NG THI V D THI Hng Dng ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 28-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
(I) Trt t Bt v nhn: Nhn qu v Ngu duyn. Hin thnh thng k tun quy. Thng k xc sut v Lut s ln. Thc ti l tin trnh (II) Nht thi v: ng thi l cu khi. Trt t v nhn: H tng y tn

---o0o---

(I) Trt t Bt v nhn: Nhn qu v Ngu duyn.

Theo Pht, ht thy hin tng tuy v thng bin thin, nhng trong ci thin bin v thng y c mt l php nht qun vnh vin bt dit. l php tc duyn khi c nh ngha: "Ci ny c thi ci kia c, ci ny sinh thi ci kia sinh, ci ny khng thi ci kia khng, ci ny dit thi ci kia dit." (Kinh Pht t thuyt. Tiu b I). Tt c nhng hin tng thin sai vn bit chng qua l kt qu ca nhng tc dng ca l php duyn khi. Chng nng vo nhau m tn ti, khng mt vt g c th tn ti c lp tuyt i. Th gii ny l mt mng li v i c dt thnh bi v s quan h nhn qu d thi v quan h h tng tn ti. Trong Li ni u bn ting Anh The I Ching or Book of Changes chuyn t n bn do Richard Wilhelm dch Kinh Dch Hn ra c ng, Carl Jung phn bit hai li t duy, mt theo trt t bt v nhn, mt theo trt t v nhn. Hai trt t ny biu hin hai nguyn l c bn ca nhn thc lun Pht gio, nguyn l nhn qu (tadutpatti; Principle of Causality; Non-identity of the underlying reality) v nguyn l ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity), c th tm lc nh sau: ty trng hp hai s vt c cn bn hu php khc hay ng (hu php ch vt t thn, cn gi l t tnh, hay t th), chng c ni kt trn phng din lgic cn c trn cng thc "ci

ny c thi ci kia c" ca nh l duyn khi hoc bng cch quy hp chng v cng chung cn bn hu php ng nht ca chng. Khoa hc suy din theo trt t bt v nhn. Trt t ny mt thi c chp nhn nh mt tin chn l (axiomatic truth). Li nhn bt v nhn m t bin c xut hin theo th t mt chui A, B, C, D. v gii thch bng li nghch suy do u D tr thnh hin hu: l do bt ngun t nhn C hin hu trc D, v C cng vy, bt ngun t nhn B, v.v Trn phng din lgic (lgic c ngha l tt yu), mt nhn khng nht thit c qu ca n tip ni theo, ti v lun lun mt chng ngi no c th ngn chn s dn sinh qu. Tri ngc li, l qu thi tt nhin l qu sinh xut t nhn ca n. N khng th hin hu nu n khng phi l mt qu v n khng th l mt qu nu n khng phi l qu tt yu ca nhn ca n. V vy, mi bin c u khng phi l bin c nu n khng sinh xut t mt bin c khc. Tng cng nn bit quan im ca Duy thc v nhn qu. "Nhng g ni v nhn qu ch l gi thi thit. Quan st thy php hin ti c kh nng dn sinh tc dng v sau, theo gi lp qu ng lai, i chiu vi ci hin ti c ni l nhn. Khi qun st thy php hin ti c s p ng vi du hiu i trc, theo gi lp ci tng hin hu l nhn, i chiu vi ci c ni l qu hin ti. Gi, ngha l hin thc xut hin tng t tng ca ci y. L th nhn qu nh vy rt hin nhin, vt ngoi hai cc oan, kh hp trung o. Nhng bc c tr nn thun theo m tu hc." (Lun Thnh Duy thc. Tu S dch gii) Hin nay a s khoa hc gia theo thuyt hin thnh tun quy (regularity theory) ca David Hume ch trng nhn lun lun c qu tip ni theo v s tip ni to thnh nhng mu hnh quan h k tc khng thay i: "Chng ta c th nh ngha nhn l mt s vt c mt s vt khc tip ni theo, v ni no tt c s vt tng t s vt u u c s vt tng t s vt sau tip ni theo." Nhng mu hnh quan h k tc khng thay i nh vy c gi l "hin thnh tun quy" (regularity) hay hin thnh ng lc tun quy" (dynamical regularity) phn bit vi hin thnh thng k tun quy (statistical regularity) s ni n trong phn sau. Khi kho st nhng tin trnh din bin vi v s iu kin chi phi, li nhn theo trt t bt v nhn a n s khm ph trong tt c mi thay i phc tp thng xut hin nhng hin thnh tun quy (regularity). Hin thnh

tun quy to nn nhng lut nhn qu, tc nhng quan h tt yu bt bin gia cc vt th, bin c, iu kin, hay mi ci g khc mt thi im vi thi im sau. Lut nhn qu chng nhng tin on qu trnh cc bin c, nh thay i dinh dng v tp th dc thng xuyn lm gim nguy c mc bnh, m cn tin on thuc tnh ca s vt v c hai mt, phm cht v s lng. Chng hn, s tin on cht uranium tc ng bi cc neutron s bin i thnh mt nguyn t mi, plutonium, cha bao gi thy hay cha tng sn xut bt c u. V phm cht, quan h nhn qu nc kt thnh bng khi lnh v bc hi khi nng l mt phn bn cht ca nc, khng c phn ny thi khng th l nc. Cng nh lut ha hc hydro v oxy hp li thnh nc l mt tnh cht c bn ca hydro v oxy, nu khng thi khng th l hydro v oxy. Tng t, cc nh lut nh lng cng l mt phn bn cht ca cc s vt ty thun nhng nh lut y. Tht vy, mt s tnh cht gip ta nhn ra mt cht lng l nhit si, tr s tnh dn in, tr s t trng ca cht lng, tr s tn s ca cc ph vch cht lng pht ra hay hp th, v nhiu s lng khc na. Tm li, nhng lut nhn qu m mt s vt ty thun cu thnh mt kha cnh ch yu ca cch thc s vt y hin hu. Nhng lut nhn qu iu hnh nhiu tin trnh khc nhau trong thin nhin u lin kt cht ch vi c tnh ca cc s vt, do biu dng cch thc hin hu ca nhng s vt y. Lut nhn qu khng d on c mt tr s c nht cho qu, m tri li l mt trong mt s kh nng. Nh trng hp o lng, o khng c mt tr s nht nh, m ch bit nm trong mt khong sai s no khng th trnh c. Ngoi ra, trong th gii hin tng cc vt th c bit h tng giao thip ton din trong nhng tng quan v tn v v ngi, mi iu kin hay bin c u c v s nguyn nhn. Trong quan h nhiu nhn mt qu, nhiu loi nhn khc nhau c th cng dn sinh mt kt qu. Th d: Nc ca mi cn ma trong mt vng u chy ra bin ti ch con sng chnh ra bin. Trong mi trng vt l, tt c lut nhn qu u mang tnh cht nhiu nhn-mt qu. D nhn d qu c hai u ty thuc v s yu t bn ngoi phm vi tnh hung ca vn ang cu xt, v v tnh cht qu phc tp hoc v iu kin kho st hin ti khng cho php nn rt kh nhn chn nh hng ca nhng yu t ny. Tuy nhin, trn phng din thc tin, khng th lu tm n ht thy mi yu t lin h tin on mt kt qu trm phn trm

chnh xc. Trong trng hp kho st vi tnh cch gn ng, ch cn mt s hu hn nhn t trng yu (significant causes) tc nhn t c nh hng ng k trn kt qu m thi. Nhng lm sao bit chc tt c nhn t trng yu cn thit ca mt vn c cu xt? Phng php kim chng l th ti lp th nghim. Nu cc kha cnh c bn ca kt qu khng ti xut hin ging nh ln trc thi l do l c mt s nhn t trng yu b b st. Tht ra, khng c cch no th nghim kim tra ht thy mi nhn t trng yu cn thit c cu xt. Mt vn mi c t ra. Tnh tt yu ca mt lut nhn qu khng th tuyt i. Th d nh lut ni rng mt vt th gia khng trung s ri. l iu thng xy. Nhng nu vt y l mt mnh giy v nu do ngu duyn c mt ngn gi mnh thi n, mnh giy c th bay ln thay v ri xung. Bi vy ni mt lut nhn qu l tt yu ch khi no tru xut gt ra ngoi tnh hung ht thy mi ngu duyn c tnh hoc nhin, ngha l ty duyn, c th c m cng c th khng c. C th chng no ta quan tm cng mt ln xt n ht thy mi s vt trong v tr thi phm tr ngu duyn tiu bin, v theo mi s kin tt nhin xy ra khng th trnh c. Nhng t trc n nay khng mt nh lut nhn qu no lm nh vy. Tht ra mi khi gp mt vn no , ta c th tm thy nhng lut tc chi phi mt s ngu duyn bng cch ni rng phm vi ca trng hung. Nh trong trng hp mnh giy b gi thi tung, ta c th nghin cu nhng lut tc quyt nh ngn gi thi nh th no. Nhng g xem nh ngu duyn trong phm vi hp nay tr thnh kt qu ca nhng quan h nhn qu tt yu trong phm vi va c ni rng. Tuy nhin, trong phm vi mi m rng cc quan h nhn qu tt yu y khng trnh khi gp thm nhiu ngu duyn mi khc. Bi v cch gi vn hnh ty thuc v tr ca cc m my, nhit ca thy th, v c khi b nh hng ca cc tia t ngoi, cc chm m in t pht xut t nhng m en trn mt tri. Nh vy c ngha l ta phi nghin cu rng thm nhng lut tc chi phi s hnh thnh cc m my, sng bin, t ni, v cc tin trnh sinh khi cc m en trn mt tri. Tip tc nh th mi vn khng bao gi loi tr trit ht thy ngu duyn. n nay, cha bao gi c bng chng s tm hiu nguyn nhn bng li nghch suy c th chm dt ti mt chung im, ti mt nguyn nhn u. iu ny chng t trong th gii hin tng mi s vt u xut x t s vt khc v sinh xut cc s vt khc. Ni cch khc, mi quan h nhn qu t phi tc ng trong nhng

phm vi tnh hung hu hn v lun lun b chi phi bi cc ngu duyn xut hin bn ngoi nhng tnh hung y. Hp l hn ht l chp nhn hai phm tr, nhn qu tt yu v c hi ty duyn, biu tng hai mt ca tt c mi tin trnh trong v tr. Cng c th v hai phm tr y nh hai cch nhn chung mt vt th nhng i lp. Mi quan im l mt cch tru xut tng hnh t mt tnh hung hon chnh. Tng tru xut trng by y mt s kha cnh ca vt th, nhng s dn n nhng kt qu sai lc nu ta qun rng chung cnh ch l mt li nhn phin din. Quan im ny hn ch, ci chnh quan im kia, v do tng quan lin h vi quan im kia gip ta thi thit mt khi nim kh chnh xc v vt th. L c nhin, ta c th nhn thc vt th theo mun vn quan im khc nhau, nhng tu trung vi bt c quan im no bao gi cng c mt quan im i nghch. Tm li, ngoi lut nhn qu cn c nhng lut tc c tnh cch tng qut hn lut nhn qu: lut ngu duyn (laws of chance) v nhng lut tc v quan h gia nhn qu v ngu duyn. Ngu duyn l nhng kh nng hin hu bn ngoi tnh hung lin h. c tnh ca ngu duyn l khng th bng vo nhng thuc tnh ca cc vt th bn trong tnh hung m nh ngha bn cht ca chng. Ni cch khc, ngu duyn c tnh cch tng i c lp i vi nhng g bn trong tnh hung. Tht ra, kinh nghim cho thy khng tm u ra nhng hu c t tnh: vn vt cng ng hin hu v ng thi hin khi trong quan h khng gian v thi gian. Bi th cho nn khng th c c lp tuyt i. Nhng khi mi tng quan lin h khng ng k, c th b l, thi khi nim ngu duyn tng i c lp i vi tnh hung lin h c th xem nh mt li nhn thc gn ng, ti hu c th sa cha v b tc bi khi nim nhn qu. Hin thnh thng k tun quy. thng hiu ngu duyn v quan h gia nhn qu v ngu duyn, tng cn bit n khi nim hin thnh thng k tun quy (statistical regularity), mt khi nim c bn ca thng k hc (Statistics) v ngun gc ca thuyt thng k xc sut (Statistical probability theory). Hy quan st cc phn t kh chuyn ng trong mt hp kh cha chng 10 ly tha 23 (s 1 o theo 23 s zero) phn t, mt s ngang vi s sao trong v tr. V cc phn t lin tc va chm nhau nn qu o ca mi phn t long ngong ngu nhin, bt quy tc. Cc phn t chuyn ng mt

cch ht sc bt n nh. Th d, thay i mt lng nh gc chuyn ng u ca bt k phn t no s thay i ln chiu di chuyn ca n sau ln va chm th nht. ln thay i y s cn tng ln hn na sau ln va chm k tip, v..vv kt qu tch ly ca nhng ln thay i nh vy c th a phn t lin h n mt vng khng gian rt khc. Do , mt sai lc b nh trn bt k phng din no, c th ton hc, c th o iu kin u, c th pht biu nhng nh lut nhn qu c bn, vi thi gian s dn n nhng sai lc cc i trong mi d on v chi tit cc chuyn ng phn t. Mi c gng tm phng thc d on chi tit s vn hnh ca cc c th thuc mt h thng gm 10 ly tha 23 phn t u v vng. Tuy nhin, ng lu y l chnh nhng yu t ngn chn mi c gng d on chi tit s vn hnh ca cc c th cng l yu t gp phn lm d dng mi d on tng qut nhng tnh cht trung bnh v m ca h thng m khng cn n nhng thng tin chnh xc v hot ng c bit ca mi mt phn t. Tht vy, tng mi phn t mc vi m c khuynh hng dao ng tng i c lp i vi nhng s kin mc phm vi rng ln (v m) v do tng i c lp m cc c th phn t c mt tm bin thin dao ng ngu nhin v cng phc tp bao gm mt s rt ln kh nng khng th no quan st v m t c. Tuy nhin, chnh cch thc bin thin dao ng ngu nhin v cng phc tp y hon khi mc v m mt khuynh hng vn hnh u n, hp thng quy, gi l hin thnh thng k tun quy (statistical regularity), tc nhng thng k trung bnh hay trung bnh phm vi rng ln c nhng bin chuyn u n c th on bit trc c. Nhng vn hnh va trnh by trn c tm thy trong nhiu lnh vc khc nhau ca khoa thng k: x hi, kinh t, y t, v khoa hc. Khp tt c cc lnh vc , trong s vn hnh ca tng mi vt th, bin c, v hin tng c bit c bit c mt s bin thin hay dao ng ngu nhin, bt quy tc m chi tit khng th d on trong tnh hung lin h. Nhng nu nhn tng qut s vn hnh trong phm vi rng ln cc chui di hay qun tp nhiu vt th, bin c, v hin tng y, thi thy xut hin nhng hin thnh thng k tun quy chung hp vi nhng bin thin hay dao ng ngu nhin, bt quy tc. Thi gian nh ngha theo thng k hc l mt hin thnh thng k tun quy sinh xut t s vn hnh ngu nhin, bt quy tc ca v s ht mc vi m

v c nh vt l hc Reichenbach m t: thi gian mi lc sinh ra mi v khc nh mt quan h thng k t s hn n nguyn t. Trong c th con ngi, nhng tc dng ha hc ch ng s vn chuyn nhng ha cht lin kt loi thn kinh dn truyn (neuro-transmitter), cng nh nhng th tc ng (action potentials) c tc dng chi phi s truyn dn tn hiu dc theo cc dy thn kinh u l hin thnh thng k tun quy sinh xut t nhng tc dng lng t trong phm vi rng ln ca tng su thm nht ca h thn kinh. Nhng i lng trung bnh v m, nh s trung bnh ht trong mt vng khng gian hay p sut trung bnh trn mt din tch, , hon ton khng b chi phi bi nhng chuyn ng v cch thc phi tr trong khng gian ca nhng c th ht. Mt phn l do lin quan mt s qu ln chuyn ng v phi tr khc nhau trong khng gian, v nu trong mt vng khng gian mt ht thay i chiu di chuyn, hiu qu ca s thay i ny trn trung bnh phm vi rng ln c th tiu bin bi nhng thay i i nghch trong chuyn ng ca cc ht k cn. Do , chuyn ng ngu nhin, bt quy tc ca nhiu ht to ra dao ng m kt qu l vi thi gian lu di v xt trung bnh thi trong phm vi rng ln cc dao ng y tng giao tng hy. Theo c hc thng k, bt k iu kin u no cng dn n nhng chuyn ng ngu nhin, bt quy tc hon khi nhng trung bnh phm vi rng ln thay i gn k nhng tr s trung bnh nht nh. V nhng tr s trung bnh ny hon ton ty thuc ch nhng tnh cht tng qut ca ht, nh t trng trung bnh, ng nng trung bnh, v..v l nhng i lng c th trc tip nh ngha mc phm vi rng ln, cho nn s thnh lp nhng quan h n nh v c th d tri ch lin quan mc phm vi rng ln m thi. V vy mi hin thnh mt mc v m, c ring mt tp hp phm tnh tng i c lp v mt tp hp quan h tng i c lp. Cc quan h tng i c lp ny cu thnh mt tp hp lut nhn qu mc v m. Nh vy, do hin thnh thng k tun quy m hai mc tng i c lp, vi m v v m, c phn bit. Khi nim mc tng i c lp thng thy trong a s ng dng. Trong vt l hc, di mc nguyn t l mc cc ht cn bn gm electron, proton, neutron, v.v Di mc cc ht cn bn, cn c mc h tng lng t ang c nghin cu. Theo chiu ngc ln, trn mc nguyn t l mc phn t tng ng vi nhng nh lut ha hc, ri n mc sinh vt thuc phm vi kho st ca sinh hc, v.v Mi mc c

ring cch vn hnh v nhng tp hp phm tnh, lut tc, v quan h biu trng c tnh ca mc y. Hin thnh thng k tun quy c p dng gii quyt vn sai s trong quan st o lng. Tng cng nn nhc li quan st o lng l phng php duy nht ca khoa hc thit lp s lin h gia thc ti, khi nim, v ton ng. Do quan st o lng m khoa hc c th s dng cc s lm ngn ng suy lun, m t, v truyn t. Sai s o lng thng c chia thnh hai loi, loi h thng (systematic errors) v loi ngu nhin (random errors). Sai s h thng l do nhn bn ngoi, th d: do dng c o lng, do qun lu s thay i p lc khng kh trong khi o lng chng hn. C th gim thiu chng ti mc trit tiu bng cch tm hiu v kim sot cc nhn t lin h. Tri li, sai s ngu nhin l bt xc nh, v thng, phn nh s kin mi ln o lng tt th no cng o lng mt i lng hi khc. V sai s ngu nhin l do bin thin dao ng ngu nhin, bt quy tc ca cc ngu duyn c lp i vi tnh hung o lng, cho nn phng cch duy nht xc nh phn no mt tr sai s ngu nhin l lp i lp li s o lng cng nhiu ln cng tt. Theo mt nh l ton hc, ht thy mi h qu do bin thin ngu nhin gy ra tng tc tng hy cui cng sai s ngu nhin t l nghch vi cn s bc hai ca s ln o lng. Hin thnh thng k tun quy cn lm sng t quan h gia nhng bin i s lng v bin i phm tnh. Chng hn, nhng bin i tr s ng nng trung bnh ca chuyn ng phn t s ko theo s bin i nhng phm tnh tng hp vi cc trng thi kh, lng, v rn ca vt cht. c tnh ca mi bin i phm tnh l s xut hin nhiu loi nhn t trng yu mi to thnh nhiu lut tc mi. Th d: th tch ca kh l do bnh cha xc nh, nhng trong trng thi lng thi li do ni ti c cu ca cht lng xc nh. Do , hin thnh mt nhn t mi: khuynh hng duy tr mt th tch khng thay i. Phm tnh ny biu hin di mt dng thc mi ca lut lin kt th tch vi nhng tnh cht khc ca cht lng nh nhit v p sut. Ni chung, chnh nhng hin thnh thng k tun quy cu thnh nhng lut tc gi l lut thng k (statistical laws), mt tnh cht mi ca cc lut thin nhin: trong nhng phm vi rng ln cc hin thnh thng k tun quy c th xut hin mc v m, nhng hin thnh thng k tun quy ny hu nh hon ton khng lin h vi nhng chi tit chnh xc ca nhng chuyn ng ngu nhin phc tp v bt quy tc ang vn hnh mc vi m. Lut

thng k cho php d on gn ng nhng thuc tnh ca s vn hnh trung bnh cc chui di hay qun tp rng ln cc ht sau mt thi gian lu di m khng cn m rng phm vi tnh hung tm thm nhng nhn t b sung nh hng tnh tit bin thin ca cc ht. Th d: Bo him thng k c th d on gn ng tui sng trung bnh ca mt c nhn thuc mt nhm tui tc, chiu cao, sc nng, xc nh m khng cn tm hiu chi tit v s yu t phc tp gp phn vo s sng hay cht ca mi c nhn ca nhm. L do duy nht l bi ti nhng yu t trch nhim v ci cht ca bt k c nhn no u a chng v bt ng, v bi ti chng tc ng tng i c lp theo cch thc dn n nhng lut thng k. Hai mt ca cc tin trnh thin nhin, nhn qu v ngu duyn, u lin kt vi nhng lut thng k. Nhn theo kha cnh c hi ty duyn, mt nh lut thng k l mt khuynh hng tun quy pht khi t s h giao h trit gia nhng dao ng ngu duyn trong mt qun tp rng ln vt th hay bin c. Nu chuyn sang li nhn i lp xem ton th ht thy mi vt th hay bin c trong mt qun tp thng k nh mt thc th, thi nh lut thng k tr thnh nh lut nhn qu gn ng p dng cho loi thc th ny. Thng k xc sut v Lut s ln. Khi nim hin thnh thng k tun quy xc khi s trin khai thuyt ton hc v xc sut, c s ca cc phng php thng k, gi l thuyt thng k xc sut (statistical probability theory) hay ni gn, thuyt xc sut. Thuyt ton hc ny thng c s dng kho st tng th ca nhng qun tp rng ln cc vt th, hin tng, hay bin c ty thuc nhng ngu duyn bn ngoi phm vi tnh hung ang cu xt. T xa, xc sut i i vi nh bc, v thng nh bc hay dng ng tin hay sc sc cho nn mi khi ct ngha xc sut l g, thng l l ly th nghim gieo ng tin hay sc sc lm th d. By gi, hy dng th nghim gieo ng tin gii thch th no l thng k xc sut. Tuy nhin, nn bit rng mi ln th th nghim gieo ng tin thi ch c hai bin c hoc sp hoc nga c c hi xy ra. Nhng thng trong nhng th nghim khc vi mi ln th, c nhiu bin c c c hi xy ra. Chng hn, nu gieo mt sc sc thi c 6 bin c hoc hu hay nu m

s vi sinh vt trong mt mu ly t mt ao nc thi s hoc hu c th l bt k s nguyn no. Nu theo di kt qu ca mi ln gieo ng tin, khng ai c th ni chc mi ln ri xung ng tin s sp hay nga. l c tnh hoc nhin ca ngu duyn. Chng hn, nu gieo t mt cao kh ln, ng tin c thi gi quay vi vng trc khi ri xung nn. Mt hin ra ty thuc cc chuyn ng lc u, bi th cho nn nhng bin thin nh trong chuyn ng u c th lm ng tin ri xung mt ny thay v mt kia. Thm na, thn th con ngi m chuyn ng nh hng cc iu kin u l mt h thng v cng phc tp. S vn hnh ca h thng ty thuc v s chng loi yu t dao ng. Do , sau mt s rt ln ln gieo, nhng bin thin ca chuyn ng u truyn t tay n ng tin cng lm thay i kt qu cui cng. V v s yu t dao ng bn trong thn th hon ton khng ph thuc hng sp nga ca ng tin lc ban u cho nn khng c g l l sau mt thi gian lu di v xt trung bnh, nhng dao ng chng nh hng ng tin ri mt ny hay mt kia. Rt cuc, nu theo di s ln ri mt sp hay nga sau mi ln gieo ng tin thi s y dao ng rt ngu nhin, bt quy tc, trong khi y nhng hin thnh thng k tun quy xut hin trong s bin thin tn s tng i ca mi mt (relative frequency; tc s ln sp hay nga chia cho tng s ln gieo) . Bi vy, sau mt s rt ln ln gieo, trc gic d k l nu tng s ln gieo mi mi thi tn s tng i mt sp cng nh tn s tng i mt nga s tin n cng mt tr gii hn d k l mt na (0.5). c ngi lm th nghim gieo ng tin 10 ngn ln, m tt c 5 067 ln sp. Nh vy, lc chm dt th nghim, tn s tng i mt sp l 5 067 / 10 000 = .5067 v tn s tng i mt nga l 4 933 / 10 000 = .4933. Xt ring s bin thin ca tn s tng i mt sp t khi bt u cho n khi chm dt th nghim, thi ban u tn s tng i dao ng rng ln nhng vi s gia tng ln gieo, tn s tng i gim thiu bin thin v chuyn gn mt tr s kh n nh. Khng c g bt hp l nu gi thit rng cc dao ng bin thin ca tn s tng i mt sp s tip tc khng ngng trit gim nu th nghim c lp i lp li mi mi. Cui cng, tn s tng i mt sp s tp trung cng lc cng gn tr s gii hn d k mt na (.5), nu khng bng thi sai khc cng khng ng k. Do , bng vo trc gic, ta c th nh ngha: Thng k xc sut hay xc sut ca mt bin c l tr s gii hn ca tn s tng i xy ra bin c y khi tng bt tn s ln th th nghim.

Ni cch khc, nu mt bin c X xy ra x ln trong s n ln th nghim ging nhau v nu s n rt ln, thi t l s ln x xy ra tc tn s tng i x/n tin gn mt tr s gii hn gi l thng k xc sut hay xc sut P(X) ca bin c X. Khi nim hin thnh thng k tun quy c pht biu theo ngn ng ton hc trong thuyt xc sut di hnh thc cc nh l gi l lut s ln (laws of large numbers). Nhng lut ny c th xem nh phn i chiu l thuyt ca nh ngha khi nim xc sut bng trc gic ni trn. Lut s ln nhn nhn yu t ngu duyn l quan trng v quan h nhn qu khng l do gii thch v tin on. Cc lut s ln thng bo nhng tr trung bnh v nhng hin thnh tun quy tng i, khng m t nhng ngu nhin, nhng c th, nhng c th, nhng bin c hay hin tng c tnh duy nht khng th trng t. Bi th, lut s ln cng nh lut nhn qu khng hon ton ng. Tt c lut mi mc v ht thy cc th lut thuc phm tr khc nhau, nh nh tnh v nh lng, quyt nh v thng k, ..., biu th nhng kha cnh bt ng nhng tng quan tng lin ca cng tin trnh v tr. Mi kha cnh tng ng vi mt cch nhn gn ng v phin din vo thc ti, cch nhn ny gip sa sai nhng cch nhn kia. Mi cch nhn nhn chn y mt b ca tin trnh m cc cch nhn kia hoc b st hoc ch pht qua. Ring i vi lut nhn qu v lut s ln, nn xem c hai loi u l nhng pht biu gn ng. Ni th c ngha l mt lut nhn qu c th l mt pht biu thng k gn ng v vn hnh trung bnh ca mt qun tp rng ln cc phn t dao ng ngu nhin, bt quy tc, mt lut s ln c th l mt pht biu thng k gn ng v hiu qu vn hnh ca mt s rng ln nhn t bin chuyn c tnh cch c lp. Thc ti l tin trnh Mi s vt chng nhng khng ngng bin chuyn, m tt c l mt dng sinh dit lin tc, tt c l lu ch, l tng tc bt on. Ni nh th c ngha thc ti c nhn thc l tin trnh (reality considered as process), ci ng l (what is) l tin trnh tr thnh chnh n. Tt c nhng g c th ph din bng li nh vt th, bin c, iu kin, cu trc, v..v u l tng tru xut t tin trnh y. Tin trnh c th v vi dng nc tri chy v bin chuyn trn ni ln nhng mu hnh xoy nc, sng gn, lun lun thay i. Xoy nc, sng gn u tru xut t dng nc chy, hin khi v bin mt trong ton th tin trnh ca lu ch. Nhng tng

tru xut ny on tm, khng phi cht liu cu cnh hin hu tuyt i c lp, ch vn hnh vi tnh cch t tr m thi. Chng l ni dung ca nhng hin thnh tun quy, t cn bn php tnh hin thc u . Th nhng ni no c tc dng, ni php tnh mi c n lc qun chiu pht hin. (Ta Nhn thc v tnh Khng. Tu S) Ni dung ca tt c mi nh lut khoa hc bao gm khng g khc ngoi nhng tng tru xut on tm nh vy, tn ti v vn hnh ch vi tnh cch tng i c lp. Ni nh th c ngha l cch thc chng hin hu mt mc no khng th vin vo s vn hnh ca nhng vt th mc thp hn m d on mt cch chnh xc mc du nhng c tnh ca cch thc chng hin hu ty thuc quan h gia chng v cc vt th mc di. Bi th khng th chp nhn c mt hc thuyt c bn dng lm nn tng bt bin, ni cui cng quy gim ht thy mi hin tng vt l, cho rng ht thy mi thuc tnh ca cc qun tp vt th, bin c, u c th gii thch ta trn tp hp cc cht liu cu cnh ca nn tng . Tht ra, v nn tng t lu xut mi hin tng chnh l ton th hon chnh ca dng v tr thin lu, tng tc bt on, v v khng th dng ngn ng v o lng m t ci ton th thin lu y, cho nn khoa hc cn p dng phng php tru xut (abstraction) v tip cn (approximation) nh trong thuyt thng k xc sut tm cch tru xut ng nhng vt th tht s hiu dng, c li ch gip gii quyt chnh xc cc vn trong nhiu trng hung v iu kin khc nhau. Nu ng l nhng vt th tru xut c tc dng hu hiu trong mt trng hung, thi chng s cho ta mt nim gn ng v nhng nt chnh yu ca thc ti trong trng hung . Ngha l, l thuyt no s dng chng thnh lp cc cng thc tt phi dn n d on chnh xc v kim sot cc tin trnh t nhin ng theo k hoch l thuyt sp t. Tri li, nu khng c nh vy, thi cn kim tra sa i cc vt th tru xut cho n khi tm ra c cc tng tru xut thch ng vi l thuyt. Do , cng trnh nghin cu khoa hc l mt chui di bt tn kim tra sa i dn n khi nim tru tng v nhng s vt tng i c lp, vi mc gn ng cng lc cng cao, vi phm vi trng hung v tp hp cc iu kin cng lc cng m rng. Cc lut nhn qu v lut thng k tng ng vi kin gii bt v nhn sanh trnh by trong lun thc t c ca Hoa nghim Nht tha Gio ngha Phn t Chng, hp vi ch trng "vn php u sanh do nhn v duyn" ca Php Tng trong s phn loi su ngha ca nhn cn c trn quan nim "l nhn thi phi c tc dng, hu lc hay v lc m i duyn".

Khc bit vi ca ngi Php Tng, lun thc t c ca B tt Long Th dn n kt lun l mi php u v sanh, ngha l khng c s sanh c t tnh tc s sanh do nng lc dn sanh qu t t tnh ca nhn. Tng cng nn bit s d c s khc bit nh vy l v t c Trung qun cn c thnh lp trn duy nht mt bnh din thi gian thc hin qu trnh ph nh khp ton th v tr ngn thuyt. Do , trong h thng lun l Trung qun ht thy mi ngn thuyt (ngn ng v lun l) ng thi tr nn sai lm cn phi trit on tn chng t ci "chn khng diu hu". Pha Hoa nghim Ng gio Chng, lun chng t c c thnh lp trn nhiu bnh din thi gian khc nhau, cho nn qu trnh on hoc chng chn dn n kt qu l mt khi "la hn vng tng h lun thi thy ngay trong t thn sn c tr hu rng ln l Pht tnh, cng Pht khng khc." Nh vy, ci "nhn ca t thn" l "ci cn li" sau mt tin trnh tu on phin no. Ngoi ra, trong su ngha ca nhn, trn phng din th, ngi Php Tng phn bit nhn c hai: nhn Khng v nhn Hu. Nhn Khng l cn c vo s kin mi hin tng do duyn sinh u v t tnh. Nhn Hu l cn c vo s kin mi hin tng do duyn sinh u l danh t gi tng. Hu mn danh m c cho nn gi hu. Vy theo thuyt Nh , mi hin tng (bin c, trng thi, hay qu trnh) ca th gii thng nghim trong lut nhn qu v lut thng k chi phi v iu hnh mi tin trnh, mc du theo Chn l duyn khi nh huyn, khng c t tnh, nhng theo th tc , chng c, chng l gi hu, l danh t gi tng. Khc Kinh lng b, v thi gian, nhn qu nht nh phi c trc sau, vi Hu b c bit "nhn qu ng thi" cng c coi l c trng ca nhn qu. Lc nhn lun ca Hu b cp su nhn, Nng tc nhn, Cu hu nhn, ng loi nhn, Tng ng nhn, Bin hnh nhn, v D thc nhn, trong Cu hu nhn c hai trng hung: Mt l Cu hu nhn ng nht qu, ngha l trng hung do nhiu nguyn nhn khc nhau kt hp li m sinh ra mt kt qu. y chnh cng tng ng vi ci gi l hip ng nguyn nhn. Hai l, Cu hu nhn h vi qu (Cu x, quyn 6) tc l iu kin h tng t tr thnh lp mt s kin, nh trng hung khi ch quan v khch quan pht sinh quan h, thi ch quan l nguyn nhn ca khch quan, khch quan l nguyn nhn ca ch quan, c hai da vo nhau, lm nhn cho nhau m thnh lp hin tng. Trng hung ny tng ng vi ci gi l h ng nguyn nhn.

"Nhn qu ng thi", nghe qua tng chng c mu thun, bi v ni ng thi tc ph nh lut nhn qu d thi. Nhng y nn hiu "nhn qu ng thi" c ngha l "thc chuyn bin". Thc (vijnna) l mt trong nhng ci duyn cho cc hin hu, nhng l ci duyn c bit. N l ch lc ngay trong mi mi chng sinh, c nng lc phn bit bit c ci khc v t bit c mnh. v c chng t ti A li da. Trong Tam thp tng s gii (Trimsik-bhsya) ca An Hu (Sthiramati), thun hp vi hai trong su c tnh ca chng t (nhn) l st na dit v qu cu hu, ch "chuyn bin" (parinma) c gii thch l: (1) s bin chuyn nhn dit qu sinh do m c s khc bit; (2) s bin chuyn nhn dit qu sinh xy ra trong st na hin ti, tc sinh dit ng thi. Lu nhn v qu y ting Phn l krana v krya ch khng phi hetu v phala. Krana c ngha l tc ng (chng hn, thy, nghe, ...) v krya l tc qu hay ci b tc ng (ci b thy, c nghe, ...). Theo An Hu, i vi mt tc ng no thi tc dng v tc qu hin ti ca n, c hai ng thi hin khi, mc du nhn krana v qu krya c tng trng sai bit. Khc vi hetu v phala cng dch l nhn v qu, nht nh nhn hetu lun lun n trc qu phala, krana c khi xem l nhn thi krya l qu, nhng c khi krya l nhn thi krana l qu. Quan h gia krana v krya l quan h hai chiu, khc hn quan h mt chiu gia hetu v phala. Trong thc chuyn, An Hu phn bit hai tng chuyn bin xy ra ng thi v nghch chiu: nhn chuyn (hetu parinma) cn gi l hun tp (vsan) tc cc php lm nhn t cho A li da (hin hnh sinh chng t) v qu chuyn (phala parinma) tc A li da lm nhn t cho cc php (chng t sinh hin hnh). Trong nhn chuyn hin tng (phala) by gi l krana v chng t (hetu) l krya. Trong qu chuyn, chng t l krana v hin tng l krya. Nh vy, krana v krya c th chuyn t ci ny qua ci kia v ngc li. Nhn chuyn v qu chuyn pht sinh d bit v xy ra ng thi, krana <==> krya, l ngha ca thc chuyn theo An Hu v cng l ch trng ca Php tng tng: "Tam php trin chuyn, Nhn qu ng thi". Th gii hin tng nng trn c s thc chuyn m gi lp. Tnh ng thi tc phi thi ca thc chuyn tr thnh ngun gc ca thi gian v khng gian. Nh vy, ci th gii m khoa hc tm cch miu t nh thc ti, trong mi tin trnh tun theo lut nhn qu v lut xc sut chnh l ci th gii t thit lp v hnh thnh do bin dch sinh dit tng st na.

(II) Nht thi v: ng thi l cu khi.

ng thi (simultaneity) khng c ngha l cng chung trong mt thi khonh, trong mt lc, m n gin c ngha l cu khi, l cng pht sinh mt lt. Cc bin c cu khi tng h quan lin bi ti chng cng tn, chng cng hin hu. cng hin hu chng khng cn n thi gian, ci m ta gi l thi khonh, l lc. Tht ra, bi chng cng pht sinh mt lt nn mi ni n thi khonh, thi khonh ny t n khng phi l mt hu th thi gian, n ch l ci lp (tp hp) cc bin c cng pht sinh, cng hin hu. Chng ta suy din thi gian t bin c, ch khng suy din bin c t thi gian. Theo trn, khi nim thi khonh (lc) khng ch yu bng khi nim bin c. Khi nim ng thi c dng nh ngha thi khonh l lp (tp hp) cc bin c cu khi v cng tn. l thuyt thi gian tng i ca Leibniz i nghch thuyt thi gian tuyt i ca Newton trong thi gian c lp i vi bin c. Tuy nhin, c hai thuyt u bt lc khng gii quyt ni mu thun cn bn: trong khi pha khng gian, khi nim o lng khng gian v khi nim trt t khng gian thun hp nhau, thi v pha thi gian, khi nim ni tip (succession) v khi nim tn ti (duration) i chi nhau. Chnh s mu thun ny gy nhiu thc mc khng gii p c v bn th, v tnh kh phn, v n v o lng thi gian. Nh ton hc Henri Poincar nhn xt s kin chng ta khng c mt trc gic no v s bng nhau gia hai khong thi gian, v th, mc du c th bit bin c ny n trc bin c kia, nhng khng th no ni mt cch chnh xc thi gian n trc l bao nhiu, nu khng cn c vo khi nim tn ti thng c nh ngha mt cch c on. Do , ng lun chng rng v nh ngha thi gian nhiu cch khc nhau dn n s dng nhiu "ngn ng" khc nhau cng din t chung nhng s kin thc nghim ging nhau, cho nn thi gian phi c nh ngha nh th no cc nh lut cn bn ca vt l hc cng "n gin" cng tt. ng kt lun "khng c s kin o thi gian theo cch ny l chn tht hn o theo cch kia; ni chung l ch chn la cch o no tin li thch dng hn. Gia hai ci ng h, chng ta khng c quyn bo ci ny chn tht, ci kia khng chn tht; chng ta ch c th ni theo gi ci ng h u l c li." Theo Einstein, khng c cch g hp l nh ngha thi gian ngoi tr quy chiu v mt h thng ng h lin kt nhau. ng vit: "Chng ta phi lu rng mi xt on trong c vai tung ca thi gian u lun lun l xt on v nhng bin c ng thi. Nu, chng hn, ti ni, 'Chuyn tu ny

n y vo lc 7 gi', thi theo ti c ngha l 'S kim ngn ng h ti ch vo s 7 v s tu n l bin c ng thi." Khng c vn nu ng thi xy ra ti duy nht mt im, nhng s gp kh khn khi phi lin kt cc bin c cch bit trong khng gian. Ni hai bin c cch bit trong khng gian l ng thi c ngha l g? Lm th no so snh gi ng h ch ti y vi s tu n ga ti ch lc 7 gi? Hi nh vy tc l tm cch nh ngha khi nim ng thi bng mt phng php k thut. Th nghim bng tr tng tng, Einstein xng lin kt cc ng h bng cch pht tn hiu t mt ng h khi u n mt ng h xa cch v iu chnh gi trn ng h xa cch bng gi trn ng h khi u cng thm na thi gian vn hnh kh hi ca tn hiu gia hai ng h y. Th nghim lin kt theo cch ny c th thc hin vi bt k ng h no dng lm khi u cng c, khng ng h no trng yu hn ng h no, v nh ngha rt minh bch khi nim ng thi nh l ngun gc t sinh xut thi gian thng nghim. Poincar pht biu cng mt quan im: "ng thi l mt quy c, khng g khc ngoi s phi hp cc ng h bng cch trao i giao nhau nhng tn hiu in t v qun st thi gian thng qu ca tn hiu." Einstein thnh tu biu tng khi nim ng thi v thi gian tng i bng phng php k thut: thit lp mt mng li lin kt ng h bng tn hiu in t , to thnh mt b my thi gian hiu dng khp mi ni v c gi tr vi bt k h quy chiu chuyn ng u no trong v tr. Gii quyt xong phng cch nh ngha ng thi, ta vo hai nh ca thuyt tng i hp (1.- Mi tin trnh vt l din bin trong h quy chiu chuyn ng u u c lp i vi h quy chiu v 2.- nh sng truyn dn vi tc khng thay i du ngun nh sng chuyn ng vi bt c vn tc no), Einstein chng minh c: Hai bin c ng thi trong h quy chiu ny khng cn ng thi trong h quy chiu khc. Theo thuyt thi gian tng i, cc bin c khng cng hu cng tn c th tng quan lin h thi gian nu gi thit c mt chui di gm cc trng thi ca v tr, mi trng thi l mt lp bin c ng thi vi mt bin c cho, v cc trng thi y tng quan lin h theo th t trc v sau. Vi nh ngha thi gian nh vy, hai trng thi khng ng thi khng th ng nht trn mi phng din, cc trng thi ca v tr s khng ti hin, v thi gian c cng nhn l ch yu: nm, thng, ngy, gi, tr nn c tnh ct yu ca bin c.

T xa n nay, t ng sang Ty, nhiu khoa l s thnh hnh vi mc ch tm hiu ngha ca thi khonh tin on tng lai. Chng hn, khoa s H Lc da vo 64 qu Kinh Dch i ngy gi sinh tnh ra hai qu cho tng ngi, mt Tin thin, mt Hu thin. Ngi on da vo hai qu m suy on ra mi vic, cc thng trm ha phc sut c i. Khoa s T vi cng do nm thng ngy gi m bin cc qu cc ho Kinh Dch ra thnh nhng tn sao ri xem cch cc sinh ha ra sao on ph qu th yu cho c i. Carl Jung nhn xt Ty phng thng thc mc hi c s no dn n tnh trng ny hay ci nhn no sinh ra qu y, thi tri li ngi ng phng quan tm tm hiu nhng bin c no c th ng thi xy ra mt cch c ngha vo cng mt thi khonh, nhng hin tng no c khuynh hng pht sinh cng mt lc. Nh vy, trung tm ca vn l mt thi khonh bao hm mt qun tp bin c. Tuy suy t theo li nhn nhn qu cng lin can n thi gian qua khi nim trc v sau, nhng theo li nhn hin tng ng thi pht sinh mt cch c ngha thi "nht thi v" c vai tr ch cht l tm thu c mt qun tp bin c vo mt tiu dim.dng thi tng ng: Nguyn l ca Kinh Dch. So snh t tng Kinh Dch vi khoa hc Ty phng, Carl Jung vit trong Li ni u: "Khoa hc ca chng ta, tuy vy, cn c trn nguyn l bt v nhn (causality), v nguyn l ny c xem nh mt tin chn l. Nhng quan im ca chng ta ang c s thay i ln. Nhng g quyn Bnh lun v Thun ty L tr (Crtique of Pure Reason) ca Kant khng thnh tu thi vt l hc hin i ang thc hin. Cc tin ca l bt v nhn b lung lay tn gc r; nay chng ta bit rng ci gi l lut thin nhin tht ra ch l nhng chn l thng k, bi vy nht thit phi chp nhn ngoi l. n by gi chng ta vn khng thu trit rng phi cn n nhng phng th nghim vi nhng hn ch khc nghit chng minh tnh lun lun ng ca lut thin nhin. Nu s vt trong tnh trng t nhin, sc tng chng s rt khc: mi tin trnh hoc mt phn hoc ton th tip giao vi ngu duyn, ngha l trong tnh trng t nhin mt qu trnh bin c tuyt i tun theo nhng lut tc ring hu nh l mt ngoi l. Tm thc ngi Trung hoa, theo nh ti thy biu l trong Kinh Dch, tung nh ch ch trng n din ngu duyn ca cc bin c. Ci m chng ta gi l tng ph (coincidence) tung nh l iu h quan tm nht, v ci m chng ta tn sng nh l bt v nhn (causality) thi h chng h lu . Chng ta phi tha nhn c iu g cn phi ni n v tnh cch v cng

quan trng ca ngu duyn. Con ngi hao tn bit bao cng sc nhm loi tr v gii hn s tai hi v him ngho ngu duyn biu th. Nhng t duy l thuyt v nhn v qu c v m nht v ph bi so vi nhng kt qu thc t ca ngu duyn. Khng c g sai lm khi bo rng tinh th thch anh l mt lng knh su phng. Pht biu nh th ng tht ch khi no l mt tinh th l tng. Nhng u c tm ra c hai tinh th hon ton ging ht nhau trong thin nhin, mc du tt c tinh th u su phng l iu khng th nhm ln c. Sc tng ng hin, tuy vy, tung nh thu ht s ch ca nh hin trit Trung hoa nhiu hn l sc tng l tng. ng lut thin nhin cu thnh thc ti thc nghim i vi nh hin trit mang nhiu ngha hn l nhng li gii thch cc bin c ta trn l bt v nhn, thng phi phn cch bin c ny vi bin c kia tin b kho st. Phng cch Kinh Dch nhn thc ti tung nh phn li phng cch nhn mi s vt theo l bt v nhn. Theo quan im Trung hoa xa, ci thi khonh ang quan st l do c may m c ch khng phi kt qu xc nh bi s chung hp ca nhiu tin trnh dy xch nguyn nhn. S vt c quan tm l cu hnh to nn bi nhng bin c ngu duyn ng vo thi khonh quan st, ch khng phi nhng l do gi thit tng chng c th gii thch v sao c s tng ph. Trong khi ngi Ty phng tm sng lc, cn o, chn la, phn hng, cch ly, thi ngi Trung hoa hnh dung thi khonh bao hm ht thy mi s vt, n tn chi tit vn vt nht gic quan khng nm bt c, bi v tt c mi phn t t thnh thi khonh quan st. Do d, iu xy ra l khi gieo ba ng tin hay m qua nhng ln bin bn mi chn cng c thi, nhng chi tit ngu duyn y thu nhip vo hnh nh ca thi khonh quan st v to nn mt phn ca n, mt phn khng c g ng cho chng ta quan tm, nhng rt c ngha i vi ngi Trung hoa. Cu ni "bt c g xy ra trong mt thi khonh th no cng mang phm tnh ring bit ca thi khonh y" i vi chng ta tht qu tm thng v hu nh khng c ngha. Cu ni khng phi l mt lp lun tru tng m l v cng thc t. C nhng ngi snh ru ch nhn b ngoi, nm mi v, v qua tc dng ca ru m ni ru dn t rung nho no v c ct vo nm no. C nhng ngi chi c ch cn nhn mt tc phm ngh thut hay mt mn gia c l ni ng mt cch k l tn tc gi cng vi a im v thi khonh ngun gc. V cng c nhng chim tinh gia mc du khng bit ngy, ni sinh ca ng (b) m vn c th m t v tr ca mt tri v mt trng cng vi tinh qun no ca Hong o

mc trn chn tri vo thi khonh sinh ra ng (b). ng trc nhng s kin nh vy, phi nhn nhn rng cc thi khonh c th lu li nhng du vt bn lu. Ni cch khc, bt lun ai sng ch Kinh Dch u tin tng rng qu bi vo mt thi khonh tng ph vi thi khonh y v phng din phm tnh khng km g v phng din thi gian. i vi ngi y qu bi biu tng thi khonh lc qu hin, ng hn c gi ng h ch hay tit mc lch phn, v qu c xem nh l du ch tnh hung thit yu vo thi khonh qu hin. Gi thit va nu trn lin h mt nguyn l ng tm hiu, ti gi l nguyn l ng thi tng ng (synchronicity), mt khi nim din by mt cch chnh xc mt li nhn i nghch vi li nhn bt v nhn (causality). V l bt v nhn ch l mt chn l thng k v khng tuyt i, l mt loi gi thuyt gip tin hnh cng vic kho st, cn c trn tm hiu cch thc hin khi ca cc bin c, lm th no bin c ny sinh xut t bin c kia, trong khi theo l ng thi tng ng thi s tng ph gia cc bin c trong khng gian v thi gian mang ngha g hn l thun ty ngu duyn, y l ci tnh c bit nng ta ln nhau, gia cc bin c khch quan vi bin c khch quan cng nh vi cc trng thi (tm l) ch quan ca ngi quan st hay ca nhiu ngi quan st. Cch ngi Trung hoa xa chim ngng v tr khng khc cch ca cc nh vt l hc hin i, cc khoa hc gia ny khng th ph nhn m hnh th gii h thit lp l mt cu trc tm vt l v nghi. Bin c lng t trong th gii vt l vi m bao gm lun c ngi quan st cng ging nh thc ti n di Kinh Dch bao gm nhng iu kin ch quan, ngha l tm l, trong ton th ca tnh hung st na. Cng nh nhn qu m t trnh t bin c, ng thi tng ng i vi ngi Trung hoa cp s tng ph bin c. Trn quan im nhn qu ta c nghe mt truyn h kch ni lm th no D pht sinh v hin hu: n bt ngun t C hin hu trc D, v C n lt n c cha l B, v..v... Trn quan im ng thi tng ng mt tm tranh v s tng ph c v ra, c ngha ging vy. Lm th no A', B', C', D', v..v... tt c u hin khi trong cng mt thi khonh v ti cng mt ni? Trc ht, hin khi nh vy l do bin c vt l A' v B' u c cng phm tnh nh bin c tm l C' v D', v ngoi ra, ti v tt c u biu hin ca mt v cng tnh hung st na. Tnh hung c gi thit l biu th mt bc tranh d nhn hay d hiu."

Nhng li Jung trnh by trn pht xut t kinh nghim ngh nghip. i vi ng, tm thc khng phi l mt yu t kha kn trong thn th m ging nh bu kh quyn trong ta ang sng. Thuyt ng thi tng ng ca ng ging theo t tng kinh Dch cho rng mi thi khonh c c tnh ring, v mi bin c xy ra trong thi khonh y du phn th tnh cht duy nht y. Thc ti ca trng thi tm thc tng ng vi thc ti ca cc bin c ng thi hin khi trong mi trng chung quanh. Jung s dng kinh Dch nh phng tin khm ph ngoi gii, ci kh quyn tm l trong ta ang sng. V ng p dng thuyt ng thi tng ng phn tch v cha tr. Mt im ng ghi nhn: Nh bo Miguel Serrano, ngi Argentine, tng thut rng Jung mt thng trc khi mt c c mt sch Thin Pht gio v va khi c xong ch thch my li nh sau: "i vi ti tung nh chng ti cng ni mt chuyn nh nhau, v s khc bit duy nht gia chng ti l dng nhng t ng khc nhau cng m t chung mt thc ti." (Serrano, Miguel: C. G. Jung and Hermann Hesse: A Record of Two Friendships. New York: Schocken, 1966. Tc gi khng ni r sch Thin y tn g v do ai vit.) ng nhn xt bnh nhn ng thng c ngi mng tng nhng hnh nh k hiu ri sau tht l k l chng tng ph vi nhng bin c ngoi gii. Nu nhn thc nhng bin c ngoi gii ny l k hiu thi chng ng ngha vi nhng hnh nh mng tng. Tung nh iu ny hu ht pht sinh khi mt nguyn hnh (archetype) c kch hot trong v thc ca ngi qun st, to mt trng thi tnh cm khn trng cao . Vo nhng lc nh vy, c nhng bin c cng ngha xy ra ngoi gii, biu hin mt "s tng ph c ngha" m Jung gi l hin tng "ng thi tng ng" v hai bin c tm v vt khng ni kt qua quan h nhn qu m qua ngha v ng thi. Bn cht ca ng thi tng ng l c ngha v tng hp vi mt s kch khi cng nng tng su thm nht ca tm thc. c bit l khi nhng mu hnh tm l vn ln thu thc thi cc hin tng ng thi tng ng t tt nh. S tng ph thng pht hin vo nhng thi im gay cn hay cng thng trong i sng ca mt c nhn, nh sinh, cht, cm thy yu ng, tm l tr liu, hot ng sng tc cao , hay i thay ngh nghip. Nhng khi chuyn bin c cu, tung nh ni tm hon khi s cng hng ca ngoi gii hoc s bo pht tm lc lan truyn th gii vt l.

V hin tng ny, Jung k li cu chuyn vo nm 1909 trong mt cuc gp Freud, khi b ch trch nng n v thin trng thuyt duy tm v cnh co s b "triu en ca bn huyn b hc" cun tri, Jung cm thy nng ran ni honh cch mc. ng lc y, c hai ngi nghe ting gy rc rc rt ln t t sch n. Jung cho l mt th d v "xc tc pht hin ra ngoi (catalytic exteriori-zation)". Freud bo: "Hon ton v ngha (Sheer bosh)." Jung lin d on mt bin c nh th s ti din, v ngay lc y mt ting n khc vang ln, ln ny lm Freud git mnh. Trong khi cc nh lut vt l hc khng lu tm n kht i dc vng ca con ngi hay s cn thit c ngha, thi i vi cc tin trnh tm thc ng thi tng ng tc dng nh tm gng v hin th bn ngoi nhng bin i bn trong. Mt s hin tng ng thi tng ng pht khi t ngoi gii ri chuyn vo ni tm khi ngha ca chng tit l. Chng ty thuc kh nng nhn chn mt ngha su xa hn na ni nhng mu hnh v qun tp hin tng cng hu chung quanh. iu ny lin can n phng cch c bit ta ni kt vi mi trng, d on nhng bin c, hay cm tri mt mu hnh c bn no ca th gii. Th d: cc vn ngh s thng cm gic linh thng bit trc rt lu nhng bin c hay thay di x hi quan trng. Nh trong truyn Gulliver Du k, cc nh thin vn hc gi tng ca Jonathan Swift bit Ha tinh c hai v tinh rt lu trc ngy cc ngi tht trong i c th qun st thy nh vy. Nh li ca ca Trnh cng Sn thng nh ngi i trong ca khc Bin nh vit lc cn hc ti trng S phm Quy nhn, rt lu trc 1975, "Ngy mai em i bin nh tn em gi v, b ni nghing nghing i ch, si trng em tng gi, nghe bun nhp chn b v, nghe ngoi bin ng bun hn", tung nh pht xut t v thc linh cm ngy ra i ca hng vn ngi vt trng dng di tn. Cng c nhng hin tng ng thi tng ng ch pht khi ni tm, khng c bin c vt l trng yu no lm bn. Chng hn mng tng, k c, t tng, k hiu, v cm gic pht sinh t ni b, hin th nhng mu hnh v nhn, biu tng tng ph trong tm thc ca nhiu c nhn khc nhau. Th d nhng ng thi pht minh ca nhng khoa hc gia khng h giao tip lin lc nhau. Nh thuyt tin ha chng hn, l khm ph ca hai cng trnh nghin cu c lp nhau. Khi Charles Darwin theo li khuyn ca bn bt u vit v thuyt tin ha ca nhng loi mi, thi theo ng k: "Tt c chng trnh ca ti b nh , bi v chm h nm 1858 ng Wallace khi y qun o Malay gi cho ti mt lun thuyt v Khuynh hng cc th ri b hn kiu nguyn thy (On the Tendency of Varieties to depart indefi-nitely from the Original Type), v lun thuyt y trnh by

ng ht thuyt ca ti." Trng hp tnh vi tch phn cng vy, do c hai, Newton v Leibnitz, ng thi khm ph. Kinh ngc hn na l t tng ng thi tng ng pht khi trong nhng lnh vc hon ton khc nhau. Chng hn, lm sao ct ngha s tng trng tri thc v bn cht nh sng qua nhng th d sau y. Vo khong gia th k 16, Vermeer v nhiu ha s Ha Lan quan tm tm hiu bn tnh ca nh sng, nhng tc dng ca n khi chiu vo phng xuyn qua ca, ca s, v cc khe, v s bin i ca n khi chiu qua knh mu. Trong thi gian y Isaac Newton dng lng knh kho st cc thnh phn ca mt tia sng lt qua mt l nh trn cnh ca s ca phng ng Cambridge, Anh quc. Hai trm nm sau, ha s Anh Joseph M. W. Turner hnh dung nh sng nh mt oa tuyn ang xoy tt, nh mt nng lc lm tan bin mi sc tng, khng km g sc chuyn ng ni gi, ma, v dy sng. Sau khng bao lu, Maxwell pht minh phng trnh m t thuyt sng in t trng gii thch nh sng l do chuyn ng tng tc tng nhp ca hai ln sng, sng in v sng t. Cui th k 19, phi n tng ch trng nh sng thun ty l mt lc c cng nng lm hin khi v tan bin sc tng, c th phn tn ra thnh nguyn t cu phn ca cm gic. Trn quan im , nh sng quy gim thnh nhng im hay lng t mu sc. Vi nm sau, Planck v Einstein cng mt quan im cng thc ha nhng khi nim trn to thnh thuyt lng t nh sng v vt cht. Nhng khi nim v kin thc k trn c phi n t nhng dng k hiu thu nhip trong v thc hay chng l nhng biu tng danh ngn thuc lnh vc ngh thut, vn chng, m nhc, hay khoa hc phng khai t ngha n mt trong thin nhin? S tng ph ca cc bin chuyn t tng, cm tng, v tng gia cc nhm khng tng quan giao tip v xuyn qua nhiu lnh vc khc nhau khng phi l kt qu giao cm hay kt ni tm thc m l du ch ca mt tin trnh tm vt tng h trin khai t mt thc ti siu qu ci tm thc c nhn b gii hn trong khng thi gian. im c bit ca ng thi tng ng l trong mt thi khonh n va l mt hin tng c bit duy nht, va l hin thnh ca trt t v tr. Hn cuc trong mt thi khonh, n biu hin bn tnh siu nhin ca n. Chnh s tng quan ni ti ca s tng ph tm vt vi tnh siu nhin l

nguyn nhn ca tnh cch thn k, siu t nhin ca hin tng ng thi tng ng. Trt t v nhn: H tng y tn Cc bin c ng thi tng ng thng hay t khi, xy ra bt thng, khi c khi khng, khng th tin on. Jung nhn thc chng nh l nhng s c c bit duy nht ca mt nguyn l tng qut m Jung gi l trt t thit lp v nhn (acausal orderedness). y, ch nhn c hiu l lc, nng lng, hay thng tin chuyn t mt vt th xc nh ny n mt vt th khc. Cm t "trt t thit lp v nhn" c ngha l, cc hin tng sinh khi theo lut tng quan tng duyn, h tng y tn, ch khng theo lut nhn qu. Th d: Khng vt l gia no c th gii thch nguyn nhn pht xut tnh phi cc b ca th gii lng t. H cng khng hiu ti sao cc ng v phng x (radioisotopes) phn r theo nhng tc xc nh, ti sao tc ca nh sng trong khong trng l 300 000 kilomet mi giy, khng hn khng km. Trong th gii tm thc, k n nhng phm tnh ca s nguyn t nhin, khng nh ton hc no ct ngha c v sao c mt s nguyn l s nguyn t (prime numbers) v do u trong dy s nguyn, cc s nguyn t sp xp tun t theo th t nh hin thy. H cng khng th gii thch v sao s 6 l mt s ton nhin (perfect number), ngha l cng hay nhn ba tha s 1, 2, v 3 ca n, 1 + 2 + 3 hay 1 x 2 x 3, thi s thnh l n? Thi chung l nh phi chp nhn chng "n nh vy", phm tnh ca chng "l th", khng th xc nh l do nguyn nhn no. Ni cch khc, cc cu hi "Ti sao?", "T u m c ci ny?", hay "C s no gy ra tnh th y?" tung nh v ngha i vi nhng hin tng trn. Trong Gii thm mt kinh c cu: "Nh Lai ni ci g thc bit thi ci y ch do thc hin." Mt khc, theo thuyt duyn khi, v l nghip ngi cho nn tm thc chng ta "l th", khng th dng nhn qu hay xc sut gii thch v cc tin trnh tm thc ca chng ta vn chuyn theo trt t th no thi hnh thnh i tng theo trt t th y. Do , chng ta cng nhn mt cch t nhin, khng cht thc mc nhng hng s c bn vt l hc nh tc nh sng, chu k bn hy ca cc cht phng x, hay nhng phm tnh ca s nguyn t nhin, chng ng nhin "n nh vy". Khc vi nhng th d trn, hin tng ng thi tng ng l s c c bit nht thi trong ngi qun st vo v th kh d nhn bit thm mt

phn t th ba (tertium comparationis), phn t kt hp hai phn t ng thi tng ng, y l s tng t ngha ca hai bin c ni tm v ngoi gii ng thi tng ng. Tuy nhin, chng ta thng khng vo v th c th nhn bit s tng t ngha y cho nn khng th no hiu c chng l bin c tm vt l ng thi tng ng. Trong nguyn l ng thi tng ng, Jung phn bit hai khi nim. Mt l trt t thit lp v nhn hin th trong cc tin trnh lng t, trong cc tnh cht vt l biu hin di dng cc hng s c bn, hay cc phm tnh ca s nguyn t nhin. Hai l hin tng ng thi tng ng coi nh mt thc l ring bit ca trt t thit lp v nhn tng qut, "tc ca s tng ng gia hai tin trnh tm l v vt l trong quan st vin may mn vo v th kh d thy c mt yu t th ba, l ngha." Nguyn hnh (the archetype) khng phi l nguyn nhn ca ng thi tng ng, v nu th ng thi tng ng ha ra l theo trt t bt v nhn. Trt t v nhn hin th trong hin tng ng thi tng ng ch khng sinh xut chng. Cc dng ca trt t thit lp v nhn ni chung l bn hu, vn c t v thy, v hin th hp thng quy, ngoi tr cc dng ca ng thi tng ng thi ngu duyn xut hin, biu th nhng tc ng sng to trong thi gian (acts of creation in time), hin by ngha tim tng ca mt nguyn hnh no . Do , Jung quan nim ngu duyn "mt phn l mt yu t ph bin vn c t v thy, mt phn l tng hp v lng tc ng sng to c nhn pht sinh trong thi gian." Tuy cc tc ng sng to pht sinh thng xuyn trong thin nhin, chng tr thnh nhng tng ph c ngha ch khi no mt c nhn kinh nghim chng. V tnh cch quan trng ca s nhn bit ngha, Jung vit: "Nu khng c tm thc suy t ca con ngi thi th gii l mt b my khng l v ngha, v theo kinh nghim ca chng ta ch c con ngi l ng vt duy nht c kh nng ton nhin pht hin bt k ngha no." Cn phn bit nguyn hnh v biu tng a dng ca n trong ngn ng, tm hnh, v th gii: nh tng, tng, cm xc, hay cung tng. Khng th no qun st c cu t thn ca cc nguyn hnh c; ch khi no b kch ng, vo nhng giy pht gay cn hay khn trng, thi chng khi sinh mt nh tng, mt cung tng, mt t tng, mt trc gic, hay mt xc cm. V di truyn nn trong v thc ca mi ngi c cu ca cc nguyn hnh tng t ging nhau. Nhng cc biu tng c nhn ca nguyn hnh thi khng th. Th d n tng gy s hi trong tm thc ca a b sinh v ln ln Phi chu c th l mt s t hay c su, nhng nu

sinh v ln ln Hoa k thi c th l mt chic xe vn ti c ln ang tin rt nhanh v pha n. Biu tng nguyn hnh khc nhau nh vy l kt qu ca s h tng giao thip gia tm thc v mi trng ngoi gii khc nhau. S hnh thnh nhng mu hnh trong tm thc thng bi theo nhng mu hnh vt l ngoi gii. V ng thi tng ng xem nh biu th tim nng hay ngha hm cha trong st na hin ti, hay m ch ngha n tng trong mt i sng, mt mi quan h, hay mt thi khonh lch s. Vo lc tng ph pht hin, tm v vt tung nh khng cn l hu th cch bit m t phi tr thnh mt tnh hung k hiu ng nht v c ngha, hai th gii vt l v tm l hin th hai mt ca cng thc ti. Thc ti nht th ny l mt cnh gii cng nng phi thi, phi khng gian, Jung t tn l unus mundus (the one world; nht th th gii). Nh th, bng chng thc nghim v s hin hu ca nht th th gii chnh l hin tng ng thi tng ng. Theo Jung, phng thc hu hiu nht m t nht th th gii unus mundus l dng k hiu ton hc. Jung gii thch: "Hn ht mi s, s gip mang li trt t trong ci hn n ca cc hnh tng. S l kh c tin nh sng to trt t, hay nhn bit mt chnh hp tun quy, mt trt t thit lp (orderedness) tuy hin hu nhng cha hay thy. S c th l yu t trt t ti s ca tm thc loi ngi." Nu qu tht s, v ton hc ni chung, phn nh trt t ca unus mundus thi iu ny soi sng tnh mu nhim b n ca ton hc, l mt tc dng ca tm m biu th th gii vt l vi hiu qu phi thng. Ging lng t, s c hai mt b sung, phm v lng, ng v tnh, do s c vai tr trng yu l bc cu ni kt tm v vt. B Marie-Louise Von Franz, hc tr v cng tc vin thn cn nht ca Jung, qu quyt: "tnh mu nhim ca unus mundus an tr trong bn th ca s." B Von Franz nhn thy t tng ca vt l gia David Bohm c nhiu im tng ng vi ca tm l gia Carl Jung. Bohm phn bit hai th trt t, thu nhip v phng khai. Thng chng ta thy bit v mt phng khai hay hin l ca thc ti trong khi v mt thu nhip hay tng n to thnh bi cnh v thc. Nh vy, khi nim trt t thu nhip tng ng vi v thc v trt t phng khai vi thc. Bohm tm tt nh sau: "Yu ch ca khi nim ny l ton th v tr theo cch no thu nhip trong tt c s vt v mi s vt thu nhip trong ton th. Nh th, theo cch no v vi mc nhiu hay t tt c s vt thu

nhip hay dung np ht thy s vt; tuy nhin trong trng hung kinh nghim thng thng, s dung nhip y khng ngn ngi tnh tng i c lp ca s vt. iu cn bn c xng l quan h thu nhip khng c tnh cht th ng hay nng cn. Tri li, n hot ng v trng yu i vi tnh trng ng l ca mi s vt. Nh vy, mi s vt tng quan ni ti vi ton th, v do , vi tt c s vt khc. Trong khi y, cc quan h ngoi ti trnh hin theo trt t phng khai hay hin l trong mi s vt c nhn thy tng i cch bit v c trng , v ch quan h bn ngoi vi cc s vt khc. Nh th, trt t phng khai, trt t thng tr kinh nghim thng thng v vt l hc c in (Vt l Newton), tung nh t n c mt v th c lp. Nhng k tht, khng th tch bit n ra khi s y ca n trong thc ti c bn ca trt t thu nhip." Ni cch khc, trt t phng khai dn xut t trt t thu nhip: n l dng bin chuyn ca mt trt t th cp bao hm trong trt t thu nhip. Trt t th cp ny to iu kin (duyn) pht hin nhng tin trnh tm hay vt nh nhng mu hnh tru xut t mt ton th hon chnh. Theo Bohm, thc ti l ton th hon chnh y, tng tc lu ch vi nhiu phng khai v thu nhip, nn gi l ton lu (holomovement), tng ng vi nht th th gii unus mundus ca Jung. Thc ti bao gm c hai cnh gii tm, vt, v trt t thu nhip ng thi p dng trong c hai cnh gii to thnh mt nhp cu ni kt chng. Von Franz ng v nhng g Bohm ni u c th p dng vo lnh vc nghin cu ca Jung: Chng hn, nhng nguyn hnh c th hiu nh l nhng cu trc nng ng, khng th nhn thy, tiu bn ca trt t thu nhip. Mt khc, nu mt nguyn hnh khi sinh mt mng tng, thi n l xut v tr thnh hin l (explicated) hn. Nu tm cch gii thch ci mng tng y vi k thut gii khai ngha (hermeneutic technique) ca Jung thi n s hin l v l xut nhiu hn na. Von Franz hm rng ni hm ca v thc c th biu minh nhiu khc nhau, do , bin v thc thnh thc nhiu hn. Nh th, khng cn s phn bit r rng gia thc v v thc; tm thc l mt ton th cha mt cnh gii phng khai ca thc, cnh gii ny v ton th y tng ly tng tc. Do tp kh lu ngy thc thng xuyn hng v mt pha c nh, pha cnh gii phng khai ca n, cho nn khng nhn bit trt t thu nhip vn l nguyn l ca mi sinh khi v tn ti. Tuy nhin, theo Bohm, thc khng nht thit phi trng hp vi trt t phng khai bi v chng ta c th trc nhn nhng din thin lu n o ca trt t thu nhip trong bi cnh nhng din c th v hin l ca kinh nghim c nhn. Ngha l, nu thc sng

sut nhn thc s h tng nhip nhp ca cc hin tng tm l v vt ly thi s ha hp tm vt thnh mt th c th trc qun thay v thng t bng l lun quy np. Mun th, theo Duy thc, phi "t qu chuyn y", chuyn thc thnh tr. thi mi sng sut trc nhn nhng tng n o nht ca tm thc. Song song vi vn thc v v thc trong tm l hc l vn vt cht v nng lng trong vt l hc. Trc Einstein, nng lng cng nh vt cht c cnh gii ring, cnh gii ny ty thun nh lut bo ton nng lng, tng i c lp i vi cnh gii kia ty thun nh lut bo ton vt cht. Sau Einstein, s phn chia khng cn r rng na, nng v khi c xem nh hin th hai mt ca cng mt thc ti, gi l nng-khi nht th, ton hc biu din di hnh thc vect nng lng - ng lng 4 th nguyn (the energy-momentum 4-vector). Hai nguyn l bo ton nng lng v bo ton vt cht nhip nhp thnh mt nguyn l mi: bo ton nng-khi. Trn bnh din hin tng, khi v nng hin th hai cnh gii tng i bit lp chng no vn tc di chuyn xem nh khng ng k so vi vn tc ca nh sng. Nng lng tng ng vi mt thnh phn ca vect nng-ng, khi lng vi ba thnh phn kia. Nhng khi chiu vect nng-ng trong h thng quy chiu ca mt th nghim, hnh chiu ca vect y tc dng nh mt ton th, khng phn bit thnh phn nng v thnh phn khi. Tnh ng nht ca hai thnh phn nng v khi chng minh s hin hu mt cnh gii siu qu hai cnh gii nng lng v vt cht. Th d nng-khi nht th trn gip ta hiu lm th no tm v vt trong hai cnh gii ring bit, tng i c lp, m vn ni kt nhau thnh mt, bi chng c chung ci ngun trong y su ca unus mundus. Ging nh cc nh lut bo ton nng lng v vt cht, tm v vt hin thnh theo cch ring, nhng bin i ca tm khng nh hng n vt v ngc li. T tng chng hn, tung nh tc ng mt cch tng i c lp i vi nhng bin chuyn trong th gii vt l. Ngc li, nhng bin chuyn ca vt cht khng b t tng chi phi lm thay i. Vy m mt s hin tng bt quy tc nh hin tng ng thi tng ng i khi t khi, rt bt ng, m ch s ni kt b n tm v vt thnh duy nht mt th. V ti nhng mc thu nhip cng su thm hn na ca hin thnh, bng chng ni kt cng thy r rt, l nguyn hnh ca s, ct ty ca trt t thit lp trong c hai cnh gii tm v vt. Trong Pht gio, tng v tng giao v nht th c Thch u ph din rt thin xo trong Tham ng kh. Trong tnh cch tng giao ca

Sng v Ti c miu t nh l hn ch ln nhau v ng thi ha hp nhau. tng v tng giao v nht th pht xut t trit l Hoa nghim. Theo thuyt bn php gii ca Trng Qun thi cch nhn th ba, L s php gii, mt th gii trong tt c nhng hin hu ring bit ca n (vastu) tc S c th ng nht vi Nht tm tc L l s y, xin minh tnh cch h tng giao thip gia nhng hin hu nh tm php v sc php, v tnh cch bt tng ly v h nhp h tc ca Nht tm v tt c cc hin hu ring bit ca n, tc L S ng nht. Php Tng cho rng gio l Nh Lai tng l gio l v l s dung thng v ngi v thuyt Nh Lai tng duyn khi hay tnh khi lm sng t ci nhn l s dung thng v ngi. Hiu tnh khi theo ngha 'l s v ngi' thi tnh khi ch vo tc dng ca Tm (L) lm sinh khi th gii hin tng (S). Nh th, th gii hin tng l biu tng ca Tm, v v bn tnh ca Tm l thanh tnh, t tnh thng tr, nn do m ton th th gii hin tng xut sanh t Khng ng theo quan nim l s v ngi. Chnh do tnh Khng m cc php mi c th ng thi hin khi, cng ng hin hu, v h tng giao thip to thnh mt Nht th nhp nhng ha iu. ng thi tng ng theo Jung l s tng ph c ngha. Nu hiu "tng ph c ngha" l "cng xut sanh t Khng" thi ngha ni y chnh l tnh Khng. H. D ---o0o--HT