,
khac cach vit.
Mt s ting Han Vit vn con gi m Han, khi noi ra th m
nghe rt ging va khi s dung th vn gi nguyn cu truc vn pham
cua ch Han. Th du: mai (ban), mai (mua), nin (nin lch), ng
(ng t), ng (mua ng), lao (ng lao), cang (hai cang), thuy (thuy
thu), anh (anh ta dng), khng (khng kh), u (u xanh), nh
(ging nh), thn (thn cy), nhung (nhung lua), thch (vui thch),
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

12

phn (bui phn), x (x s), s (s vic), din giang, bao ch, t in,
muc luc, hoa s, bu chnh, bu in, tnh tnh, tnh mnh, tnh kh,
tnh duc, tnh trang, chnh n, chnh ly, chnh t, chnh toan, chnh
ai, chnh ang, chnh qua, chnh giao, v.v....
Mt s ting Han Vit khng con gi m Han, khi noi ra th m
nghe khac hn va khi s dung th tun theo cu truc vn pham cua
ch Vit, goi la ting Vit co gc Han. Cn lu y rng vao thi xa
xa, ting Han a b oc trai theo khu m cua ngi Vit thi y
Ri vi thi gian tri qua, ca giong oc cua ngi Trung quc va Vit
Nam u thay i, cho ti nay th mt s ting Han Vit hoan toan
khac hn v m, khng con hi hm oc trai na Th du: nhn
(nhng nhn) do ch Han "nhn", gn (xa gn) do ch Han "cn",
cng (cng ngt) do ch Han "cang/cng", chia (phn chia) do ch
Han "chi", git (git bo) do ch Han "sat", thing ling do ch Han
"linh", an (an bo) do ch Han "oan", cun (cun sach) do ch Han
"quyn", th (th ca) do ch Han "thi".
Ch Han a co trc khi co giy va may in (hn 2,000 nm nay)
cho nn vic ghi chep mt ch rt kho khn; ri t cai kho nay ma co
khuynh hng gian t hoc nut ch (tnh lc, n dung va khuyt
dung) Xin n c mt th du v trt t vn pham thng gp nh
sau:
Thay v: nhn chi tm (long cua ngi) th n ch "chi", noi:
nhn tm (long ngi)
Nhn chi khu (ming cua ngi) th noi: nhn khu (ming
ngi)
Nhn chi lc (sc cua ngi) th noi: nhn lc (sc ngi)
Nhn chi tai (tai cua ngi) th noi: nhn tai (tai ngi)
Thin ha chi nhn (ngi di khp bu tri ) th noi: thin
ha (th gii loai ngi)
Thuc n chi yu iu: s yu iu cua thuc n.
Khng noi "tm nhn, khu nhn, lc nhn, tai nhn, ha thin,
v.v..." Trong thc t, nu ao ngc trt t vn pham trn y cua
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

13

ch Han Vit noi theo trt t vn pham Vit Nam th co ba vn

xay ra:
*Ch Han Vit tr nn v ngha hoc ti ngha:
Khng c ao trt t cua cac ch: tng quan, quan trong, c
quan, c th, thi c, hiu danh, hiu sc, th hiu, hy kch, hy
trng, phng din, phng phap, phng trnh, canh sat, Nho
giao, nho s, hai cang, hai qun, hai phn, hanh khach, du khach,
khach sao, nhan sc, nhan , thanh lu, cao lu, a cam, a oan,
a nghi, a ta, ng thun, nhan nha, thiu phu, san phu, qua phu,
sn cc, sn dn, lng, ch , bao cao, cao pho, nguyn cao, b
cao, cao trang, quang cao, duy vt, duy tm, ym th, ym nhn,
thng han, t thng, ngoai thng, ni thng, ban cht, ban
doanh, nhim vu, am nhim, quyn lc, quyn han, qun dch, phuc
dch, tai hai, quan nim, chanh pham, tong pham, tng i, tuyt
i, toan quyn, t ban, vong ban, ban nga, li dung, c chp, c thu,
v.v...
*Ch Han Vit sinh ra ngha khac:
ao ch b ha thanh ha b. Tng t nh vy, xin t ao cac
ch d thy ngha i: qua nhn, pham ti, phn hoa, ai cam, tn
lc, khach quan, hiu s, vi pham, thc hin, chin tranh, s t, cng
lao, tc chc, thu ha, u hang, v.v...
*Ch Han Vit vn gi ngha:
ao trt t cac ch Han Vit sau y th thanh trt t vn
pham Vit Nam nhng khng i ngha: ng phng, Ty phng,
sc tng, thng tn, thng cam, quyn uy, ban nguyn, li ch, li
hai, li danh, n ai, n oan, thu hn, oan thu, pha huy, cu nguyn,
c nguyn, hoang ph, h thc, c tch, nam tnh, n tnh, u
tranh, trang nghim, phn m, phan bi, ta t, xng h, lun am,
lac lu, lut phap, lin kt, kt cu, kt giao, bin cai, tranh oat,
trang im, u im, nhc im, thn thanh, xut phat, hoang ht,
hao tn, bnh tt, gia tng, tng gia, mu k, c k, ac c, tan bao,
lao ng, tin ng, t bit, giao pho, tra khao, vinh hin, vinh quang,
sung b, thanh kinh, ai tnh, v.v...

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

14

c)Lut hoi nga:

Giong phat ra ngang bng, cao hay thp, kh hay nhp quyt
nh anh du hoi hay nga. Quy c v du hoi, nga rt tinh vi, tuy
theo giong oc ma co lut hn ho y va la cai kho, va la cai hay
cua chanh ta ting Vit.
Trong ting Han Vit th lut hoi nga phai theo lut t thanh
do Thm c la nha vn ni ting thi nha Lng, (T 479-501,
Lng 502-556, Trn 557-587) ra Vu nha Lng hoi Thm c
rng: "Th nao la t thanh: bnh, thng, kh, nhp?" ap: "Xin oc
theo giong cua bn ch thin, t, thanh, trit."
Ngha la: nhng ch oc ging m thin th goi la bnh thanh,
nhng ch oc ging m t th goi la thng thanh, nhng ch oc
ging m thanh th goi la kh thanh, nhng ch oc ging m trit
th goi la nhp thanh.
Trong cun Vn Phap Ch Han (c Han vn) cua Pham Tt
c, trang 1085, vit:
"Y ngha cua t thanh c giai thch bng bn cu th v thi
ng:
Bnh thanh thng cam ma yn n,
Thng thanh cao giong nh nng ln,
Kh thanh trong treo ma vng xa,
Nhp thanh ngn ting ma thuc bach
(Bnh thanh ai nhi an,
Thng thanh cao nhi c,
Kh thanh thanh nhi vin,
Nhp thanh oan nhi xuc).
V thi Minh, tng s Chn Khng t ra bn cu ca hnh
dung t thanh:
Bnh thanh ng phng chng gp ghnh,
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

15

Thng thanh h cao sc kin cng,

Kh thanh ro rang thng cam ng xa,
Nhp thanh ngn, thi thuc, gp thu tang.
(Bnh thanh bnh ao mac ngang,
Thng thanh cao h manh lc cng,
Kh thanh phn minh ai vin ao,
Nhp thanh oan xuc cp thu tang)."
Mi thanh lai chia ra hai bc: bng va trm ma thanh ra tam
cung bc. Bc bng gm nhng du: bnh (khng du), thng (du
hoi), kh (du sc), nhp (du sc i vi cac ch co ch c, ch, p, t
cu) Bc trm gm nhng du: bnh (du huyn), thng (du nga,
nng), kh (du nga, nng), va nhp (du nng i vi cac ch co ch
c, ch, p, t cui).
Noi tng quat, lut hoi nga cho ca hai ting Han Vit va Vit la:
thanh co gc ch la du hoi, sc hoc khng du th anh du hoi va
thanh co gc ch la du huyn, nng, nga th anh du nga. Nu
khng bit cach phn tch gc ch (t nguyn) th ch con cach la hoc
thuc long hoc hoc meo ma thi!
Thay v phn tch v lut hoi nga kha rc ri, kho ap dung c
trong thc t th giao s Nguyn Tai Cn co gii thiu mt meo rt
hay; o la "mnh nn nh vit la du nga". Ngha la nu gp mt ch
Han Vit bt u bng mt trong nhng m u cua nhng ch
trong cu trn th c manh tay bo du nga. Mt ngoai l duy nht:
ch ngai trong ngai cu (tn mt cy thuc). Th du:
*M (mnh): my man, mn cam, manh h, mu s, mang xa,
min dch, ma lc, gi mao, kiu mu, man khoa
*N (nn): truy na, tr nao, nam n, n lc.
*NH (nh): nhung nhiu, nha nhn, nhn nai, nhuyn th,
nhim c, nhan hiu, th nhng.

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

16

*V (vit): vu lc, vang lai, van canh, vnh vin, hung v, v

tuyn
*L (la): phu lao, nguyt lim, kt liu, l khach, l , thanh
luy, lanh am, lm lit
*D (du): da man, dung cam, dung dng, d nhin, dim l,
din vin
*NG (nga): ngn ng, tn ngng, ngng m, ngha c, nghim
nhin, hang ngu, ngu sc, v nga, Nguyn Du.
Con tt ca ting Han Vit khng bt u bng cac m M, N,
NH, V, L, D, va NG th c bo du ho Tuy nhin, cn lu y khoang 20
ch di y khng tun theo lut va nu:
Ky (ky thut, ky xao, ky n), bai (bai chc, bai khoa), b (b cc,
vn b), hu (bng hu, hu ch, hu khuynh), phu (giai phu), cu
(linh cu), tin (tin bit, tng tin, hoa tin), tiu (tiu tr, tiu ph),
trm (ting vua xng), tr (u tr, chim tr), tr (tch tr), huyn
(huyn hoc), h (h tr), hn (hn loan, hn hp), ham (giam ham,
ham hai), ang (phong ang, quang ang), qun (khn qun, qun
bach), xa (xa hi), hoan (tr hoan), quy (thu quy, quy tch), suyn
(bnh suyn), cng (cng ep), tun (tun nan), (hiu ), s (ke
s)

http://www.ebooks.vdcmedia.com

17

KHAO TING HAN - VIT

oc thm
Khi sang tao ra h thng ch vit abc, cac v c ao khng dung
li vit "biu y" cua ch Han (symbolic system) ma lai dung h thng
ky hiu "biu m", ngha la "nghe noi ra sao th ky m nh vy"
(phonetic system), ly giong noi min Bc lam tiu chun xac nh
giong noi va cach vit chung cho ca nc. Chnh v vy ma ngi
min Bc khng vit sai chanh ta nhiu nh ngi min Trung va
min Nam.
Trong qua trnh lng nghe giong min Bc, ri dung b ch La
tinh ky m th cac c ao khng u ch ghi cho ht cac giong
cua ting noi Vit Nam. Do o, ho phai sang tao ra thm ky hiu na
na nh nguyn tc ch bin ch cua ngi La Ma khi mn b ch
Hy Lap.
Vao khoang 1000 nm trc Ty lch, ngi Phoenicians va
Semite (nay la ngi Do Thai, A Rp sng min ng
editerranean) khi s dung cac ky hiu hnh (graphic signs) ghi
lai m thanh cua ting noi. Ngi Hy Lap mn h thng ch vit
nay lp ra b ch Hy Lap. Ri ngi La Ma mn t b ch Hy
Lap tao ra 23 ch cai La tinh. n thi Trung C, b ch nay c
goi la Trung C Hy Lap (Medieval Greek) vi kha nhiu cai thin va
c s dung trong khoang t nm 800 n 1500. Cui cung la h
thng ch vit ngay nay Trong qua trnh sang tao b ch La tinh,

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

18

ngi La Ma a bin ch, thm bt ch Hy Lap co th phin m

ting noi La tinh. Di y la vai th du:
+++ V cn phn bit 2 m g va k, nhng b ch Hy Lap khng
co, cho nn ho a ly ch C, thm mt du gach ngang ch C tao
ra ch G.
+++ Ngi Hy Lap ca ch I cho nguyn m I va ban nguyn m
Y; do o, phn bit vi ch I, ngi La Ma moc thm mt du hnh
li cu tao thanh ch J.
+++ Ch R cua Hy Lap: ngi Hy Lap vit ch R ging nh ch
P, v vy, phn bit vi ch P sn co, ngi La Ma quet thm cai
ui tao ra ch R.
+++ Cac ch F, U, V, W va Y u phat xut t hnh Y cua
ngi Phoenician.
+++ Ngi La Ma dung ch Y cho nguyn m "U" va ban
nguyn m "W" va t o ma sinh thm ra phu m "V" bng cach ct
cai ui cua ch Y Vao th ky 17, ch U c sang tao va keo dai mai
n th ky 19 th mi thc s c hoan chnh v nhim vu cua no
trong h thng ch cai: V c dung khi s mt ch (phu m) va
U (nguyn m) co th bt c v tr nao
+++ Ch W c sang tao trong th ky 7 Anh ghi ban
nguyn m "w", oc la "double -u" bi v cach vit cua hai ch "u"
dnh la Tuy nhin, do phat minh nganh in cach nay khoang chng
500 nm, ch W c in thanh hai ch V: ngi Phap oc la "doublev" nhng ngi Anh vn oc "double-u".
+++ Ch Y u tin c dung ghi m "u", tc upsilon. Dn
dn b s dung ln ln vi I; tuy nhin, ngay nay moi ngi a xac
nh va quy c ro rang Y la ban nguyn m va I la nguyn m.

http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

19

Ting Han Vit trong ca dao Vit Nam

Ting Han Vit co anh hng qua sc to ln trong ting noi
Vit Nam! C m bt c tai liu, bao ch Vit Nam nao ra th ngi
ta se thy y ry ting Han; thm ch ngay ca trong hnh thc vn
chng truyn khu, bnh dn nht la ca dao, vn c xem la dung
toan ting Vit thun tuy, cung tran y ting gc Han. Th ly mt
th du la bai ca dao "L Lang" trong cun Han Vn Giao Khoa Th
cua Vo Nh Nguyn va Nguyn Hng Giao. Bai nay lam theo th th
luc bat bin th, thun tuy Vit Nam (gieo vn lng chng cu (yu
vn) trai vi cach gieo vn cua th Han la gieo vn ch cui cu
cc vn):
Treo ln cy bi hai hoa,
Bc xung vn ca hai nu tm xun.
Nu tm xun n ra xanh bic,
Em co chng ri anh tic lm thay!
Ba ng mt m tru cay,
Sao anh chng hoi nhng ngay con khng?
(ban HVGKT: Sao anh khng hoi nhng ngay con khng?)
By gi em a co chng,
Nh chim vao lng, nh ca cn cu!
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

20

Ca cn cu, bit u ma g,
Chim vao lng bit thu nao ra ?
Thoat oc th ai cung cam thy ch co hai ch "tm xun"
(ngha la tm xun, tn mt loai hoa) la ting Han Vit, ngoai ra bai
ca dao dung toan ting Vit thun tuy. Tuy nhin, xem ky th khng
phai vy. Nhng ting Han Vit vn con gi nguyn m Han la: hoa,
tm xun, ng, khng, nh, cu. Nhng ting Vit co gc Han la:
hai do ch Han "thai", vn do ch Han "vin", ca do ch Han "gia",
xanh do ch Han "thanh", bic do ch Han "bch", tic do ch Han
"tch", thay do ch Han "tai", lng do ch Han "lung". Toan bai co 71
ch, trong o ting Han chim 11 ch, ting Han Vit chim 10 ch
va ting Vit thun tuy chim 50 ch.
Chu thch:
Cn lu y rng co ting va la ting Han, va la ting Vit
thun tuy. Trong bai ca dao trn, cac ting Han "tm, ng, va cu"
va la ting Han, va la ting Vit, co ngha khac nhau nh sau:
*Tm (Han): khoang cach 8 thc Tau (tm nhn), bn so^ng,
hm lai, mt loai co, mt loai ca, cai chao ln; ngha trong bai la tm
(tm na, tm chng trch cu, tm s hoc ao).
*Tm (Vit): by, v vn (noi tm by, tm phao)
*ng (Han): cung nh mt (ng bon, ng m, ng bao,
ng ca, ng cam cng kh, ng bnh tng ln), a be (tiu
ng), con ngi (ng t); ngha trong bai la ng (kim loai)
Ting ng a bin ngha theo thi gian. Nguyn ngi xa uc tin
bng ng nn hai ch ng tin co ngha n gian la tin lam bng
ng. Nhng v sau, ting ng khng con c hiu la cht ng
na ma bin thanh mt ting mi vi mt ngha mi dung ch cai
vt tron tron, dep dep, co l (vung hoc tron) dung nh gia tr
vt. Th du: ng xu, ng bac. Ri v sau na, khi giy bac xut
hin, mi t giy thay cho mi ng bac tron tron trc kia cung c
goi la ng. Th la ch ng la cht ng n ch ng la n v tin
t ngay nay co ca mt s cach bit v ngha kha xa.
*ng (Vit): ng rung, ng ang, ng bong. Ca dao:
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

21

Ru nhau i cy, i cy,

By gi kho nhoc, co ngay phong lu.
Trn ng can, di ng su,
Chng cy v cy, con tru i ba.
*Cu (Han): u, cong, bt (cu lu, cu thuc), ranh nc, li
cu, nga con chay gioi (thin ly cu)
*Cu (Vit): cu vn, chim b cu, rau cu, cu chuyn, cu n.
By gi hay xet mt bai ca dao khac ma ti khng nh ta ,
ch con lu lai mt cam tnh, khm phuc cho y ch cn cu kim sng
cua ngi dn qu lam lu Vit Nam (chn phai cng va a phai
mm!):
Ngi ta i cy ly cng,
Ti y i cy con trng nhiu b.
Trng tri, trng nc, trng my,
Trng ma, trng gio', trng ngay, trng m,
Trng sao chn cng, a mm,
Tri trong b lng mi yn tm long.
Bai nay ch co mt ting Han Vit vn con gi nguyn m Han
la: cng. Nhng ting Vit co gc Han la: trng do ch Han "trng",
cng do ch Han "cang, con oc la cng", yn do ch Han "an". Toan
bai co 42 ch, trong o ting Han chim 1 ch, ting Han Vit chim
11 ch va ting Vit thun tuy chim 30 ch.
S kin ln ln ting Han, Han Vit va Vit thun tuy oi hoi
ngi Vit phai hoc ky lng ting me e cua mnh co th hiu,
noi va vit ting Vit thanh thao, ung chanh ta va dung ung ngha
Khng phai c sinh ra la ngi Vit th t nhin bit noi ting Vit
ung giong, xai ung ngha va vit ung chanh ta! hiu ting Vit
cho thu ao th bt buc phai hiu cai gc ch Han cua no; ging
nh mun hiu ting Phap th phai ln v cai gc La tinh, Hy Lap
vy.
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

22

Cach dung ch Han Vit

Trong vn hoc, mt s rt ng ngi Vit chu trng khng
dung ting Han Vit, nht la trong khoang 700 nm phat trin nn
vn chng ch Nm (th ky XIII - XIX). Gn y la phong trao T
Lc Vn oan, vi nhiu nha vn nh Khai Hng, Nht Linh,
Nguyn Cng Hoan vit tiu thuyt chu trong ph bin ting Vit
thun tuy.
Vn th, tiu thuyt, ca dao, tuc ng dung ting Vit gian d, d
hiu nn tao mt cam giac gn gui, thn mt, i thng vao tm nao
cua ngi oc. Th du: bai th ng lut "Thu iu" cua Nguyn
Khuyn (1835 - 1910), ngi duy nht u ca ba ky thi ch Han
trong lch s Vit Nam (con goi la Tam Nguyn Yn ):
Ao thu lanh leo nc trong veo,
Mt chic thuyn cu be teo teo.
Song nc theo lan hi gn t,
La vang trc gio se bay veo.
Tng my l lng tri xanh ngt,
Ngo truc quanh co khach vng teo.
Ta gi m cn, cu chng c,
Ca u p ng di chn beo.
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

23

y la bai th ta thu ni ting nht trong vn th Nm, cho

n nay cha thy bai nao co th so sanh c! Net c ao cua bai
th la ch vi 56 ch bnh d ma tao nn mt phi hp rt c th so
vi moi rang buc gt gao cua th th ng. Vt ln trn ky thut
dung ch va m vn, bai th con ve nn mt bc tranh thu m m
min qu Vit Nam, vi mau sc va ng net tht nhe nhang: mt
chic thuyn nho l lng trong ao, nc trong nhng lanh leo (gi y
thi gian la mua thu), ri song nc gn t, la vang bay, pha trn la
nhng tng my l lng tri, ri lng trong khung canh o la mt
thi nhn:
Ta gi m cn, cu chng c.
Ca u p ng di chn beo.
Li th d dang, m iu n gian nhng khng chut tm
thng; nht la cach dung t vn "eo" vi cac ch Vit Nam thun
tuy: lanh leo, trong veo, be teo teo, song bic, hi gn t, bay veo, l
lng, vng teo, ta gi, p ng, chn beo" a khin bai th rt c
cach, mang lai mt cai g thong dong, nhan ha vn d thn quen
trong tm hn ngi Vit.
Tuy ting Vit thun tuy co nhiu c im hay mt cach ring
(co nhiu ting tng thanh, tng hnh hn so vi cac ting khac:
gio thi ao ao, sui chay roc rach, ma t tach ri, lom khom nh ma,
lng thng dao chi) nhng phai bit cach s dung.
Trong thi gian trc nm 1975 va sau o nm nm, chanh
quyn min Bc h hao s dung ting Vit thun tuy. Thay v dung
ch "phi c trc thng, thuy qun luc chin, bao sinh vin, hi Hng
Thp T" th dung "may bay ln thng, lnh thuy anh b, nha e,
hi Ch Thp o". Ch may bay ln thng co th chp nhn c
nhng lnh thuy anh b th nghe ky qua. Thuy va b la ting Han
Vit i vi hai ting Vit lnh va anh nghe loac choac, loang xoang.
Nha e, hi Ch Thp o th nghe tuc va xoang qua, lam mt i
cai nghim chnh va tm c cua bnh vin va hi.
Trong nhng nm gn y, co le v a ti tn mc cua s thai
qua nn t khuynh hng "dung ting Vit thun tuy" lai i sang
dung toan ting Han Vit. Cai g cung vy, h ri vao thai cc la sa
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

24

By gi, bao ch Vit Nam rt snh ting Han Vit. Vao thang 5,
2001, ti v Vit Nam ngh he, mua mt s bao nh: Cng An, Phap
Lut, Phu N, Thanh Nin t tm hiu v ting Vit ngay nay
Cang xem ti cang kinh ngac: tai sao ho lai a chung ting Han Vit
d qua! Cac ch : bc xuc, ach tc, giai iu qu hng, chin s c
nhim, chin s trinh sat, chin s hnh s, thng bao chiu sinh, tai
khoan, ngh nhn, ngh s nhn dn, v.v... ro rang la rt kho hiu
i vi ai chung. Bung xp bao ra ma ti cam thy ti tm mt
mui, l tai lung bung.
Phai chng snh dung ting Han Vit chng to s thng thai
uyn bac?
Thc ra, khach quan ma noi th ting Han Vit a co mt thi
gian dai c tn trong. No c xem la loai ngn ng bac hoc, thm
ch la ting noi vi thn thanh va ngi cht. Ngay xa, ngi
Vit Nam phai khn t tin bng ting Han Vit, khn nm (tc
ting Vit thun tuy) la v l. Ngi xa cung khng bao gi dam
dung giy co ghi ch Han goi cac vt d bn. Co le do truyn
thng xa xa nay ma ting Han Vit thng c coi la sang hn
ting Vit thun tuy. Goi "thy ca, thy giao, ngi phu giup thy
giao, thy cai, thy chua, thy thuc, thy lang, thy boi, thy coi t
vi, thy phap, thy tng, thy coi sao" nghe khng sang bng "linh
muc, giao s, phu khao, phu giao, lut s, nha s (i khi nnh b
nn t ra cac chc v ai c, thng toa), bac s, t vi gia, phap
thut gia, tng s gia, chim tinh gia, v.v..." Trong thc t sinh hoat
cung nh sach v, cai tnh cht "sang" nay a tao ra khng bit bao
nhiu l lng, khi hai le ra phai ci nhng ti t qua n ni co khi
khng sao ci c!
Ting Han Vit c chung co le v nghe ku. iu nay thy
rt ro qua cach t tn con cai cua ngi Vit Nam. t tn Ai thay
cho Yu, Bach thay cho Trng, Bao thay cho Bau, Bn thay cho Mc
mac, Bch thay cho Xanh, Cng thay cho Manh, Dim thay cho ep,
Dip thay cho La, Giang thay cho Sng, c thay cho c, Lng
thay cho Tt, Truc thay cho Tre, Hoa thay cho Bng, Lm thay cho
Rng, Quyn thay cho ep, Nguyt thay cho Mt trng, Thuy thay
cho Nc, Lin thay cho hoa sen, My thay cho ep, Giai thay cho
http://www.ebooks.vdcmedia.com

KHAO TING HAN - VIT

25

ep, Minh thay cho Sang, Hai thay cho Bin, Sn thay cho Nui, Long
thay cho Rng, v.v... Rt him thy c gai nao co tn Trn Th ep,
Nguyn Th Nc, Pham Th Xanh. ngoai quc, sau 1975, mt s
ng ngi Vit Nam ch gi ho, con tn th i ra John, Tom, Jack,
Linda, Monique, Jane, Susane, Yvonne, v.v..... oc tn John Tran,
Monique Nguyen, Yvonne Pham nghe cung ng ng.
V mt ngn ng hoc, cn c vao nguyn tc ng nht va
thun tuy, ngi ta chu trng nu mt khi dung ting Han Vit cho
mt t ng nao th phai dung toan ting Han Vit, khng nn chen
ln va ting Han Vit, va ting Vit thun tuy. Tuy nhin, co vai
trng hp khng xac nh c, cac t in khng thng nht vi
nhau. Th du: noi chanh tr hay chnh tr? Am Han la chnh, m
Han Vit la chanh. Ngi Vit Nam dung ln ln chanh va chnh
trong tt ca trng hp, nhng khi goi cac ngi ng u th lun
lun dung ch chanh (chanh tng, chanh vn phong, chanh an).
Thc t dung ch mt cach d dai cua ngi Vit a tao ra
nhiu t ng ghep ting Han Vit va ting Vit thun tuy, xai bi
nhiu ngi va qua lu cho nn mc du nghe lnh knh nhng phai
chp nhn, khng sao bac bo c. Th du: (ch Han Vit vit
nghing va m) ngh ngi, danh ting, thuyn be, th vn, sach v,
cng vic, th gi, lang xa, tr oc, xng ct, xac tht, ng l, cu
ng, h ao, u ui, chu t, sc lc, lo liu, tranh danh, cu xin,
n nau, sinh e, sao chep, nnh b, thiu t, thay th, chim ong,
trao tng, thoai lui, nao nc, hung tn, ngu dai, liu mang, thanh
vng, yn lng, tai gioi, v.v...

http://www.ebooks.vdcmedia.com

26

KHAO TING HAN - VIT

Kt lun
iu ang lu y la c gng dung ting Vit thun tuy khi co th
c; khng co th mi dung ti ting Han Vit tranh b goi la
"trng gia hoc lam sang, dt hay noi ch." ng gng ep dung
ting Han Vit; nhng ting Han Vit nao a ph thng, a Vit hoa
ri th tha h xai. c vy th giong noi, cu vn nghe mi t nhin.
Trong trng hp cn nghim trang nh t tn trong giy khai
sanh (khac vi tn tuc - king - nh thng Cu, cai Teo), tn c
quan, tn t chc hoc cn din ta y t mt cach trang trong, gon
gang va chnh xac th nn dung ting Han Vit bi v ting Han Vit
mang theo no tt ca cai su sc, suc tch, chnh xac cua ting Han.

http://www.ebooks.vdcmedia.com