Tm Hiu Trung Lun Nhn Thc v Khng Tnh

Hng Dng Nguyn Vn Hai Nguyt San Pht Hc Xut Bn - Pht lch 2545 ---o0o--Ngun http://www.thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 18-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Li Gii Thiu TA : Nhn Thc v Tnh Khng Phn Mt: Nhn thc lun Pht gio 1. Ngn ng v Bin chng A. Thuyt b sung ca Niels Bohr (Theory of complementarity) B. Nguyn l bt nh ca Heisenberg. (Uncertainty principle of Heisenberg) 2. Thy vy m khng phi vy... 3. Hy n m Thy! 4. L Duyn Khi A. Tnh Khng. B. Khng v Nh . C. Nh , Gi danh v Trung o. 5. Nhn thc lun Pht gio 6. Nhn Minh lun 7. Bin chng php apoha Phn Hai: Khng tnh Trung qun lun 8. Trung qun lun: ph t hin chnh 9. Nh : Trit hc v Khng thuyt v Ngn thuyt 10. Bin chng php Trung qun 11. Ton ng v T C 12. Mi ba bi tng ch yu ca Trung lun 13. Tnh Khng ph nh ci g? 14. Ci cn li trong tnh Khng 15. T tnh Khng v Tha tnh Khng 16. H lun v Khng 17. Sinh mnh tc Khng Phn Ba : Nhn Thc V Khng Tnh 18. Nhn Thc V Khng Tnh

---o0o---

Li Gii Thiu Tp sch ny in li nhng bi vit v Trung Qun Lun, ng trong Nguyt San Pht Hc. Ngi Long Th, tc gi Trung Qun Lun v nhng kinh sch khc, c ch thin c xng tn l nh Thch Ca, vch ra thi k chuyn php ln th hai. Trong nhng tc phm ca ngi, Trung Qun Lun trnh by tnh Khng, phn tinh ty ca gio l o Pht. Do tnh Khng nn cc duyn tp khi cu thnh vn php, nh nhn thc c tnh Khng, hnh gi s thy r ch hnh v thng, ch php v ng, cuc i l kh. T , hnh gi tinh tn tu tp trn ng gii thot sinh t lun hi. Tc gi sch ny, ng Hng Dng chu nh hng Pht Gio ni thn mu lc tui hy cn th u, vn l nh m phm t thn kinh, cng l nh khoa hc, c hc v Tin s Ton ca Php. ng hot ng cc lnh vc cch mng dn tc, chnh tr, x hi, vn ha gio dc. Nay v hu, ng c nhiu thi gi, c thm nhng sch ca cc tc gi tn tui vit v Pht Gio. Nh kinh nghim v kin thc, nn tc gi vit nhng bi trong tp sch ny rt c gi tr, xng ng c mt ch trong Th vin v cc t sch gia nh. Cng hu ch cho nhng ai mun nghin cu v Trit hc Pht Gio. Nguyt san Pht Hc hn hnh n tng quyn sch ny, chnh nh c c s ng h ca qu c gi. Xin hi hng cng c n tng cho tt c qu c gi Pht Hc. Louisville Kentucky, 11-11-2000 Nguyt San Pht Hc

---o0o--Li gii thiu

Khng lun l ni dung rt ro nht trong Nhn thc lun ca Pht gio. Khng tnh l ni dung ct li ca Khng lun. Trnh by Nhn thc lun Pht gio ri phn tch Khng tnh ca Khng lun, tc Trung Qun Lun l hai phn chnh ca tc phm "Tm hiu Trung Qun Lun: Nhn thc v Khng tnh" ca Hng Dng Nguyn Vn Hai. o hu Hng Dng Nguyn Vn Hai vn l mt nh gio dc, tt nghip Tin s Quc gia v Ton hc ti Sorbonne, Paris, tng gi chc Hiu trng trng Quc Hc Hu, Gim c Hc chnh Trung v Cao nguyn Trung phn Vit Nam, Ph Vin trng kim Khoa trng i hc Khoa hc Vin i hc Hu, Ph Gim c Trung tm Liu Qun ca Pht gio Hu. Sau , o hu nh c ti Hoa K v t nm 1975, l Gio s ti i hc Kentucky. T nm 1995, o hu tm nghin cu chuyn su cc ti Pht hc m nhiu chc nm qua o hu lu tm nghin cu. Tc phm ny l phn u trong ba phn ca mt cng trnh ln hn m tc gi ang n lc hon tt, "Tm hiu Trung Qun Lun". Phn tch, trnh by v Trung Qun Lun ca B tt Long Th l mt cng vic v cng kh khn bi v y l mt trong nhng b lun c sc nht, li kh hiu nht ca Pht gio. V cn bn, tc gi c iu kin tt lm cng vic ny; trc ht, o hu l mt Pht t chn thnh, c nim tin vng chc v kin thc vng vng v Pht hc; li na, o hu li l mt nh S phm, nh Ton hc uyn thm. Trc tin ngi c d dng nhn thy tc phm c mt cu trc hp l : v Nhn thc lun, tc gi bn n ngn ng, bin chng, n tnh bin chng siu vit ca Pht gio, n l Duyn khi; k n l Nhn thc lun Pht gio vi Duy thc lun, vi phng php t duy bin chng, i tng v hnh thi t duy, c bit v phng php lun l ca Nhn minh lun v sau cng l tr li vn ngn ng, bin chng, quan im nhn thc v phng php t duy ca Trn Na, Thin Ch, ly khin tr lm cn bn cho phng php gim tr (reduction) tin n phng php ph nh ri ph nh tuyt i, siu vit ca Long Th. y cng l phn chuyn tip hp l cho phn th hai, Khng tnh Trung Qun Lun. Phn th hai ny rt quan trng, l ni dung v ch chnh ca quyn sch. Qua , tc gi trnh by v ch ch ca Trung Qun lun, v hai cp ca Khng tnh, t Tc kh thuyt n chn v ngn ca ci thc ti v cng vi diu ny. T , tc gi trnh by v bin chng

php Trung qun nh l mt phng php ng n nht nhn thc thc ti bao gm mt chui ph nh, i dn n ci Khng ca chn thc. Trong chui t duy i n nhn thc, hnh gi phi i i vi t c, ca bn cch nhn nh i tng, vn phi c i i bng mt ph nh, ri mt ph nh ca ph nh v lin tc nh th. n y, tc gi phn tch ngha ca mi ba bi tng ch yu ca Trung Lun, mt trnh by v cch nhn thc ng n da trn phng php t duy bin chng ca ph nh, i n ci Khng ti hu, ci Khng vi s ph nh chnh n. Xuyn sut ngha Khng ny lun lun l ngha ph nh, l ngha ca "php nh nh th", mi s vt vn l khng cho nn ph nh chng l mt ph nh, ng thi khng ph nh g c, v t , tinh thn vn l "vy m khng phi vy". y l nh l ca kinh Kim Cang vy. V nh vy, tuy c phn tch chi li, Khng tnh vn c th b hiu lm, b vi phm trong t duy vi cht liu hu vi. Tc gi thn trng bn v "Ci cn li" trong Khng tnh v trng dn kinh Tiu Khng, Lng gi, Lun Duy thc, Lun i tr hiu ci cn li dy l ci cn li khi i tng b ph nh, tin n ngha ca Chn khng Diu hu siu vit khi t duy lun l. Tc gi n lc ti a trnh by Nhn thc lun Pht gio v Khng tnh, ly nguyn l Duyn khi lm ct li, lm cn bn phn tch Khng tnh theo nh ch y c ca ngi Long Th. Tc gi lun gii v mt lun gii bng mt hnh thc din t mi, kt hp cht liu ca kinh lun Pht gio vi ca trit hc qua ngn ng ton hc, vt l hc ... N lc ny ca tc gi i ch c th khng thch hp vi mt s c gi, thm ch b xem l gy rc ri cho mt vn rc ri, hay c ch b xem l rm r. Nhng i vi ng o c gi, tm lng chn tht, kin thc su rng v c cch trnh by mi m, khoa hc ca tc gi tht ng trn trng. Tc phm b sung cho kin thc v phng php t duy ca ngi Pht t trn bc ng tu tp gio l gii thot ca c Pht. Hc vin Pht gio Vit Nam ti Hu nhn thy y l mt ti liu nghin cu phong ph v ni dung v khc chit, sng sa v hnh thc, cn thit cho gii nghin cu Pht hc v nht l cho cc Tng Ni sinh ca Hc vin ti Hu v cc Hc vin khc, do , xin c ng ra thc hin cc th tc xut bn, n hnh tc phm gi tr ny v c tc gi thun .

Xin cm n o hu Hng Dng Nguyn Vn Hai v trn trng gii thiu tc phm n ch c gi. Hu, Trng Xun Tn T, 2001 Ho thng Thch Thin Siu Vin trng Hc vin Pht gio Vit Nam ti Hu. ---o0o--TA : Nhn Thc v Tnh Khng C ngi ni rng, ci l tng i tha c thp sng trn 20 th k y, chy sut c mt vng chu rng ln, nhng ri, ngho i, bt cng, p bc vn l bng ti d s ang nng, m Tr Bt nh ch l nh la om m lp lo khng bo hiu nhng him ha no ang rp rnh pha trc. Ni hm ca nhng khi nim t bi, bnh ng, tr tu, ... cn phi thay i nhn r hn, thit thc hn, nhng gi tr ph qut ca nhn loi. Nhn nh y tt nhin khng sai. Ngi hc Pht quen vi tp qun t duy ca mnh, th khng hoan h cng khng phn i. Nhng tp qun t duy vn c hun tp trong nhiu kip, cho nn vn phi nhn th gii theo nhn quang ca mnh. Ngha l, php nh nh th. Php tnh bn lai l nh th, khng do Pht xut hin hay khng xut hin m i khc, m nh th ny hay nh th kia. Nhng thc s c i khc, trong tng st na, hay trong tng th k, hoc thin k. Bn c s gp cu ni ca Dharmakirti c Gio s Hng Dng nhc rt nhiu ln trong tp sch ny: Ci g thc hu, ci c tc dng. Ci g c tc dng, ci thc hu. Php tnh m c th nhn thc c, bng hin lng hay bng t lng, th t cn bn php tnh hin thc u . Th nhng, ni no c tc dng, ni php tnh mi c n lc qun chiu pht hin. Trc Newton v thu, v sau Newton v chung, tri to, v mi th tri khc,vn ri; c tm ca chng sinh cng ri. phng Ty ngi ta thy iu . phng ng, ngi ta cng thy nh vy. Trn mt phng ca s ri, di y h thm siu hnh ca s ri, php tnh vn thng nhin. Trong mi php c nhn thc, c v bin iu k diu. Nhng ch ti mt im no trong mt x v mt thi nht nh, do tc dng ca tm trong mt nh hng tn ti nht nh, m mt quy lut c

pht hin t php tnh. Mi pht hin u c c lm thay i sc din ca th gii.Ngi ta gieo ht thu hoch nhng th mnh cn, hay mun. Du sao, bin lun nh th cng khng vng cho bit, v sao phng Ty, theo mt ngha rt c th, li pht hin nhiu quy lut t php tnh lm cho i sng con ngi vn minh hn? Phc Hy pht hin khi nim nh phn bng hai ho. ng chng ba bitho thnh mt qu; thu hoch c tm qu. Ri chng na, ng c b nh 6 bit-ho, nhn c 64 k t-qu, ni ghi tt c mi hin tng, t thin nhin, x hi, con ngi. Ghi bt c ci g m con ngi c th suy ngh v tng tng. Nhng pht hin ca Phc Hy c thy l hu ch cho vic bi ton hn l h tr b c ca con ngi, nh vi tnh ngy nay. Ti sao? Ngi hc Pht ch c th ni: cn, cnh, thc; ba s ho hip xc. Duyn xc pht sinh th. Xc d bit nn cm th d bit. Khng cng mi trng thc na th khng th nhn ging nhau c. Hai b sng Ngn c hai chm sao. T ng hay Ty, nhn ln u thy. bn ny Thi bnh dng nhn ln, l Ngu lang, ngi chn b, v Chc n, c gi dt la. V mt thin tnh s no lng. Cn bn kia i ty dng nhn ln, l con thin ng v cy n by giy. Khng c du hiu g chng t con chim ang c vt sng Ngn sang b bn kia nghe n, m c thy l ang i tm tri tim ca v thn n cp la. Cch nhn khc nhau vch ra nh hng lch s khc nhau, v to dng nhng nn vn minh khc nhau. D ging nhau im no v khc nhau im no, ngy nay th gii vn ang tut dc, cng c th ang ln dc, theo hng m vn minh phng Ty chn. Gi tr ph qut y c th rt gn theo mt pht biu: Nht thit chng sinh giai y thc tr. Tt c chng sinh u nh thc n m tn ti. Cho n mt thi im lch s, thc n m vn minh phng Ty cung cp c v thch hp khu v cho s ng. Nn vn minh hnh nh pht trin theo hng: t nh ngha Con ngi l mt cy sy bit t tng, cho n nh ngha Con ngi l loi ng vt bit tiu th. Trong c hai nh ngha, con ngi l mt thc th nh nguyn pht trin ng thi theo hai hng khc nhau. Mt hng, t thc vt n ng vt. Hng khc, t kh nng t duy

n kh nng tiu th. Cn phng ng ny, ci thi ca an bn lc o khng cn c knh trng my. Chn l khng nm bn ny hay bn kia, nhng cn bit im quy c ca thi i nm u, tr tu qun chiu c th tp trung ln . Khng phi vi c vng t thn s l ngn n soi ng cho th gian. iu khn thit l t mnh thp sng ngn n ca mnh t nhn thy mnh ang u trong th gii ny, v ang i v u. l cn phi qun chiu php gii trong phm vi tc thm nhp php tnh trong chn . Nhn thc v Tnh Khng l mt n lc ca mt nh khoa hc ang c xc nh im ng quy c ca mnh c th chim quan th gii. Nhng h lun trong y tt nhin khng phi l nhng ti gii tr, c dng tiu khin cho ht ngy thng ph du, nht nho ca i sng. Cu b T Ti Ch ngi m ct trn bi bin c nhin ch l tr chi ca tr con. Nhng khng hn ch dnh ring cho tr con, cho nn Thin Ti theo du ch ca B tt Vn-th phi bt thip him nguy tm hc cho c ci tr chi tr con y. Mt nh ton hc vit: Nhn vo s khng, bn chng thy g. Nhng hy nhn xuyn qua s khng, bn s thy c th gii. (Robert Kaplan, The Nothing that is). Vi mt ngi m mnh trong nhng trm t v tnh Khng, u c th khng khin cho git mnh kinh ngc. Mt bi tng trong Trung lun cng c th ni n mt ngha no gn nh th; v c th l ni nhiu ngha hn th: D hu Khng ngha c, nht thit php c thnh. Bn oc s thy pht biu xut hin nhiu ln trong tp sch ny, v c nhn thc t nhiu gc cnh khc nhau. Tn s xut hin nh vy rt c ngha vi mt nh ton hc. Ti ngh nh th. Bi v tc gi l mt nh ton hc. Tuy nhin, i vi mt ngi chuyn hc tnh Khng, th pht biu s khng trong th gii c nhn nh l cu trc ca nhng con s, khng khi gy ngc nhin y hng th. Ri t tm li nhng hnh nh quen thuc tng chng nh kh tm thy, hay tng chng nh b c tnh qun lng, trong th gii t duy Pht gio. Lm sao tnh c im khi u ca thi gian? Lm sao nhn sut tn cng v lai ca th gii? Rt li, t tng con ngi b ong a gia hai cc: tin t v cng, hu t ninh khc. c gii thch hp l, ph hp vi tri gic cm quan thng nghim, ngi ta ngh t cc im v thu v v chung trn mt ng trn. Nhng cc B tt trn hi

Hoa nghim khng lm th. Cc ngi t th gii v tn vo trong mt ht ct. Nh ton hc tr con T Ti Ch gt u: mt ht ct l mt tp hp v hn vi ht ct. Chng ta ang i ln vo Nhn thc v Tnh Khng. i t th gii trng khng, khng sinh, khng dit, cho n th gii ca lng knh trng trng v tn. Nhng bi vit ca Gio s trong tp sch ny l cnh gii t tng c n lc khm ph theo hai nhn tuyn: tnh Khng v t duy ton hc. N l im giao hi ca hai ngun mch t tng ng v Ty, m lch s nhn loi phi tha nhn l xung khng bit bao nhiu mu v nc mt nhng vn khng tm ra nghim cho mt phng trinh vi phn ch v cha ai xc nh c iu kin ban u. Cho nn, khng ai xc nh c vn minh loi ngi ang im no trn ng cong tut dc. Tuy vy, mi c nhn u phi t tm cho mnh mt gii p c th sng bnh yn, khng b khn qun bi thc t i thng, cng khng b dy v bi nhng m nh siu hnh. Nh trit hc Hy-lp Aristotle ni: T bn cht, mi ngi u mun bit. ng thi vi ng, Trang T li ni: S sng c hn m ci bit th v cng. em ci hu hn ui theo ci v cng, nguy thay! Ngi hc tnh Khng ang ngi m ct trn bi bin, nhn ra khi, t hi: C ci g khng, bn ngoi v tn kia? Bt gic nhn li lng tay, gia hai ht ct ang m, gia hai con s hay hai im ln cn, l mt Php gii v bin, v tn. iu nay c huyn hoc chng? Khng huyn hoc hn qu cam m Stalin ang bc v chng minh s sp ca th gii vt-t-thn ca Kant. Tuy nhin nh vy, ngi hc Pht, tin tng kho tng minh trit trong Kinh in Pht gio, th khng dng hin c i mnh cho kht vng hiu bit ch m hiu bit. Dc vng vt cht, hay kht vng tinh thn, u l nhng v ngt ca i sng, l dng cht tt yu ca tn ti. l thc ti khng th t chi. Cho nn, ngi hc Pht, nh Thin Ti ng t, khng phi sut i lo o theo chn S ph B tt Vn-th; cng khng sut i c c trn nh Diu phong vi c Vn m trm t mc tng; nhng dn thn trong mi no ng i. Khng phi ch hc nhng ci ch cn thit cho mnh, m tt c nhng g cn thit cho th gian. Trang nghim Pht , thnh tu chng sinh, khng phi t minh gy dng mt hoa vin ri khp ca vn hng, an nhn t ti m tiu pha nm thng. Ngi hc Pht v th m khng

th dng dng trc nhng pht hin cha bit l ha hay phc ca loi ngi, trc nhng tin b hay thoi ha ca khoa hc, ca t duy trit hc, trc nhng thng trm trn con ng chnh hay t, thin hay c, ca cc tn gio. Khng bit khi nh ton hc tr con T Ti Ch mang bc ct vo cha, lm phm vt cng dng Tam bo, c Thy, C, hay Pht t no cho l xc phm m xua ui i chng? Pht lch 2545 Qung Hng Gi-lam Tu S Cn bt.

---o0o--Vi li by t By lu ti c vit mt s bi v Nhn thc lun Pht gio v Khng tnh Trung qun ng trong Nguyt san Pht hc Louisville, Kentucky, U.S.A. l nhng bi ghi li nhng kinh nghim hc Pht thu tp theo th t din tin vi thi gian. Nhn li qung i sng gn 80 nm qua nhanh nh chp in, ti thy mnh qu tht hnh phc c sinh lm ngi Vit Nam. L v ln ln v sng trong mt giai on t nc tri qua lm cuc b du, ti may mn sm thy bit tnh cch v thng ca vn hu. Trn i ny khng c ci g l trng cu bt bin, cho nn nu v tham, sn, si m bm cht hay tri buc mnh vo bt c s vt g thi chc chn ch rc kh vo thn. Vi nhng kinh nghim nh vy, vic hc Pht i vi ti l iu ng nhin, nht l vo giai on ln tui, khi c i cht thi gi tnh lng suy ngm v ngha ca cuc i sp mn. Hc Pht c th v nh ngi bit mnh b bnh i tm thy thuc cha tr. Php Pht l phng thuc cu nguy. Mun cha bnh thi phi thc hnh Pht php. Nhng nu khng c c duyn gp c v lng y l bc thnh thin nh ch Pht hng o tm linh v lm ni nng ta thi khng th no thc hnh ng chnh php hu cha tr khi bnh. l kh khn ln nht ti ang gp phi.

Hi cn hc lp ng u, M ti thng dn ti n cha ca Tnh Gio hi Pht gio Qung Bnh, ng Hi, min Trung Vit Nam v thng dy ti c v hc thuc lng Bt nh Tm kinh. Du khng hiu g nhng trong c bi kinh, cu ti thch nht v nh r rng nht l cu "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc". T n nay cu y khng ngt vang ln trong u c ti, lun lun gip ti thy bit r rng nhng vn nan gii gp phi trong nhng cnh hung o le trc tr. C l v th m ti c khuynh hng xem Pht php nh l linh dc trn i ny mc du v s ln ti c c hi tt p tip xc v hc hi rt nhiu ni kin thc v nhn cch ca nhiu v lnh o tinh thn li lc ca nhng tn gio khc. Ti nh li lc Ha thng Thch Minh Chu tu hc n mi tr v nc, c hi Thy phi c sch g trc tin bt u tm hiu Pht php. Thy bo ti nn c "Nhng g c Pht dy" ca Walpola Rahula. V sau nhng ti liu khai nhn khc nh Lun Ch Qun, Lun Khi tn, Nhip i tha lun, Gii thm mt kinh, Php Hoa lc gii ca Ha thng Thch Tr Quang, Li vo Nhn Minh Hc, Lun Thnh Duy thc, V ng l Nit bn, Ng un V ng, Lun i tr ca Ha thng Thch Thin Siu, v.. v... l sc gia tr gip ti quyt tm tinh tn trn ng tu hc. Trn ht, chnh nhng li khuyn co rt tha thit v thnh khn trong bi vn Khuyn pht B tm ca i s Tht Hin do HT Thch Tr Quang dch gii m ti c c trn Hoa Sen Internet lm sng t l do v ngha ca s pht tm nhp o v lp nguyn tu hnh. phn tiu dn, Ha thng gii thch: "V l do pht b tm, ngoi ni thng kh sinh t m mnh mc kch v thc, c hai vic m kinh lun cp nhiu nht, l t bit mnh c th lm Pht, v tha thit hn c, ngh n s suy tn ca Pht php". Theo Ha thng, "pht b tm, ni n gin, l trc ht, lp ci ch nguyn mong cu tu gic V thng b , k pht trin tu gic y, cui cng pht hin bn th ca tu gic y l chn nh. Giai on trc ht, ch nguyn mong cu tu gic V thng b hm c hai tnh cht m thnh ng thng ni l thng cu Pht o, h ha chng sanh." Tm hiu v s lin h gia hai cu "Thng cu B , h ha chng sanh" v "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" l nguyn nhn dn ti n vi Trung qun lun ca B tt Long Th. Trong sch ny, tnh Khng c gn lin vi Duyn khi minh gii thuyt Trung o

theo ng gio l ca c Th Tn, tc l phng php tu tp t b hai cc oan chp khng v chp hu. Mi phn tch suy l theo phng php bin chng Trung qun u hng n trin khai tu qun vo tnh Khng, nhn bit cch thc vn php hin hu nh tht, ng nh ci th duyn khi ca chng. Do nu ch c Trung qun lun bng tr nng m khng ng thi hc tp qun tng thi khng th no thng chng c gio l v tri kin su xa ca B tt Long Th. Trung qun lun m t l trnh tu tp ca nhng hnh gi tin tu B tt o mt cch ngn gn nhng rt y trong bi tng XXIV.18: "Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o". Duyn khi l Khng, Khng l gi danh. V gi danh l ci tn gi c thit lp y c vo mt tp hp nhn duyn, nn gi danh l duyn khi. Cch pht biu nh vy theo ng th t din t t tng Khng trong cu "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" ca Tm kinh. Trung qun lun s dng bin chng php tiu dit h lun v ch ng thc tnh chng nhng lm pht khi ci ch nguyn "thng cu B " m cn h tr s tinh tn tu hnh cho n pht minh tu gic V thng B . l php qun "Sc tc th Khng". ng th "Sc" tc Khng, ng th l Khng. Khng y l T tnh Khng. V mt "H ha chng sanh", Trung qun lun xc quyt Nh , tc v chn , l diu dng ca phng tin v tr tu. Tc y l ngn ng v lun l. Ngn ng v lun l mun c li ch phi tun ra t Chn tc Khng. Ngi Long Th ni: "Do Khng m tt c php c thnh tu v hp l". "Khng" cp y l "Khng tc th Sc", l Tha tnh Khng, l s xa la tt c nhim php. ng v hin tnh m ni thi gi l Khng tnh, nhng tht th l Sc cu cnh, l bt khng. Trung lun ph trit mi vng tng h lun minh gii cho thy gi tr ca ngn ng v lun l khng ch thnh cng m l ch tht bi ca n trong s din t Tuyt i. Chnh do s tht bi ny m ngn thuyt tu thnh c Trung o qua php bin chng. i vi nhng ngi c gio dc theo vn ha Ty phng thng quen khng nh s hu (existence), ph nh s phi hu (non-existence), v trit tun theo lut phi mu thun ca Aristotle: A khng th va l

A va l phi A, thi Trung o, nguyn l bn th lun Pht gio, tht l kh hiu. Bi v Trung o l khng khng nh khng ph nh. Theo Ngi Long Th, Trung o l mt tin trnh tu tp theo bin chng php, chuyn bin phng cch nhn thc thc ti t c Duyn khi qua khng c Duyn khi tc Khng, ri tr li c Duyn khi di hnh thc Gi danh. V nhng l do va nu, nn trc khi tm hiu v vit v tng phm mt ca Trung qun lun, tc gi gia cng tm ti hc hi nhn thc lun v qu trnh pht trin t tng tnh Khng Pht gio. Cc tng phi Pht gio Trung qun quan nim rng cc php thc suy t v bit r ch ng sai ca t duy suy l l rt cn thit cho mc ch t ng. Mt khc, hiu r cc php tc bin lun v cch thc trnh by qua ngn ng gip k khc thng hiu ch trng ca mnh cng rt cn thit cho mc ch ng tha. Trong Phn Mt: Nhn thc lun Pht gio, nhng nt c th ca nhn thc lun Pht gio c trnh by qua ba bi: Nhn thc lun Pht gio, Nhn Minh lun, v Bin chng php apoha. Ba bi trc , Thy vy m khng phi vy, Hy n m thy!, v L Duyn khi, m t mt cch tng qut phng cch nhn thc khc thng ca Pht gio v ng li gii thch l php duyn khi qua cc giai on pht trin t tng Pht gio. Trong Phn Hai: Khng tnh Trung qun lun, bi "Trung qun lun: Ph t hin chnh" t Trung qun lun vo giai on m n c vai tr gio ha quan trng nht trong qu trnh tu chng. K tip, bi "Nh : Trit hc v Khng thuyt v Ngn thuyt" a ra nhn xt v s tng t gia hai hnh nh tuyt p l s im lng ca c Pht v im nguyn thy ca v tr. Trong cng vic nghin cu cc quan im khc nhau v cch trnh by tnh Khng, hai bi "Mi ba bi tng ch yu ca Trung lun" v "Tnh Khng ph nh ci g?" cp Khng tnh Trung qun v nhng lun c dng phn bc s ng nhn B tt Long Th ch trng h v lun. Bi "Ci cn li trong tnh Khng" tm cch chng minh rng tuy c hai hc phi Trung qun v Du gi u ly kinh i Phm Bt nh lm c s t tng, nhng Du gi cn ta trn kinh Tiu Khng thuyt minh tnh Khng. Bi "T tnh Khng v Tha tnh Khng" nu ra mt bn l Trung qun v Du gi y c t nhn duyn

sanh php, h vng sanh php lun v tnh siu vit tng hp i lp ca tnh Khng, v bn kia, kinh Thng Man, kinh Lng gi, lun Khi tn y c t Nh Lai tng tnh m thuyt minh ngha tnh Khng l "khng v bt khng". Do m pht hin thuyt Tha tnh Khng lin quan mt thit vi cc php mn tu tp thin qun nh cc gio php Minh st thin, Thin tng, i th n, v i ton thin. Bi u "Ngn ng v Bin chng" v bi cui "H lun v Khng" dng nhn quan v ngn ng Pht gio phn tch mt s thnh qu ca Vt l hc hin i. Cui cng, mc ch ca bi "Bin chng php Trung qun" l bin minh lun chng cn c trn t c ca Ngi Long Th khng phm li lm i vi lut phi mu thun v lut trit tam ca logic Aristotle mc du c tnh cht siu vit lun l. Nhng iu ni n trong bi ny s c lp li vi nhiu chi tit hn khi gii thch ngha ca tng Phm. Tp sch ny mi l phn u ca quyn "Tm hiu Trung qun lun" m tc gi d nh vit. Phn gia s gm nhng bi gii thch 27 Phm ca Trung qun lun v phn cui s trnh by v cc tng phi Pht gio Trung qun. Quyt nh vit bn v mt tc phm c ting kh hiu nh Trung qun lun tt c s khch l v h tr ln lao ca nhiu bc thin tri thc. S l Louisville, tiu bang Kentucky, Hoa K, ni ti c ng, hn thp nin nay, c mt nhm Pht t tr tui hn ti nhiu, tuy b bn vi ngh nghip chuyn mn v i sng gia nh, nhng thng xuyn pht hnh u n mt nguyt san biu khng ly tn l Pht hc, thc hin mt Trang nh trn Mng nhn Ton cu, www.phathoc.org, ng nhiu ti liu tham kho c gi tr v Pht gio, n hnh nhiu sch Php lun v pht hnh nhiu bng ging php, t chc mi Thy v ni Php v ging Thin a phng nhng ma l ln, ng gp cng lc v ti lc vo Pht s khp ni, v..v.. i vi ti, khng nhng l tm gng sng chi m cn l mt cng trnh li ch kh thc hin gp trm ngn ln hc c thng hiu v vit ra nhng bi lun bn v Trung qun lun. Li c qu v trong nhm yu cu v khuyn khch ti mi mnh dn ghi li v ni ln nhng kinh nghim hc Pht trong thi gian qua. Ti chn thnh cm t v t lng bit n qu v xa gn b thi gi c v ph phn nhng bi ti vit by lu c ng trong Pht hc.

Ring i vi nhm Pht hc Louisville, khi ph lng thng yu v tin tng ca qu v, ti nguyn tinh tn tu hc v tip tc vit ra nhng kinh nghim thy bit bn thn hu ng gp phn no vo cng vic hong dng Pht Php m qu v ang ch tm thc hin. Hng Dng Nguyn Vn Hai Thng mi mt, 2000 Chn thnh cm n anh Phc Trung, Nguyt san Pht Hc, gi tng phin bn vi tnh v sch do Nguyt San Pht Hc Louisville, KY - USA xut bn nm 2001. ---o0o--Phn Mt: Nhn thc lun Pht gio 1. Ngn ng v Bin chng Trong Bch Nham Lc c k mt cu chuyn nh sau, vi ta Ch o V Nan ca Triu Chu. Triu Chu dy chng ni, "o ln khng kh min ng so o. Va c ngn ng lp tc c la chn v dnh mc, c minh bch. Lo tng ny chng ni minh bch. Cc ng c cn tr gi g chng?" Lc y c ng tng hi, "Khng ni minh bch, th thy tr gi ci g?" Triu Chu ni, "Ti cng chng bit na". ng tng ni, "Ha thng khng bit, c sao cn ni l khng ni minh bch?" Triu Chu ni, "Hi v vn l ri. Mau ly ri tr lui." Trong li Triu Chu, cu "o ln khng kh, min ng so o" vn l t bi Tn Tm Minh ca Tam t Tng Xn. "o ln chng g kh, Ct ng chn la thi. Qu h khng thng ght, Th t nhin sng ngi." Ti sao va c ngn ng lp tc c la chn dnh mc, c sng ngi minh bch? Ti v ngn ng l hnh thc ca t duy v t duy thng thng dng gic quan v thc phn bit mi s vt c hnh tng khc nhau nhn bit. T hoc khi sinh thng ght, chp trc, i th, hoc xut hin s c gng vn ln dng tr tu thu sut tt c mi s vt u gi hp, th nghim c l v thng, v ng v tin ti gic ng.

Khi Triu Chu bo "Lo tng ny chng ni minh bch", cu y c ngha l Triu Chu khng m nhim tr vo bt c mt ci g, ngay c ci minh bch, gic ng. Nhng khi hi "Cc ng c cn tr gi g chng?", Triu Chu bit trc th no cng c ngi thy ch s h trong cu hi v phn ng dn ng vo ch lng tng. S h l v bo rng mnh c m nh khng c, mnh c tinh thn v tr, v ng, th m vn cn dnh mc vo ci t tng tr gi. Qu vy, ng tng kia bc ra hi thng thng "Ho thng khng ni minh bch th cn tr gi ci g na?" Triu Chu cng hay, chng bao gi dng n gy hay ht, ch ni mt cch gn gng, "Ti cng chng bit na." ng tng kia khng chu tha cho Triu Chu rt lui yn n mi hi dn, "Ha thng khng bit, c sao cn ni l khng ni minh bch?" Qua cu "Hi v vn l ri. Mau ly ri tr lui", Triu Chu cho ng tng kia hay cuc bn lun n , chm dt l va. Cng n ny gi ra hai vn s c cp trong bi ny. l ngn ng v phng php tng tng nhp tnh. Bi s trnh by mt s song hnh gia mt bn l kinh nghim tm ti hc hi Khoa hc do bn tnh t m v chn l v tr, v bn kia l ng i ca mt k tm cch thng sut Pht php qua ca phng tin ca kia l chn tht mn, ngha l cnh ca m ra con ng trc tip cho nhng ai bn tm thanh tnh y kh nng trc nhn tht tng cc php. Nu em so snh hai qu trnh y vi nhau trn phng din thc dng thi con ng ch by phng php c ch phin no, pht huy chn tr cui cng t n t do gii thot l con ng nhiu hng th hn v ti cn thit cho mt i sng an nhin t ti. Ngn ng c th xem nh l b khung kt hp v sp t thnh h thng nhng biu tng s vt v tng quan nhn qu gia s vt nhm din t s vn hnh ca nhng c cu v tin trnh duyn sinh trong v tr. Trn thc t, ai cng bit s dng ngn ng thng tc, mt th ngn ng pht xut t tri thc thng nghim v c qui nh bi tp qun v cng c. l th ngn ng cn thit cho s truyn t t tng trong qun chng. Trn bnh din cao hn, li dy ca c Pht thut li trong Kinh hay li cc T gii by trong Lun l mt th ngn ng khc. l ngn ng tnh thng, pht xut t tm i Bi, nhm ch cho chng sanh con ng tu tp tuy bit rng gio php Pht chng ng l khng th dng tm m suy xt cho cng (bt kh t ngh) v khng th em li ni m din t cho ng (bt kh thuyt). Khc vi ngn ng tnh thng (ngn ng kinh in), ngn ng ca Khoa hc chnh l ton ng, mt loi ngn ng c ng dng ton k hiu c nh. Ton ng l mt c gng trnh by th nghim khoa hc

mt cch khch quan. Bi sau khi biu tng s th bng k hiu ton hc, p dng phng php din dch vi nhng quy tc lm ton hnh thc trn nhng k hiu c nh, l lun tr nn my mc v chnh xc, dn t tin xc nhn n kt qu tt nhin khng th no chi ci c. (Qu v c th so snh s thay th nhng s th bng k hiu ton vi trng hp i nh bc em tin i thnh chips trc khi vo sng). Chnh v ci li l lun khng da trn thc t y m nhiu ngi rt s ton hc cng nh a s cho rng Kinh Lun rt kh hiu mc du ton ng hay ngn ng tnh thng c hai u phi ni ra theo ngn ng thng tc. Ton ng l g? Thc ra thng ngy tt c chng ta s dng ton ng mt cch rt thun thc m khng hay bit. Chng hn, ai cng bit cng tr tin ca, so snh thi gian sinh hot vi i ngi ngn ngi. Mi lc xem tin tc trn TiVi chng ta chng kin mi s so snh v i thay u c ni ln bng nhng con s. Qu v khng ti v xng ngn vin dng ngn ng thng tc. Ngay c vi ngn ng thng tc, cn phi phng ng lm ln danh vi s. Khi dng ngn ng ny ni ln mt s th, th vai tr ca ngn ng l biu tng cho s th, ch khng phi l thay th s th. Danh v s hon ton khc nhau. Hin thc vi tnh cch v thng lun lun sai bit v sai bit. Bi th khi gi tn mt hin thc th tn gi l mt tng xng v n ni n tng tng ca hin thc tc l tng cng tt c nhng ci sai bit, ch khng ch vo tng ci sai bit, ngha l khng gi thng vo t tng ca hin thc. iu ny thy r trong i sng hng ngy vi li s dng nhng con s thng k (statistics) din t tnh hnh kinh t, chnh tr, hay x hi, lin h n s ng. Nhng con s thng k y khng ng g n sinh hot ca bt c mt c th no trong s ng mc du rt c ch trn phng din cho thy tnh cht bin chuyn tng th ca mt qun chng. Khi mt hin thc c th nhn thc bng tri thc thng nghim, ta bo hin thc y c tnh cht c th v hin nhin. Tri li, nu hin thc thot khi tm vi ca tri thc thng nghim thi mang tnh cht tru tng. Bi vy chng ta thy ton ng kh hiu v kh hc. cp tiu hc, con s thng i km vi tn mt vt th: ba con b, chn ci bnh. Ta gi l nhng s c th (concrete numbers). Ln ln, ta hc cng tr nhn chia vi nhng con s tru tng (abstract numbers), chng hn, cu cu bt nht, bt cu tht nh. Ri tai nn ln xy ra khi ln bc trung hc nghe thy bo dng ch x hay y biu tng cho mt con s c th thay i v gi ch x hay y y l bin s (variable). Tng quen s dng mi k hiu 0, 1, 2, .. ., 9 vi cch sp chng thnh s, nay bng nhin thy li bo dng ch ci a,

b, ..., z lm con s m li khng bit l s g, th thit l in ci u! Cho nn c nh ton hc ni a rng khi bn ton gia ni chuyn, chng thc s khng bit chng ang ni ci g. Tuy vy tin trnh tru tng ha khng dng ngang y. Hu c hu ch hn v gi tr ca ton hc l ch hu ch ton hc phi bit din t nhng tng quan nhn qu. Do m khai sinh khi nim hm s (function). Hm s cho ta bit s thay i ca mt s th A dn n s thay i mt s th B nh th no v bao nhiu. Chng hn nh khi ang li xe bn nhn ng h ch gi, ci kim ch tc , v s miles ca on ng bn chy xe, bt u t s 0. Nu bn gi tc khng i, chng hn 60 miles mt gi, thi sau 1 gi, bn thy khong ng chy l 60 miles. Sau 2 gi, khong ng y l 120 miles,... Sau vi gi nhn xt nh vy bn tm ngay ra mt hm s: S miles chy xe bng tc nhn vi thi gian: Khong ng = Tc X Thi gian. Thi gian trong trng hp ny gi l bin s c lp. Php nhn tc l hm s cho bit kt qu khong ng chy xe tng ng vi thi gian chy xe. Khong ng chy xe gi l thuc s v n ph thuc vo bin s c lp. Vng t xut pht nhng bin s c lp c mang tn l xut x (domain), v vng cha nhng thuc s c gi l lai x (range). Hm s biu trng cho s tng quan h tc gia hai vng, xut x v lai x. Mt iu hay ca hm s l trong nhiu trng hp n gin ta c th hnh dung c s tng quan nhn qu bng hnh v thay th nhng h thc k hiu kh hiu. Hnh v c th l mt ng thng hay mt ln sng. Nhng nn nh ch l gi hnh, ngha l hin thc khng phi c hnh th nh vy. ch l mt cch gip tr nh hnh dung trong tr c mt s tng quan nhn qu. Tt c u l phng tin gip ta n gn hin thc ch khng phi l hin thc chn nh. c kinh Pht hay nghe li T gii cng vy. Y kinh gii ngha, tam th Pht oan. Thay v hiu bit trn b mt ca ngn t (tc l theo ngha en) ta nn hiu kinh nh l nhng li ch dn mi nm bt c nhng gi tr ni dung thng ip ca c Pht (chn l). Trong ta cho bn dch Trung Lun ca La Thp ngi Tng Du c ni, "Thc phi danh bt ng". Ngha l, mt s th nu khng c tn gi th s th y khng c bit n mc du s th v tn gi ca n hon ton khc nhau. Ci dng ca ngn ng trong Kinh Lun khng phi kh nng din t m l kh nng ch dn. Ngoi ra, ngn ng kinh in cn c gi tr gii thot, ngha l hm cha mc tiu ca s truyn t. Pht dng ngn ng l khai th, gii minh tht tng, ch t th tht tng Pht khng bao gi ni ra m ta ch tm thy ni s im lng cao thng ca Ngi. Chng hn, trong kinh thng dy, nit bn khng n khng i, bt nht bt d, phi on phi thng, chng sanh chng

dit. Ni nh vy khng phi l nh ngha nit bn, m ch vch con ng gia cho ngn ng i v nit bn. Con ng y khng phi l bn cht hin hu ca thc ti m l bn cht biu tng ca ngn t. Ni tm li, trnh thng hiu ngn ng cng cao th kh nng nhn din chn l cng su v mc gii thot cng bao qut. Trong phm vi Khoa hc, khoa hc gia thng b bt buc phi dng ngn ng thng tc m t hin tng khng phi bng lun l hay phn tch ton hc m bng mt hnh nh gi . Theo Einstein, "hu ht t tng thit yu ca khoa hc c bn tnh n gin v trn nguyn tc, c th din t bng mt th ngn ng m ai cng hiu c." Werner Heisenberg tin rng "ngay c vi nh vt l hc, s din t bng ngn ng thng tc s tr thnh mt tiu chun nhn ra trnh hiu bit thu t." Khi lm th nghim, nh khoa hc ct xn thc ti thnh tng mnh, gii hn thu hp mi mnh trong mt khun kh nh d b nh ngha v biu tng bng ngn t, cho nn mi l thuyt khoa hc v cn c trn biu tng ngn t, nu thnh tu tt p, th s thnh tu y ch l mt thnh cng ti a ch khng phi l mt thnh cng vin mn. Tin trnh biu tng c gng rp khun theo tin trnh thc ti nhng khng th no thay th cho tin trnh thc ti. Mt bn l nhng khi nim kh cng, tnh tch, mt bn l sinh ng bin i lin l. Theo Einstein, khng mt l thuyt khoa hc no c gi l vin mn tr phi khi mi phn t ca thc ti vt l phi c mt i phn tng ng trong l thuyt vt l y. [Whatever the meaning assigned to the term complete, the following requirement for a complete theory seems to be a necessary one: every element of the physical reality must have a counterpart in the physical theory.] Trong hon cnh no Einstein pht biu nh vy? hiu ngha cu ni , ta cn nhn li t u nhng bin c ln lao xy ra trong lch s kho cu khoa hc thuc phm vi vt l hc. Kho cu vt l l lm nhng vic g? Da trn gi thuyt cc vt l gia lm th nghim thit lp nhng lut nhn qu v th xem gi thuyt c ng vi thc t hay khng. Nu ng th s em nhng lut c khm ph ra p dng gii p thc mc v mt s hin tng trong v tr. c on vn sau y ca Einstein c th gip ta hiu bit thm v cng vic cc nh vt l ang theo ui. "Cc khi nim vt l hon ton do tm (human mind) t do to ra v tuy thy nh l nhng khng phi duy nht ty thuc th gii ngoi ti. Trong

c gng tm hiu thc ti chng ta ging nh mt ngi ang th tm hiu my mc ca mt chic ng h. Ngi y thy mt ng h v hai kim ang chy, nghe c ting tc tc, nhng khng c cch no m hp v ra c. Nu k xo ngi y c th hnh dung ra mt b my tng tng chu trch nhim v mi iu ngi y quan st, nhng khng bao gi tin chc c b my tng tng y l b my duy nht kh d gii thch mi iu quan st. Ngi y khng bao gi c th so snh b my tng tng vi b my c tht v khng th hnh dung c kh nng th hin ca ngha v mt s so snh nh vy." Nh Einstein ni, nh vt l ch c mt cch duy nht l nhn hnh tng bn ngoi thng hiu thc tnh bn trong ca s vt. Tuy nhin mi phng cch tri nhn hnh tng u do tm chi phi. V tm chng ta thng xuyn vn c nh nc ao h b khuy ng nn tri gic do tm khng cho ta thy ng nh tht. Hai cu chuyn sau y cho thy tm b vn c nh th no. Cu chuyn th nht l Hong mc o qun mi. Mt ngy n, Hong do khp no ng trn trung nh nhng. Trc hm dn chng c bo cho bit Hong sp i do vi mt b o qun mi thit p. Bi vy tuy thy Hong trn trung, mi ngi t m th mnh tin rng Hong qu ang do chi vi mt b o qun mi thit p. Ch tr mt cu b la ln ", Hong trn trung." Tm ca cu b c v nh tm ca mt k mi hc Thin. Tm ny "trng khng, khng bn tt quen ca mt chuyn vin, sn sng thu nhn, hoi nghi, v m rng n tip mi iu c th xy n." (Trong li Baker Roshi ta sch Zen Mind, Beginner's mind) Cu chuyn th hai l Mt thin s tip chuyn mt gio s i hc. Mt gio s n gp mt thin s hi v thin. Thin s dn tr. ng y chn tr ca khch v c tip tc rt. ng khch nhn nc chy trn cho n lc khng cn gi c im lng. ng ni "Chn qu y. Chng c g vo thm trong chn c na!". Thin s lin bo "Ging nh ci chn ny, ng y p kin v c on. Lm sao ti ch ng thin tr phi khi ng trt sch chn ng trc ." Chnh th, u c ca bt c nh vt l no cng cha y nhng iu hc hi v nhng vn , phong php, mc tiu m h b cng nghin

cu lu ngy. Nhng khoa hc ch tin b khi cc nh lm khoa hc ci m bit loi b mi thnh kin ngn tr s n nhn nhng kin mi. Trong khi nghin cu lch s khoa hc nh vt l Thomas Kuhn ngh mt phng php phn chia nhng c cu l thuyt v hnh thc lun l khoa hc thnh loi da trn 'paradigm', dch l m thc. S phn chia ny tng t nh s phn chia thnh nhiu b phi v tng phi trong Pht gio v kin gii bt ng v gio ngha, tu hnh, v qu v. "Mt m thc l nhng g cc thnh vin ca mt cng ng khoa hc san s vi nhau, v ngc li, mt cng ng khoa hc l bao gm nhng thnh vin cng san s mt m thc." Nh th, mt m thc c th l mt quan im hay m hnh s din tin t duy lin quan n mt vn khoa hc. Th d: Tin trnh bin ha ca s vt cn c vo nguyn l v s chn lc t nhin l mt m thc. Khng thi gian tng hnh nh mt mi trng lin tc (continuum) do Einstein ngh l mt m thc khc. Khi mt m thc mi xut hin, mt s vn cha c cc m thc khc gii quyt thi nay c gii quyt. Nhng ng thi, m thc mi lm pht sinh thm nhiu vn , nhiu cu hi mi. Ngay c nhng vn tng nh gii quyt thc ra ch gii quyt c phn no, khng y , cn thiu st. l l do tip din cuc tm kim nhng m thc c nhiu kh nng gii thch hu hiu hn. Nhng n bao gi mi chm dt c cuc tm kim? Theo ngi Long Th, mt cu hi, ng vi ngha mt cu hi l i tm chn tri mi cho t tng, phi cn c trn thuyt tnh Khng, ngha l mt nghi vn mnh khng cha ng mt khng nh mc nhin no c. Nu khng c thit lp trn thuyt tnh Khng th cu hi ng khung sn cho cu tr li v khng mt tr li no c th tha mn cu hi. Nh vy cuc tm kim mt m thc khoa hc ton nng s khng bao gi thnh cng v bt c m thc no cng xut pht t nhng khng nh. Sau y l mt s m thc rt quan trng v c dng lm nn tng gii thch s tin b ca Khoa hc. M thc I. Thuyt tng i ca Albert Einstein (Theories of relativity). Trc ht, Einstein gi nh rng tc nh sng khng ph thuc vo s chuyn ng ca quan st vin hay ca ngun sng v l mt hng s. Tc y hu hn nhng rt ln,186,000 miles mi giy nu o trong khong trng. cng l tc ti a c th t c th gian ny.

 theo ng nguyn l tng i buc mi lut vt l phi c gi tr trong tt c mi h qui chiu chuyn ng u (uniform motion), thi cn phi thay th hai khi nim ring r khng gian v thi gian bng mt ci khung mi, gi l khng-thi-gian. Khng-thi-gian l mt mi trng lin tc (continuum), ngha l mt vt th m cu t st cnh nhau n ni khng c ch h gia chng thnh ra khng th no phn bit phn ny vi phn kia. Trong khng-thi-gian mi bin c hin ra nh vy l nh vy ch khng trin khai (develop) vi thi gian nh trong c hc c in. Ton th s vt hin hu nh vy l nh vy trn nn khng-thi-gian ging nh hnh trong tranh ha ch khng din bin trc mt theo dng thi gian. Tt c qu kh, hin ti, v v lai ng lot hin hu. Xin nhc li y l nhng pht biu do s dng ngn ng thng tc ni ra ngha ca suy lun bng ton hc. Xt cho cng, bi v khng c cch trnh by no ng hn khi dng ngn ng thng tc nu ln s tng quan nhip nhp ca hai khi nim khng gian v thi gian nn Einstein mi gi thi gian l 'chiu th t '. Ni ng hn, 'chiu th t ' l tn gi, nhn hiu gn cho s tng quan gia khng gian v thi gian. Mt gio s ca Einstein, Hermann Minkowski, qu thch th v sng kin ca ng hc tr, lin ngh ra c mt cch din dch bng phng trnh ton hc nhng tin trnh din bin trn nn khng-thi-gian, tng t cng thc Pythagoras m ngi ta thng dng tnh cnh huyn ca mt tam gic vung khi bit chiu di hai cnh k gc vung. Theo cng thc Minkowski, khong khng-thi-gian cch xa hai bin c, nh l s n bng ca hai v sao, lun lun l nh vy, khng bin i, d cho o khong t mt hnh tinh chuyn ng chm hay t mt ha tin phng rt nhanh. Ngc nhin v thch th nht l cng thc Minkowski cho thy i vi mi c nhn, ba thi qu kh, hin ti, v v lai t li ti mt im, gi l 'by gi' (now) . im ny c t vo mt v tr xc nh r rt, gi l 'ti y' (here) m ta khng tm thy mt ch no khc ngoi v tr hin ti ca quan st vin. Trong Thin Lun, tp h, vn ny c thin s D. T. Suzuki cp trong khi nim vin dung, mt trong tt c, tt c trong mt, khi trnh by v kinh Hoa Nghim. Mt h qu rt quan trng ca thuyt tng i hp l s ng ha hai khi nim, khi lng v nng lng, by lu tch bit. S ng ha y c vit thnh mt cng thc ton hc, tuy n gin nhng ht sc cng hiu: E = mc2. Ni nh Einstein, "nng lng c khi lng, v khi lng tiu biu nng lng". Nu v khi lng vi thn v nng lng vi tm, thi ci m thc thn tm phn bit c Descartes xc nhn bng cu ni bt h "Ti suy ngh, vy l ti hin hu" khng cn cht gi tr no na. Chnh nh cng thc ng ha khi v nng lng m ngi ta thng hiu v u sao

trn tri lin l pht nh sng mt cch u n. S hiu bit v vn hnh ca v tr bao gm nhng vt th rng ln nh thin h, sao, hnh tinh hay vi t nh nhng ht lng t tin trin rt mau nh vo cng thc ny. Tic thay bom nguyn t, bom khinh kh cng bt ngun t cng thc y m ra. Khi v nng l hai hnh tng ca s vt, chng cn sinh ra nhiu hnh tng khc, nhng tu trung theo lut bo tn khi-nng lng th d chng i t hnh tng ny sang hnh tng khc, tng s khi-nng lng trong v tr lun lun vn nh vy, khng thay i. Ni cch khc, ton v tr lun lun tm cch gi th cn bng, kt dt hay ng nht mi s vt trong "s s v ngi php gii", ngha l ct to thnh mt ton th nhp nhng do s tng dung tng nhip theo quan im vin dung ca kinh Hoa Nghim. Sau ny, Einstein b tc thuyt tng i hp bng cch m t khng-thigian vi nhng vng li lm tng ng vi s tc dng ca sc ht vn vt (gravity). cong ca nhng li lm ln hay b ty theo ti vng c nhiu hay t khi lng. Khi mt hnh tinh chy quanh mt tri thi n chy quanh mt vng li c cong rt ln tng ng vi s hin din ca khi rt ln ca mt tri. Qu o ca hnh tinh l con ng hnh tinh theo mt cch t nhin v cng l con ng ngn nht. Phng trnh Einstein thit lp m t s vn hnh ca v tr khng biu din s chuyn ng m tri li, biu din mt vng a phng ca khng-thi-gian ti quan st vin ang lm th nghim. Einstein tin rng vt cht chnh l cong ca nhng li lm trn nn khng-thi-gian. l iu ng sut i c ao chng minh c bng ton hc. Nhng khi nim nh khi, nng lng, rt cuc ch l cong ca nhng li lm trn khng-thi-gian. Nh vy cui cng ch cn li hai khi nim l khng-thi-gian v chuyn ng. Nhng v chuyn ng l con ng t nhin v ngn nht quanh nhng li lm trn khng-thi-gian, cho nn khng-thi-gian v chuyn ng l khng hai (phi nht phi d). Tm li, tt c ch l gi danh! Nhng ai tu php mn bt nh chc khng l g v iu nhn xt ny. Hin nay cc nh thin vn hc p dng thuyt tng i ca Einstein gii thch s h tng tc dng v s chuyn ng ca cc thin h, sao, hnh tinh, h tinh trong khng trung. Cn c vo thuyt y, h d on c th tm ra no l l en, no l cht ti, no l nhiu v tr khc ng thi hin hu vi v tr ca chng ta, v.. v.. ---o0o---

M thc II. C hc lng t (Quantum mechanics) A. Thuyt b sung ca Niels Bohr (Theory of complementarity) . Mt lng t (electron, v..v..) c lc th c v l ht nhng lc khc li phi c m t nh sng. Theo Bohr, vn "A v chng phi A" khng th gii quyt bng cch tm kim mt khi nim mi thay th, c kh nng chp bt c tht tnh ca h thng. Nhng g cc nh vt l kinh nghim c (electron nh sng hoc nh ht) l mt phn bt kh phn ca, hoc b qui nh, khun nn bi, ton th trng hung ca th nghim. Trng hung ny khng nhng bao gm nhng dng c my mc, s th c th nghim, m cn k c quan st vin lm th nghim na. Do cch gii thch l cp khi nim tng phn ny phi c s dng ng trng hung v xem chng nh b khuyt cho nhau c c mt hnh nh y v h thng. Quan h tng phn nhng b khuyt ca hai khi nim, sng v ht (th d c th khc l hai i lng vt l nh xung lng v v tr, nng lng trong mt tin trnh vt l v thi gian tin trnh ny xy ra, v..v..) c Bohr gi l b sung (complementarity). Thuyt b sung nhc ta nh n phng php t c ngi Long Th thng hay dng bc b ch trng s vt c t tnh. Bn cu y l: 1. Hu nhi bt v (C m chng khng); 2. V nhi bt hu (Khng m chng c); 3. Dic hu dic v (cng c cng khng); 4. Phi hu phi v (chng phi c, chng phi khng). em dng nhng t lun l (logical words) nh: v (and), hay (or), chng phi (not) ca lun l hnh thc, bn cu trn c th vit li nh sau theo lun l hnh thc: 1. A; 2. Chng phi A; 3. A v chng phi A; 4. Chng phi (A v chng phi A). Trit l Pht gio ch trng xt gi tr ng hay thc ca mt tin cn c trn thc nghim v suy lun. Nu cu th nht thc (sacca, truth) c Pht cho rng cu th hai v cu th ba l vng (confusion, mus), i i ch khng sai (sin, kali). Ngc li cu cui sai. L do: Pht cho rng khi ph nh mt iu g thc theo kinh nghim, thi s ph nh khng bt buc dn n s sai tuyt i, m ch dn n mt trng hp tng phn m thi. Tiu chun nhn bit gi tr sai l iu phi mu thun vi mt s thc tuyt i hay mu thun vi mt mnh c thnh lp c tnh cht ph qut (universal). Th d: Cu "Tt c thin nga u trng" v

cu "Mt s thin nga khng trng" c xem nh l mu thun nhau. Bi v cu u xem nh l mt s thc tuyt i. Do , khi c kinh Pht ta hy lu n hai iu. Mt, khi Pht dng ch 'nht thit' (tt c), Pht lun lun gii hn tt c vo cc s th c thc nghim. Hai, Pht khng bao gi ni trng nh l "Tt c ang kh au", m lun lun ni "tt c nhng th ny ang kh au". Tr v cu th t ca t c trong c s ng thi bc b c khng nh ln ph nh, Pht khng cho l mt cch pht biu nguyn tc trit tam (law of excluded middle) m l mt s t chi hon ton kin thc (knowledge) v m t (description). Nh vy Pht bc b quan im ca nhng ngi theo gio l Upanishad (o ngha th) v theo gio phi K Na (Jaina) cho cu th t l thc. Thuyt b sung c th xem nh tng trng cho cu th ba. Ngha l mt lng t va l ht v va chng phi ht tc sng. Khi A thc m chp nhn cu th hai (chng phi A) v cu th ba (A v chng phi A) khng sai, chnh l mt im rt c bit ca suy lun Pht gio. Ta thng quen l lun theo li nh bin, khng sai th ng, khng ng th sai. ph kin chp nh bin tng i, Pht chp nhn thm li suy lun i i, tng phn, nh trong hai cu th hai v th ba ca t c. Quyn sch Fuzzy Thinking ca Bart Kosko s gip hiu thm rt nhiu v vn ny trn phng din ton hc v mng li thn kinh (neural networks) ca my tnh. ---o0o--B. Nguyn l bt nh ca Heisenberg. (Uncertainty principle of Heisenberg) Trong c hc lng t, du dng c, phng php, v ngi o lng hon ho n mc no i na, ta khng bao gi c th ng thi bit c chnh xc c v tr ln xung lng ca mt ht ang chuyn ng, cng nh c thi gian ln nng lng lin h n mt bin c. l nguyn l bt nh ca Heisenberg. Sau y l mt th d p dng nguyn l y thng hiu li dy "sc tc th khng, khng tc th sc" ca c Pht trong phm vi vt l. Theo nguyn l bo tn khi-nng lng, ta khng th t khng lm ra c (No free lunch). Nu ch ny c thm mt s nng lng thi ch kia s mt i mt s tng ng. Trong cc phng vt l lng t, cc nh vt l

quan st thy rng cc ht thng xuyn bin chuyn, pht sinh ra nhng ht loi khc, thng gi l ht o, ri tc th hp th nhng ht o y li ngay khi chng pht khi. Th d: electron vi nhng o photon. Proton vi nhng o pion. l hin tng sinh dit trong st na, ni theo thut ng ca Pht gio. gii thch hin tng, trc ht phi lu thi gian ca bin c rt l ngn ngi. Ch mt trong ngn t phn ca mt giy ng h hay chng hn na. Ngc li nu nhn vo nng lng ca bin c ta thy c mt i lng. l theo nguyn l Heisenberg. Nng vo tnh cch bt nh ca s o lng nn du c sinh ra mt s nng lng tri vi lut bo ton, nh bin mt trong nhy mt nn s nng lng sinh ra t khng nm trong khong bt nh ca h thc Heisenberg. Nng lng cng ln, ngha l ht o sinh ra cng nng, th thi gian sinh hoi phi cng ngn hn. Li c hin tng cc ht thng xuyn t bin thnh cc ht loi khc ri tc th tr li trng thi c. Th d: proton bin ra hoc mt cp proton-pion, hoc mt cp neutron-pion. Neutron bin ra hoc mt cp neutron-pion hoc mt cp proton-pion m. Nh vy ht no cng c th xem nh l tng th ca mt s t hp ca cc ht loi khc. y l mt hin tng nhc n l vin dung ca Hoa Nghim. Trong c hc lng t t hp no cng c kh nng xut hin, tc l c mt xc sut sinh khi no . Xc sut ca mi mt t hp c th tnh c chnh xc, nhng t hp no sinh khi th cn ty c duyn khng nh trc c. Cc nh vt l thng cho cc ht va chm nhau tm ra ht loi mi hay kho st tnh cht vt l ca cc ht bit. H quan nim rng sau mi va chm cc ht nguyn thy t dit v t khi sinh ra nhng ht khc. Nhng c iu k l l lm lc khng c va chm m quan st vin vn nhn thy khng bit t u, ti mt im, ng thi sinh khi hai hay ba ht tc dng ln nhau ri bin mt ngay tc khc khng cht du vt. Phi chng s sinh dit t h khng nh vy tng hnh cho hnh tng sc sc khng khng ca "chn khng diu hu"? ---o0o--Kt lun. Tr li cu hi trong hon cnh no Einstein ni "khng mt l thuyt khoa hc no c gi l vin mn tr phi khi mi phn t ca thc ti vt l phi c mt i phn tng ng trong l thuyt vt l y"? l li bi bc thuyt lng t. Bi v thuyt ny khng d on c tng bin c

ring bit trong tin trnh bin chuyn ca cc ht, tri li ch c tnh xc sut ca nhng bin c c th sinh khi m thi. Nh vy trong thuyt lng t khng c phn t i ng vi mi mt bin c ring bit hin hu. V th cho nn theo Einstein thuyt lng t khng c vin mn nh nhiu nh lng t hc (trong Bohr l u tu) tng tng. Sng trong mt x hi cao vt cht v tiu th, con ngi thng t lng tin vo cc nh khoa hc v trao cho h ci nhim v m ng l phi t mnh gnh vc l minh gii tnh cch b mt ca sinh, thnh, hoi, dit trong i sng ny. Nhng sau hn ba th k tm ti, th nghim, h tin cho chng ta bit h khng hiu g hn chng ta v thc ti. Tuy nhin vi nhng d kin thu thp h bo rng h c bng chng ci cha kha thng hiu v tr chnh l ni chng ta. H dng ton hc v lun l thu t mt s tht m c Pht thy my ngn nm v trc: Mi ci g 'ngoi ' u ph thuc vo ci g mnh quyt nh 'trong y'. Hin nay ngn ng ca vt l, nht l ca c hc lng t, dn dn c tnh cht huyn b. Con ng i vo th gii vt l l thc nghim. Mi th nghim c chung mt mu s l ci ta, ci ng ni theo chn l cng c (tc ). Ta lm th nghim. Nh vy ci ngoi ti m ta tm hiu thc ra l s tng tc gia ta vi ngoi ti ch khng phi ngoi ti. c tnh b sung ca ht v sng trong thuyt nh sng l c tnh ca s tng tc gia ta vi nh sng. Chnh ta c th la chn loi th nghim minh chng nh sng l sng hay ht. Nh vy, nhn vo nhng vic cc nh khoa hc ang lm v nhng kt qu h v ang gt hi, khng thy ci g l cu cnh m tt c ch l phng tin. kt lun bi ny xin trch dn li ca Tu S gii thch ngha ca qun v hin tng v thng trong Trit Hc v Tnh Khng. "Qun v hin tng v thng cho n khi chng ng c n, by gi ta mi thy tng quan gia tn gi ca hin thc v bn thn ca hin thc. i vi chng ta c tnh ca ngn ng l tnh. Tnh cho nn n hm h. Bi v di nh l v thng, hin thc lun lun sai bit v sai bit. Khi ta gi tn n, ta khng th ch vo tng ci sai bit ny m l ch vo tt c nhng ci sai bit , ngha l ta khng th gi thng vo t tng ca n m ch l tng tng ca n. Tng quan gia tn gi ca hin thc v bn thn ca hin thc nu c nhn thy, ni ng hn l nu c th nghim, th by gi ta mi kh nng gi tn mt hin thc bng t tng ca n, v by gi ta mi c th s dng ngn ng vi c tnh ng nh l diu dng ca phng tin." Pht n 2543

---o0o--2. Thy vy m khng phi vy... Thng thng chng ta hay ni: "Thy vy m khng phi vy!" Cu ni ny c th p dng tm hiu hai kha cnh tng i v tuyt i ca chn l, tc nh , cp trong Trung Lun ca B Tt Long Th. Mt ng l tc hay chn l c nh c th dng tri thc thng nghim thng t. ng khc l chn hay chn l ti thng, cnh gii t chng ca Pht, ngi thng khng th nm bt c. Ti sao? Ti v ci thy, ci bit ca phm phu b vng nim, vng tng lm ri lon. Phn ln l do v minh vi thc cht l s ngu dt, m lm hun tp vo tm thc t v thy. Li na, sng x hi, tp qun, vn minh, gio dc, v tn ngng cng gp phn bao ph ci bit mt lp bn nh dy c. Do ci bit ca phm phu l ci bit in o: trong th gian, cc php u v thng m cho l thng; chng sinh chu mi th kh au m cho l vui, sng; vn khng c ci ta, ci ca ta m chp l c ng, c ng s; cc php u bt tnh m cho l tnh. Trn phng din lun l, khi nhn vo th gii thc ti, vng tng phn bit hay bin k chp to cho ta mt th gii biu tng. V th gii biu tng y vi ngn t dng lm kh c biu th hin hu ca s vt tr thnh i tng ca nhn thc. Thc ti khch quan b ct ra tng mnh, mi mnh c gi l mt php, chim c mt v tr trong khng thi gian, sp vo khun mt khi nim, v cui cng c gn cho mt nhn hiu, t cho mt tn gi. V bin k chp, ta nhn thc s vt khng ng vi tnh cch 'nh th' ca chng, gn vo chng nhng c tnh v thuc tnh chng khng c. Ta nhn vo s vt mt cch sai lc mo m di lng knh phn bit vng tng. ng tic hn na, ta ngy th tng rng biu tng ca ci thc chnh l ci thc v m qung tin tng nhng hin hu gi danh y nh c thc. Quan nim sai lm ln nht l cho rng s vt c bn ng chn thc v c t tnh thng hng. Pht gio l tn gio c nht trong lch s tn gio ca nhn loi ph nhn s hin hu v tn ti ca bt c mt thc th bt bin no. Gio l c Pht dy khng th l chng c mt nguyn l bt bin tuyt i hay ci ng vnh cu c. Mi nhn thc v thc ti cn phi xy dng trn nguyn tc v thng v v ng. Mi s vt u bin chuyn v thng cho nn chng khng c tnh cch ng nht hay ng. Nh vy c ngha l trong th gian khng th c php ring bit c lp, khng th c

php thng ng kh d cch ly khi nhng php khc. Cc php khng th tn ti mt mnh ring r m nng vo nhau tn ti. S sinh, tr, dit ca mt php ty thuc s sinh, tr, dit ca tt c cc php khc. S vt hin hu theo cch thc ca chng, chuyn bin khng ngng. Chng khng th hnh dung bng khi nim kh cng v khng th din t bng ngn t c nh. Chng l th, nh th, tc l khng th miu t c. Ch c nhng ngi tu thin (hnh gi) khng khi ln vng nim ni ci ch thy, nghe, hiu, bit, mi th thng tnh sng nhn thng vo thc ti t thn ca vn hu. Nh qun st phn bit cc iu kin duyn cc php tc thnh, tn ti, tan r, v on dit, h nhn chn khi nim y tha khi c ghi li nh sau trong kinh Pht T Thuyt, Tiu B I: Ci ny c th ci kia c Ci ny khng th ci kia khng Ci ny sinh th ci kia sinh Ci ny dit th ci kia dit. l cng thc ca gio l Duyn khi, mt gio l cn bn rt thm su m tm quan trng trong vic tu hc c c Th tn nhn mnh nh sau: "Chnh v khng gic ng, khng thm hiu gio php Duyn khi ny m chng sinh hin ti b ri lon nh mt t kn, ri ren nh mt ng ch, ging nh c munja v lau sy babaja, khng th no ra khi kh x, c th, a x, sinh t." (Kinh i Duyn, Trng B III) Trung Lun y c vo l duyn khi chng minh v sao s th khng t sinh t hu. Lun chng nu ra bn l do di hnh thc tuyt i ph nh. S th khng t sinh t hu bi v s th khng hin khi (1) t chnh n; (2) t mt ci khc; (3) t c hai hp li; v (4) khng do nhn duyn no c. Ba l do u p dng vo trng hp s th ph thuc nhn duyn. L do cui dnh cho s th khng ph thuc nhn duyn. Tuyt i ph nhn c ngha l ph nh m khng hm khng nh ng sau. Ni cch khc, bo rng khng c ci ny khng hm rng cn c ci khc. Khi s th c nhn nhn l khng t sinh t hu tt nhin s th y khng c t tnh quyt nh. Nh th, duyn khi lm sng t thc tnh ca cc php. Thc tnh y l v ng tnh hay v t tnh. Trit l i tha cng nh gio l Nguyn thy u nhn mnh im "Ch php v t tnh", ngha l cao s v ng ca cc php (dhamma-nairtmya) cng nh v ng trong con ngi (pudgala-nairtmya). Trung Lun gi v ng tnh hay v t tnh l tnh Khng. Tnh Khng cn c din t bng nhiu t ng tng ng: khng c t tnh, khng c quyt nh tnh, vn hu l Khng, khng c t tng, ht thy u l hin hu gi tm, ht thy u l hin hu do tp hp

ca cc nhn. c tnh ca Khng l chng t mi hin hu u bt thc, nh huyn, nh mng. Trong kinh Kim Cang cng ghi li Pht dy nh vy: Tt c php hu vi Nh mng, huyn, bt bng, Nh sng cng nh in, Nn khi qun nh th. B tt Long Th thnh lp nhng phng thc l lun mi m phn tch v lun gii thc ti v s vn hnh ca thc ti. Theo Ngi, tuy thy s th hin hu nh ring bit c lp, c t thn thng ti, nhng k thc khng phi l nh vy. Mc du l Khng, ngha l khng c t tnh, s th khng hn l khng c. N vn c theo ngha c nh, theo tc . Ni Khng, khng nht thit l Khng, v tuy l Khng theo chn , nhng m C theo tc . Ni C, khng nht thit l c, v tuy l C theo tc , nhng m Khng theo chn . B tt Long Th c xem nh l ngi u tin gn lin tnh Khng vi l duyn khi bng con ng nh . Ci c theo tc khng c t tnh, khng t sinh t hu. S d c l v hi cc iu kin sinh khi sau y: (1) Nhn v duyn tc thnh ci c.V im ny kinh nghim cho thy mi s th v vn hnh trong nhn sinh v v tr tt c sinh khi do nhn duyn ha hp. (2) Mt nn tng gm mt s yu t t hp tc dng trong tng quan nhn qu vi ci c theo cng thc duyn khi. Theo iu kin ny, khi cc yu t hp s th c ci c. Nu khng hp s th khng c ci c. Th d: Thn v tm l nn tng ca con ngi. Nhng tm ring hay thn ring thi con ngi khng c. (3) Mt ch th nhn thc vi kh nng nhn thy tng th v tc dng ca ci c. Ci c ph thuc ch th nhn thc trn gi danh tc l trn ci tn gi t cho n. Th d: Trong m ti s nhn lm mt si dy gai ra thnh con rn. Trong trng hp ny, con rn d nhin l c, theo tc . Nu ni n lng ra hay sng th th tt nhin khng c, bi v hai th ny khng c tc dng no c. Hiu c tnh Khng th khng bao gi chp rng 'ti khng c ng' (tc l thuyt on dit) hay chp rng 'ti c ng' (thuyt thng tn), bi v c hai quan nim sai lm y u tri buc mnh vo tng sai lm 'ti c'. ng ra nu tnh sng nhn vo s vt, ta s thy ci m ta gi l 'ti' ch l s kt hp ca cc un vt l v tm linh trong mt dng hin tng tm l lin tc chuyn bin tng quan lin h ti cc hin tng sinh l v vt l khc. Th th hng ngy khi ta ni ti, anh, linh hn, ... , cc t ng y khng c

cht ngha l g c hay sao? C ch, nu hiu rng ngn t ta dng thng ngy l thun theo quy c ca th gian. Nhng s thc ti hu l hon ton khng c ci ti, ci anh, ci linh hn, ... ng nh ngha ta chp nhn theo tp qun hay thng l. Kinh Mahyna - Sutralnkra (Kinh Lng Gi) dy: "Mt c th (hay bn ng, pudgala) nn c xem l ch c trong n nh (prajnapti) [ngha l: Gi nh quy c th c mt c th hay mt bn ng] ch khng phi c trong thc ti [hay trong bn th, dravya]." Kinh Ca Chin Din Th (Kaccyanagotta), Tng ng B, Thch Minh Chu dch, thut li nh sau li Pht dy tn gi Kaccyanagotta v s y ch vo C v Khng khi v ny hi Pht nh th no l chnh kin. Ny Kaccyana, th gii ny phn ln y ch vo hai cc oan ny: c v khng c. Ny Kaccyana, ai vi chnh tr tu thy nh chn th gii tp khi, v y khng chp nhn th gii l khng c. Ny Kaccyana, ai vi chnh tr tu thy nh chn th gii on dit, v y khng chp nhn th gii l c. Ny Kaccyana, chp th phng tin v b thin kin tri buc, phn ln th gii ny l vy. V ai vi tm khng tr trc, chp th phng tin y, khng chp th thin chp ty min y, khng c chp trc, khng tr trc, v y khng c ngh: "y l t ng ca ti". Khi kh sanh thi xem l sanh, khi kh dit thi xem l dit; v y khng c nghi ng, khng c phn vn, khng duyn vo ai khc, tr y l ca v y. Cho n nh vy, ny Kaccyana l chnh tri kin. "Tt c l c", ny Kaccyana, l mt cc oan. "Tt c l khng c" l cc oan th hai. Xa la hai cc oan y, ny Kaccyana, Nh Lai thuyt php theo trung o: V minh duyn hnh. Hnh duyn thc. Thc duyn danh sc. Danh sc duyn lc nhp. Lc nhp duyn xc. Xc duyn th. Th duyn i. i duyn th. Th duyn hu. Hu duyn sinh. Sinh duyn gi cht, su, bi, kh, u, no. Nh vy l ton b kh un ny tp khi. Nhng do ly tham, on dit v minh mt cch hon ton, nn cc hnh dit. Do cc hnh dit nn thc dit. Do thc dit nn danh sc dit. Do danh sc dit nn lc nhp dit. Do lc nhp dit nn xc dit. Do xc

dit nn th dit. Do th dit nn i dit Do i dit nn th dit. Do th dit nn hu dit. Do hu dit nn sinh dit. Do sinh dit nn gi cht, su, bi, kh, u, no dit. Nh vy l ton b kh un ny on dit. Trong tinh thn ph kin chp nh bin tng i bt ngun t s y ch sai lm vo hai cc oan C v Khng, B tt Long Th thit lp Nh Trung o khai thng con ng gia ca Pht. Tc hay chn l c nh l chn l m kh nng ca phm phu c th thng t mt cch t nhin, khng cn suy lun m c. Chn hay chn l ti thng l chn l bt kh thuyt, l thc ti v ngn, mt vin tng ngoi tm vi ca kh nng phm phu hin c hay c th c. Nh vy nh , tc , v chn l chn l gi nh, mt phng tin thi thit. Hy xem nh nh l phng tin giao tip gia thy vi tr. Thy ni v ci khng th ni nn phi bit cch ni, ngha l dng phng thc nh ch ng tu tp ra khi v minh ng nhp Pht tri kin. Tr nghe v ci khng th nghe, nn cn tu hc pht sanh tam hu (vn tu, t tu, v tu tu) mi bit cch nghe cho thu hiu tng quan ca nh nhn thy con ng gia. R rng c Pht diu dng nh khai thng Trung o. Chnh c Pht theo tc ging rng tt c cc php th gian do duyn hp gi c. Nhng theo chn th tt c cc php u Khng, ngha l khng tht, khng c t tnh. Ni tm li, nh cho thy thy cng nh tr u phi bng vo ngn ng truyn t v tip nhn. Thy bng vo ngn ng khai hin v ch th thc tng, cnh gii t chng ca Pht. Tr cng bng vo ngn ng th ng v th nhp thc tng. Hy c Tu S vit trong Trit Hc v Tnh Khng: "Ta thy do phng tin m tht hu c chng ng v t tht hu y m tun ra v s phng tin. Trong mi lin h ca phng tin v tht hu ny, chng ta cng s nhn ra ngha ca Trung Lun trong hai chiu nh th. Trung c khai hin v ch th bng Lun, ri do Lun m th ng v th nhp Trung. Hai ch Trung Lun thi, tiu y ni ln y ngha ca trit l Trung qun. iu ny ta phi k l La Thp c cng ln nht trong vic pht huy trit l Trung qun. Nu c thng Phn vn, cha hn chng ta kh nng lnh hi ngha quan trng ny." Tu S ni thm: "Nu ch trng vo phng din th ng v th nhp Tht tng ta c th thm vo ch 'qun', mc du ch Madhyama ca ting Phn khng c ngha ca ch qun , nhng n thnh mt danh t thng dng ca Hn vn, v c th cho ta lnh hi thm ngha ca trit l Trung qun. Khi Trung c khai hin v ch th bi Lun, th th ng v th nhp phi do thc hnh. Nh th, phng din thc hnh, Trung nh l qun cnh, l

i tng c hng n. Trong phng din thc hnh ny, v by gi Trung l i tng qun cnh, nn thc ti s d dng b bp mo, v c nhin n s mt ngha l Trung . Nh th, qun tr phi c chun b tt c nhng iu kin cn thit c th qun chiu c Trung o qun cnh. ... ... Trn y, Trung tng ng vi Thc tng Bt nh; Qun tng ng vi Qun chiu Bt nh; v Lun tng ng vi Vn t Bt nh." Trong on vn va cp Tu S cho thy r s quan trng ca vai tr ngn ng dng biu tng cho tnh Khng, Nh , v Trung o. Tin trnh ca Nh Trung o c Ct Tng m t qua bn lp, dng hai cc i nghch Hu, V lm cn bn v phng php ph nh ph chp kin nh bin. Ph nh khng phi l lm bin mt hin thc i. Bi v hin thc l hin thc, c Pht xut th hay khng, n nh vy l nh vy, vn nh vy. Ph nh y c ngha l tuyt i ph nh tt c nhng yu tnh quyt nh ca hin thc gi danh c biu th bng ngn ng qua tn gi. lp th nht, chng sinh chp Hu v nhu cu tham i, nn Hu l tc . ph chp C, nn ph nh Hu. Chn c xem l V. lp th hai, V ch l phng tin i tr Hu, php khng nht thit l V hay Hu. Do , c V ln Hu u l tc . Chn l ph nh c Hu ln V: phi V phi Hu. lp th ba, phi V phi Hu cng ch l phng tin i tr V Hu. V v Hu l hai, phi V phi Hu l khng phi hai. Do , nh v bt nh u l tc . Chn l ph nh c nh v bt nh : phi phi V phi phi Hu. n lp th t, ph nh lp th ba vn c din t bng li ni, vn ch l phng tin thi thit, do vn ch l tc . Chn l ph nh tt c ph nh lp th ba: phi phi bt V phi phi bt Hu. Cng tin ln cao, c mi ln ta chp nhn mt quan nim hay mt nhm quan nim, chng mi mi b ph nh. S tip din ph nh s v cng cho n khi mu sc ca tc c ty sch hon ton. Khi y, ta n ca thc ti v ngn. Con ng tu tp theo tin trnh va m t gi l Nh Trung o. Mt on trong sch Cc Tng Phi ca o Pht, Tu S dch, ni r thm v ngha ca nh Trung o: "Tiu cc hay ph hy ch l phng php t c trng thi bch tnh thay cho trng thi nhim m chng ta thng c, m trc vo v khng th x ly c. Mt ln na, y cng l l v c. Sau cng luyn tp bng s ph nh c ngha l khng c tri kin

cc b, khng n tr nh kin no, khng tru tng ha ci Khng, khng m trc vo thnh tu c hu, khng tha nhn t tnh, v khng mong cu phc li no c." Trc y, s Thanh Nguyn Duy Tn trnh by mt kinh nghim gic ng ca mnh nh sau: "Si ti, ba mi nm trc, khi cha hc Thin, thy ni l ni, thy nc l nc. Sau nhn theo bc thin tri thc ch cho ch vo, thy ni chng phi ni, thy nc chng phi nc. Ri nay th nhp chn yn vui tch tnh, y nhin, thy ni ch l ni, thy nc ch l nc." ( Truyn ng Lc, Quyn 22; trch t Thin Lun, Tp Thng, D. T. Suzuki, Trc Thin dch) Phng theo li ni , phn kt lun xin mn ngn ng tc phi, th danh (tc chng phi, tm gi l) ca kinh Kim Cang ni ln ngha ph chp ca trit l Trung Qun v hon thnh cu ni chn lm tiu cho bi ny: "Thy vy m khng phi vy, tm gi l vy". Thng T, 1999 ---o0o--3. Hy n m Thy! Ci tuyt vi ca o Pht l mi chng ta n m thy (ehi-passiko), ch khng phi n m tin. Thc ra, tin tng khng cn thit mt khi thy r, bit r, v hiu r. Ging nh trng hp m nm tay ra cho thy vin ngc du trong th s tin tng c vin ngc du trong tay t nhin bin mt. Trong s tu tp v tm s gii thot cho chnh mnh, trc ht phi gii ta mnh ra khi hoi nghi, mt trong nm mn ngn che: tham dc, sn nhu, thy min, tro hi, v nghi php. Nghi php l mt tr ngi cho s hiu bit chn l v cho bt c s tin b no trong vic tu hnh. Trong Pht gio khng c tn iu cho nn hoi nghi khng phi l mt "ti li". Hoi nghi cng l mt iu khng trnh c khi ta cha hiu r, thy r. Nhng lm sao on tr hoi nghi hu thc hin tin b? Nu t buc mnh phi tin tng v chp nhn mt iu mnh khng hiu bit ri ni "ti tin", "ti khng nghi", lm nh th chc chn khng gii ta c hoi nghi cht no. Kinh Anh V, Trung A-Hm, thut li li Pht ni n tu php "phn bit nh vy, hin th nh vy" (tc l quan st v phn tch ph bnh) v khuyn co rng tng tp, th tr, hc hi kinh in vn cha ni ln kt qu ca chng, nu khng "t tri, t gic, t tc chng". c Pht nhn mnh trn s t chnh mnh thy, bit, v hiu r, v l phng cch hu hiu lm bin mt hoi nghi. c ln Ngi khuyn nhng ngi thuc b tc

Kalama Kesaputta nh vy: "Ny cc Kalama, ch c tin v nghe li thut li, ch c tin v theo truyn thng, ch c tin v nghe nhng li n. ng b dn dt bi uy quyn ca kinh in, bi lun l siu hnh, hay bi s xt on b ngoi. ng b li cun bi nhng g c v ng tin, bi thch th trong nhng quan nim v on, hay bi ngh 'y l thy ta' ... Nhng ny cc Kalama, khi no cc ngi t mnh bit rng cc php y l thin, l tt, c ngi c tr tn thn, cc php ny nu c chp nhn v thc hin th s em li hnh phc v an lc " (Tng Chi B Tp I, Kinh Cc v Kesaputta). ---o0o--Nhn thc v lun l trong gio l ca c Pht. Khp trong kinh in, nhng li Pht dy lun lun nu r hoc hm cha ngha v li ch ca s thy bit v hiu bit. Nh kinh Php Hoa ni, mc ch ca ch Pht ch v mt vic trng i duy nht m ra i, l khai th cho chng sanh ng nhp tri kin Pht. Nhng li Pht ni u xut pht t s i t gic, t kinh nghim chng ng sau mt qu trnh thanh luyn tm thc ca Ngi ch khng do s k tha truyn tp no c. "Nh Lai t m chng ng V Thng Chnh ng Chnh Gic cho n hm nay s vo tch dit cnh gii Nit bn; trong khong thi gian gia , nu nhng g c ni ra, c ng i t chnh ming ca Nh lai, th tt c nhng iu y u l chc tht, khng h vng, khng ra ngoi Nh lai, khng phi l in o. l s chc tht, l s chn tht." (Kinh Th Gian, Trung A-hm) Ni mt cch khc, c Pht minh nh ci bit bt ngun t th nghim v chng ng l ci bit thng sut, chn tht, v khng h di. Bc s Kimura Taiken trong quyn Nguyn Thy Pht Gio t tng lun do ng vit c a ra mt gi thit ng ch gii thch v sao mt lc quyt nh khng thuyt php sinh, Pht li i nh m bt u chuyn php lun. l v c v Phm Thin ni v tnh trng hn lon trong t tng gii vng Magadha ni Pht c ng, "nu Ngi khng thuyt php th hin nay th gian s h hoi tht ng thng xt, ngng mong c Th tn hy kp thi ging dy chnh php, ch chng sanh a lc vo ng kh." (Kinh i Bn duyn, Trng A-hm) Pht khng n ngi nhn cc nh t tng mi trong cc on Sa Mn vi xu th cc oan nguy him gy nguy hi cho th o nhn tm v cng mun dn dt h tr v con ng chnh ng.

Qu vy, kinh Phm Vng, Trng A-hm, c ghi li tt c su mi hai lun chp thnh hnh, bao hm tt c cc vn v gii p nhng vn y ca thi by gi. C mi tm lun chp v qu kh: bn ch trng thuyt thng tr, bn ch trng thuyt va thng tr va v thng, bn ch trng thuyt hu bin v v bin, bn ch trng thuyt ngy bin, v hai ch trng thuyt khng c nhn qu. C bn mi bn lun chp v tng lai: mi su ch trng l cn tri gic sau khi cht, tm ch trng l khng cn tri gic sau khi cht, tm ch trng l khng phi cn cng khng phi khng cn tri gic sau khi cht, by ch trng thuyt on dit, v nm ch trng thuyt hin ti l nit bn. Sau khi trnh by nhng sai lm ca su mi hai lun chp, c Pht ni: "Hng trm hng ngn hc thuyt ang hin hnh v tranh chp lng xng trong gii trit hc v tn gio hin nay u nm kt trong ci li ca su mi hai lun chp y, khng th no vt thot ra ni. Cc v kht s! ng i vo trong ci li m hn y mt ht thi gi v c hi tu tp o gii thot. ng i vo ci li ca s h lun. ... Tt c nhng lun chp kia u pht sinh do s la gt ca tri gic v ca cm th. V khng tu tp chnh nim, v khng qun chiu nn ngi ta khng bit c chn tng ca tri gic v cm th, do b tri gic v cm th la gt. Nu thy c ngun gc v bn cht ca tri gic v cm th, ngi ta s thy c t tnh v thng v duyn sinh ca s vt, ngi ta s khng b vng vo li tham i, lo u, v s hi, ngi ta s khng b vng vo ci li ca su mi hai lun chp." Kinh Phm Vng cho thy rng tt c su mi hai lun chp v bn tnh ca ng v ngoi gii bt ngun t hai tri lng (pramna, source of knowledge): kinh nghim v suy lun. S khc bit gia hai phi cc oan, duy l v duy nghim, l im phe duy l khng chp nhn phng php thc tu thc chng m ch dng l tr v suy lun. Nh li gii thch trong kinh, tt c nhng sai lm cn bn ca cc kin gii ni trn l do khng thc c con ng Trung o, khng chu xa la nh bin, v c khuynh hng chp th cc oan. Ci bit c Pht ni n l ci bit vi thin nh (thng tri, abhinnttha), ci bit rt ro trn vn (liu tri, parinnttha), ci bit c kh nng thy c ngun gc v bn cht ca tri gic v cm th, thy c t tnh v thng v duyn sinh ca s vt. Ci bit nh vy c ngha l on tn (pahnattha), c kh nng on dit tham i, lo u, v s hi.

Mt s bi k sau y trch t Kinh Tp (Sutta Nipta) gip ta nhn thy quan im ca c Pht v ngn thuyt, vn t, tranh lun, tr thc, v cung tn. "Cc Sa Mn tranh lun, C n 62 thuyt, Cc ngn thuyt vn t Y y, cc tng khi." (538) "Ai thin tr trong kin, Xem kin y ti thng i t kin y Vo a v ti thng. Ngi y ni tt c Ngi khc l h lit, Do vy khng ai vt khi S tranh lun i." (796) "Khng phi t tri kin, T truyn thng, t tr Khng phi t gii cm, Thanh tnh c em n." (839) "Ngi c cung tn, Khng a n thanh tnh. V c thin v, Vi tri kin tc thnh." (910) Kinh Tng chi b, Phm Rohitassa, Chng IV, Tp I, HT Thch Minh Chu dch t nguyn bn Pli, c ghi li li c Pht ch cch thc tr li cc cu hi. "Ny cc T kheo, c bn cch thc tr li cu hi. Th no l bn? C cu hi, ny cc T kheo, i hi cu tr li nht hng (mt chiu dt khot); c cu hi, ny cc T kheo, i hi mt cu hi phn nghch; c cu hi, ny cc T kheo, cn phi mt bn; c cu hi, ny cc T kheo, cn phi tr li mt cch phn tch." Trong Li vo Nhn minh hc, Phn Khi nguyn ca Nhn Minh, HT Thch Thin Siu ghi li on y r rng vi nhiu chi tit hn cng t kinh

Tng chi b, bn 1988, tp I, trang 223:"Vi s tranh lun, mt ngi c th bit c l c kh nng ni chuyn (kaccha) hay khng c kh nng. Nu ngi no khi c hi mt cu, khng tr li mt cch dt khot mt cu hi cn phi tr li dt khot, khng tr li mt cch phn tch mt cu hi cn phi tr li mt cch phn tch, khng tr li mt cu hi ngc li mt cu hi cn phi tr li vi mt cu hi ngc li, khng c gt qua mt bn mt cu hi cn phi gt qua mt bn, mt ngi nh vy khng c kh nng tho lun. Nu ngi no tr li mt cch dt khot mt cu hi cn phi tr li mt cch dt khot, tr li mt cch phn tch mt cu hi cn phi tr li mt cch phn tch, tr li mt cu hi ngc li mt cu hi cn phi tr li vi mt cu hi ngc li, gt qua mt bn mt cu hi cn phi gt qua mt bn, mt ngi nh vy c kh nng tho lun. Nu mt ngi khi c hi mt cu khng xc nhn l ng hay khng ng, khng xc nhn l mt gi thuyt, khng xc nhn l quan im ca mt bc tr, khng xc nhn l s hnh thng lm, m ngi y vn tr li, ngi nh vy khng c kh nng tho lun. Ngc li l ngi c kh nng tho lun. Nu mt ngi khi c hi mt cu, trnh cu hi y vi mt cu hi khc, hng cu chuyn ra ngoi, by t s phn n, sn hn, bt mn, ngi nh vy khng c kh nng tho lun. Ngc li l ngi c kh nng tho lun. Nu mt ngi khi c hi mt cu, li mng chi, nh p, nho bng, chp ly ch s h, ngi nh vy khng c kh nng tho lun. Ngc li l ngi c kh nng tho lun." Bn cch tr li Pht dy trong on kinh va trch ra trn u c ghi li trong kinh Trng A-hm, kinh Gii Thm Mt, Lun i Tr , Lun Du gi, Lun T B Sa, Lun Cu X, v c th tm tt nh sau. 1. Nht hng k (hay quyt nh tr li) tc tr li mt cch dt khot. 2. Phn bit k (hay gii ngha p) tc tr li mt cch c phn tch r rng. 3. Phn vn k (hay phn cht p) tc tr li bng cch hi ngc li ngi hi. 4. X tr k (hay tr p) tc tr li bng cch im lng, gt qua mt bn nhng vn tru tng v b. ---o0o-- ngha quan trng ca cc Lun th Pht gio.

Nhng on vn k trn cho ta thc c rng trong cc bui ni php, ch yu ca c Pht khng nhm tha mn yu cu lun l v trit hc m l m ra cho ngi nghe php con ng gii thot chnh Ngi th nghim. Tuy vy, gio php ca Ngi lun lun bao hm c phng din trit hc ln tn gio cng nh l lun ln thc t. Nu mun p dng phng php phn tch tm hiu t tng Pht gio, trc tin ta cn kho st v nghin cu gio l ca c Pht trn hai phng din nhn thc v lun l, nhng khng bao gi qun rng du xt di hnh thc lun l hay trit l, gio l ca c Pht lun lun ly thc t lm c s. Ba cu hi cn bn thng xuyn c t ra: Lm th no bit mt s vic no l tht, c gi tr? Ti sao phi chp nhn gio thuyt, hay kin gii ny m li bc b nhng gio thuyt, hay nhng kin gii khc? Ly g lm chng l thuyt minh mt vn ang kho st hay em ra tranh lun trc m ng? My cu hi y gii thch s cn thit v tm quan trng ca cc lun th i vi s nghin cu vn nhn thc (knowledge) v lun l (logic) trong kinh in Pht gio. Lun th c trc tc l bn lun v cc vn trit l, nhn thc, lun l, tm l, o c, siu hnh m c Pht ni trong cc kinh. Kinh tng l do su tm nhng li dy ca c Pht cho tng trng hp, tng hon cnh, tng c nhn, nhiu khi khng c lin h tng quan. Cc T s v lun s Pht gio gia cng din t bn ca c Pht v kin lp thnh h thng t tng c th ph hp vi nhng li Pht dy. S c gng h thng ha nhng l thuyt v phng php tim n ri rc trong kinh tng v t nhng h thng y trn mt bi cnh chung gip chng ta c mt ci nhn tng qut v qun xuyn v o Pht. Lun dng ngn ng ca trit hc, tru tng, kh khan, kh hiu. Kinh dng ngn ng thng thng, n gin, i lc mc mc, tng i d hiu hn. Ngi ta thng v vic tr tng kinh nh bi thuyn trn mt h rt th mng. Tri li, suy ngm, nghin cu v nhng trit l cao thm vi diu trong Lun chng khc no ln su xung y h tm vt bu. Mt s ngi cho rng mc ch tu Pht l dng tr tu nhn li tm mnh, "khng thuc tn ngng tn gio, khng v ham chung a thch, khng do hc hi lng nghe, khng dng suy t v phng php, khng cn c gng kham nhn, khng bin lun v thch th bin lun, ch dng tr tu m bit." (Tng ng B, Kinh C php mn no?) Vy u cn phi bin lun cho gii, l l cho hay, to ra lun gii, th hi c li ch g? Ngi Long Th trong Phng tin Tm lun gii thch nh sau: "Thnh t to lun khng phi v hn thua, li dng, hay v danh vng, m ch mun lm r cc tng thin c, ng sai. i nu khng c lun th s m lon trn lan, b cung hoc bi s xo bin ca t tr, m

khi sinh cc nghip c bt thin, phi chu qu bo lun hi trong cc ci c. Nu to lun, thi c th t phn bit c cc tng thin c, ng sai, khng cn b ngi t kin lm m hoc, chng ngi na." ---o0o--Cc giai on pht trin t tng Pht gio. Theo mt s ng hc gi, trit hc Pht gio c th chia lm ba thi k, gi l ba ln chuyn xe php. Tuy nhin, sut lch s Pht gio khng c mt tng phi no thnh lp m khng c thin nh. Thin (samdhi) l mt trong su Ba la mt. Khng c thin th khng th t c Pht tri kin. i vi Pht gio, hnh ng ng c ngha l suy t chn chnh. A. Thi k chuyn xe php ln u cn gi l thi k Thng php (Abhidhamma, Lun th). y l thi k Pht gio phn chia thnh nhiu tng phi khc nhau. Cc quan im v gio l ca Pht c trnh by thnh h thng trit lun t tng ring bit ca tng tng phi trong cc lun th. ng k l b Thng php tp yu lun (Abhidhammatthasangaha), tng truyn do ngi A Nu a La (Anurudha) trc tc. Sch c trnh by mt cch gn gh sc tch nhng phn tch rt tinh t v t m cc tm v tm s, ng thi gii thch rt cn k l trnh ca tm. Vo thi gian xut hin Thng php lun, lun l hc cha n mc tr thnh mt h thng ring bit cho nn khng th tm ra phn lun l hc trong lun tng ny. Tuy vy Thng php lun vn c xem nh l mt trong nhng nn tng trit hc c bn nht ca Nam phng Thng Ta b (Theravda) . Tng phi ny y c Kinh ch khng y c Lut tng v Lun tng, v cho rng Lut l Pht ty cn c, khi khai khi gi khng nht nh. Cn Lun l gii thch Kinh vn, thng i qu s tht, ch c Kinh tng l cn bn, khng b cc khuyt im . V sau, khuynh hng trng t bin l lun ly Lun tng lm cn bn m coi nh Kinh dn n s thnh lp Nht thit Hu b (Sarvastivda) phng Bc. Hu b lin h cht ch vi b phi chnh truyn l Thng ta b, nhng v sau tch bit hon ton tr thnh phi Phn bit thuyt (Vaibhsika, Ti b sa). Hu b quan nim rng tt c cc php u thc hu trong qu kh v trong v lai cng nh thc hu trong hin ti, nhng khng ko di t thi gian ny n thi gian khc. l ch trng "Php hu Ng v", ngha l khng c bn ng lu tn m ch

c thc ti tnh ca cc php. Th tnh thc hu y c ngha l mt hin hu st na hay tng tc tnh ca nhng hin hu st na ring r. Kinh lng b (Sautrntika) l b phi theo Kinh tng nguyn thy, chng li ch trng Thc hu lun ca Hu b, tha nhn ch c hin ti l thc hu cn qu kh v v lai th v th; ngoi ra cn ch trng Ng Khng v nht thit php Khng, v tha nhn c hai chn l: chn v tc . Sau y l tm tt nhng c im ca thi k Thng php. (1) a nguyn lun. Cc tng phi trong thi k ny ch trng tt c sc php hay vt cht hu hnh u do nhiu yu t t hp m thnh [Bn i chng: t - cng, nc - lng, la - nhit, v gi - ng] ch khng phi l mt th thun nht, c lp, v c nh. Nhn cch hay ngoi gii cng vy u do nhiu yu t hp thnh (ng un), gm c tm [th - tri gic, tng khi nim, hnh - ch, v thc]v vt [sc -m bn i]. Ch khc nhau l nhn cch th tm ni bt m ngoi gii th vt ni bt. (2) St na sinh dit. Mi mt yu t nh vy sinh dit bin chuyn trong tng st na, ngha l trong chp nhong. Hin tng tm l hay vt l ch l s tng tc ca nhng hin hu st na ring r, khng bao gi ng yn cng trong mt trng thi. Trong s bin chuyn , khng c tn th, khng c bn ng c bit thng tn, khng c linh hn, khng c ng sng to, khng c nguyn l uyn nguyn ca v tr. (3) Nhn duyn lun. Tt c sinh th v s th hin hu nh l nhng quan h hay nhng t tp nhn qu, theo nguyn l duyn khi. Mi bin dch u pht xut t nguyn l hot dng nhn qu v hin hu trong nhng tc hp nhn qu. Trong thuyt nhn duyn, mi giai on l mt nhn khi nhn t hiu qu ca n. Nu nhn t nhn i trc th n l mt hiu qu. Nh vy c th ni trong qu c nhn v trong nhn c qu, khng c g c nh trong l thuyt ny. (4) Hnh v Nghip. iu kin kt hp nm un l ch sinh tn m qung nguyn thy, tc nng lc v minh. V minh duyn hnh (samkhra), tc cn ca ch. Hnh l nhng tc ng v thc ca ch sinh tn theo hng v minh, tng giao tng lin vi nhng un kia pht sinh nghip qu ni thn, khu, v . Ri nghip li lm cn bn li khin cho nm un hot ng, c nh th m chuyn tm thc tri chy nh mt dng sng. "Hu tnh ly nghip lm t th, l s tng tc ca nghip". (5) Con ngi, mt sinh th t to. Con ngi chng qua l mt thc th tm thi, ch sng trong tng tc tnh ca st na. Anh hng ca cc hnh

ng do mun (nghip, karma) lun lun tn ti di hnh thc mt nng lc tim n gi l nghip cm. Chnh nghip cm quyt nh cuc sng sinh tn k tip. Qu kh hnh thnh hin ti v hin ti hnh thnh tng lai. Nh th con ngi l mt sinh th t to v n t quyt nh bn cht v hin hu cho chnh n bng cc hnh ng do mun ca n. Ty theo bn cht hnh ng t tc, mt sinh vt nh con ngi c th thc sinh vo nhiu cnh ng v trong bt c hnh thi no, t loi vt cho n loi tri. S bin ha hnh thi i sng do nh hng ca cc hnh ng v trc ti din ni tip v thy v chung, gi l lun hi (samsra). Trong s bin chuyn nh vy khng c mt yu tnh no bt bin bi v bn ng hin ti l hu qu ca nguyn nhn m ta gi l bn ng qu kh, v trong v lai, bn ng ca chng ta cng khng bin mt v chng ta l nhng sinh th t to. (6) Kh v o. L v thng, v ng cho thy rng th gian ny khng c g ngoi s au kh. Ci cm thng kh au y li l ng c thc y con ngi tm n s gii thot. t n cnh gii trit gii thot v rt ro yn n phi l ngi c tr mi bit c con ng a n an lc v hnh phc. Ch c tr tu (pann) mi l phng tin duy nht a loi ngi n b gii thot v gic ng. Pht trin ba tu: vn, t, tu l phng cch hu hiu i vo kin o (darshanamrga), giai on u ca tam o. Nhng phi thin nh mi c th t c tu tu. Tu v thin cn c gii hnh mi hon thnh giai on th hai l tu o (bhvanmrga). Sau , dt sch s sai lm do lc cn m chp v tham trc (kin t hoc) th vo c v hc o (ashaikshamrga) tc giai on cui ca tam o. Lc y, hnh gi c c qu v A la hn, qu v cao nht ca gic ng. B. Thi k chuyn xe php ln th hai cn gi l thi k Hc thuyt v Trung o (Madhyamika) hay Khng lun (Snyavda). Trong thi k ny, phong tro phc hng v pht trin mt ng li Pht gio mi, v sau c gi l i tha (Mahayana), c phi t do tha k i chng b vn ng m ng hu khi phc tinh thn ca Pht t thch ng vi hon cnh ca thi i. Trung Hoa, tng ny c bit di danh hiu l Tam Lun tng v Nht Bn, l San Lun hay Sanron. Tam Lun l tn ba lun th cn bn chuyn v hc thuyt Trung o ch trch nghim khc nhng kin gii sai lm ca B La Mn v cc Tng phi tin i Tha cng nh i tha ng thi. l hai tc phm Trung qun lun (Mdhyamikasstra) v Thp nh Mn lun (Dvdasadvra) ca Long Th (Ngrjuna), v tc phm Bch lun (Satasstra) ca B (Aryadeva). Sau ny, mt phi mi, T lun tng (Shih-lun, Shiron), thm vo lun th t ca Long Th b khuyt duy tm lun ph nh ca Tam lun tng c tnh cht qu tiu cc. l i Tr lun (Prajnpramitsstra) trong

Ngi Long Th thit lp quan im nht nguyn ca mnh mt cch xc quyt hn trong bt c tc phm no khc. V mt nhn thc lun (epistemology), c mt s thay i ng li chng minh, trc kia ch trng nhiu n cch cn c vo gio l (gio chng), nghip thc lun, v nhn thc lun (l chng) nay chuyn qua thin trng php suy l bin chng (dialectic investigation). Sau y l nhng c tnh tng qut ca thi k ny. (1) Khuynh hng thng tc ha Pht gio. Mun c vin mn nh Pht, cn phi tu hnh B tt, trn cu o B , di pht i nguyn ha chng sanh. Cc v B tt x thn hot ng cu th ch khng tch tnh tiu cc. Khng nht nh phi xut gia lm sa mn mi tu hnh c, tri li, nhng ngi ti gia ch cn pht tm B cng c th d phn vo hng B tt. (2) Siu nhn ha hnh nh ca Th tn. Pht xut hin th gian ni Php chng qua v nguyn cu chng sanh. l gi hin (th hin) ch tht ra Pht vn trn cung tri u Sut. c Th tn trong Pht gio Nguyn thy c trnh by nh l ng thn (Rpakya, Sc thn Nairmnikakya, Ho thn) v trong Pht gio i tha nh va l Php thn (Dharmakya; cn gi l Svbhvikakya, T tnh thn), va l Bo thn (Smbhogikakya, Th dng thn). Pht thn thanh tnh v lu. Pht l ton tr, ton nng, hiu bit ht thy, v chuyn vn ht thy ty . Pht ch dng mt ting m c th ni c ht thy mi php, ng lc, ng ch, hp vi cn c, trnh , v t tng ca i tng. (3) Ch php v t tnh. L thuyt v ng bt ngun t kt qu thin qun v Khng tnh ca vn hu c t thi Pht gio Nguyn thy. Nhng ln ny B tt Long Th c bit cn c trn phng php ph nh bin chng qu quyt tt c cc php u khng c t tnh, ngha l "ch php v ng". (4) T c v Tm khng (Bt bt). Ngi Long Th dng T c [Hu, V, Dic hu dic v, Phi hu phi v] v Tm khng [khng sinh, khng dit, khng thng, khng on, khng ging, khng khc, khng n, khng i] lm lun c c bn ca php ph nh bin chng ra sch mi nim chp trc bm vu vo c, khng, sinh, dit, thng, on, ng, d, kh, lai. T , Ngi xy dng li nguyn l Trung o, m c Pht gii by

trong kinh Ca Chin Din Th (Kaccanagotta), Tng ng B. (5) Nh , mt phng tin Pht tuyn thuyt gio l ca mnh. Chnh theo tc (samvriti-satya) m c Pht ging rng cc php s d c l do nhn duyn. Nhng theo Chn (paramrtha-satya) th tt c cc php u khng, ngha l khng c t tnh. (6) Duyn khi v Tnh Khng. Duyn khi l hnh tng ca tnh Khng v tnh Khng l bn th ca Duyn khi. Nh vy Duyn khi l "V t tnh". Tnh Khng v Duyn khi cng l l tnh c th ca Trung o, tnh Khng th pha tiu cc m Duyn khi th pha tch cc. C. Thi k chuyn xe php ln th ba cn gi l thi k Nht thit duy tm. Vo thi k ny h thng Trung qun tr thnh mt th bn th lun hon ton tiu cc. H thng Du gi lun ca V Trc (Asanga), sau c Th Thn (Vasubandhu) ci tin thnh Duy thc lun xut hin v c phn tch cc hn. Tng ny t Pht gio trn nn tng duy tm lun tng hp t Nguyn thy n i tha, c gi l Php tng tng v ly s kho cu v bn tnh v s tng ca vn hu lm i tng. Tng ch trng vn hu sinh khi do tm v ch c tm (vn php duy tm) v minh gii rng khng c php no tch bit khi thc c (ly thc v bit php). Sau y l tm tt nhng ch trng c bit ca thi k Nht thit duy tm. (1) A li da thc (Alayavijnana) hay Tng thc, cn nguyn ca nghip. Hc thuyt duy thc chia thc thnh tm cng nng: nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, thn thc, thc, mt na thc, v a li da thc hay tng thc. Tng thc thng b mt na thc ng nhn l ng tnh vnh hng (ng i chp tng). V Trc v Th Thn ly tng thc lm trung tm lun chng rng ht thy u do thc bin hin. Tng thc c cng nng bo tn v duy tr hin hu ca cc php hoc trong trng thi hin hnh, hoc trong trng thi chng t (nng tr). Bi vy tng thc c v nh l nn tng tm pht trin, c xem nh l t tng hay th ca tm. Tng thc cng c cng nng pht hin hin tng t chng t thnh hin hnh (nng bin). Cc hin hnh ri tr li thnh chng t v nh vy tt c cc php u ang tr thnh (becoming) khng lc no ngng ngh. Nhng chng t c hu, nhng hin hnh, v nhng chng t mi tip tc sinh hot theo nh lut nhn duyn v nghip bo. Sinh mnh (cn thn) v mi trng trong sinh mnh sinh hot (th gii tnh cnh) l nhng pht hin ca tng thc v c xem nh l kt qu ca hnh ng tc nghip. Do tng thc cng c nhn nh l bn thn ca nghip.

(2) Ci bit c nhn thc c i tng. Nhn thc hay hnh thi (phng cch) nhn thc c gi l lng hay tri lng. i tng ca nhn thc c gi l cnh. C ba tri lng: (a) Hin lng (pratyaksapramna) l hnh thi nhn thc trc tip, khng qua trung gian suy lun hay din dch. Tc dng nhn thc ch l thun ty cm th, khng c tnh cch phn on v c lng. Chn hin lng l hin lng ng. (b) T lng (anumnapramna) l s nhn thc c tnh cch phn bit suy on. Tc dng nhn thc l so snh, phn bit, c lng, v suy lun. Chn t lng l t lng ng. (c) Phi lng (abhvapramna) l hin lng sai (t hin lng) hay t lng sai (t t lng). Th d: lng ca mt na l phi lng v lun lun nhn thc sai lm c ci bn ng ng nht bt bin vi tnh cch ch t. C ba cnh lin h mt thit n tam lng. (a) Tnh cnh l lnh vc bn cht ca thc ti, l cnh gii ca thc tnh. V cht tnh cnh l bn th ca tnh cnh, ch c th l i tng ca v phn bit tr, hay Bt nh tr, hay v lu tr, ngha l bng loi tr tu nhn thc trc tip, sng t khng phn bit v t gio. Hu cht tnh cnh l hin tng ca cc php cn c trn v cht tnh cnh v tun theo lut tng quan duyn khi. Ch c chn hin lng mi nhn thc c lnh vc ny. (b) i cht cnh l lnh vc ca cc tng (representation). y l th gii to ra bi thc nhim trn cn bn tnh cnh v l i tng ca thc. (c) c nh cnh l th gii nh tng do thc to ra khi n hot dng c lp vi nm thc u; ch c trong tm thc ch khng c trong thc ti. c nh cnh ch c th l i tng ca thc m thi. thc cng nh nm thc u c ba tnh: thin, c, v v k. Thin y c ngha l hnh ng to nhn tt. c c ngha tri li. V k l khng thin cng khng c. Nh vy, chng nhng i tng ca thc bao gm c ba cnh m tc dng ca thc c th hoc dn dt con ngi n v minh hay gic ng, lun hi hay nit bn, bi v chnh thc to nghip (hnh ng) v a ti hnh ng v thn th v ngn ng. (3) Tam tnh Tam v tnh. Ci nhn nh tht (Yathabhtam) c phng chiu trn hai quan im, Hu v phi Hu. Theo quan im Hu th hin hu c nhn thy l hu vi v chia thnh ba loi tng ng vi ba tnh (trisvabhva) :

(a) Nhng hin hu c tng, hin khng tht v ng thi khng c mt bn th (adravya), do khng c t tnh (asvabhva). Tnh tng ng l tnh bin k s chp (parikalpita laksana), tnh ca vng tng phn bit. (b) Nhng hin hu c sinh, gi tm hay nht thi do nhn duyn, khng t hu, v khng thng ti, do khng c t tnh. Tnh tng ng l tnh y tha khi (paratantra laksana), tnh ca s nng da vo nhau. (c) Nhng hin hu siu vit, c thng ngha, ngha l xa la tt c tng khng tht v gi tm (v tng). Ch c tng thc khi no trt b ht phin no, m dc th mi c c diu tr nhn thc n. y ch l ci l nim bnh ng, khng sai bit, nn khng c t tnh. Tnh tng ng l tnh vin thnh tht (parinispanna laksana), tnh ca thc ti ti hu. Vin thnh tht c ngha l s vng mt ca bin k chp ni y tha khi. Vin thnh tht vi y tha khi khng phi mt m cng khng phi khc. Theo quan im phi Hu, hin hu c nhn thy thu tn bn th v vi, ngha l bt sinh bt dit. Ba tnh ni trn tr thnh ba V tnh (abhva): (a) Tng v tnh, tc khng c bn th, nh tnh no c. (b) Sanh v tnh, tc khng sanh, khng t tnh, khng hin hu, mc du c v nh l hin hu. (c) Thng ngha v tnh, tc thot ly ngoi v thot hin khi tng i tnh, gi nh tnh, v y duyn tnh. Hin hu l Chn nh, l thc ti tuyt i, bt kh thuyt, v bt kh t ngh. Khi nim tam v tnh dnh lin vi khi nim tam tnh l mt ng li khc ni ln ci khi nim v khng (asnyat) bn cnh khi nim khng (snyat) trong h thng Bt nh. l s ngn nga khng cho hnh gi khi nim ha thc ti tuyt i v l ni dung ca Nh , tc Trung o. (4) t qu chuyn y. Chuyn c ngha l chuyn i vng tng bin k chp thnh s pht sinh mi thanh tnh. Y c ngha l ly nguyn l duyn sinh (y tha khi) lm ni nng ta. V Trc v Th Thn h thng ha t tng Duy thc, ly thc tu v th nghim lm tiu chun cho l lun pht huy mt gio l mch lc v sng t. Nh vy hnh gi bit c nhng g phi qun tng, nhng nhn thc no l t kin, nhng tim nng no ca kin chp cn lu li trong v thc phi tiu dit, nhng loi chng ngi no phi loi tr, v nhng bc ng tu chng v th nghim phi tri qua cui cng tr tu vin mn chuyn tm thc thnh bn tr [Thnh s tc tr, Diu quan st tr, Bnh ng tnh tr, v i vin cnh tr]. Lc y,

hnh gi c th nhn thng c vo bn th thc ti t quan im hin tng hc (tng tng nhp tnh). Thng by, 1999 ---o0o--4. L Duyn Khi Tnh nht qun trong qu trnh pht trin t tng Pht gio. Mun thu trit tnh nht qun trong qu trnh pht trin t tng Pht gio, thi cn theo di nhng ng li gii thch php duyn khi qua cc giai on pht trin. L duyn khi l mt phng tin c o Pht gii thch bn cht ca s hu (bhava), ly nhn sinh quan lm nn tng, v khng sa vo hai cc bin thng kin (Eternalism) v on kin (Nihilism). Theo l duyn khi, th gii hin tng l mt mng li 'nhn duyn sinh' v i trong ht thy hin tng u l tng i, quan h chng cht vi nhau, nng vo nhau m tn ti. Khng mt s vt no trong c th tch ri mi quan h nhn duyn m c th t tn. Tuy cp n ton th hin tng th gii nhng ch yu ca l duyn khi l kho st cc hot ng sinh mnh, c bit l hot ng tm l ca con ngi. Trong kinh i Duyn (Mahnidna Sutta), Trng B, c th xem nh i biu cho nhng kinh thuyt minh v duyn khi r rng v tinh t nht, c Pht din t qu trnh pht kin duyn khi u tin nh m thy c nguyn nhn ca sinh t v phng php gii thot sinh t. Ngi da vo mi quan h h tng tn ti gia thc v danh sc ly thc lm ch th nhn thc nh im xut pht, ri xem danh sc nh l khch th, v t ni r ci th t pht khi ca nhng hot ng tm l lc nhp, xc, th, i, th, ... c xem nh l nhng yu t kt hp c nhn vi th gii (hu). Mi quan h ng thi gia thc v danh sc y chnh do c Pht pht minh. l kt qu Pht gt hi nh chuyn ch quan st nhng hot ng hin thc ca tm v thn lm sng t nhng hot ng hin thc khc dng lm cn bn thnh lp hnh thc thuyt minh duyn khi quan. ---o0o--L duyn khi trong thi k Thng php. n thi k Thng php, nhn duyn lun tr thnh mt vn trng yu trong cc lun th. L do chnh l v cc lun s p dng mt h thng

phn tch sp loi v chia cp cc php rt tinh t v t m trong mi yu t tm hay tm s u c thng k xem lin h vi bao nhiu yu t khc ng hay khc loi. Chng hn, trong Pli Abhidhamma, "h tm s c mt trong 51 tm, x tm s khi ln trong 70 tm, v mt tm gin d nh tiu sanh tm cng c n 12 tm s cng khi ln mt ln" (Thng php tp yu lun. Thch Minh Chu. Li ni u). Tp lun ny cn gii thch s din tin ca tm thc khi b kch thch bi ngoi trn hay ni tm ngang qua lc cn v miu t Kit sanh thc lin h t i ny qua i khc. Tt c nhng c gng tm mi mi quan h gia nhng yu t ca nhng g c th gi l th gii khch quan nh vy l mt phng cch minh gii rt c th v thuyt duyn khi. Khi quan nim mt s vt hin khi v tn ti do t nhn duyn, tc mi quan h gia nhiu yu t cu thnh, thi tt nhin phi ng trn nhiu lp trng quan st mi mong tm thy chnh xc mi quan h . V vy cc lun s A t m chia nhn duyn v qu thnh tng loi quan st. Bc phng bn n T duyn lun v Lc nhn lun, cn v pha Nam phng th p dng con s hai mi bn duyn ni n trong i phm loi lun. Qu lun cng c kho xt trong lun B sa v Cu x. Ni tm li thuyt nhn duyn trong thi Thng php c cng dng ca l duyn khi trong thi Nguyn thy Pht gio. Ngoi ra, t t tng A t m xut hin quan im tin trnh sinh ha ca thc ti l s phi tr qua hai giai on. l duyn sinh (php lm duyn) v duyn d sinh (php do cc duyn sinh). Duyn sinh l quan h tung tc tng quan nhn qu v ngha hin khi ca thc ti. Nhn v qu tc ng ln nhau trong dng ni tip ca thi gian. Duyn d sinh l quan h honh v ngha tn ti ca thc ti. Hin hu d sinh ra khng th tn ti mt cch c lp, ci ny da vo ci kia tn ti. Nh th, mt ng nhn qu sinh dit tip ni, tc l tng sinh. ng khc, hin thc ny c xc nh trong tng quan i i hay tng thnh vi nhng hin thc khc. Thc ra, khi thuyt minh thuyt duyn khi c Pht cn c trn kinh nghim cc php do duyn sinh (duyn d sinh) nh sinh, lo t m tm ra ci l nht qun chi phi ht thy hin tng thin sai vn bit v thng bin thin. Chng hn nh on vn sau y trong kinh Duyn (S.ii, 25; Tng ng b, Tp 2).

"Ny cc T kheo, th no l duyn khi? Do duyn sinh, ny cc T kheo, gi, cht khi ln. ... ... V ny cc T kheo, th no l duyn sanh php? Gi cht, ny cc T kheo, l v thng, hu vi, duyn sanh, bin hoi tnh, bin dit tnh, ly tham tnh, on dit tnh. ... ..." V sau, cc lun s A t m gii thch duyn khi nh danh t biu th l pht sinh, tc l hm ng ngha thi gian trong . Bi th vo cui thi Thng php cc lun th thin trng v quan h d thi trong s gii thch mi hai nhn duyn xuyn qua tam th ni r trng thi hot ng v tn tc ca hu tnh (lun hi lun). ---o0o--L duyn khi trong thi k Khng lun. n thi k Khng lun, B tt Long Th bc b li gii thch thu hp thuyt duyn khi thnh lut nhn qu ch ch trng n vn tng sinh m qun phn tng i tng thnh. Duyn khi Pht gio trc ht l mt thuyt khi hin (emergence), ngha l qu (krya) khng c trc khi duyn sinh, sau na thuc loi m ting Phn (Sanskrit) gi l asatkranavda (asat = diu v; krana = nhn), theo c qu ln nhn u khng tht c. S vt khng t hin hu. Khi duyn hp th sinh, khi duyn tan bin th dit. S vt hin hu trong mt ci li nhn duyn rng ln v bin, lp ny lp khc trng trng v tn, mt lm duyn cho tt c, tt c lm duyn cho mt. Do ci ny c nn ci kia c, ci ny sinh nn ci kia sinh, ci ny khng nn ci kia khng, ci ny dit nn ci kia dit. o Pht ni n v thng, bin i khng ngng, nhng khng chp nhn khi nim mt thc th ny chuyn thnh mt thc th khc hay cng l mt bn th m c hnh tng ny bin sang mt hnh tng khc. Bt c hin hu no cng l mt nhn, hiu theo ngha l hin hu v nhn u c kh nng tc dng (efficiency). S th khng c tc dng khng th hin hu. Nh vy, nu hi: "Khi bo qu (phala) ty thuc nhn (hetu) thi s ty thuc y c ngha l g? Khi bo nhn sinh ra qu thi s sinh ra y c ngha l g?" thi tr li: "S ty thuc ca qu vo nhn l s kin qu lun lun theo sau khi nhn xut hin. S sinh ra t nhn l s kin nhn lun lun c trc lc qu xut hin." C s ty thuc ln s sinh ra u khng c t tnh, ngha l khng c bn cht c bit, c th no c. C hai s d c ni n l do s c mt ca hai hin hu tng sinh

m ta gi l nhn vi qu. Ty trng hp, nhn c xem nh qu v ngc li. Tuy nhin c hai u khng tht c. ---o0o--A. Tnh Khng. ng k hn ht l cuc cch mng t tng Pht gio m B tt Long Th thc hin ni phng php l lun, c bit php bin chng dng ph ch trng ca Nht thit Hu b cho rng tt c nhng yu t to thnh hin tng gii u thng hng tn ti trong ba thi qu kh, hin ti, v v lai. Bin chng ph nh cn i xa hn thuyt Chn Khng ca kinh Bt Nh. Chnh ci Khng cng l Khng, vy th tr v li ci th gii gi danh diu hu ha n. Qua bi tng Trung Lun, XXIV.18 : "Cc php do duyn khi (prattyasamutpda), nn ta ni l Khng (snyat), l Gi danh (updya-prajnapti), v cng chnh l Trung o (madhyam pratipat)", B tt Long Th minh nh rng duyn khi l ng ngha vi Khng, vi Gi danh, v vi Trung o. Trong bi k, c bn danh t chnh yu: duyn khi, Khng, gi danh, v Trung o. Ngi Nguyt Xng (Candrakrti) cho rng Khng, gi danh, v Trung o l nhng tn gi khc (visesa-samjn) ca duyn khi. Chnh ba danh t ng ngha vi duyn khi y gi ngi Hu Vn, thy t ca Thin thai tng, chn Chn l Tam : Khng, Gi, Trung lm l thuyt cn bn cho tng ny. T tng "Khng" bt ngun t b kinh Bt Nh (Prajnpramit Stras) l b kinh ti c v cn bn nht trong cc kinh i tha. iu ng lu trong cc kinh Bt Nh l c rt nhiu cu vn c c bit kt cu nhm hin minh ngha ca t tng Khng. Chng hn, cu "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" trong Ma Ha Bt Nh Ba La Mt a Tm kinh v cc cu dng ngn ng tc phi, th danh (tc chng phi, tm gi l) trong kinh Kim Cang Bt Nh Ba La Mt nh "... ... Pht ni Bt Nh Ba La Mt tc khng phi bt nh ba la mt, y gi l bt nh ba la mt." "... ... Ta nn dit tt c chng sanh, dit tt c chng sanh ri m khng c mt chng sanh tht dit ." "... ... ni l php tng , Nh Lai ni tc chng phi php tng, y gi l php tng."

Cc cu vn trn din t tnh Khng nh l bin chng ph nh, ph nh tiu cc trc, ri ph nh tch cc theo sau. Trong phn u cu "Sc tc th Khng", 'Khng' c ngha l khng tht c; nh vy l ph nh tiu cc. Ni cch khc, 'Khng' ph nh Sc, Sc khng tht c. Nhng s ph nh ny hm cha mt ngha khc nu ra trong phn cu cn li "Khng tc th Sc". Ln ny 'Khng' l mt ph nh tch cc, ngha l mt khng nh gin tip suy t ph nh trc m ra. Sc c khng nh l 'c theo qui c' sau khi b hon ton ph nh l khng tht c. Nh vy, nu xt ton cu thi trong ngha ph nh ca ch 'Khng' hm cha thm ngha 'khng-nh-thanh-lc-qua-ph-nh'. n lt xt cc cu vn trong kinh Kim Cang, mc du khng c ch 'Khng', ta vn thy hai khi nim tng phn ni trn sp theo th t 'ph nh - khng-nh-thanh-lc-qua-ph-nh'. Trong cu vn, trc tin ni n s th, Bt Nh Ba La Mt, hay dit tt c chng sanh, hay php tng. Th n l ph nh s th y cho l Khng, nhng cui cng vt li bng mt khng-nh-thanh-lc-qua-ph-nh v t mt Gi danh cho s th c khng nh. Nh vy, cu "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" c th vit li m khng lm mt ngha ca n: "Sc m khng phi Sc, tm gi l Sc". c bit nhng ngn thuyt v chng c din t ngha ch Khng lun lun cha y nghch l. Chng hn, Sc Khng tng phn vi nhau trong "Sc tc th Khng", "Khng tc th Sc". Ph nh tiu cc v ph nh tch cc mu thun vi nhau trong mnh "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc". 'Thy vy m khng phi vy' trong cc cu vn trch t kinh Kim Cang nh va nu trn. K phm phu khng tu tp khng th no hiu ni th ngn ng k l y. Th ngn ng cha y nghch l l phng tin cc v hnh thin thng dng ni ra nhng iu h chng ng. i vi hnh gi, ph nh tiu cc c ngha l thy khng c t ng v ph nh tch cc l thy khng c g chp trc bm vu. Mt khc, trong nghch l nu trn, th t i mt chiu t ph nh tiu cc n ph nh tch cc khng th o ngc c v khng nh phi bt ngun t ph nh trc. Nh th nghch l "Khng", con ng tu tri Khng, siu vit c ph nh tiu cc ln ph nh tch cc. ---o0o---

B. Khng v Nh . V mun phn nh Tuyt i vi hin tng B tt Long Th khi xng thuyt Nh , hai kha cnh tng i v tuyt i ca chn l. Tc hay chn l c nh c th dng kinh nghim v l lun thng thng thng t. Chn hay chn l ti thng thi phi tu tp thin nh chuyn thc thnh tu mi chng ng c. c tnh ca Nh l khng bao gi tc tr thnh chn v chn lun lun siu vit tc . Ni cch khc, ci bit c hai th. Mt th bit do tu tp m t mnh chng nghim v ng t, khng pht biu bng ngn t c. Ci bit nm trong cnh gii t chng ca Pht, thuc chn . Khi mun din t ci bit bt kh thuyt bng ngn ng, hay khi chia x ci bit qua cm gic v thc ca mnh vi tha nhn thi ci bit tr thnh ci bit thng thng, thuc tc . Ci bit loi ny b tp qun v suy lun lm nhim nn khng phi l ci bit "nh tht". Vn c t ra l lm th no nhn chn c s quan h gia hai th bit y, gia thc v tu, gia lun l v gic ng, m thuyt Nh phn cch hn ra hai hng ngc nhau mt cch tuyt i. Da trn thuyt duyn khi ch trng s tng quan i i hay tng thnh ca cc hin thc, B tt Long Th dng danh t v t tnh (nihsvabhva) biu tng tnh cht tng i ca mi hin thc, tc l ca duyn khi. V t tnh c ngha l s vt khng c th t n tn ti c lp ring bit khng tng quan i i vi cc s vt khc. T , t tnh (svabhva) c nh ngha l "ci khng do duyn sinh ra, cng khng do ci khc m hnh thnh." (Trung Lun, XV.2). T tnh l yu tnh quyt nh ca mt hin thc. Nh vy nu chp nhn mt hin thc c t tnh tc l ph nhn thuyt duyn khi. T tnh cng l bn tnh ca ng bi v t tnh tn ti ng nht bt bin. Do , v Khng l v ng nn Khng l v t tnh. S nhn thc rng c duyn khi ln Khng u v t tnh dn n kt qu Duyn khi (prattya-samutpada) = Khng (snyat). Du '=' trong phng trnh c ngha l c hai v Duyn khi v Khng u v t tnh nh nhau. Trong Trung Lun, vi mc ch ph chp, B tt Long Th dng mi hnh thc lun l, nht l php bin chng, ph nh gi tr biu tng tin trnh thc ti ca ngn ng v ph nh c ng li suy lun thng tc na. Ngi xc chng rng lun l khng th dn ta n Khng, nhiu nht l n chn

tri v t tnh ca th tc. Tri li, lun l mun c ch li phi tun ra t Khng. Ngay c lun l cng v t tnh, ngha l thuc tc . Lp trng ch trng tnh Khng v t tnh cng v t tnh nt. Do , mi c s din t t tng u b hy dit. Khi i phng ch trch rng nu tt c u Khng, thi suy lun, gio php, tu tp, v o qu u tr nn v ngha, Ngi bo: "V tnh Khng m cc php c thnh lp, nu khng c tnh Khng, th tt c php khng th hnh thnh." (Trung Lun, XXIV.14) Ti sao nh vy? Ti nh tr qun Khng, cng bit r ht thy hin tng u v t tnh, cng tu tri chn l thc ti tuyt i ti thng, thi cng thy r th gian ny ch ton c nh gi tm, y vng tng v phin no. Ni cch khc, tnh Khng khng nh vai tr ca tc l gii thch s tn ti ca vn php mc du vn php khng c t tnh. Chnh v th m th gii quan ca trit hc i tha c th tm tt trong bn ch c tnh cht mu thun: Chn Khng Diu Hu. ---o0o--C. Nh , Gi danh v Trung o. Trung Lun ni rng Pht thuyt php bng phng thc Nh . Nu khng hiu r tc th khng th hiu chn . Khng hiu chn th khng th hiu c Pht php. (Trung Lun, XXIV.8-9) Nh vy, ta c th ni, hiu r tc tc l thu hiu nhng c tnh ca ngn ng, thng t gii hn v vai tr ca n. Ngn ng v t tnh v ph thuc rt nhiu iu kin. S c mt ca n l do s c mt ca s th. S th cng v t tnh. C ci ny l v c ci kia. Ni v mt s th l ni qua tn gi ca n. Tn gi l gi danh v tn gi ch biu tng cho s th ch khng phi bn thn thc ti ca s th. Bn thn ca s th bin thin khng ngng, m tn gi th khng b chi phi bi s bin thin ny. N li cn khoc cho s th mt t tnh quyt nh, hoc thng hoc on, hoc nht hoc d, v..v.. S th v v t tnh nn hin khi do nhn duyn. V tnh duyn sinh nn duyn sinh l gi danh. V vy khi t ci danh vo nh thc duyn khi thi l Gi danh, ngha l ch c trn danh ngn ch khng c trong thc t. Ni tm li, trong bi k "Cc php do duyn khi (prattyasamutpda) nn ta ni l Khng (snyat), l Gi danh (updya-prajnapti), v cng chnh l Trung o (madhyam pratipat)", duyn khi ni ngay u bi l duyn khi ai ai cng kinh nghim c trong i sng hng ngy, mt i sng m bn cht khng my ai thy c l Khng. K tip, tnh Khng tiu cc

ph nh duyn khi phn th hai ca bi, nhng ngay sau khng nh li Duyn khi l Gi danh phn th ba ca bi k. l th t din t t tng Khng thy c trong "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" ca Tm kinh. Phn cui bi k xc nh Duyn khi "chnh l Trung o". Trung o l khng chp C khng chp Khng, khng khng nh khng ph nh. Theo Trung Lun, Trung o chnh l s chuyn bin t c Duyn khi qua khng c Duyn khi tc Khng, ri tr li c Duyn khi di hnh thc Gi danh. Trung o di chuyn bin chng t khng nh qua ph nh ri tr li khng nh. Trung o khng phi l mt im trong khong gia ca hai cc oan m l mt tin trnh tu tp theo dch ha php, "i t hy th n tng, hy tng n dng, hy dng n ngn t, v ph hy ngn ng chun b cho th nhp Tuyt i. Tin trnh ny c th tng qut trong ba giai on: Khng, hy th; Gi danh, hy tng v dng v ngn ng; Trung o, tu thnh con ng ca th nhp." (Trit hc v tnh Khng, Tu S) ---o0o--L duyn khi trong thi k Nht thit duy tm Vo thi k ny, Duy thc tng (Vijnaptimtrat) ca Th Thn (Vasubandhu) pht trin v hon ton tn ng hc thuyt Trung o, khng chp nhn ch trng cc oan ca hu lun v v lun. V pht xut t h thng Du gi do V Trc (Asanga), anh rut ca Th Thn sng lp, Duy thc tng thin trng s thc hnh v php qun tng (Yogcra, qun hnh). Thm vo hai nguyn l c tnh cht tng th ph qut (universal), Duyn khi l Khng v Nh , ca Trung Lun, Duy thc tng thit lp mt o l mi c tnh cht c th c th (particular) chuyn kho v Thc v nghin cu phng php thc hnh pht trin kh nng ca Thc, chuyn Thc thnh Tr c th hiu bit Chn l tuyt i. Tuy vi danh xng l duy thc, tuy lun thuyt lp nn l minh gii tt c cc php bng cch ny hay cch khc lun lun lin h vi thc, nhng k tht c s cn bn ca lun thuyt Duy thc l thuyt tam tnh (trisvabhva): Bin k s chp, Y tha khi, v Vin thnh tht. Tam tnh ny mt mt lin h cht ch vi thuyt tri thc (theory of cognition) , mt khc l i cnh s duyn ca ch qun (object of yogic contemplation), tc l thuyt qun tng (theory of yogic praxis). ---o0o---

A. Thc: Tr cn phn bit ch khch. Theo thuyt tri thc, thc l mt trong ht thy php y tha khi, hin hu nh cc duyn, ch khng phi l ci g tht c ring ngoi mi php. Thc c nng lc c bit phn bit bit c ci khc v t bit c mnh. Bn th ca thc l liu bit. Liu l liu tri, tc hiu bit rt ro trn vn, bit l bit chnh cnh. Tc liu tri mi mi cnh ring bit, nh nhn thc liu tri sc, nh thc liu tri thanh v..v.. T bn th y khi chuyn bin th hin ra hai phn, mt phn c kh nng phn bit nhn bit, gi l kin phn, phn kia khng c kh nng phn bit, ch lm i tng cho kin phn gi l tng phn. Hai phn , phn bit (nhn thc) v phn b bit (i tng) cng sanh cng dit, c phn ny th c phn kia, phn ny khng th phn kia khng. (Lun Thnh Duy Thc, Thch Thin Siu dch v ch). Trong thc lun lun bao gm c phn ch th ln phn i tng. Ni cch khc, cm gic, tri gic, hay thc phi lun lun l cm gic v mt ci g, tri gic v mt ci g, hay thc v mt ci g. Khng th c ch th ring bit vi i tng. ---o0o--B. Bin k chp: Chic b u bn m. T hai phn ca thc khng c chi l ng l php. Nhng phm phu m mui c da vo kin phn (ch th) chp cho l ng, da vo tng phn (i tng) chp cho l php. Nh vy, ng v php da vo hai phn kin tng ca ni thc m gi lp, nn chng ch c ngha theo tc , tc l gi di, khng c. Do th gii hin tng b nhn sai lc mo m di lng knh phn bit h vng. y l bin k s chp, s vt hin c mt cch sai lm. Bin k l o trng ca phm phu ng nhn, nh ng nhn si dy l con rn; bin k ny chnh l ng v php do phm phu vng chp m c. V vy, bin k l vng hu. Ng v php ca phm phu hon ton do vng tng ba t ra ch khng da vo mt thc th no c (v th ty tnh gi). Thc ra, s vt trong thc ti hin hu theo cch thc ca chng. Ch v khng nhn thc ng tht tnh, tht tng ca s vt l y tha khi, l duyn sinh v ng, nn mi nhn lm th gian ny thnh mt th gii vng tng. ---o0o---

C. Vin thnh tht: Chic b chuyn qua bn ng. Th gian ny, ci th gii thn thit nht ca ta, th gii trong ta sinh trng, gi cht, v trong ta ang sng, lun lun l nh th (yathbhta, nh th). Cng nhn vo th gian ny nhng sau mt hnh trnh tinh tn tu hnh thnh t chng qu, Thnh nhn thy ra mt th gii vin thnh, c mt cch ch thc. Vin thnh l thc th ca cc php hu vi, nh thc cht ca si dy l cht ch gai. Vin thnh chnh l php tnh chn nh, do tu gic chng ng. Vin thnh l thc hu. Thnh nhn chng ng cc php u l y tha khi, l duyn sinh. Khi Pht ni n nm un, mi hai x, mi tm gii, v..v.., khng c g chun ch l ng, l php c. V tin vic ha chng sinh nn Pht mi gi ni n ng n php (hu th thi thit gi). Khi nhn thc, Thnh nhn v i tng l mt. l li nhn thc ca Thin, "i ngay vo chnh i tng v c th ni, nhn n t bn trong. Bit o hoa l tr thnh a hoa, l a hoa, n nh a hoa, v hn thng nh sng mt tri cng nh ma ri" (Thin s D. T. Suzuki, Ging thuyt v Thin). Cng phu tu tp ca Thnh nhn chuyn Thc thnh Tr. V v minh nn Thc khng thy c mt mi chn tht ca vn php, m ch vng tng phn bit (bin k s chp) v vn php. Tr l tu gic trong khng c cn ch th v i tng. Ch c V phn bit tr mi nhn thy thc ti t thn ca vn php (vin thnh tht), ngha l thy th gii nh tht. ---o0o--D. Y tha khi: Chic b gii thot. Theo nh trn, cng u l mt th gii, nhng khi chp duyn khi l c thi hin ra th gii vng tng, khi chng ng duyn khi l Khng th hin ra th gii vin thnh. Nh vy thc tnh ca th gii y l g m c th khi th chuyn bin thnh th gii vng tng ca k phm phu, khi th chuyn bin thnh th gii vin thnh ca bc Thnh tr? Chnh y tha khi l thc tnh ca vn hu. Y tha khi (paratantrasvabhva) c ngha l khng s vt no c th hin hu c lp vi nhng s vt khc, khng c g vt khi lut tng duyn tng sinh. Th gii y tha khi (th gii vi bn tnh y tha khi) c mt cch tng i; y tha l do yu t m c, nh s giy do ch gai v mi h tr m thnh; y tha ny chnh l cc php hu vi, do chng t ni a li da nh cc tr duyn m hin hnh; y tha l gi hu. Nhng th gii y tha khi khng th thy bng l lun, ch c cc bc Thnh

tr mi tu tri c. Nh vy y tha khi l duyn khi hiu theo ngha ca tnh Khng, ngha l sau khi ph nh s c ng php thi vng chp s khng cn c l do g m tn ti na v tri gic s chuyn t thc v minh qua tr tu sng sut hon ton. Vi kh nng chuyn bin ca tnh Khng nh vy, tnh y tha khi khng nhng c th xem nh l s y (sraya, ni nng ta) ca hai tnh kia, m hn na lm chic b gip hnh gi chuyn t bn m (bin k chp) sang bn ng (vin thnh thc). Ni mt cch c th hn, khi u, hnh gi qun tng Khng, tc tnh y tha khi ca ng v php, tiu dit kin chp ng php, trn b mt cng nh trong a ht v thc. Theo mi nhim nh phin no chng v s tri chng cng b tiu dit, mi chng t cng c chuyn t bt tnh sang tnh v hnh gi chng c V phn bit tr (nirvikalpa-jnna). C V phn bit tr thi mi thu t bn thn tnh y tha khi, tc l vin thnh tht. Bi k th 22, Duy thc Tam thp tng, Th Thn, nhn mnh rng chn tng ca thc ti, tc vin thnh tht, cng chnh l y tha khi: "Vin thnh tht c ngha l s vng mt vnh vin ca bin k chp ni y tha khi. Do n (vin thnh tht) vi y tha khi khng phi mt m cng khng phi khc. Lin h gia hai ci cng ging nh lin h gia vn vt v thng v tnh cch v thng ca vn vt: khng th thy ci ny nu khng th thy ci kia". Th gii c ba mt tng hp vi ba tnh ni trn c gi l th gii duy thc. Do thc l mt php y tha khi v v mi php u duy thc nn th gii duy thc c th chuyn bin g b vnh vin bin k chp ra khi y tha khi hin l vin thnh tht. Theo Nhip Lun ca V Trc, ngay sau khi chng c V phn bit tr hay i tr hnh gi cng chng c Hu c tr (tat-prsthalabdha-jnna). i Tr "khng tc , tm t, v th tng" v c i tng l "php tnh ly ngn, tc chn nh v ng". Tch cc hn, Hu c tr suy t v phn bit theo nm cch: "thng sut, tc qun chn nh bng n tng m thng sut chn nh; ty ngh, tc theo s thng sut m truy nim chn nh; thit lp, tc thit lp danh tng m tuyn thuyt cho ngi v chn nh; tng hp, tc tng hp cc php m qun st; v ng , tc mun g cng bin ha c". Tr Hu c c th xem nh l thc c thanh lc qua i tr. N l mt php hu vi, thuc tc . iu ny gii thch ti sao mt ngi phm phu v mt thin s ng o khng nhn thc ti ging nhau. Tr li vi tam tnh ca Duy thc, s pht hin Hu c tr ngay sau khi chng c i Tr tng ng vi s chuyn

bin vin thnh tht ngc tr li y tha khi. Ni cch khc, y tha khi sng tr li trong Hu c tr. Nh vy trn ng tu chng, hnh gi bt u qun tng tnh Khng ca ng v php tm khng thy c ng v php. Sau khi chng c qu chuyn y, hnh gi tr li th gian hot ng sinh v bng cp mt gic ng (Hu c tr) nhn thy khng c t tnh ni mi s vt, tt c u sinh, thnh, hoi, dit theo lut duyn khi. kt lun, ba tnh: bin k s chp, y tha khi, v vin thnh tht c ngha khng khc g ngha Khng, Gi danh, v Trung o ni n trong bi tng Trung Lun, XXIV.18. Ngi Long Th ng trn chn khng v tng, tc vin thnh tht m ph bin k chp. Ngi Th Thn thi ng trn Duy thc y tha khi ph bin k chp. C hai Ngi u dng mt phng thuc tr liu l l duyn khi cng cha mt cn bnh, bnh o tng v tht ng, tht php. Thng tm, 1999 ---o0o--5. Nhn thc lun Pht gio Nhn thc v hnh ng. Ni n nhn thc thi phi ni n hnh ng, ngn ng, v l lun. iu ny c thy r trong T Diu , mt m thc bin chng trnh by quan h gia tri nhn v m t, nhn thc v hnh ng, lun l v thc tin. T Diu l khun mu ngn ng v lun l ca nhng ai mun thuyt trnh v mt vn khoa hc: (1) y l nhng kinh nghim nhn thc ca ti v nhng s kin ti ang tm hiu v xin m t nh th ny; (2) Theo ti, y l nhng nguyn nhn lin h n nhng s kin y m ti dng kinh nghim v suy lun tm thy; (3) Do nhng s thy bit nh th nn ti ngh rng mc tiu cn phi thc hin v thu t phi nh th ny; v (4) cui cng, y l nhng phng php ti p dng, nh m ti thnh tu v chng nghim c mc tiu. Khi u thuyt trnh v Nhn Minh hc, minh nh mc ch v phm vi ca khoa nhn thc v lun l do Ngi ch trng, Thin Ch (Dharmakrti) ni: "Mi hnh ng thnh cng l nh trc nhn thc ng, v vy chng ta bt u kho st iu ". Nh vy, nhn thc lun Pht gio ch

trng kho st nhng tc dng v hnh ng pht hin trong mi quan h gia nhn thc v i tng nhn thc. V vn nhn thc, cc cu hi sau y thng c t ra. Lm sao bit r tin trnh nhn thc? Nu phn loi nhng g mnh nhn thc c thi c bao nhiu th i tng c lng bit (prameya) tt c? Bng cch no mnh lng bit c nhng th i tng y (pramna, hnh thi nhn thc)? Kt qu ca s lng bit tc lng qu cn gi l tr. Lm th no bit r lng qu l ng? Nu cn phi lun chng xc nhn lng qu l ng, thi lun chng nh th no v cn c vo u? ---o0o--nh ngha thc ti (reality). Hng ngy phi tip xc v phn ng vi nhiu s kin v bin c, hu ht chng ta u tin tng c mt th gii khch quan hin hu ngoi ta du ta c nhn vo n hay khng. Ri ci cm gic v s hin hu khch quan c ni rng ra cho phm tnh ca s vt. Ta cho rng s vt c kch thc, c khi lng l iu hin nhin mc du ta khng h c ngh em nhng phm tnh y ra o lng. Tin thm mt bc tru tng na, ta gn cho s vt mt th tnh khch quan, mt bn cht t nhin. t lu vi tp qun tin tng nh vy, ta lun lun cho rng ci g ta kinh nghim qua gic quan hay tng kinh nghim trong qu kh u tht (real). Bi vy, khi mun bit r s vt thi ta thng i tm hiu phm tnh hay th tnh ca s vt m ta ngh l tht " ngoi ". Li quan nim thc ti l bn cht ca s vt nh vy c nhiu th h trit gia t xa n nay, t ng qua Ty, em ra bn ci vi nhiu kin gii khc nhau. Vn c hay khng c thc ti khch quan khng bao gi c th gii quyt c bi v nhng ngi tranh ci khng chu ng chn mt s tiu chun ging nhau em p dng. Thm vo , c c mt chui di quanh co l lun, suy tng, v thm nh gia nhng g quan st thy c v nhng g l thnh qu kt thc. T xa n nay cha c mt n lc no nh bn pha Pht gio tm cch nh ngha r rng nhng tiu chun kho st v ph bnh tnh xc ng v quan trng ca tng hin tng tm vt l ni tip sinh khi, bt u t tc , n xc, th, tng, t, n cui cng, kt lun v hin hu l g. Thay v hi "Tht l g?" ta cn tm kim nhng tiu chun kh d p dng minh xc s tht ca thc ti khch quan. Chng hn nh "Cn c trn

th kinh nghim no ni l mt s vt no tht?" Theo Thin Ch, s vt tht l s vt c kh nng tnh tc dng ni ta tr thnh i tng ca mt chuyn thc (pravrtti). Chuyn thc l t bn th liu bit ca thc "khi chuyn bin th hin ra hai phn, mt phn c kh nng phn bit nhn bit, gi l kin phn, phn kia khng c kh nng phn bit, ch lm i tng cho kin phn gi l tng phn." (Lun Thnh Duy thc, Thch Thin Siu dch v ch). Ni cch khc, s vt tht phi c kh nng tnh pht ng tri gic cho n khi nhn bit r n. Ci tht phi c kh nng tnh tc dng theo lut nhn duyn. ---o0o--Ci bit: c nhn thc c i tng. Gi d ta ngm nhn mt a hoa trong mt thi gian. Ta c cm tng l cm gic, tri gic, v thc ta v s c mt ca a hoa cng tn ti lu bng thi gian ta ng ngm. Thc ra, khng phi ch c mt cm gic, mt tri gic, v mt thc m c mt lot nhng cm gic, tri gic, v thc ni tip nhau. Vi mi cm gic chng hn, trong thi gian st na ca n, va lc a hoa pht ng tc dng v tr nn i tng ca n, i tng ny l nh tng ca a hoa truyn t qua con mt. ng vo lc ny, nh tng ca a hoa lin c hun tp tr thnh mt tn hun chng t v c hin hnh tr li ngay sau lm bi cnh hi tng cho s hiu bit, tc tu pht sinh do s tc ng t duy ca tm s cui (t, cetna) ca nm tm s bin hnh (tc , xc, th, tng, v t). Tri gic ny c to ra do mt nh tng mi ca a hoa m con mt mi chuyn t vo. V s nh tng nh th c tip ni truyn t vo trung khu cm gic, v s i tng tip ni nhau, v v s hin tng cm gic v tri gic xut hin ni tip nhau. Nh th thc l mt dng tm s lin tc, lu chuyn bin i tng st na, ch khng phi l mt thc th tm l bt bin. ---o0o--Nhn thc: dng tip ni cm gic v phn bit. Qu vy, nhn thc l tc dng tm l ly nm cn (mt, tai, mi, li, v thn) lm im ta phn tch v quan st s tht. on kinh sau y ghi li c Pht gii thch nhn thc v nhng g c th lm cho nhn thc sai lm. "Ch Hin, do nhn con mt v cc sc php, nhn thc khi ln. S gp g ca ba php ny l xc. Do duyn xc nn c cm th. Nhng g ngi ta cm th thi ngi ta tng tri. Nhng g ngi ta tng tri thi ngi ta

suy tm. Nhng g ngi ta suy tm thi ngi ta h lun. Vi nhng g ngi ta h lun lm nhn, tng tri v vng tng m mu h lun quy nhiu mt ngi vi cc sc php qu kh, tng lai v hin ti do con mt nhn thc [With what one has mentally proliferated as the source, perceptions and notions tinged by mental proliferation beset a man with respect to past, future, and present forms cognizable through the eye]. Do nhn l tai v cc ting, nh thc khi ln. Do nhn l mi v cc hng, t thc khi ln. Do nhn li v cc v, thit thc khi ln. Do nhn thn v xc, thn thc khi ln. Do nhn v cc php, thc khi ln. S gp g ca ba php ny l xc. Do duyn xc nn ... (nh trn) " (Majjhima Nikaya; Madhupindika Sutta: Sutta 18 -Kinh Mt hon) iu ng ch l thay v dng ngn ng nhn duyn m ni "Do duyn th, tng sanh khi" (Dependent upon feeling arises perception), trong phn kinh ny c ch c Pht dng ngn ng ch ng: "Nhng g ngi ta cm th thi ngi ta tng tri" (What one feels, that one perceives). Vi li ngn thuyt nh vy, Ngi mun nhn mnh n tm quan trng ca nh hng tai hi do cm th tc dng trn hnh thi tng tri lm sinh vng tng v ng. Ci m ta tng tri nh th ny b nhng g ta cm th nh u, h, kh, lc, x nh lc hng qua pha khc v ng thi lm sinh vng nim 'Ta'. Suy tm tip theo tng tri l c hi xt xem tng tri dn n phin no kh ly hay dn n t do gii thot. Phi nhn nh ngay y rng tng tri v suy tm l nhng tc dng tm l pht hin theo lut nhn duyn ch khng do mt ch th no c. Tri li, nu tin vo mt t ng thng hng bt bin ri cn c trn vng nim t ng y m tng tri v suy tm thi tt nhin khi sinh h lun, tc l bn lun sai lm do ba phin no m hoc l tham (tham dc cho mnh), mn (t cao), v t kin ( kin sai lm). Ngoi ra, h lun lm sinh vng tng v i tng tng tri. V vng tng cho nn tng rng i tng thng ti khng bin chuyn h hoi qua ba thi qu kh, tng lai, v hin ti. Kt hp vi vng tng v i tng tng tri, h lun quy nhiu thn tm lm m m s nhn thc. Mt khc, on kinh trn y cho thy nhng tm s bin hnh (tc , xc, th, tng, v t) tip ni nhau theo lut nhn duyn, to thnh cm gic tri thc, khng mt ng no hin hu trong dng hin tng tm l lin tc chuyn bin. Chnh tc dng ca thc tri nhn s vn chuyn tip ni sinh dit ca nhng n tng tri gic nh mt dng sng chy xit. Ging nh

mt phim ht bng ang chiu trn mn nh, cc n tng tri gic lin min xut hin, lun lun sai bit, khng bao gi c hai n tng ng nht trong hai st na tip ni nhau. Nhng do tc dng ca thc chng xut hin tip ni vi tnh cch tng t, c v nh c lp li. Thc chuyn bin, hin ra hai phn i nhau. Mt ch th hin hu tng quan vi i tng tri nhn, tc cc n tng. Trong giao th tc dng nh vy, ch th v i tng ng thi hin hu trong hin ti. Khi mt n tng c nh li, d thuc qu kh, n tng y cng hin hu trong hin ti. S vn chuyn tng tc v tng t ca n tng tri gic l hnh thc tn ti ca n. Cch th tn ti gi ln mi tng quan nhn qu ca cc n tng. Qu vy, n tng ny i qua l iu kin cho n tng khc xut hin. Hnh nh ca n tng qu kh duyn cho mt n tng tri gic hin ti xut hin. Nh vy kinh nghim qu kh chng cht ln hin ti v n tng tri gic hin ti thc s ch hin hu by gi v y. ---o0o--Thc tp tnh thc: phng php theo di tin trnh nhn thc. Mc ch ca thc tp tnh thc (mindfulness/awareness practice) l gip t c mt s hay bit r rng, trong sng, chnh xc, v thm su v nhng g ang xy ra trong thn tm. Mun kinh nghim mt cch gin tip th no l tnh thc, hy nhng lc ang thc tm lm mt vic g m tr c bn rn v nhiu chuyn khc. Nhng khi nh vy, thn v tm tht s khng c ha hp, v ta khng c mt trong hin ti, by gi v y. C nhiu trng phi thin v phng php thin khc nhau, nhng tu trung hnh thin l ly tm qun st chnh n. Thit yu c hai hnh thc thin: Thin Ch hay Thin nh dn n s an tnh vng lng v Thin Qun hay Thin Tu tin ti s trc nghim bn cht ca s vt v tr tu gii thot. Mt mt, nh tm t c s an tnh. Mt khc, hng tm an tnh vo mt i tng ca thn (sc) v tm (danh) nh hnh sc, m thanh, mi v, s ng chm, v suy ngh. Tin b u tin l ngc nhin thy r s phn lp con ngi vi kinh nghim ang t thn tnh gic, thy tri gic i lp vi kinh nghim, tm ring bit vi thn. Thot u thy r c tnh ring ca tm, tc l s nhn bit i tng bao gm c xc, th, cng cc trng thi v phn ng ca tm nh yu, ght, bun, vui, an tnh, chnh nim, ..., v c tnh ring ca thn, tc l t i: s cng mm (t), s nng lnh (la), s chuyn ng (gi), v s kt hp v tnh cht lng (nc). Sau l thy r c tnh nhn duyn, tc l thy thn v tm u c giai on khi ln, ko di, v chm dt. Cui cng mi nhn thy r c tnh chung ca thn v tm l v thng, kh no, v v ng. Nh vy,

bn cht thc s ca cc hin tng tm vt l, ngha thc s ca cuc i s hin l nh vo nhng kinh nghim trc tip ny. Thng ni n hnh thin l ni n ngi kit gi mt cch an tnh mt ni vng v yn tnh. Nhng theo kinh nghim ca nhiu thin s, hnh thin theo Bt Chnh o khng bt buc phi sng ri xa cuc sng hng ngy. Hng ngy nu thc tp tnh thc, ngha l bit lin tc n lc thc v tnh gic trong mi lc v thc hin mi tc ng lun lun trong tnh gic thi chnh kin v chnh nim s c pht trin. c Pht dy rng vn hu vn hnh theo ng li ring ca chng v khuyn ng bao gi tm cch thay i chng theo chiu hng ca mnh a thch m ch cn nhn chng, chng din bin mt cch t nhin. Thc tp tnh thc l bit r phm vi hon cnh ca i tng xut hin ngay trong hin ti, ghi nhn v gic tnh. Ta khng ngng theo di s tc dng ca tham, sn, si trong sinh hot thng nht, c cho mi s n v i mt cch t nhin, m khng chp trc nm gi, v nhn chn c c tnh v thng, kh no, v v ng ca chng. Khi chnh nim i lin vi gic tnh th tr tu s xut hin v nh ta c th hiu bit r rng tin trnh ca nhn thc. ---o0o--T tng v Tng tng: hai th i tng nhn thc. i tng ca nhn thc khng phi do ch th ca nhn thc to ra. C ch th (kin phn) ln i tng (tng phn) nng vo nhau m hin hu v xut hin ng thi nh l i tng chuyn hin ca thc. Thc l nn tng bn th cho c ch th v i tng. i vi Trn Na (Dignga), trn phng din tng trng, ngha l khng ng trn quan im chn l ti hu, i tng nhn thc ch c hai th: t tng (svalaksana) do cm gic trc nhn v tng tng (smnyalaksana) do suy lun m thng t. T tng c ngha l ci khng th vin vo ci no khc nh ngha n tr ra chnh n. N c th thc nghim c trong mt khonh khc. Ngay trong st na c thc chng, n khng c phm tnh, danh tnh, thuc tnh, ..., ngha l thot ra ngoi mi thi thit din t. c tnh ca t tng l hin hu (actual), c o (unique), c th (particular), tn ti chp nhong (instantaneous), tht c (real; true), v khng do phn bit vng tng (nonconceptual). T tng khng bt buc phi l mt vt l th. Th d, ting khc ca mt a b trong mt m ng hay t xa vng li.

Tng tng l s hu trong mt khonh khc st na nhng li biu l nh l tt c mi thi: thy s hu by gi v y nh l thy n trong mi lc v mi ni. Ngoi tnh cht tng qut, tng tng cn c c tnh kh truyn t (communicability), ngha l c th em chia x gia nhiu c th, c th nh ngha, v c th pht biu qua ngn ng. Tuy trn nguyn tc, tng tng l do vng tng phn bit, nhng tng tng khng hon ton o, nh hoa m gia tri. N lin h n l lun kt cu cht ch (coherent ratiocinativity), thuc lnh vc cc vt th nh l kh thi thit (coherently conceivable) v kh hu (possible). Hai th i tng nhn thc, t tng v tng tng, thuc hai lnh vc hon ton c lp nhau, i tng ny khng th bin i thnh i tng kia. Thc ra, l hnh tng khc nhau ca s vt ty thuc phng cch nhn thc s vt khc nhau. ---o0o--Hin lng v t lng: hai hnh thi nhn thc. Tng ng vi hai i tng, t tng v tng tng, theo Trn Na, ch c hai hnh thi nhn thc i tng: hin lng (pratyaksa) v t lng (anumna). Cu vn Ngi dng nh ngha hin lng trong Nhn Minh nhp Chnh L lun c xem l ngn gn nht t trc n nay so vi tt c nhng nh ngha hin lng hin c trong vn hc Pht gio. Cu vn y nh ngha nh th ny: "Hin lng l tr phn bit" [pratyaksam kalpan'podham]. Rt quan trng y l ch kalpan, dch l phn bit (conceptual construction). Phn bit hm ng ngha so snh, suy tm, cn c vo n tng qu kh v hin ti. Vy hin lng l tri gic n thun khng phn bit vt th ny vi vt th khc. Hin lng tri nhn vt th cha tng c nhn thc. S tri nhn bt u ngay st na u tin ca qu trnh nhn thc, st na hin ti. "St na l mt hn k cc tiu mt th tnh c tu thnh v bin mt ngay." (Lun Cu x, Th Thn). ng vo st na u tin chp ln vt th c tri nhn. Tht vt hu xut hin trong hn k rt ngn ny chnh l t tng (svalaksana), i tng ca hin lng. Tri nhn t tng l hot dng ca nm thc thn [thy, nghe, nm, ngi, v xc chm gi l thc thn v chng nng ta trn thn th] ca

tng c th ring bit; l c tnh ca tri gic hin ti, l nhn thc bng hin lng. T lng l dng tr phn bit, so snh, loi suy bit, v thng da vo s kin c bit, c thy m suy bit nhng s kin cha bit, cha thy. T lng cn c vo tng tng phn bit. Phn bit tng tng l hot dng ca thc; l c tnh ca suy lun, l nhn thc bng t lng. C nm cch t lng: 1. Tng t lng, l bng vo s tng bn ngoi ca s vt m suy on, nh thy khi m suy bit c la. 2. Th t lng, l bng vo s th ca s vt, t mt phn m suy bit ton th, nh thy ci vi m suy bit con voi; thy hm nay mt tri mc phng ng m suy bit ngy hm qua v ngy mai mt tri cng mc phng ng. 3. Nghip t lng, l suy on bng vo ng tc ca s vt, nh thy cy c lay ng m suy bit c gi. 4. Php t lng, l thy mt phm tnh (php) ny ca s vt thi suy on phm tnh quan h khc, nh bit s vt l do to tc m suy ra s vt s h hoi v bin i. 5. Nhn qu t lng, l thy nhn m suy bit c qu hay ngc li, nh bit ht ging la tt m suy bit cy la s mc ra to, hoc thy ngi c o c m suy bit ngi y c nhn tu. ---o0o--L do phn bit hai cch lng bit Hai cch lng bit ny c tc dng hon ton khc nhau, khng bao gi ln ln vi nhau. Ngha l, hin lng khng th nhn thc tng tng v t lng khng th tri nhn st na sinh dit. Trn thc t, hai cch lng bit khng lm sao c th phn bit c. Qu vy, vi cm gic, hnh nh ca i tng c trc qun, sc so r rng (visadbha). Vi suy lun, hnh nh ca i tng c tri nhn gin tip qua nhng du hiu c trng, l m (asphuta), hay v hnh. Nu mt ngn la nm trong tm mt thi tc khc c nhn thc trc tip. l cm gic. Nu s hin hu ca n c truy nhn qua cm gic thy khi th l nhn thc gin tip bng suy lun. Trong c hai trng hp, u c mt ct li cm gic v mt hnh nh thi thit. Nhng trong trng hp hin lng, cm gic chim u th th hnh nh sc so r rng. Trong trng hp t lng, tr thc chim u th th hnh nh tr nn l m hay v hnh.

 bit khng th phn bit hai cch lng bit trn thc t th ti sao cn phi phn bit chng lm g? Phn bit bng cch no? Bi v nhn thc hin lng l mt th nhn thc n thun, khng b chi phi bi tp tc, truyn thng, v t dc nn c thm quyn ti thng, l chng l vng chc nht. Cho nn cn phi phn cch vi t lng, mt li nhn thc bng tr nng liu bit, ch th lun lun ly cch vi i tng. T lng t n khng c thm quyn. N khng c mu thun vi chng l hin lng. Tuy nhin, chnh nh t lng m hin lng c pht biu. Mun phn chia hin lng v t lng thi phi siu vit mi kinh nghim th tc, v gi thit s d bit gia chng l mt s d bit ngoi th gian, mt trn khng th thy c. S khc bit gia hin lng v t lng gip ta nhn chn gii hn ca s hiu bit thng tc. Gii hn l ta khng th dng lun l th gian siu qu kinh nghim trc quan ca cm gic. Ta s hi: "Nh th th lm sao gii thch c ch trng i ng o c, l tng gii thot, thuyt y nghip lun hi, hay ngha Nit bn, tt c cc vn y u siu qu cm gic?" i vi cc vn siu qu cm gic, lp trng v li dy ca c Pht rt r rng chnh xc. Chng hn nh on kinh sau y: "Ny cc tu s! ng bao gi chp nhn li dy ca ta ch v do lng tn knh! Hy cho cc bc c hc phn tch li dy ca ta nh th vng c cng nhn sau khi t, ct, v ch xt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu s Ty tng ni trch on ny trong Kinh Ghana Sutra. Nhiu tc gi khc ni dn trch t bi k Jnnasrasamuccaya, 31]. Trong li pht biu, c Pht mun m ch t vng l trc tip kim chng, tc l dng gic quan trc qun ni dung ca li Pht dy. Ch xt l gin tip kim chng, tc l dng suy lun phn bit ni dung ca li Pht dy. Cui cng ct chia thnh mnh vn l thy r khng c mu thun no trong ni dung ca li Pht dy. Theo li gii thch nh vy thi c tt c ba loi s vt Pht ni n: hin c, hin vng, v siu hu. Nu hin c, thi phi trc qun nh th vng bng cch t. Nu s vt hin vng v nu c du hiu g ca n hin hu thi phi da vo du hiu m suy lun k cng nh th vng bng cch ch xt. Trong trng hp s vt siu hu nh cc vn siu qu cm gic nu ra trong cu hi trn thi phi suy lun minh nh tnh cht phi mu thun ca n. Ngay c trong trng hp ny d c kinh vn ng tin cy cp s vt siu hu, ta vn phi suy lun nhn chn s vt nh tht ch nht thit khng tin tng vo kinh vn.

Ni tm li, tnh phi mu thun (non-contradiction) l chng l ti hu ca thc ti v chn l. ---o0o--St na sinh dit (the point-instant). Theo hai cch nhn thc hin lng v t lng, ngoi gii c hai din. Din c th (particular) tng ng vi cm gic v din ph qut (universal) tng ng vi suy lun. Din c th gm ton st na sinh dit tc l nhng chp nng lng sinh khi (flashes of energy). Cm gic tri nhn i tng ngay st na sinh dit u tin ca qu trnh nhn thc, st na hin ti. Trong mt st na hin ti c ba hnh thc sinh dit l sinh, tr, v dit. Ht thy s vt u l nhng chui st na sinh dit, tc thi, ring bit. Thc ti ti hu l tc thi, l st na sinh dit hin ti. Din ph qut l ph nh din c th v ngc li. Nu din c th l tht (vastu), c hiu nng (samartha), khng gi lp (nirvikalpaka), khng pht biu c, khng truyn t lun thuyt c, khng sai bit (abhinna), siu phm, thc ti ti hu, v hnh dung (nirkra), th ngc li, din ph qut l khng tht, v hiu nng, gi lp, kh ngn thuyt, c th truyn t bin lun, sai bit, phm tc, thc ti kinh nghim thng tc, c hnh dung. Thuyt st na sinh dit thch hp vi ch trng ca Php tng tng, "Tam php trin chuyn, Nhn qu ng thi." Tam php y l chng t, hin tng, tc cc php hin hnh, v tn hun chng t. Trin l xoay na chng. Chuyn (parinma) theo lun s An Hu (Sthiramati) trong bn ch s Tam thp tng (Trimsik-bhsya) c gii thch l: 1. s bin chuyn nhn dit qu sinh do m c s khc bit, v 2. s bin chuyn nhn dit qu sinh cng xy ra trong mt thi gian ca st na hin ti, tc l sinh dit ng thi (samakla; simultaneous). Lu nhn qu y l krana v krya ch khng phi hetu v phala.Vi krana xem nh l tc ng, (chng hn, thy, nghe, .. .) v krya xem nh kt qu ca s tc ng, (ci b thy, c nghe, ...) cho nn mi c s khc bit gia tc ng vi kt qu ca tc ng. Khc vi hetu v phala nht nh lun lun l nhn v qu, krana v krya c th lc th krana xem nh l "nhn" vi "qu" l krya, lc th krya l "nhn" vi "qu" l krana. Trong mi trin chuyn, An Hu phn bit nhn chuyn (hetu parinma) vi qu chuyn (phala parinma). Trong nhn chuyn, hin tng, nguyn l

phala, thi by gi l krana, v chng t, lun lun l hetu, thi by gi l krya. Nhn chuyn cn gi l hun tp (vsan). Trong qu chuyn, chng t l krana v hin tng l krya. Qu chuyn l s pht hin hin tng t chng t thnh hin hnh. Nh vy krana v krya c th chuyn t ci ny qua ci kia v ngc li. Nhn chuyn v qu chuyn pht sinh d bit v xy ra ng thi, l ngha ca cu "Tam php trin chuyn, Nhn qu ng thi". Theo thuyt st na sinh dit, tn ti (duration) l st na sinh dit ni nhau sinh khi khng c gin on, trng (extension) l st na sinh dit sinh khi ng thi v tip cn nhau, v chuyn ng (motion) l st na sinh dit sinh khi tip cn v tng tc. Khng c thi gian v khng gian nm ring ngoi s vt. Tr phn bit thng nhn vo s vt nh hin hu trong khng gian hay qua thi gian, c khng gian ln thi gian c xem nh bnh cha. S tht l khi tch khng gian v thi gian ra khi s vt thi chng khng c cht kh nng tc dng no c. C th ni rng mi st na sinh dit l mt ht thi gian, mt ht khng gian, hay mt cm tnh. Nhng l vng tng, ch st na sinh dit khng c phm tnh, khng tn ti, v khng th phn. Ngoi ra, vi c tnh st na sinh dit, mt vt th khng c s chuyn ng mc du st na sinh dit sinh khi tng tc bt on cho ta cm tng mt vt th ang chuyn ng, ging nh mt dy n ln lt chuyn ngn la lin tc t n ny n n k tip cho ta cm tng mt ngn la ang di ng. Chuyn ng c ngha l khi ln ch ny v bin mt ch khc. Nh th, hn k sinh dit ca n ti thiu l hai st na. Mt st na khi ln m khng bin mt th ngha sinh dit trong st na s khng c v vt th khng cn l i tng ca cm gic na. Thc ra, khng c thc th di chuyn m ch c tc dng lin tc. Chnh ngay vt th l chuyn ng. Hai st na sinh dit k tip nhau l hai st na sinh dit khc nhau, st na sinh dit ny bin mt khng lin h cht no vi st na sinh dit k tip. iu ny c chng minh bng cch kho st s ri ca mt vt th. Mi vt th u gm bn yu t, t, nc, la, v gi, mi yu t biu trng mt phm tnh. t l tnh bn b rn chc, nc l kt hp lin hp, la l tnh nng lnh, v gi l tnh ng hay nng nh (laghutva = rantmaka). Nu vt th khi nng khi ng, khi c khi lng l ty thuc vo cng nng lng v iu kin nhn duyn m yu t ny hay yu t kia tr thnh ni bt. Di mt mt nh khoa hc th bn yu t cn bn

c th xem tng ng vi nhng lc (forces) hay nng lng t (quanta of energy). Khi mt vt th ri, ti mi im khng gian v thi gian, tc ca vt th thay i, nng lng t v trng lng ca vt th cng thay i. Ngha l ta c nhng vt th khc bit nhau sau mi st na ang ri ni ui nhau ch khng phi cng mt vt th ri t u n cui. c Hu Vin (lnh o nhm tn Nim Pht Trung Hoa u tin l Bch lin x) hi v l sinh dit trong mt st na hin ti, hay nhiu st na, Ngi La Thp tr li: "Pht dy thng rng ni thn ca con ngi th c sinh, lo, bnh, t, nim nim khng nh tr; bn ngoi th l vng c a ri rng iu linh cng khng phi hng thng. Bn Pht l khin con ngi khng khi ln kin chp thng ti, nhm b th php, thc hnh chnh o m thi; thc s Pht khng ni nht thi hay d thi g c. Nhng phn bit ny l do Ca Chin Din ." (Tu S. Trit hc v tnh Khng). Ca Chin Din l ngi u tin gy dng h thng Hu b. ---o0o--Ton vi phn vi st na sinh dit. C ngi cho rng bn v gio l ca c Pht m em ton hc vo th qu ngy ng. Trc ht xin trch mt ch thch ng lu trong Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I, lp li nhn xt ca trit gia Php ni ting, Henri Louis Bergson, c gii Nobel vn chng nm 1927, v s ging nhau gia th gii ca nh ton hc v th gii st na sinh dit ca Pht gia. "ng H. Bergson xc nh rng th gii ca nh ton hc qu tht l mt th gii tc thi, th gii cng l ksanika nh th gii ca Pht gia. ng y ni (Cr. Ev., trang 23-24) "th gii nh ton hc ng u l mt th gii bin dit v ti sinh mi khonh khc, th gii m Descartes ngh n khi ni v sng to lin tc". ngh qu tht c tnh cch Pht gio, tng nh l vit bng ting Phn ye bhv nirantaram rabhyanta iti mahpandita-sri-Dhekaratena vikalpits, te sarve jyotir-vidy-prasiddhh pratiksanam utpadyante vinasyante ca. l li ca Bergson c dch ra ting Phn, c nghe nh trch dn t mt bn vn n . Cng ng ch l mt trong nhng ch ng ngha vi t tng hay thi thit l 'lm tnh' (sankalana). Do , t tng, o tng sng to, v ton hc tr nn lin h mt thit vi nhau, samkalayet = vikalpayet = utprekseta." Mt khc, a s cc nh nghin cu lch s ton hc xc nhn k hiu ca s khng tc zero c tm thy u tin n . Thm na, cc nh thin vn hc n thi xa quan nim n v thi gian nh l mt ht thi gian

bt kh phn trong khng c b phn no lin h n thi gian trc v thi gian sau (prva-apara-bhga-vikala). H gi chuyn ng ca mt vt th trong mt thi khong l "chuyn ng ch trong thi gian (tat-klik gatih)". Ni theo thut ng ton hc hin i, chuyn ng y l chuyn ng tc thi (instantaneous motion) v ci thi gian chnh l vi phn ca kinh ca mt hnh tinh (differential of a planet's longitude). Nhiu nh bc hc ngi Anh vit th i Hn lm vin Hong gia cng nhn ton vi phn (Differential calculus) l do ngi n pht minh. (Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I). Tr li vi thuyt st na sinh dit, cc lun s Pht gio cho rng tnh cch tc thi ca s hin hu, tc l st na sinh dit, l mt s tht ti hu, ch khng phi l mt phng tin ton hc. Trong v tr s vt duy nht khng do vng tng, khng do o tng thnh lp l st na sinh dit, c s ca mi thi thit. C th dng khi nim "im" trong ton hc biu trng st na sinh dit. im khng c kch thc trong khng gian v thi gian. St na sinh dit cng th khng tn ti v khng c trng . Nhng chnh xc hn na, st na sinh dit hin ti hay t tng c th so snh vi vi phn ca cm gic (The Thing-in-itself has been compared with a "Differential of Sensibility" by S. Maimon. Trong Th. Stcherbatsky. Buddhist logic, I). Ging nh nh ton hc thnh lp vn tc t vi phn, tm ca con ngi v nh mt nh ton hc t nhin, to ra s tn ti t nhng st na cm gic tng tc sinh khi. Tng cng nn bit rng khi nim vi phn trong ton hc l dng biu tng s di chuyn tin n mt gii hn. Thng ton hc v mt ng thng v tn hai u l tng trng dy s thc. c tnh ca n l gia bt k hai s thc no cng c mt s thc khc. Nh vy, ng thng s c th dng hnh dung mt chui st na sinh dit tng tc, hai st na k tip nhau khng c khong cch, chng khc nhau v tng ng vi hai s khc nhau. ng thng y c th biu tng ba thi qu kh, hin ti, v v lai. Bt c im no trn cng c th chn lm gc, dng biu tng hin ti. Thng th im zero, tc s khng, c chn. Mi phn bit vng tng c th biu tng bng mt im trn ng thng s. Nh th, thc ti ti hu tr ti im gc, tc hin ti, c xem nh im gii hn ca mi vng tng phn bit xut x t suy lun. ---o0o--Thc nghim v tnh xc thc ca nhn thc. Theo trn, nhn thc bt ngun t kinh nghim gic quan v thc. Ci gi l th gii kinh nghim chng qua ch thnh lp trn quan h nhn thc gia

su cn v su cnh. Trong Phm Tt c, Kinh Tng ng B, Tp IV. 15, c Pht minh nh nu khng c c quan cm gic th khng th c th gii kinh nghim. V bt ngun t kinh nghim, nhng iu c nhn thc bng hin lng hay t lng t chng khng c tnh cch xc thc, nn cn phi em kim chng. Theo Thin Ch, c ba tiu chun phi c ng thi p dng nhng khi phn xt nhn thc c ng hay khng. Th nht, cc d kin do nhn thc ng mang li phi kt hp cht ch v khng mu thun vi gio l ca c Pht v nhng d kin thu gp v trc (avisamvdakatva). Th hai, nhng iu hiu bit mi nhn thc thm sau phi c tnh cht mi l (avijntrtha-praksakatva). Tiu chun ny gip pht trin s hiu bit v trnh khi ci bit trong vng lun qun v thi cng rn i vi nhng kin thc hin i. Th ba, ci bit phi c tnh cch thc dng (vyavahartavyatva). Tiu chun ny p ng mc ch thc dng ca tm l lun Pht gio: S cn phi bit r nhng hot ng tm l mt cch nh tht l nhm vo mc ch dit tr phin no, pht huy chn tr t n gii thot. Ni trn l nhng tiu chun xc thc chung cho c hai hnh thi nhn thc. Ring i vi hin lng, cn phi thm mt tiu chun na v tnh nh tht ca iu c nhn thc. L do: s hiu bit bng hin lng c nh hng n th gii hin hu (realm of actuality) cn s hiu bit bng t lng ch nh hng n th gii nh l kh hu (realm of coherent possibility). Theo tiu chun ng nh tht, ci g tht u c kh nng tnh tc ng (arthakriysmarthya). Mt s th tht bao gi cng hm cha tim nng thc y mt hnh ng ni ta cho n khi ta nhn bit r n. Ni nh th c ngha l khi nhn thc ng ta t ti mt im ta dng lm im pht xut hnh ng. im pht xut ny l ca mt thc ti c tc dng (artha-kriy-ksamam vastu; efficient reality) v hnh ng t ti im pht xut y l pht ng tri gic thnh tu. Do pht ng tri gic thnh tu thit lp mt s tng quan gia hiu qu ca nhn thc ng, tc l kt qu m tc dng ca s th y mang n vi s tht hu ca s th. Nhn thc ng l nhn thc c kh nng em li kt qu. Nhng iu nhn thc ng u c nng lc tc dng theo lut nhn duyn (artha-kriy, causal efficiency). Th d: chng l bit mt a hoa tht hu l kh nng a hoa y pht ng tri gic tr thnh i tng ca nhn thc ng. Nhn thc ng a hoa c ngha l t n ci im tht hu ca n, ci dim ca thc ti c tc dng. T im y c th pht hin

nhng hnh ng nh l ng lng yn nhn a hoa hay ngt n v cm n trong tay. p dng nhng tiu chun trn ta c th chng nghim tnh xc thc bng phng php din dch suy nh tm xem nhng iu nhn thc c ph hp vi kinh nghim hay khng. Nhn thc ng l nhn thc khng b kinh nghim phn chng gy mu thun phi l. Chng hn, nu c mt ngi ni ln s tht v v sau nu kinh nghim lun lun cho thy chng bao gi c iu g xy ra tri ngc vi li ngi y ni, th ngi y c th c xem nh l ngun gc ca nhn thc ng hay ni cch khc, ngi y l chnh tri kin. Khoa hc cng quan nim nhn thc ng theo kiu y. Mi nhn thc khng vp phi mu thun khi din dch suy nh u l nhn thc ng. nh ngha nhn thc ng mt cch thit thc nh vy cho thy nhn thc ng khng phi l s nhn thc mt Tuyt i, m l s bit r ngun gc, chn tng, v tc dng ca cm gic hay tri gic trong sinh hot thng ngy. Hng ngy ngi phm tc nhn thc nh vo gic quan hay bng suy lun. H tin rng c mt s lin h gia gic quan v i tng nhn thc. Hoc nhiu lc h ch thy du hiu ca mt s vt quen bit hin ang nm ngoi tm gic quan ca h. Tuy th, v tin rng du hiu lin h vi s vt quen bit m h hin khng thy, cho nn h suy lun bit r s vt tng ng vi du hiu h thy. Chng hn khi thy khi u ni, h suy lun rng c la. Nh vy, h da vo iu ang thy tm bit ci khng th thy. Tuy nhin, h cng cn n kinh nghim thy ngn la ang bc khi trong bp chng l cho suy lun. Theo ch trng ca Thin Ch, bt c vt th no tr thnh i tng ca nhn thc ng u c kh nng tc dng theo lut nhn duyn (causally efficient) v u c xem l tht. Bi vy phng php thch ng nht chng nghim tnh xc thc l tm xem nhng iu c nhn thc c hay khng c tc dng nhn duyn. Th d: La no t chy v nu n c l la tht. Mi khi hin hu, la c tc dng vt l v hin th chi sng du tn mt ni xa m mt cn nhn thy c. La khng c mt, do tr tng tng m c, khng t chy, khng nu n c, v khng ta ra nh sng l la khng tht. Hin ti, "ci by gi (the now)", "ci y (here)", "ci ny (the this)" u tht. Mi iu g thuc qu kh, tng lai u khng tht. Mi khi nim, tng tng, vng mt, ph qut, tng tng, u khng tht. Mi quan h

php tc u khng tht nu c tri nhn ring bit vi nhng s vt lin h. Thc ti ti hu (ultimate reality) l khng g khc ngoi st na hin ti ca tc dng nhn duyn. gip hiu r nhn thc lun Pht gio, tng cng nn ni n nhn thc lun v phng php bin chng k l ca phi K Na (Jainism). Trn i th, gio l K Na thin v tr tu hn l v s th phng, v th gio l K Na gn vi gio l ca nh Pht. Nhng v phng din nhn thc v lun l th phi ny c ch trng hon ton khc bit. Theo phi ny, c hai hnh thi nhn thc: nhn thc s vt nh tht (pramna; knowledge of the thing as it is in itself) v nhn thc s vt qua quan h (naya; knowledge of a thing in its relation). Nhn thc s vt qua quan h c th ni l s tri nhn bt c mt hin tng no trong v s hin tng ca s vt. Trong trng hp ny, tnh xc thc ca nhn thc c tnh cht tng i, ty thuc hnh thi nhn thc ca mi c th ring bit. Do , hnh thi nhn thc qua quan h c xem nh bao gm ht thy mi thm nh ca ht thy mi quan im c th ring bit. Nh vy, tnh cht c hu ca mi s vt l hu th, m cng l v th. Thuc tnh no ca s vt cng mt phn thc, mt phn khng thc. Phi ny em chuyn con voi vi su ngi m ra lm th d gii thch quan im thuyt nhn thc tng i ca h. Mi mt ngi m ni ng iu h s bit, lm ln mt phn con voi vi ton th con voi. Mi chuyn th gian ny cng u c tnh cch tng i nh vy. Thc ti l mt phc th v bin bao dung ht thy mi quan im tng ng v tng i. V th thc ti l hu l v, l c th l ph qut, l thng l on, l ng l d. Tm li, khi xc nhn mt iu g l ng hay sai thi phi ni r thm l nhn thc theo hnh thi no. Khc hn vi phi K Na, Trn Na ch trng l ch c hai cch lng bit s vt hon ton khc bit v khng xen ln nhau: hin lng v t lng. i tng nhn thc c hai th. T tng, ct li nh tht, do hin lng tc cm gic n thun nhn bit v tng tng, quan h danh tnh v thuc tnh ca s th do t lng tc phn bit so snh m suy bit. Trn bc ng tu hc vi mc ch t ng v ng tha, c hin lng tr ln t lng tr u cn dng hiu bit r s l, hiu bit r nguyn nhn kt qu, v hiu bit r cch dng ngn ng cng php tc l lun hu chia x s hiu bit vi k khc.

Thng chn, 1999

---o0o--6. Nhn Minh lun Lng on: Nhn thc thc ti. Nhn thc lun theo Trn Na v Thin Ch hon ton cn c trn s phn nh gia hai th i tng l t tng v tng tng. Mi i tng tng ng vi mt hnh thi lng bit ring bit, hin lng nhn thc t tng v t lng nhn thc tng tng. Bn ny l vt t thn c th, l thc ti im c kh nng tnh tc dng, kch thch phn bit vng tng, lm pht khi khi nim m phm phu chp cho l tht. Bn kia l cng tng tng qut, l nh tng hay khi nim vng suy, kt qu ca phn bit vng tng. Tnh cch ca vt th hai bn hon ton khc bit. Trn thc t nhn thc thc ti tng hp kt ni hai vt th nhn qu lin h y li vi nhau, mc du chng hon ton khc bit tnh cch. S tng hp bc cu ni kt t tng vi tng tng, kh nng tnh tc dng vi suy lun phn on gi l lng on (Judgment). Mi nhn thc thc ti u c tc dng l thi thit khi nim gii thch cm gic n thun. Rt cuc, nhn thc thc ti tm thu li chng qua ch l lng on. C hai cch lng on. Mt l tng on (ekatva-adhyavasya; perceptual judgment), s quyt nh ng nht mt khi nim vi cm gic n thun tc thc ti im. Hai l t lng on (svrthnumna; inferential judgment), s kt ni quy hp hai khi nim v vi thc ti im. ---o0o--Tng on: Ci ny l ci y. Bc cu qua khong gia t tng v tng tng l mt tin trnh hot ng tm l khi u t lc cm gic trc nhn s hin hu ca vt th (vt t thn) trong tm nhn thc. Tip n l s thnh lp mt nh tng ca vt th, ri nh tng y c khi nim ha. Cui cng l tng on, s quyt nh ng nht khi nim vi vt t thn nhm to nn s lng bit. Tin trnh y c din t nh sau. Hin lng c tc dng l cm tri s c mt ca mt vt th trong tm nhn thc. T tng, tc vt t thn (Thing-in-Itself), i tng ca hin lng, ch c tc dng trong st na hin ti, cho nn cn gi l thc ti im (point-instant of reality), khng th hnh dung v nm bt bng tri thc

thng nghim c. Ni theo Duy thc th thc ti im c th xem nh l hu cht tnh cnh, hin tng ca cc php cn c trn tinh th ca thc (v cht tnh cnh). Thin Ch cho bit c th dng phng php ni quan (pratyaksena = sva-samviditena; introspection) th nghim cm gic n thun v hin qun thc ti im. Tip ngay sau st na tri gic hin ti l st na tc (manasi-kra). Trn phng din nhn thc, st na tc vn cn c tnh cch bt kh t ngh v bt kh thuyt. Nhng st na tc l im khi u ca phn bit. Tr gic phn bit sinh khi ng vo lc trc gic hon tt nhim v cm nhn i tng. Vo thi im bt u phn bit ny, thc ti im, tc t tng, phn ngay lm i. Mt bn l ch th cm th v bn kia l nh tng ca t tng, i tng v nguyn nhn ca s cm th. Nhng g cm th s lm duyn cho ch hnh ng (cetan; t) sinh khi v i tng nhn thc tr nn c tnh cch ng a thch hay khng ng a thch. Do tc dng tng hp ca tm (vitarka; s quan st th) v t (vicra; s quan st t), tu hin khi [tu y l tm s bit cnh tu, c ngha s oan chc, s cho rng mnh bit, ch khng phi l tu ca tr tu gii thot], vng tng phn bit, t im nh tng thnh khi nim, v nh danh cho khi nim va c thi thit. Ngay sau , tng on ng nht khi nim vi thc ti im theo m dng ca cu ni: "y l con b". Ch "y" ch vo t tng, thc ti im m tri thc thng nghim khng th hnh dung v nm bt. T ng "con b" ch vo tng tng, mt khi nim c tn gi, c tng on ng nht vi thc ti im. Tng on l mt quyt nh tng hp thng nht hai phn khc bit, a n dng thc "ci ny l ci y" (tad eva idam; this is that). Ci ny l n thun, c th, khng ni ln c. Ci y l vng tng a th, tng qut, pht biu d dng. ---o0o--Tng on: Nhp cu nhn thc "x = a" Dng k hiu ton hc, ch x biu trng thc ti im xem nh mt n s, ch a thay th khi nim xy dng bng vng tng phn bit da trn nh tng ca thc ti im, v ng nht thc (identity): x = a m t s ng nht gia hai s th hon ton d bit l thc ti im c th v khi nim tng qut. Nu gii thch ng nht thc nh l mt mnh (proposition), thi v u x gi l ch t (the subject) biu trng thc ti im tc vt t thn v v sau a gi l thuc t (the predicate) biu trng thuc tnh ca vt t thn. Thng thng khi thc hin mt lng on, ch c thuc tnh l c t tn, cn vt t thn v khng nh tnh c nn khi cn nhc n trong ngn thuyt. Ch t c th pht biu bng mt iu b hay bng mt

i danh t (pronoun). Cch lng on nh vy c th pht sinh t thi t tng nhn loi mi bt u pht trin. Hy nhn mt a b tng on khi nhn ra mt con th trong sch. N ch vo hnh v ni tn con th . iu b ch tay vo hnh chnh l pht biu vt t thn ca con th. Ni tn con th chnh l m t khi nim v con th y. Ni tm li, tt c mi lng on u l s kt ni mt phn t khng th nh danh vi mt khi nim c tn t. Xt ring tng v, x ring, a ring, thi ch c v no em n s hiu bit r rng v vt th c. Nhng tng hp chng li thi c s nhn thc thc s. Th d khi nhn mt con b trc mt, trc ht con b y c c th d bit so vi nhng con b khc. Chng hn nh n ang vo mt v tr c bit trong thi gian v khng gian vi thn tng c th khc vi nhng con b thy trc y. Tuy vy, con b y cng c cng tng chung cho loi b cho thy bit ngay n l mt con b nh nhng con b khc. Pha trc gic x cho ta nhn thy vt th c kh nng tc qu (artha-kriysakti), d bit c tnh (asadrsa; specific, individual), khng th by t bng ngn ng (sabdasyvisaya), v c th thy bit m khng cn n ngn ng hay khi nim. Pha khi nim a cho ta thy bit c tnh ca vt th l cng tng (smnya-laksana; generality) chung cho v ng thi hin hu ni mi c th ng loi, khng c v tr nht nh trong thi gian v khng gian, cn n tng tng, ngn ng, hay lun l ph by v miu t. Tm li, tng on c th xem nh l s quy chiu mt khi nim v vi vt t thn lin h, em mt s th c th pht biu thnh li qui hp v vi mt s th khng th by t bng ngn ng. ---o0o--T lng on: Bit ci khng thy nh ci thy. Nh trnh by trn y, lng on l gii thch cm gic n thun bng thi thit khi nim. Tng on l tng hp kt lin cm gic vi mt khi nim. Dng thc pht biu tng ng l "Ci ny mu xanh" hay "Ti y c khi". T lng on l tng hp kt lin cm gic vi hai khi nim, theo dng "y l khi do la sinh ra" hay " c la, bi v c khi". Trong trng hp ny, "y l khi" l mt tng on. La khng c nhn thy. Nhng c bo rng " c la", thi chnh do lng on bng t lng. Bit c c la l nh gin tip nhn thc qua trung gian 'khi', mt biu

tng ca 'la'. Vt tuy khng thy nhng biu tng ca n thi thy c, v biu tng ny ngay chnh n cng l biu tng ca mt thc ti im. 'Khi' v 'la' tng quan lin h theo lut nhn qu (tadutpatti; Principle of Causality; Non-identity of the underlying reality). Mt th d khc v t lng on: "Ti y c cy, bi v c nhiu simsaps" hay "Ci ny l cy, bi v n l simsap". Hai khi nim 'cy' v 'simsap' ch khc nhau trn phng din lun l. Chng cng quy hp v chung mt thc ti im, biu hin qua cc t ng 'Ti y', 'Ci ny'. l s tng quan lin h theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity). ng quy nht c ngha l c hai khi nim 'cy' v 'simsap' u quy hp v cng chung mt thc ti im, chung mt cn bn hu php (dharm; substratum) [Hu php l ch vt t thn, cn gi l t tnh, t th ca s vt]. y my ch 'Principle of Identity' c dch l lut ng quy nht thay v lut ng nht. L do l trnh hiu lm vi lut ng nht p dng trong Tam on lun, theo mi s vt, hin tng lun lun ng nht vi chnh n, A l A, B l B. Cng nn nhc li rng theo Pht gio, cng mt cy simsap m vo hai thi im khc nhau thi c xem nh l hai vt th hon ton khc bit, tuy c hai c biu tng bng mt khi nim chung l simsap. Hai st na sinh dit ca simsap tng quan lin h theo lut nhn qu, ging nh trng hp 'khi' v 'la'. Tng on l nhn thc thc ti dim x qua trung gian biu tng ca n l khi nim a. T lng on l nhn thc thc ti im x qua trung gian cp biu tng a v b. Cp khi nim a v b tng quan lin h hoc nh nhn vi qu hoc do lut ng quy nht. V ch t x khng th nh tnh c nn khi pht biu, khi cn nhc n. Tuy vt t thn x khng c ni n m ngi ta vn hiu l n hin hu nh cn bn hu php (substratum) ca hai php a v b [php l ch thuc tnh ca vt t thn]. Do , m dng ca t lng on tng chng nh ch cn c hai khi nim m thi, khi nim ny dng lm chng c on nh khi nim kia. ---o0o--T lng on: Suy tng ngha pht biu th. Nh ni trn, theo Trn Na ch c hai th i tng nhn thc. T tng, th c tnh cch c th (particular) nhn thc bng hin lng tc cm gic n thun (perception). Tng tng, th c tnh cht cng hu

(universal, general) nhn thc bng t lng tc suy lun (inference). T lng c i tng l mt nh tng vng suy, chng hn nh mt ngn la tng tng, bi v t lng nhn thc mt vt th khng trc tip thy, ch bng vo s tng bn ngoi ca n vt m vng tng. Tuy nhin ngn la m s hin hu c suy on vn c tnh d bit c th ging nh ngn la nhn bit trc tip bng mt. Ta khng th nhn ra mt ngn la c th nu ta khng bit n nhng phm tnh cng hu ca ngn la i tng v ng thi ca tt c cc ngn la khc trn th gii. Cng th, ta khng th bit c ngn la ta suy on l mt hin thc, nu ta khng quy hp ngn la y bng tr tng tng v vi mt thc ti im. Nh vy, t lng on l quy hp ngn la tng tng v vi mt thc ti im, chng khc no tng on nhn bit mt thc ti im nh vo thi thit khi nim. Bng cm gic, nhn thc nm bt ci c th v thi thit khi nim. Bng suy lun, nhn thc nm bt khi nim v thi thit ci c th. Tng on v t lng on ch khc bit nhau chng . Tu trung hai cch lng on y biu hin s tng hp cm gic vi tr cm gic (sensation and non-sensation), thi thit khi nim vi tr thi thit khi nim (conception and non-conception), vng tng vi tr vng tng (imagination and non-imagination). Ni cch khc, lng qu nhn thc, tc s vt b thy bit, bao gm hai mt: mt th, tc l t th ca s vt trc nhn bng cm gic v mt ngha, tc l ngha l, tnh cch ca s vt do suy lun vng on. Th cn gi l t tnh, hu php, v s bit (b phn bit). i ng vi ba tn y ca th, ngha c ba tn khc l: sai bit, php, v nng bit (nng lc phn bit). Khi c th v ngha gi chung thi lng qu nhn thc c t tnh v sai bit, hu php v php, s bit v nng bit. Do , t lng on khng phi l mt php din dch m l mt phng cch nhn thc thc ti bt ngun t s kin l thc ti c biu tng. Ci ch nhm suy on l mt im ca thc ti vi biu tng ca n. Th d, mt tri ni vi ngn la khng thy, m suy on la c . Ngn la ny l biu tng ca mt thc ti im. N khng phi l ci ch ca s suy on. Ci ch suy on l thc ti im m biu tng l ngn la khng thy. Vy qua tc dng nhn qu ca hai khi nim, 'c khi thi c la', t lng on em s th c th pht biu thnh li qui hp v vi mt s th bt kh ngn thuyt. Trong trng hp "Ti y c cy, bi v c simsaps", ci ch suy on l thc ti im, cn bn hu php chung ca hai khi nim 'simsap' v 'cy'.

p dng lut ng quy nht vo hai khi nim y, t lng on tng hp ni kt hai khi nim i n s nhn thc thc ti. Trong trng hp ny, t lng on cng em s th c th pht biu thnh li qui hp v vi mt s th bt kh ngn thuyt. Nu thu gn phm vi ca t duy li ch gm ton lng on, thi nhn thc c th xem nh c c tnh l kt hp phn t dng li pht biu c vi mt phn t bt kh thuyt. Hoc c th xem nhn thc nh l s quy chiu mt hay hai khi nim v vi vt t thn lin h. Ring v t lng on, hai khi nim lin h cn phi tng quan tng lin vi nhau hoc do lut nhn qu, hoc do lut ng quy nht. Nh vy, mi lng on, hay nhn thc, u l vng tng quy hp v vi thc ti. Thun vng tng l hon ton tng tng m khng c thc ti. Thun thc ti l thc ti m khng c phn bit vng tng. Nhn thc l vng tng quy chiu v vi thc ti khch quan. Nh vy, nhn thc lun lun em s th c th pht biu thnh li qui hp v vi mt s th bt kh ngn thuyt. ---o0o--Ba ngn t lng on. Theo trn, t lng on l nhn thc s vt bng phng php suy lun cha chuyn t thnh ngn ng. Tuy quy hp mt s th c th by t bng li v vi thc ti im bt kh ngn thuyt, nhng k tht t lng on cha truyn t chia x s hiu bit vi chung quanh. Nu c pht biu thi m dng pht biu t lng on gm c ba ngn t: ch t tc vt t thn, thuc t tc thuc tnh, v nhn hay l do, c tc dng kt ni nhn qu hai ngn t kia li vi nhau. Th nht l ch t (paksa; logical Subject). Ch t c th l vt t thn hay l mt phm tnh. Nu ch t l vt t thn thi ch t lun lun l mt thc ti im, khng c tn gi, m ch c th dng nhng t nh "y", "ci ny", "ci y", thay th tin dng khi pht biu. Mi thi thit vng tng phn bit u thnh lp trn cn bn vt t thn. Nu ch t l mt phm tnh, thi l mt khi nim suy t vt t thn, dng lm cn bn hu php cho s lng on k tip. Nh th, phm tnh ch t hin thn nh mt vt th thay th vt t thn. Th d: Trong mnh " y c la, bi v y c khi", ch t " y" biu tng vt t thn. Trong mnh "Ni c la, bi v ni c khi", ch t "Ni" l khi

nim suy t vt t thn. N cn l cn bn hu php ca 'khi' v 'la'. Trong trng hp ny, ch t l mt phc th, bao gm mt a im c bit hin thy v mt phn khng thy phi suy on mi thy. Phn phi suy on ny l thc ti im c biu tng l la. Vt t thn khng bao gi gi vai tr thuc tnh ca bt c mt vt th no khc. Th hai l thuc t (sdhya; logical Predicate). N biu trng phm tnh, thuc tnh ca ch t nh suy lun m bit. Tuy c pht biu bng mt danh t nh "la" (fire), nhng l "phm tnh la" (fireness) ca ch t " y". Chng hn, mnh "bt c ch no c khi, thi ch y c la" c th pht biu mt cch chnh xc hn l "bt c ch no c phm tnh khi (smokeness), thi ch y c phm tnh la (fireness)". Thng khi t chc lun thc, ngi lp lun kt hp ch t vi thuc t lp tn, ngha l nu ln tn ch, mnh , hay ch trng ca mnh. Mnh tn gm c hai phn. Phn trc ch t gi l tin trn hu php, phn sau thuc t gi l hu trn php. C tin trn ln hu trn u gi l tn y, ngha l ti liu, yu t y c vo m t chc mnh tn. Khi kt hp tin trn vi hu trn li vi nhau thi mnh thng nht gi l tn th. Tn th l mnh c thnh lp (tn s lp), l ch trng a ra thuyt phc i phng cng nhn. Th ba l l do hay nhn (hetu; reason) dng chng minh thnh lp tn s lp. Nhn c pht biu trong mt mnh theo dng thc "Ch t = Thuc t, bi v Nhn". Th d: " y c la, bi v c khi", "Ti y c cy, bi v c simsaps". Thng thng v khng cn phi ni n ch t cho nn trong t lng ch cn li hai ngn t l nhn v thuc t: "Simsap l mt cy", "s c khi c ngha l s c la", hay "khi l do la sinh ra". Ngoi ra, s thnh lp tn s lp l do quy np t nhng s trng ring nh kinh nghim bn thn thu thp. Mi s trng ring l mt v d ca tn s lp. Bi vy lm tng gi tr ca lun chng, nhn phi o theo d, tc nhng v d thch hp. Mi v d chng nhng l mt trng hp ring ca tn s lp m cn bao hm trong n tnh cch ca nhn. Nhn v d l nng lp, ngha l ng lc, nguyn liu, l l thnh lp ch trng tn s lp (b thnh lp). Th d: " y c la, bi v c khi. V nh trong bp", "Ti y c cy, bi v c simsaps. V nh bch m l mt con nga".

C hai cch lng on, tng on v t lng on, u quy hp khi nim v vi vt t thn. Tuy vy, t lng on khc bit vi tng on v t lng on c cha mt l do gii thch s quy hp v vi vt t thn. Th d: Khi tng hp kt lin mt thc ti im vi hnh nh ca mt ngn la khng nhn thy, thi phi gii thch l do ti sao thc hin mt s quy hp nh vy. L do l v thy khi. Khi l s tng bn ngoi ca s c la, bi vy kt lun c l do chnh ng. ---o0o--Ba tng ca Nhn: iu kin cn chn t lng. Theo trn, t lng on l ci bit bng cch so snh, loi suy. Do phn bit so snh m c lp lun. Mun lp lun khng sai lm hiu bit mt cch ng (chn t lng), thi phi bit do u m xc chng rng nhn, tc l do, lun c dng minh gii l ng hay sai. Nhn ng, khng phm sai lm, kh nng thnh lp c tn, gi l nhn chn nng lp. Nhn chn nng lp phi hi ba tng (trirpatva), tc ba mi lin kt: - mt, nhn phi quan h y vi tn tin trn hu php, ngha l nhn phi l mt thuc tnh ca tn tin trn hu php (Paksa-sattva. Bin th tn php tnh). Th d: Tn: m thanh l v thng. m thanh c nhiu thuc tnh nh v thng, v hnh, do to tc m c, .. .. Vy nhn phi l mt thuc tnh trong . Chng hn, Nhn: Do to tc m c. - hai, nhn phi lin h vi mt tp hp con, ngha l mt s ch khng phi ton b, cc s th ng phm tnh vi tn hu trn php (Sapaksa-sattva. ng phm nh hu tnh). Trong th d vi tn: m thanh l v thng, v thng l tn hu trn thuc tnh. Tp hp con cc s th ng phm tnh vi tn hu trn bao gm mt s s th nh bnh, bn, .. .. S vt th ny gi l tn ng phm, u v thng nh m thanh. Vy "Nhn: Do to tc m c" lin h vi tp hp con cc tn ng phm v cc s th ca tp hp con ny u do to tc m c. Cn lu rng y iu kin l ch cn lin h vi mt tp hp con cc tn ng phm m thi. Chng hn, "Nhn: Do to tc m c" khng lin h g vi nhng hin tng tn ng phm nh sm st, gi, ma, mc du

chng u v thng nh m thanh nhng khng do to tc m c. Ly mt tn ng phm em ra lm v d thi vt th y gi l ng d. - ba, nhn phi hon ton khng lin h g vi ton b nhng s th khc phm tnh vi tn hu trn php (Asapaksa-asattva. D phm bin v tnh). Tr li vi th d trn: Tn: m thanh l v thng. Nhn: Do to tc m c. Tn hu trn php l v thng. Vy ton b nhng s th khc phm tnh vi tn hu trn php gm tt c nhng s th thng cn. gi l tn d phm. Tt c nhng g thng cn thi khng do to tc m c. Do nhn khng lin h vi ton b tn d phm. Ly mt tn d phm em ra lm v d thi vt th y gi l d d. Nhn qua s quan h gia Nhn vi hai ngn t kia, Ch t v Thuc t, r rng l Nhn ng vai tr ch yu trong mi t lng on. ---o0o--Tha lng on (Parrthnumna; syllogism). Trn Na phn bit t lng on vi tha lng on. T lng on l nhn thc hiu bit v mt s vt c th truyn t bng ngn ng nhng cha truyn t. Tha lng on khng phi l mt hnh thi nhn thc, m l ngn lun tc mt s mnh ca ngi lp lun sp t truyn t s hiu bit v s vt c nhn thc. Nh vy tha lng on l nguyn nhn trc tip pht sinh tr hiu bit ca ngi nghe. Bi th tha lng on c nh ngha l "ngn lun dng truyn t ba ngn t t lng on cho ngi khc". Ba ngn t t lng on, Ch t, Thuc t, v Nhn hay L do, c sp thnh ba chi, tn (pratijn), nhn (hetu), d (drstnta) v phi nghim hai iu kin lin kt, mt l gia Nhn vi Thuc t (vypti), v hai l gia Ch t vi Nhn (paksadharmat). Hai iu kin quan h ny c nu ra trong ba tng ca Nhn. Cch t chc lun php v cc li lm lp lun lin h n t lng on v tha lng on c Nhn Minh lun ca Trn Na v Thin ch thu tm trong tm mn ct yu. Bn mn nhm mc ch ng tha: chn nng lp, tc lp tn ng, nhn ng, v d ng; t nng lp, tc li lm lp tn sai, nhn sai, v d sai; chn nng ph, tc lp mt lun thc ng c ba phn tn, nhn, v d ph b ch trng ca

i phng; v t nng ph, tc li lm lp lun ph hay ch trch khng ng cch lun thc ca i phng. Bn mn nhm mc ch t ng: chn hin lng, t hin lng, chn t lng, v t t lng, cp n nhng tiu chun nhm xt bit khi no hin lng v t lng l sai hay ng. ---o0o--Nhn Minh lun. Theo Thin Ch, hin lng tr, tc kt qu ca s lng bit bng hin lng, tuy rt cn cho s hiu bit, nhng khng phi l iu kin tin quyt ca t lng tr, tc kt qu lng bit bng t lng. Lun chng minh nh tnh xc thc ca t lng tr cng khng cn phi cn c trn hin lng tr. S khc bit quan trng gia hai tr l ch hin lng tr v lin kt vi t tng nn khng pht biu c, tri li, t lng tr v kt lin vi tng tng cho nn c th truyn thng vi k khc. Tuy nhin, s c mt ca k khc khng phi l mt iu kin cn lng bit bng t lng. l nhng im tiu biu ca t lng m mi hnh gi vi mc tiu t li, li tha cn phi c bit lu tm. Tht vy, hnh gi rt cn hiu bit r nhng vn tng quan tng lin vi t lng, nht l vn s dng ngn ng v lun l. Chng nhng bit r cc php thc suy t v bit r ch ng sai ca t duy suy l l cn thit cho mc ch t ng, m hiu r cc php tc bin lun v cch thc trnh by qua ngn ng gip k khc thng hiu ch trng ca mnh cng l cn thit cho mc ch ng tha. Kh kinh tuy thng ghi li nhng cch thc lp lun ca c Pht [chng hn trong kinh Su su, kinh s 148, Trung B kinh, c Pht p dng php phn chng (reductio ad absurdum) chng minh rng khi quan nim ng l mt bn th thng hng bt bin v khi ht thy nm un to nn hu tnh u sinh dit, thi ng nht ha bt c un no vi ng tt nhin dn n kt lun phi l l ng cng sinh dit] nhng tuyt nhin trong Tam tng Kinh in khng thy trnh by nhn thc v lun l theo mt h thng no r rt. Phi i n thi k chuyn xe php ln th hai v ln th ba mi xut hin nhiu tc phm v lun l hc. Cc phng thc l lun do Tc Mc [Aksapda, cn c tn l Gotama, C m; c xem nh l v t t ca Chnh l phi (Nyya), mt trong Lc Phi chnh thng ca B la mn gio ni ting v lun l hc] trnh by trong kinh Chnh L (Nyya Sutra) c Long Th v B ca Tam lun tng cng vi V Trc v Th

Thn ca Php tng tng phng theo v chnh l dng trong cc cuc tranh lun vi cc gio phi khc. Nhn Minh lun, mt tn gi khc ca lun l tr thnh mt mn hc chnh thc ca Tng Ni k t thi Trn Na (Dignga, i Vc Long), mt mn ca Th Thn (Vasubandhu), vo gia th k th nm. Trong s cc lun thc Nhn Minh do Ngi vit, c cun Chnh L Mn Lun l quan trng nht, trong Ngi tm tt v ci to li ht thy phng php Nhn Minh ca i trc. Sau , hc tr ca Ngi l Thin Ch (Dharmakrti, Thng Kit La Ch) tip tc hon chnh cng trnh ca thy lp thnh mn Nhn Minh hc c h thng cht ch. Cun Nhn Minh nhp Chnh L lun (Nyya-bindu) ca Thin Ch do Tam tng Php s Huyn Trang dch ra Hn vn tuy tm tt nhng y yu ngha Nhn Minh c lu truyn n by gi. Hin nay, sch ting Vit v Nhn Minh hc c quyn Gii thiu Nhn Minh hc ca Php s Thch Tr , v quyn Li vo Nhn Minh hc do HT Thch Thin Siu son. Sch ca Thy Thin Siu ging gii r rng rt ro lun thc Nhn Minh vi rt nhiu th d c th sng t. c mt nim khi qut v quy tc lun l ca Nhn minh, xin trch ra y mt vi on ca sch y. ---o0o--Danh ngha v ch ch ca Nhn Minh. Mn hc v phng thc l lun c gi tn l nhn minh hc l v nhng l do nh sau. (1) Nhn minh l mt trong ng minh hc, nm mn hc bao gm ht thy mi vn m Pht gio v cc tn gio khc n d rt ch trng vo thi by gi: Ni minh, nghin cu gio ngha ca tn gio mnh; Nhn minh, nghin cu phng thc l lun, tc lun l hc; Thanh minh, nghin cu ngn ng, vn t, c php, tc ng hc; Y phng minh, tc y hc; v Cng xo minh, nghin cu cng ngh, k thut, khoa hc. (2) Nhn, l nguyn nhn, l iu chnh yu c mn hc ny ch trng nghin cu pht minh. Nhn minh l thng hiu minh bch v nguyn nhn y. Nhn c hai th. (a) Sanh nhn l nhn trc tip. Ngi lp lun dng sanh nhn l ngn ng cht ch, xc ng lm pht sinh tr hiu bit ca ngi nghe.

(b) Liu nhn l nhn gin tip. Tr ca ngi nghe l liu nhn lm cho ngn lun ca ngi lp lun c sng t. C hai, sanh v liu nhn, u cn thit cho vic l lun c thnh. Sanh nhn thuc ca ngi lp lun, cn liu nhn th thuc ca ngi nghe. "Tt c lun l u nhm mc ch t ng v ng tha. Tam on lun ca Aristotle l php thc suy t, ch trng ch ng sai ca t duy suy l, ly nguyn l chung c hiu r din dch suy nh hiu n b phn ring, mc ch l t ng. Cn Nhn minh l lun thc bin lun, ch ch ng sai ca bin lun nhm mc ch ng tha. Mun ng tha phi nh n bin lun, nhng nu bin lun khng c php tc th ch to ra s hiu bit sai lm cho ngi nghe, ch khng th ng tha c. Do mc ch ng tha , Nhn minh rt ch trng ch ng sai trong php bin lun Lp v Ph. Theo Nhn minh, ngi lp lun nu ra ch trng tranh lun vi ngi khc, nn s ng sai khng phi ch do mnh quyt nh m cn do ngi i lun v ngi lm chng quyt nh. Th nn, mun lp lun trc phi dng hin lng tr v t lng tr hiu r s l, hiu r nguyn nhn kt qu v hiu r cch dng t, php lp lun, ngha l trc phi c tr t ng ri sau mi lp lun ng tha. Nu trc khng t ng th kh c th t c mc ch ng tha. Tr hin lng v tr t lng l hai kh nng hiu bit va trc tip va kinh nghim suy l, va cm tnh va l tnh. Lun l Nhn minh c xy dng trn tr hin lng v tr t lng nn c th a ngi nghe i xa, hiu thu ch ch thc ca s vt, ch khng b cc hn trong suy l tru tng nh Tam on lun hay Bin chng php Ty phng. Trit gia c hin i Karl Jaspers nhn nh rng bin chng php ca Hegel l mt th bin chng php ca t duy, cn bin chng php ca ng phng l bin chng php ca kinh nghim thc hin." V Nhn minh hc c Trn Na v Thin Ch ci cch i mi rt hon chnh nn Nhn minh hc t i Trn Na tr i c gi l Tn Nhn minh. Cn Nhn minh trc kia th gi l C Nhn minh. Cc b lun Pht gio ra i sau ny chu nh hng rt ln ca Tn Nhn minh v c vit trn th thc lun l ca Nhn minh, chng hn nh Thnh Duy Thc lun ca H Php (Dharmapla), Chng Trn lun ca Thanh Bin (Bhvaviveka), hay Chnh L Nht Trch lun ca Php Xng (Dharmakrtisr). Nu khng hiu Nhn minh th kh m hiu thu l ngha ca nhng b lun ny.

---o0o--Th d v lun thc Nhn Minh. Trong bi Nhn minh Tng lun (Tp ch Vin m, 1939) ng li trong phn ph lc ca sch Li vo Nhn Minh hc, c s Tm Minh L nh Thm vit: "i phm mun lp mt l lun th cn phi ba iu kin. A. Ni iu mnh nhn bit cho ngi khc cng nhn bit. Nh mnh nhn bit ci chp do in lc to thnh v ni ra cho ai ai cng nhn bit nh vy. iu y gi l tn. B. Song nu ch ni sung ci tn ca mnh, th chc ngi khc khng chu cng nhn, nn cn phi ni r nguyn nhn v sao m lp ra ci tn y. gi l nhn. C. ch r ci tn v nhn ri, th cn phi ly nhng s hin thit m ai ai cng u cng nhn lm chng c cho ci tn v nhn ca mnh, c c chng c v mt phi v chng c v mt tri na th cng tt. gi l d." "Ni tm li, phm lp mt thuyt g cn phi ba phn l tn, nhn, v d. Thiu tn th khng c tn ch, thiu nhn th khng c nguyn do, thiu d th khng c bng c. Ba phn thiu mt th khng th thnh l lun ng n. Song v ci d th ct nht cn phi c ng d, cn khng lp d d cng khng c li." Sau y l mt s th d v lp lun theo quy tc Nhn Minh. Th d 1: Tn: Ting l v thng. Nhn: V b lm ra. ng d: L d hay d th: Nu ci c lm ra, (phi hp vi nhn) th thy n v thng (phi hp vi tn). S d hay d y: ng d nh ci bnh. D d: L d hay d th: Nhng ci thng u khng b lm ra. S d hay d y: D d nh h khng. Th d 2: Bi k trong kinh Lng Nghim di y cho thy r tnh cch Nhn minh

trong kinh Pht. Chn tnh hu vi khng, Duyn sanh c nh huyn. V vi v khi dit, Bt tht nh khng hoa. Phn mt: Tn: Chn tnh hu vi khng (ng theo tht tnh, cc php hu vi l khng tht c) Nhn: Duyn sanh c (V do duyn sanh). ng d: S d hay d y: Nh huyn (V nh tr o thut). Phn hai: Tn: Chn tnh, v vi bt tht (ng theo tht tnh, cc php v vi l khng tht) Nhn: V khi dit c (V khng c tng sanh v dit). ng d: S d hay d y: Nh khng hoa (V nh hoa m gia khng). "Php l lun Nhn minh rt cng bng xc thc. Nh ng nhng php l lun cng bng nh trn, nn ngy xa n c th khai nhng V Gi i hi cho cc nh tn gio, cc nh trit hc cng nhau bin lun cng khai; bn no thua, bn no c, u nng theo lun Nhn minh m xt on. Li trong cc V Gi i hi kia, bn no lp mt ci lng c li, hoc khng th bc nhng ci lng tri vi tn ch ca mnh th phi chu thua ngay, khng c ni qua vic khc trnh n, nn khng c nhng s ci c dy da nh cc x khc. C ngi ni: "L lun ch l nhng t tng th gian, khng th nng theo m bnh phm cc s huyn b"; song h ni nh vy th h t nhn cc ci huyn b y l v l ri; li h t t ra ngoi vng l lun th chnh ci thuyt ca h cng khng cn gi tr g; m khng cn gi tr th php l lun theo Nhn minh vn gi tr bt b nhng thuyt sai lm ca h. Php Nhn minh cn c nhng cch hi li bn ch, hoc phn tch tng b phn cho r rng trnh cc s hiu lm." ---o0o--Tng kt. ng v mt lun l m ni, trong khong hai trm nm sau V Trc v Th Thn, nn trit hc siu hnh ca Pht gio c th xem nh pht trin

n gn nh hon b. Nhng lun thc Nhn minh l phng tin tuyt xo rt cn thit chng vi s pht trin ln p ca truyn thng B La Mn. Tuy nhin, v s nghin cu phng thc l lun qu tinh vi v s pht trin trit hc siu hnh qu coi trng, cho nn cc v b tt ri b mt phn khuynh hng bt kh tri ca Pht gio Nguyn thy. Mt khc, i tha mt i mt phn no tnh cch thng tc v gi tr tn gio thc tin gim thiu rt nhiu. l mt bi hc qu bu nhn thc c rng tinh thn Trung o ca Pht gio s b nh mt mt khi l lun v thc tin khng c nht tr, tnh v tr tnh khng c iu ha v thng bng. Thng mi, 1999 ---o0o--7. Bin chng php apoha C th c th v tng th khi qut. Trn phng din lun l hc, trong cc cu "y l ci bn", " l mu xanh", cc danh t 'ci bn', 'mu xanh', khng phi ch vo c th c th, m l tn gi nhng phm tnh do bin k chp to v gn ghp cho c th c th. C th c th l thc ti im v ngn khng c danh xng nn phi dng i danh t 'y', '' ch vo. Trn Na (Dignga), mt mn ca Th Thn (Vasubandhu), ch trng ch c hai th i tng lng bit. Mt l c th c th thc hu gi l t tng (svalaksana; particular) v hai l tng th khi qut khng tht gi l tng tng (smnyalaksana; universal). S phn bit bn th ca s vt nh vy dng lm nn tng cho mt th nhn thc lun ch chp nhn hai hnh thi lng bit, hin lng (pratyaksa; perception) v t lng (anumna; inference). Hin lng trc tip nhn thc t tng bng cm gic n thun; t lng gin tip nhn thc tng tng bng suy lun. T tng l thc ti im, nn khng c th cht nhng li c lc tnh (forces), ngha l c kh nng tnh tc dng trn thc pht sinh tri gic v suy lun. Tng tng l hin tng nht th khng sai bit, hon ton vng tng, khng c tht tnh nh t tng, ngha l khng c kh nng tnh tc dng. Tuy nhin tng tng khng huyn o nh hoa m gia tri hay mng m nh trong gic m.

Cc thuyt khc nhau v tng tng thng c v nh nhng cch gii thch khc nhau v s hin hu v nhn thc mt chic o. Theo phi Chnh lun (Nyya), chic o c ba n v: ch dt, phm tnh o, v tnh ha hip t nhin (inherence) ca tnh o trong cc ch dt. C ba n v y u tht c, hin hu ring bit, v mt c th nhn thy. Phi Thng lun (Vaisesika) ch trng rng tnh ha hip t nhin khng th thy c m phi do suy lun mi bit c. Cc phi K Na (Jaina) v S lun (Sankhya) khng chp nhn tnh ha hip t nhin. i vi cc lun s Pht gio nh Trn Na v Thin Ch, ch c mt thc ti im duy nht l t tng ca chic o, v do tc dng ca im ny m bin k chp vng to ra hnh nh chic o. Thuyt tng tng ny c gi l thuyt tng hp (srpya-vda; theory of Conformity) c cng dng kt ni hai s vt d loi l thc ti vi vng tng. Trng thi c hay khng v tht hay gi ca tng tng l mt vn rt quan trng c trit gia n cng nh Ty phng em ra bn ci t my th k nay. Ngoi phng php nhn thc lun, i khi cn c hai ng hng kin gii khc. Mt l ng trn phng din bn th lun tm xem tng tng c thc hu hay khng. Hai l ng trn quan im trit l ngn ng tm xem ngha ca nhng t tng qut [tc l nhng t c ngha khi qut nh 'cy', 'khi', 'la', nhng t dng lm danh xng cho chng loi nh 'con b', 'ci bn', .. , cho phm tnh nh 'trng', 'di', .. , v..v..] lin h nh th no vi trng thi ca tng tng. Phi Nyya v phi Mmms, hai trong su tng phi chnh thng ca B la mn gio, ch trng tng tng thc hu v cn tng tng phi tht c thi mi gii thch c ngha ca nhng t tng qut. Ngc li, theo Trn Na tng tng khng tht, ngha l khng c kh nng tnh tc dng. Nhng v cho rng tng tng l i tng ca t lng, mt phng cch lng bit c cng nhn, nn Trn Na chp nhn s hu ca tng tng. Trn Na lp ra thuyt apoha [apoha c ngha l khin tr; exclusion, elimination, negation, repudiation], sau ny c mn l Thin Ch (Dharmakrti) hon chnh, vi mc ch chng minh rng du tng tng khng tht, cc t tng qut vn c ngha nh thng. Bn th lun lin h cht ch vi vn c hay khng c tng tng. Thng thng ngi ta d chp nhn cho rng nhng vt th c th, nh 'ci bnh', 'TiVi', ... u tht c. Nhng khi ni n chng loi nh 'ngi', 'cy', .. hay n phm tnh nh 'trn', 'trng', .. thi ngay c trong trng hp chp nhn nhng s th y hin hu i na chng cng vn c tnh cch tru tng v

tng qut. Chng c gi l tng tng. i vi nhng ngi thuc phi thc ti lun (Realism) tng tng l tht c. Ngc li hai phi duy danh lun (Nominalism) v quan nim lun (Conceptualism) ch trng tng tng c m khng tht bi v tng tng l do phn bit vng tng. V pha bn th lun tng tng c th xem nh l thuc tnh ca c th c th. V pha trit l ngn ng tng tng c gi tn bng nhng ngn t c ngha tng qut. ---o0o--Vn tng tng. Th no l vn tng tng? Hu ht mi ngi u tng rng th gian ny gm khng phi nhng c th bit lp bin i lin l m l nhng vt th t tn cng chia x vi nhau mt s tnh cht cng hu. Th d ta nhn vo mt a hoa v nhn xt n c mu sc tng t nh mu ca mt l c bn cnh. Mu ca a hoa c ng nht vi mu ca l c hay khng? Hai vt th y c chia x mt ci g cng hu hay khng? Cu tr li u l c hai u c mu . n khi tr li cu hi tnh '' c phi l tnh cng hu ca hai vt th y hay khng thi phi thc ti lun c kin khc vi hai phi i nghch l duy danh lun v quan nim lun. Theo thc ti lun, a hoa v l c chia x chung t ra l mt tnh cht. Tnh cht cng hu '' l mt tng tng tht c. N hon ton t nhin, khng quan h vi tm thc con ngi. Hai phi kia khng chp nhn iu ny, ch trng rng tnh cht cng hu ch l thnh qu ca s tng giao tc dng gia thc ti vi tm thc. hiu r thm tm quan trng ca s lin h gia tng tng v phng cch ta tng giao tc dng vi ngoi gii, hy t cu hi "Lm sao bit c mu ca a hoa v l c l ?" Hnh nh l mt cu hi v vn. Tnh c ta thy l c , a hoa v nhn bit ngay chng c mu thi ch l do quen thuc t nhin m bit. Thng ta tin chc lm iu m ta cho l hin nhin ngay ni s vt. S tht khng phi vy. Bit mt s vt khng phi l bit c chnh t thn s vt, m ch l bit s vt qua tc dng hay thuc tnh ca n. Mun bit c l c c mt hnh th v mu sc no hay tc dng theo mt cch no ta cn phi c sn mt khi nim kh phc tp v c ni chung. Nu ta kh nng nhn xt v mt s th l v ta sn c khi nim v s th y trong u c.

Tng cng nn ni n tnh cch khc nhau gia phi duy danh lun v phi quan nim lun, l hai phi i nghch vi phi cc oan thc ti lun. Tuy c hai phi u cng mt ch trng l tng tng khng tht, nhng mi phi gii thch theo mt cch tnh tng qut hay tnh cng hu. Phi duy danh cc oan hn cho rng tnh y khng thc hu, v hon ton do s dng cc t tng qut m c. Trong th d nu trn, tnh cng hu '' khng trong a hoa, cng khng trong l c. S d c ci '' chung l ti v t tng qut '' c ng dng vo trng hp ny. L tt nhin c mu trong a hoa cng nh trong l c. Nhng mu ca a hoa tng t ging mu l c, ch khng phi mt mu ng nht. Phi quan nim lun gi lp trng bin chng, khng thin cc oan nh hai phi kia. Phi ny ch trng s ng dng ngn t tng qut phi qua trung gian khi nim. Theo Thin Ch, khi nim l gi thit mt tng tng chung cho mt s s vt pht xut t kinh nghim thy bit cc s vt y v t tp qun s dng ngn ng cng c m t v pht biu nhng kinh nghim y. ---o0o--Trng thi c m khng tht ca tng tng. V khi nim quan h vi kinh nghim nhn thc cho nn vn hiu bit trng thi tng tng tr nn cn thit cho s gii thch lm sao ta c th bit c nhng khi nim nh 'ngi' hay 'mu tm' chng hn c quan h vi tm thc hay khng. Nh vy vn trng thi tng tng l mt trong nhng con ng chnh yu i tm hiu ngoi gii, tm hiu phng cch nhn thc v nhng chun tc cn thit phn loi khi nim v th gii ny. Ta da trn ba quan im xt trng thi tng tng: bn th lun, trit l ngn ng, v nhn thc lun. Trn quan im bn th lun, vn tng tng c t ra nh th ny. Ci g l trng thi thc hu ca cc s th c tnh tng qut? Nu tnh cng hu ni trong th d on trn l tht c, thi bn cht ca tnh cng hu y l g? Cc nh thc ti lun ch trng rng cc s th nh phm tnh v chng loi chng hn, u c tnh cht tng qut v thc hu. Ngoi gii chng nhng khng thu hp li thnh tp hp cc c th c th m cn cha nhng phm tnh cng hu na. Pha i nghch ch trng ngc li: ngoi gii ch gm ton c th c th v nhng c th c th ny l nhng thc ti im bit lp, khng chia x tnh cht cng hu no c. Theo Thin Ch, l t tng tc l c iu kin t n nh ngha n. iu kin y l kh d xc nh v tr trong khng thi gian v pht biu

tnh cch d bit ca n. Ni cch khc, t tng phi chim c mt khong khng gian nht nh, hin hu vo mt lc c th xc nh, v c ring c nht mt tp hp c tnh nh mu sc, hnh th, v mi v. Tng tng l mt vt th tng qut khng hi nhng iu kin nu trn nn b loi b ra khi khu vc thc ti c lp vi tm thc. Tuy c tiu chun phn bit t tng v tng tng, nhng trn thc t rt kh phn cch r rt t tng vi nhng vt th khc loi. Chng hn nh mu sc c th chp nhn nh l t tng mt mc phn tch bn th no . Nhng cui cng phn tch n mc cc vi th mu sc khng cn l t tng na. Trn quan im trit l ngn ng, ta cn nhn bit s lin h gia tng tng vi ng ngha (semantics). Mt trong cc c tnh ca ngn ng l c kh nng ng dng tng qut vo nhiu trng hp. iu ny ch thc hin khi t (word) quan h vi tng tng. Nu t ch c ngha trong quan h vi t tng thi ngn ng ch l mt bng danh mc do m thanh hp thnh tr thng vo cc s vt hin din. Khng c cch no ni mt iu g ging nhau vo nhng thi im khc nhau v cng khng c cch g ni n mt vt th khi n vng mt. K ny k kia cng khng th ni cng mt iu ging nhau. Trong trng hp ng dng tng qut ngha ca t, cn phi ngh n mt yu t c lp vi thi gian gip nghe hiu ngha ca ting ni, l mnh (proposition). Mt mnh thng gm mt ch t ghp vi mt thuc t biu trng thuc tnh ca ch t. Th d: "Lassie l con ch rt khn". Ch t 'Lassie' l ch mt c th c th v thuc t 'ch' l mt t tng qut. N dng gi tn mt tng tng. T 'ch' khng tc dng lm hin hin mt t th ring bit no c, tri li t 'Lassie' ch ch danh mt c th. T 'ch' tc dng bng cch nh phm tnh cho mt t th c gi tn. Do c cu hi: ngha cc t tng qut l g? Phi thc ti lun gii thch rng nhng tnh cht tng qut l nhng vt th c tht nn c ngha v ngha cc t tng qut l ngha ca nhng tnh cht tng qut c pht biu. Thin Ch khng chp nhn tnh cch tht c ca cc tnh cht tng qut. Tuy khng tht (real) nhng tng tng hin hu (being) v khc vi tng tng v mng m. Khc l ti tng tng v mng m ch xc thc (true) i vi c nhn lin h m thi, cn tng tng do phn bit vng tng thi xc thc i vi mt s nhiu c nhn. Nh vy, vai tr ca cc t tng qut l gi tn tng tng v biu th thuc tnh ca t tng.

Trn quan im nhn thc lun, tng tng c xt xem quan h nh th no vi hnh thi nhn thc. Theo phi Chnh L (Nyya), tng tng lin h vi mi hnh thi lng bit. Ngha l hin lng chng hn, cng tri nhn tng tng ch khng ring t lng. Thin Ch ch trng ngc li l hin lng ch nm bt t tng m thi, v t lng mi l hnh thi nhn thc c i tng l tng tng. Hin lng khng lin quan vi tng tng v t lng khng lin h vi t tng. Nh th thi lm sao gii thch c s thnh cng ca t lng m khng cn tng tng phi tht? Lm sao gii thch c s h tng tc dng gia t duy vi thc ti? l cng dng ca thuyt apoha. ---o0o--Tng tng: hin tng nht th khng sai bit. Tng tng l s hu hon ton khc bit vi t tng, hay t th, tc vt t thn. T tng c tnh cch c th v thot ra ngoi mi thi thit din t. Theo Trn Na, hot dng ca nm thc thn tc cm gic chp bt c t tng ca s vt ngay st na u tin ca qu trnh nhn thc. l nhn thc bng tri gic hin ti, hay hin lng. T tng c tnh cch khng c xc nh (aniscita; indefinite), l mt thc ti im v ngn, v sinh dit trong st na hin ti. Ngay sau st na hin ti l st na tc (manaskra; tc tc l ch ), im khi u ca phn bit. Phn bit chuyn bin i tng cm th thnh hai phn, phn ni ti ch th (grhakkra) v phn ngoi ti ca i tng cm th. Cm th (vedan) tc dng trn tng tri (samjn) lm pht sinh ch hnh ng (cetan). Phn ngoi ti ca i tng cm th thc ra l mt biu tng ca s vt (grhykra). Biu tng y tr nn c tnh cch ng a thch hay khng ng a thch. Mt khc, tm (vitarka; s quan st th) v t (vicra; s quan st t) iu khin nhng tc dng phn on v suy l, c nim nh li nhng n tng tri gic qu kh to nn mt thi nhn thc i vi biu tng . Khi y tu (prajn) hin khi. S thy bit bt u vi s nhn thc tr li (recognition) v thy bit s vt l thy bit biu tng ca s vt . Nh vy, trong trng hp tng tri (perception) l trng hp s vt tng giao tc dng nhn duyn vi cm gic, biu tng l thnh qu sinh khi trc tip t s vt. Trong trng hp t duy (kalpan; conceptual cognition; cn dch l phn bit) thy bit s vt cng l thy bit qua trung gian biu tng ca s vt. Tuy nhin, khc vi tng tri, biu tng t duy l biu tng khng sinh

khi trc tip t tc dng ca s vt m do s lin hp cht ch vi ngn t. Khi ta c khi nim v mt s vt, nh ci bnh chng hn, ta khng trc tip thy bit ci bnh, m ch thy bit biu tng ca ci bnh v nh hnh nh ca ci bnh trong gng. Thin Ch nh ngha t duy l tc dng tm l lin kt thch hp mt biu tng vi mt ngn t. Ni cch khc, t duy nhn bit s vt bng cch phi hp biu tng ca s vt vi mt ngn t. l phn bc ch trng ca phi Mmms cho rng biu tng t nhin ha hp (inherent) vi ngn t, v s lin kt y c tnh cch khng bin i (permanent). Theo Thin Ch, s lin kt thch hp mt mt ty thuc tnh ca ngi ni v mt khc do cng c cng ng quy nh ch biu tng khng nm sn trong ngn t. Thng bng vo ngn ng ta nhn bit nhng c th c th quen thuc. Nh vy l do ta lin hp s vt vi ngha vng tng. Sng trong cng ng vi nhng quy c ngn ng, ta th hun c kh nng gi tn hay t tn cho mt s s vt ta kinh nghim. Ngn ng thng c dng theo cng c phn loi v gi tn mt s thnh qu nhn thc. Th d: hin nay trn mng li Internet, ta thy nhan nhn nhng t nh a ch o, cng ng o, thc ti o, ... Nu khng c ngn ng thi khng c mt kinh nghim no trong thc t c th lm pht sinh c nhng khi nim nh vy. Ngn ng gip t duy theo di nhn bit s vt d s vt phc tp n bt c mc no. Tc dng ca t duy l khi nim ha biu tng s vt qua trung gian ca cc cu t. Do khi nim v ngn ng tng quan ph thuc vo nhau rt cht ch. T duy to v p t trn biu tng ca s vt mt khi nim, ng thi gn cho n mt danh xng, v do tng tng c xc nh. Lng bit tng tng bng tr phn bit nh vy c gi l t lng. Hai cu hi sau y c t ra: "Lm sao t tng l nhng hin tng a th sai bit c th tc dng pht sinh mt tng tng nht th khng sai bit? T tng, mt hin thc c th c kt ni nh th no vi tng tng, mt tc vt ca phn bit vng tng?" Nn bit rng c hai khng cng c chung mt cht liu no, bi v c hai u khng c th cht. S ni kt c thc hin l do t tng tuy l nhng nng lc hon ton ring bit nhng tt c chng u c kh nng tnh kch thch cm gic. S giao h tc dng gia kch thch ca t tng vi cm gic tc thnh nhng kt qu tng t ging nhau. Chnh nhng kt qu tng t ging nhau do t

tng a th sai bit h tng tc dng vi cm gic to thnh mt nht th tng tng ca vt th. Th d: cy gdc c bit l th cy thuc c tnh tr liu h st. V th cht hay hnh th cy ny khng ging cht no nhng cy khc nh cy harkata hay cy abhaya cng c tnh tr liu h st. Nh vy cc cy y ging nhau khng phi l v c th cht ging nhau, hnh th ging nhau m thc ra l v ht thy chng u c hiu qu tc dng h st ging nhau. Trong trng hp ny, tnh tr liu h st l tng tng do t tng cc cy ng loi vi cy gdci tc dng nhn duyn m nhn thc c. Tuy nhin, tnh cht tr liu h st thay i cp vi tng cy mt, ty theo ni vun trng, cc th phn bn v..v.. Tnh tr liu h st ca cy ny khng h ging tnh tr liu h st ca bt c cy no khc cng loi. Nh vy mc du cc cy cng loi c tnh tng t v tnh cht tr liu h st nhng chng vn d bit. Do tng tng khng th ph thuc vo mt th tnh ng nht bi v ng nht thi khng th c nhiu cp tng t. Tnh tng t y ch do so snh m c ch khng pht xut t mt thc th ng nht. Nh th c ngha l tng tng c thi thit da trn nhng thc hu tuy tng t nhng khc bit nhau. ---o0o--Tc dng lng phn ca phn bit vng tng. Trn phng din nhn thc lun Trn Na phn bit hai th gii tuyt i khc nhau l th gii thc ti khch quan v th gii phn bit vng tng. Trn Na nhn mnh nhiu n bn cht vng tng v ngn ng ca tng tng m khng bn n ci ngun khch quan ca n. Chng hn nh khi bn v t lng, Trn Na din t th gii vng tng nh l mt gii vc m danh t lun l hc gi l v tr ngn thuyt (universe of discourse), trong tp hp tt c vt th ch lin quan n lun l v ngn ng m thi. Trn thc t, rt kh phn bit nhng g xy ra trong u c khi suy lun, mt bn l tin trnh t duy khi nim v bn kia l tin trnh thit lp danh xng kh d pht biu thnh li ni. L do l v khi ta ngh n iu g thi t nhin ta c khuynh hng pht biu ngay iu bng cch ny hay cch khc. Do tc dng ca s vt tng tng sinh khi, ri duyn tc dng tm l m to ra khi nim v s vt v danh xng s vt y. Chnh qua trung gian ca khi nim v danh xng m s vt tr thnh i tng ca phn bit vng

tng. iu ny c th em p dng vo trng hp tng on nh khi nhn mt thc hu c th X v pht biu 'y l A'. Trc tin do tc dng ca X, t duy to ra khi nim v A nh danh xng A mi c ni y c. Th t khi nim trc, nh danh sau, cho thy r tin trnh bt u t lc thc ti im tc dng nhn duyn, dn n t duy to khi nim, ri n nh danh tc dng ngn ng pht biu, l mt s kt ni thc ti vi ngn ng qua ng t duy. Vn tr nn phc tp kh khn hn khi phi suy on mt tng tng t mt tng tng khc, nh trong trng hp thy khi on ra la chng hn. Phc tp kh khn bi v tng tng l khng tht, thi cn c vo u m suy on t tng tng ny ra tng tng kia? Tng tng l ni b ca khi nim. Danh xng l ch ci ng th ca khi nim khi dng n ngn ng pht biu. Danh xng thi pht biu, cn khi nim thi do t duy p t. Mi khi nim hay mi tn gi lun lun phn chia v tr ngn thuyt lm hai nhm i lp khng cn nhau. Mt nhm gm mt s tng i c gii hn nhng s vt tng t, cn gi l ng phm v nhm kia gm v s nhng s vt khng tng t hay d phm. Hai nhm tng i mu thun nhau. Ngha l khi ngh n hay ni n s vt ca nhm ny tc l khin tr, ph nh tt c nhng s vt ca nhm i lp kia. Khng c s vt no nm ngoi hai nhm tng phn . hiu thm v ngha ca 'tng t' v 'khng tng t', ta tr li vi s pht biu qua mnh . Nh ni trn, mt mnh thng gm mt ch t kt ni vi mt thuc t. Khi pht biu "y l con b", thi ch t 'y' ch vo t tng ch th, mt thc ti im v ngn, ngha l khng th din t bng ngn ng c. Thuc t 'con b' l mt t tng qut dng ch phm tnh 'b' (cowness). T 'con b' chia v tr ngn thuyt lm hai: mt nhm c cng phm tnh 'b' v mt nhm tng phn gm ton nhng s vt c phm tnh 'khng b' (non-cowness). Ni rng mt s vt tng t (ng phm) vi s vt ch th c ngha l n c phm tnh ging nh phm tnh nu ra trong thuc t. Ni cch khc, hai s vt tng t khi chng c cng mt thuc tnh. V vy thuc t lun lun l mt tng tng. Trong mi suy lun vt th c lng bit lun lun l mt phm tnh v c tnh cht tng qut. i nghch vi phm tnh 'b' l phm tnh 'khng b'. l trng hp xy ra khi vng mt phm tnh 'b', hoc khi xut hin mt phm tnh sai khc, hay mt phm tnh mu thun vi phm tnh 'b', chng hn nh phm tnh 'cy'. Vy mt s vt khng tng t l khi no thuc tnh ca s vt ch th

ni n trong mnh vng hn, sai khc, hay mu thun vi phm tnh ca s vt khng tng t y. Da vo tnh lng phn ca phn bit vng tng, danh xng 'con b' c th c nh ngha nh l khin tr mi vt th c phm tnh 'khng b'. Ni chung v vn tt, 'A' l khin tr 'khng A'. ---o0o--Lun thc Nhn minh v Ngn ng din t. Theo ng gio php thc t v c th ca c Pht, Trn Na khng s dng tam on lun php ca Aristotle. L do l v tam on lun php ca Aristotle ch ch trng n suy l thun ty. Ngi thit lp lun thc Nhn minh gm ba phn, tn, nhn, v d (ngn tam chi) v minh nh ba tng ca nhn trong lun php (ngha tam tng). Nhn l mt trong ba ngn t lun l m mi suy lun s dng v c nhim v lin kt hai ngn t kia l ch t v thuc t. Ch t v thuc t c cp trong phn trn ca bi ny khi ni n mnh . Mnh cn gi l tn, lp ra nu ln ch trng ca ngi lp lun, v cng c th l tiu ch ca cuc tranh ci. Sau y l mt th d lun thc Nhn minh vi ba chi gii thch ba tng ca nhn. ---o0o--Th d 1. Tn: m thanh l v thng. Nhn: V do to tc m c. ng d: Nhng g do to tc m c u v thng (l ng d) nh ci bnh (s ng d, hp tc php). D d: Nhng g chng phi v thng u khng phi do to tc m c (l d d) nh h khng (s d d, ly tc php). Tn l mnh kt hp ch th 'm thanh' vi thuc tnh 'v thng'. Nhn 'do to tc m c' l gii thch l do lp tn, ti sao ghp thuc tnh 'v thng' vi ch th 'm thanh'. Theo Thin Ch, nhn phi hi ba tng thi lun thc mi ng. Ba tng l: 1. Bin th tn php tnh. Ngha l nhn cn phi hin din trong ton th

ch t. Ni cch khc, nhn phi l mt trong cc thuc tnh ca ch th. iu ny t nht phi c ch cng nhn khi lp lun da theo kin ca i phng ph h. 2. ng phm nh hu tnh. Ngha l nhn cn phi hin din trong mt tp hp con gm ch mt s, ch khng phi tt c, vt th tng t vi ch th. Ni cch khc, nhn phi lin h vi mt s vt th ng phm vi ch th. 3. D phm bin v tnh. Ngha l nhn cn phi khim din hon ton trong mt tp hp gm ht thy vt th khng tng t vi ch th. Ni cch khc, nhn phi hon ton khng lin h vi ht thy vt th d phm vi ch th. Trong th d trn, nhn 'do to tc m c' hi ba tng. Trc ht, nhn 'do to tc m c' cng l mt thuc tnh ca m thanh. Vy nhn c bin th tn php tnh. Th n, mt s vt th ng phm (v thng) vi m thanh nh ci bnh, ... do to tc m c u v thng c. Vy nhn c ng phm nh hu tnh. Hy lu trng hp sm, st, ... tuy ng phm (v thng) vi m thanh nhng khng do to tc m c. iu ny gii thch ti sao tng th hai ca nhn ch buc nhn hin din trong mt tp hp con cc vt th ng phm. Cui cng, 'do to tc m c' khng phi l thuc tnh ca bt c vt th no thng hng, d phm i vi m thanh. Vy nhn c d phm bin v tnh. D gm c l d v s d. L d, cn gi l d th, l mt mnh tng qut do ng dng quy np php (induction) tng qut ha l ngha ca s quan h gia nhn v thuc t. S d, cn gi l d y, l ch s vt c th c nu lm v d, lm ch ta ca l ngha. ng d l chng minh thun tt phi thun hp vi nhn v thuc t, nn cn gi l hp tc php. D d l chng minh nghch, tt phi tri ngc, xa la vi thuc t v nhn, nn cn gi l ly tc php. Trn hnh thc lun l, ph nh l ng d th ta c l d d v ngc li. Ni cch khc, l d d l ph nh l ng d v ngc li, l ng d l ph nh l d d. Chng hn khi ph nh l ng d, trc ht ph nh nhn v ph nh thuc t. Sau o ngc th t trong mnh , em 'ph nh thuc t' t trc 'ph nh nhn'. Mnh l d d c gi l o v (contraposition) ca mnh l ng d v ngc li. Nhn thy tc dng ca t trong ngn ng din t khng khc tc dng ca nhn trong lun thc Nhn minh, Trn Na ng ha ngn ng din t vi

lun thc Nhn minh. Trong th d 1, nhn 'do to tc m c' chng minh tnh cht 'v thng' ca m thanh bng cch khin tr m thanh ra khi tp on tt c mi s vt d phm vi m thanh. Nh c pht biu trong l d d, nhng g chng phi v thng u khng phi do to tc m c. Ngn ng din t cng th. Tn gi c tc dng ging nh tc dng ca nhn trong lun thc Nhn minh. Nh tn gi m vt th c tri nhn. Quan h gia tn gi v thuc t l quan h ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity) v c hai cng chung mt cn bn hu php (dharm; substratum). Tn gi hi iu kin ba tng ca nhn: 1. Vt ny gi l ci bnh. (bin th tn php tnh) 2. Nhng g tng t vt ny u gi l ci bnh. (ng phm nh hu tnh) 3. Tn gi chng bao gi p dng vo ci 'khng bnh' (d phm bin v tnh) Nh vy, tn gi nh ngha 'ci bnh' bng cch khin tr tt c nhng g l 'khng bnh'. ---o0o--Thc ti, ngn ng, v thuyt apoha. T c hai th i tng: th v ngha. Th ca t l ch v tt c cc c th c th p dng t vo hp cch. Th d: th ca t 'a hoa' l hoa hng, hoa cc, .. Ngha ca t l pht biu ngha cng tng tng qut. Ngha ca t 'a hoa' l mu sc ti, chng tn, .. Cu hi t ra l ngn ng thin trng cch dng t theo pha no, biu th hay biu ngha? Nu thin trng v biu th, thi ngn ng c th dng lm hin l nhng c th c th. Theo nh ngn ng hc n Vydi, thuc phi biu th (denotationism ), s d t 'b' c ngha l ti n c kh nng ch v mt con b ring bit. T 'b' khng ch thng hay qua trung gian ca mt tng tng m bng cch khin tr mu thun ca 'b', tc khin tr 'khng b' (noncow): 'B' l khin tr 'khng b'. Ni theo mt nh ngn ng hc khc, " tng t nu ra l bheda (khc bit; difference) hay s h tng khin tr phn ngha ca t". T 'en' trong cm t 'con b en' khng ch vo s lin h vi phm tnh en. N c dng khin tr khng cho con b c bt c mu no khc mu en.

Theo Trn Na v Thin Ch t m t ngha ca t tng khng trc tip m qua trung gian ca khi nim. Nu t b buc m t trc tip c th c th, thi vi mi c th c th phi dng mt t mi. Chng hn nh t 'b' nu ch nh mt con b c th no thi khng th dng ch mt con b khc. Khi n i mt, t 'b' khng cn cng dng na. Do , ngn ng c dng l pht biu khi nim ch khng phi pht biu c th hin thc. V nh ta hc cch nhn bit mt con b, mt khi thun thc vi khi nim 'b' ta c th p dng khi nim y cho nhng con b khc. Ngn ng v th m cn phi c tnh kh ng dng mt cch tng qut. Nu th ca t khng phi l mt c th c th m l mt tp hp cc c th c th, thi khi ta phi i tm nhn bit ht thy nhng c th y mi hiu c ngha ca t. l mt iu khng th thc hin. Trong trng hp ny ta khng bao gi c th hiu c ngha ca nhng t tng qut. Ni tm li, ngha ca s vt c th hay ca tp hp cc s vt c th u khng do t pht biu mt cch trc tip. Phi biu ngha (connotationism) cho rng dng t trc ht l pht biu nhng cng tng tng qut. Chng hn nh t 'b' pht biu phm tnh tng qut 'b' (cowness). Cc con b ring bit c xem nh l nhng biu hin ca tnh tng qut 'b' trong trng hung no . Nh vy, dng t biu ngha l chnh, biu th l ph. M t thuc tnh tng qut l tc dng quan trng ca t. Nhng theo Trn Na khi nim v tng tng cng nh tng tng u l khng tht. Do khi nim v tng tng khng th lm s y cho ngha ca ngn ng nng ta m t thc ti. Th th ngn ng cn c vo u c ngha? Nguyt Xng (Candrakrti), mt nh ch gii rt xut sc cc tc phm ca B tt Long Th, cho rng ngn ng c tnh cch hon ton cng c khng cn da vo bt c mt hin thc no c ngha. ngha l do s thc hnh s dng ngn ng m c. Th d: cu ni "Dn n y mt con b" c ngha l do m t nh ca ngi s dng cu ni ch t n ngn ng khng c ngha g c. Trn Na v Thin Ch khng hon ton ng v im ny v quan nim rng nhn thc lun chng nhng m t s thnh cng s dng ngn ng m cn phi gii thch lm th no v ti sao ta thu hoch c kt qu bng li ni. Nh ng hc biu ngha n Bhartrhari ch trng n v ng ngha (unit of meaning) l cu (sentence) ch khng phi t (word). Khi nghe mt cu ni, trc gic chp bt tc thi ngha ton cu m khng cn nh vo s

hiu bit tng t mt trong cu. Cu v ngha ton cu khng th ly cch. i tng ca trc gic trong trng hp ny l ngha ton cu v c Bartrhari xem nh l n v ng ngha, gi n l pratibh, dch l thuyt. Cn ngha ca mi t trong cu thi phi suy on t kt cu vn php ca ton cu. Chu nh hng ca nh ng hc Bhartrhari thuc phi biu ngha, Trn Na chp nhn ngha ton cu, tc thuyt, l mt hin thc c tnh cch khng nh. Mt khc, mc du khng chp nhn ch trng biu th, Trn Na vn nh ngha theo cch ph nh nh nh ng hc Vydi, A l khin tr 'khng A'. l phng php Ngi s dng trong phn l d d ca lun thc Nhn minh. gii quyt vn lm th no dng ngn ng m t s vt khng qua trung gian ca tng tng, Trn Na xng thuyt apoha ha nhp hai t tng i nghch: ngha ca t thi ph nh xc quyt v ngha ca cu thi khng nh tht c. im ch yu ca thuyt apoha l ngn ng khng m t thc ti mt cch khng nh qua trung gian cc tng tng, m tri li m t thc ti mt cch ph nh bng phng php khin tr (apoha; exclusion). Th d: Trong cu "Lassie l con ch rt khn", t "ch" m t Lassie khng qua trung gian mt tng tng (phm tnh 'ch'; dogness), tri li bng cch khin tr mt c th c th (Lassie) ra khi mt tp on gm nhng c th 'khng ch' (non-dog). Nh vy, theo Trn Na mi danh xng phn chia v tr ngn thuyt ra lm hai: mt bn l nhng s vt c th t di danh xng v bn kia l nhng s vt khng th t di danh xng. Tc dng ca danh xng l khin tr i tng ca danh xng ra khi tp on gm cc vt th m danh xng khng p dng c. Ni cch khc, tc dng ca danh xng l xc nh v tr ca i tng danh xng bn ngoi tp on cc vt th m danh xng khng p dng c. Hnh thc ngn ng lm ta lm tng rng vt th c sp loi theo danh xng ca tnh cht, nhng s phn tch cho thy cc t ch c cng dng l khin tr vt th ra khi tp on m chng khng phi l on vin. Trn Na p dng thuyt apoha nh ngha 'hin lng' mt cch rt vn tt: "Hin lng l tr phn bit" (pratyaksam kalpan'podham). ---o0o--Thuyt apoha v cng phu trin khai tu qun. V t duy tc dng bng cch khin tr nhng g khng phi l i tng ca n nn trin khai tu qun vo nhng i tng thm diu nh tnh

Khng hay V ng, trong nhng bc u tin trn o l, im then cht l phi xc nh ci g phi khin tr, ci g phi bc b. Chng hn, mun xc quyt nhn "V ng", thi trc ht phi nhn ra ci "Ng" ri mi khin tr n c. Ta c th s dng mt s l lun xc nh ci Ng, nhn ng (chp ch th c t tnh) cng nh php ng (chp i tng c t tnh). Nhng i tng ca s khin tr vn cha nhn din c nu ta cha xc nh c n bng nhng kinh nghim tm linh c nhn sng ng v thc th. Ly th d ta mun tm ci nhn ng tc l "ci ti" khin tr. Ta phi tra tm ci cch "ci ti" xut hin trong tm theo bn nng v ci cch tm bm ly "ci ti" y. Ci ti bn nng xut hin r rt khi ta gp cnh vui hay bun, khi c ca tng hay b ch trch. Chnh vo nhng lc , "ci ti" vn ln mt cch sng chi v n l i tng khin tr. Mi khi t duy ny xut hin trong bt c hon cnh no lm ta vui, bun, thch, ght, v mi khi s chp th theo bn nng pht sinh mnh m thi ta phi qun xt ngay ti ch ci cch "ci ti" xut hin. Nu "ci ti" xut hin nh mt ci g t tn, bit lp, chnh l ci cch i tng bc b th u ra cho ta thy. Tng bc tng bc mt ta vun p mt biu tng v ci "Ng" cn phi khin tr trc khi xc quyt nhn ci hin tng tuyt i ph nh "V ng". Tuyt i ph nh c ngha l ph nh m khng hm khng nh mt hin tng no khc. Ci hin tng tuyt i ph nh "V ng" khng chi khc hn l s vng mt ca ci vng nim "Ng". V ng hay tnh Khng rt kh tu tri bi v thuc lnh vc siu hnh qu tinh t, mng hn si t nm gia hai khuynh hng cc oan ln p ko t duy vo th chp th rt d dng: khuynh hng on dit khin tr tt c v khuynh hng thng tn thc ti ha mi s vt. Mt c im ca nhn thc lun Pht gio theo thuyt apoha khng tm thy trong bt c h thng no khc l ch trng ci cch s vt xut hin trc mt chng ta cng l ci cch m i tng khin tr xut hin. Ni cch khc, l cch m s vt c cho l thc hu xut hin. Hnh gi phi tra tm ton trit vi mt tm phn bit rt vi t mi nhn din ng ci i tng khin tr. Khi bit nhn din ng ci i tng khin tr thi lun l s gip lm sp ngn ni chp hu v s trc ng thc ti chn khng s th hin khng my kh khn. ---o0o--Nguyn nhn t tng ph nh.

Nguyn nhn no nh hng Trn Na trong ch trng ngha ca t lun lun c pht biu qua s khin tr mu thun ca n? Theo gio s Nakamura, mt chuyn gia v trit l n v Pht gio ti i hc Tokyo, c tnh ca ngi n l quan tm suy tm cc tng th khi qut (universals) nhiu hn l ngh n cc c th c th (individuals). H thin trng ng li ph nh trong s m t khi nim. i vi h, ph nh khng nht thit phi ch mt trng thi tiu cc. Ph nh c tnh cch tch cc v khng nh na. Trong Kinh Lun Pht gio, Nit bn thng c din t bng nhng t ng ph nh. Trong Nit bn kinh, quyn 33, Pht dng rt nhiu ting gi Nit bn trong c nhiu danh t ph nh nh: v sanh, v xut, v tc, v vi, v y, v thi, v tng, v nh, v m, v ngi, v tranh, v trc. [Pht hc t in. on trung Cn]. Trong Lun i tha khi tn ca B tt M Minh c on gii thch nh ngha 'Chn nh' bng ph nh nh sau: "Tt c nhng li ni, u do vng nim phn bit m sanh, ch c gi danh ch khng c tht th. Cho n danh t Chn nh cng khng thc; chng qua l mt danh t tng cng ca li ni, dng tr b cc danh t khc (vng) m thi (nhn ngn khin ngn)". Ni cch khc, Chn nh l khin tr vng nhim (tc l 'khng Chn nh') [Lun i tha khi tn. Thch Thin Hoa] B tt Long Th dng Tm khng [khng sinh, khng dit, khng thng, khng on, khng ging, khng khc, khng n, khng i] lm lun c c bn ca php ph nh bin chng ra sch mi nim chp trc bm vu vo c, khng, sinh, dit, thng, on, ng, d, kh, lai. Ngi dng danh t ph nh 'v t tnh' biu ngha tnh cht tng i ca mi hin thc, tc l mi duyn khi. V t tnh c ngha s vt l do duyn sinh, khng c th t n tn ti c lp ring bit khng nng ta vo cc s vt khc. V t tnh l ph nh t tnh. T , Trung Lun, XV.2, nh ngha t tnh (svabhva) l ph nh v t tnh, tc l "ci khng do duyn sinh ra, cng khng do ci khc m hnh thnh". Nguyn nhn chnh ca thuyt apoha l phn bc nhng ch trng cho rng t c nng lc (sakti) dng ting ni truyn n s vt ci khi nim ta c v s vt y, hay c nng lc pht biu thc th ca s vt. i vi nhiu tng phi ngn ng hp vi gic quan v suy lun l ngun ci cu cnh ca

mi s thy bit. Theo Trn Na, s thy bit do ngn t em li cng ch l s thy bit nh t duy suy on. T khng trc tip quy chiu mt thc th. Chng hn khi ni "cy" thi ting "cy" nghe c tnh cch khng nh, nhng k thc t "cy" khng ch vo phm tnh "cy" m li pht biu s khin tr mi s vt khng phi cy. Bn tnh ph nh ca t duy v ngn ng hin r trong tin trnh tm l ca s hc hi. Gi nh mun hc nh ngha ca t "cy" bit cy thi trc ht phi bit r ngha ca nhng cu t trong mnh nh ngha. Chng hn theo nh ngha, cy l gm c l, cnh, thn, v r. Nhng ci g l l, l cnh? Ci g l thn, l r? Trn thc t, mun bit 'cy' ta cn phi hc loi dn dn nhng g khng phi l cy. Lm nh th tc l phn chia s vt thnh hai loi tng phn: loi tng t cy v loi khng tng t cy. Cn c trn s lng phn bin chng nh th, ta vng to mt phm tnh "cy". Mt th d khc. Hy nhn ci hnh sau y thng c dng trong tm l hc gii thch s thy.

Hnh th ca ci bnh khng th t n hin hin m phi nh bi cnh. Nh th mun nhn ra ci bnh tc hnh th ca n, tt phi b ci phn bao quanh n ra. Vy khi ni " l ci bnh", ting "bnh" nghe c tnh cch khng nh, nhng thc ra hin tng ting y pht biu l mt hin tng ph nh, khin tr mi ci "khng bnh" tc bi cnh ca ci bnh. Trn phng din ton hc, trong mt mt phng chng hn, nu ta ch vo mt im no biu hin mt s th, thi ngay s biu hin chia cc im ca mt phng thnh hai loi, loi gm c nht im chn v loi th hai nm trong phn cn li ca mt phng. xc nh v tr im chn khng c cch no khc hn l phi bng vo nhng im khc n thuc phn cn li ca mt phng. Ni cch khc, im chn l im nm ngoi phn mt phng gm nhng im 'khng chn'. ---o0o--Xc nh ngha ngn t vi phng php apoha.

Th d lun thc tam on lun sau y cho thy s ch li ca phng php apoha. Th d 2. K hiu lun l hc 1. Nu ti l Tng thng, th ti c danh ting. 1. P > Q (i tin ) 2. Ti khng phi Tng thng. 2. ~P (Tiu tin ) 3. Vy ti khng c danh ting. 3. ~Q (on n) So vi lun thc Nhn minh thi i tin ca tam on lun tng ng vi l d, c hai u l mnh tng qut. Lun thc tam on lun ni trn sai nu p dng vo trng hp sau: 1. Nu Rockfeller l Tng thng thi ng y c danh ting. ) 2. Rockfeller khng phi Tng thng. ) 3. Vy Rockfeller khng c danh ting. (i tin (Tiu tin (on n)

Theo lun l hnh thc, lun thc ny sai v on n sai. Sai khng phi ti on n khng suy ra t i v tiu tin hay ti ngoi i Rockfeller c danh ting. Sai l v ngha ca t 'c danh ting' trong i tin khng cng mt ngha ca t 'c danh ting' trong on n. Qui c ngn ng khng ni r ngha ch thc ca t 'c danh ting'. Mt c nhn c th 'c danh ting' v c nhn l Tng thng, v rt giu c, v c nhn y rt c nh hng trn mi quyt nh ca Tng thng, v...v... Mun sa sai lun thc, cn phi gii hn ngha ca t 'c danh ting' bng cch p dng thuyt apoha. 1. Nu Rockfeller l Tng thng thi ng y c danh ting. 1apoha. Nu Rockfeller khng c danh ting thi ng y khng l Tng thng. 2. Rockfeller khng phi Tng thng. 3. Vy Rockfeller khng c danh ting. Khi c hai mnh 1 v 1apoha c chng nghim th ngha ca t 'c danh ting' thu li ch cn mt ngha l 'c danh ting' v lm Tng thng. Ngha ca t 'c danh ting' tr nn chnh xc. Nh vy, hai mnh lin quan n tng tng v tng qut ha tc l i tin ca mt chng gii din dch tam oan lun v l d ca mt chng gii quy np Nhn

minh khng c xc thc nu c hai khng ng thi c chng nghim. Nhn xt ny gii thch v sao cn phi p dng phng php apoha ngha ca ngn t tr nn c th v st vi thc t hn. Qu trnh pht trin v gii hn ca bin chng php apoha. Php l lun bin chng ny sinh t thi Pht gio Nguyn thy. Pht t chi khng tr li mi su cu hi siu hnh c k ra nh sau trong kinh B Tra B Lu (Potthapda) v kinh Thanh tnh (Psdika), Trng A Hm [kinh Clamlunkya v kinh Aggivacchagotta, Trung B kinh ch k mi cu m thi]: (1) bn cu hi v Ng v Th gian l thng cn, v thng, l c hai, khng phi c hai; (2) bn cu hi v Ng v Th gian l hu bin, v bin, l c hai, khng phi c hai; (3) bn cu hi v mng sng v thn th l mt, l khc, khng phi khc khng phi khng khc, l khng c mng khng c thn; v (4) bn cu hi v Nh lai on dit, khng on dit, l c hai, khng phi c hai. Mi su cu hi trn c th tm thu li thnh hai vn : vn V hn (Problem of Infinity) v vn Tuyt i (Problem of the Absolute). i vi hai vn ny khng th tr li c, hay khng, hay va c va khng, hay chng phi c chng phi khng. l nhng bi ton tm tr con ngi lun lun vn vng ngh n mc du khng th tm ra li gii. Mi lun chng l gii hai vn y u t mu thun vi chnh n. Trong kinh nanda (Tng ng b, IV.400) c Pht dng bin chng php gii thch cho tn gi nanda thi im lng ca Ngi khi du s Vacchagotta hi l c t ng hay khng. "Ny nanda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, ny nanda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp thng kin. V ny nanda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny nanda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp on kin. Li na, ny nanda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, cu tr li ca Ta c ph hp vi tr khi ln rng: 'Tt c cc php l v ng'? - Tha khng, bch Th tn. Li na, ny nanda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny nanda, li lm cho du s Vacchagotta

cng ng ngc bi ri hn na: 'Trc y ta c t ng, nay khng c t ng na'". c on cu 'ch nh vy l chn, ngoi ra l h vng' c nhc i nhc li mi ln vn hay p nhng cu hi siu hnh ta nhn thy phng php apoha hm trong . Chng hn trong kinh Aggivacchagotta, Trung b kinh, mi ln du s ngoi o Vacchagotta hi "Tn gi Gotama, phi chng Tn gi Gotama c tri kin nh sau: 'Th gii l thng tr, ch nh vy l chn, ngoi ra l h vng?', 'Th gii l v thng, ch nh vy l chn, ngoi ra l h vng?', ... ... ..., 'Nh lai khng c tn ti v khng khng tn ti sau khi cht, ch nh vy l chn, ngoi ra l h vng?'", mi ln c Pht khng nh "Ta khng c tri kin nh sau:... ... ..., ch nh vy l chn, ngoi ra l h vng". Khng tha nhn cu ni l ca Ngi, c Pht t chi khng xc quyt nhn nhng kinh nghim nhn thc - Th gii l thng tr, Th gii l v thng, ... ..., Nh lai khng c tn ti v khng khng tn ti sau khi cht -l c hay khng . on u cu 'Ch nh vy l chn' hm mt tng tri n thun (a pure perception). T 'nh vy' ch vo kinh nghim nhn thc. T 'ch' c lp kinh nghim nhn thc, ngha l ct t ht mi quan h gia kinh nghim nhn thc vi mi s th khc. Do , vn c gii hn trong vng nhng kinh nghim nhn thc nu trn m thi. on cui cu "ngoi ra l h vng" c th xem nh din t mt tin trnh khin tr (apoha) ca t duy i n s hiu bit chnh xc hn v ngha ca danh t "chn". Tin trnh khin tr ny lm sng t ngha phm tnh 'chn'. Nh vy, 'chn' l khin tr mi 'h vng'. n thi k Trung lun, theo nguyn l "nht thit php khng", tnh cht mu thun ni ti c ni rng ra cho ton phn bit vng tng, cho mi khi nim, cho mi mnh pht biu. Tt c s vt trong v tr do tr c con ngi nhn bit u l tng i. Vi li l lun nh bin c/khng, ng/sai, t ch tng i pht sanh mu thun v t mu thun t phi sanh ra kh no. Do nn cn phi ph nh tng i, khin tr h vng, tc l ph Ng chp, Php chp, Khng chp chng minh tuyt i tc l pht huy Chn nh. n thi k Trn Na v Thin Ch, cc lun s Nhn minh ng quan im vi phi Trung lun chp nhn bin chng hay ph nh l bn tnh ca mi phn bit vng tng, nhng khng ng l mi i tng nhn thc u

khng tht. Trn Na ch trng ch t duy thun ty (Pure Reason) l hnh thi nhn thc c tnh cch bin chng nn mi cn ph nh. Ngc li cm gic n thun (Pure Perception) l hnh thi nhn thc trc gic nn c tnh cht khng nh. i tng c khng nh l vt t thn tc thc ti im sinh dit trong mt st na. S thy bit ca chng ta khng trc din thc ti m qua trung gian ca khi nim. Chng hn khi ta nhn bit mt vt g l cy thi chnh l nh c khi nim sn v cy. Khi nim cy l do phn bit vng tng thi thit bng vo biu tng ca s vt, th m ta lm tng l mt phm tnh 'cy' c tht. Nu tm cch chng nghim xem cu 'cy hin hu' c xc thc hay khng thi phng php duy nht l bng cch khin tr: 'cy' l khin tr 'khng cy'. Cht liu ca khi nim l tng tng do tm thc lin kt vi ngn ng m vng to khi duyn vi tc dng ca nhng hin thc c th sai bit. Do , tng tng c th xem nh l th cht ca khi nim v v th cht y c pht biu bng ngn t nn Thin Ch cng xem th cht y nh l thuyt (pratibh) trong t tng Trn Na. Mt khc, tng tng cn c quan nim l mt phm tnh. Ci phm tnh xut hin nh l mt hin thc nhng k thc n l mt vng nim. Phng php duy nht chng nghim tnh xc thc ca n l bng cch khin tr. Bi th ci phm tnh cn c gi l mt khin tr (apoha; elimination). Cch Thin Ch gii thch tng tng nh vy khng nhng ng theo t tng Trn Na, m ngoi ra cn minh chng c thc ti ni kt vi khi nim v ngn ng. Thc vy, ngn t dng pht biu khi nim tng quan lin h gin tip vi t th ca s vt. l nh biu tng ca s vt mt mt l i tng ca nhn thc v mt khc l phn nh t th ca s vt. Nh vy, khi ngn t pht biu s tng ca biu tng tc khi nim thi cng gin tip pht biu v t th ca s vt tc thc ti. Tm li, nhng c gng ca Thin Ch trong vic hon chnh lun thc Nhn minh v bin chng php apoha l tm cch minh chng vai tr cn thit ca t duy trn bc ng tu dng thin nh. n nay Ty Tng c phi m vng Geluk do Tsong-ka-pa sng lp vo th k 14 dng khi nim v tranh bin lm phng php cn bn thin sinh trin khai loi tu qun siu th l tu qun c bit phn tch ngha tnh Khng v V ng. chnh l ng li ch trng ca Duy thc hc cho rng tuy khi nim khng chuyn ch c thc ti, nhng n c kh nng gip ta nng vo

 tm ti thc ti. iu kin l cui cng ta phi bit p tan bt c khi nim no m ta c th c v thc ti cho thc ti hin l chn tng. i tng ca t duy l i tng chuyn hin ca thc nn khng tht. Mt khc nhng khi nim thi thit khng c hin tng tng ng trong thc ti bi v bn thn ca thc ti thi bin thin bt tuyt m khi nim v tn gi thi khng b s bin thin ny chi phi. Mt bn l hin tng a th sai bit v bn kia l hin tng nht th khng sai bit. Cho nn phn bit vng tng lun lun dn n nhn thc s vt khng ng vi tnh cch nh th ca chng. Du sao trn phng din thc dng t lng vn l mt cch nhn thc c phn ch xc trong nhng hon cnh khng th thc hnh th nghim trc qun. Thng 12, 1999 ---o0o--Phn Hai: Khng tnh Trung qun lun 8. Trung qun lun: ph t hin chnh B tt Long Th vit rt nhiu sch, nhng b sch cn bn chuyn v tnh Khng l b Trung qun lun (Mlamadhyamakakrik; Hc thuyt Trung o). Cn c hai b lun khc bn v tnh Khng hin lu hnh Ty tng l Lc thp tng Nh l lun (Yuktisasthik-krik) v Tht thp tng Khng tnh lun (Sunyatsaptatikrik). B Trung qun lun gm 27 phm, 446 bi tng (tnh bn cu mt bi; trong bn Phn ng con s bi tng nhiu hn, 450 bi), bao qut hu ht cc vn lin quan n th gii lun hi v th gii gii thot. B tt Long Th khng nhng bc b mt s kin gii sai lm ca trng phi A t m hay ca cc trit gia k chung, m cn bc b tt c nhng quan nim duy thc v a nguyn gin tip thit lp hc thuyt nht nguyn v tnh Khng (Snyavda; Khng lun). Trung qun lun cng l mt trong ba tc phm cn bn chuyn v hc thuyt Trung o ca Tam lun tng Trung Hoa v Nht bn. Hai tc phm kia l Thp nh mn lun (Dvdas-dvra) cng ca B tt Long Th, nhm kiu chnh nhng sai lm ca chnh cc nh i tha v Bch lun (Satasstra) ca b (Arya-deva), t ca Ngi, ch ch bc b nhng t kin ca B la mn gio. V Trung qun lun qu thin trng v duy tm

lun ph nh, nn thng b hiu lm l ch trng h v lun (nihilism). Khc vi Trung lun dng bin chng ph nh thuyt minh l chn khng, trong i tr lun l b lun gii thch kinh i Phm Bt nh, B tt Long Th ging v l tht tng diu hu mt cch xc quyt hn. V th hai b lun ny b tc cho nhau i vi ai mun thng hiu t tng Khng ca Bt nh. Trung qun lun s dng phng php bin chng khng nhng nhm ph trit mi vng tng h lun v m lm t kin hng dn nhn thc gio l tnh Khng m thc ra cn c mc ch gio ha ch ng tu tp thc chng tr Bt nh na. Nguyn bn Phn ng hin vn cn tn ti. Bn Hn vn do Cu ma la thp (Kumrajiva) dch mang tiu Trung qun lun. Ch Madhyama ca ting Phn khng c ngha ca ch "qun". Ch "qun" thm vo thnh mt danh t thng dng ca Hn vn v lm sng t hc thuyt Trung qun trn kha cnh thc hnh. Tu s nhn xt rng Ngi La Thp vi cch chn la tiu nh vy ni ln y ngha ca trit l Trung qun. iu ny "phi k l La Thp c cng ln nht trong vic pht huy trit l Trung qun". Tu s gii thch, "Khi Trung c khai hin v ch th bi Lun, th th ng v th nhp phi do thc hnh. Nh th, phng din thc hnh, Trung nh l qun cnh, l i tng c hng n. Trong phng din thc hnh ny, v by gi Trung l i tng qun cnh, nn thc ti s d dng b bp mo, v c nhin n s mt ngha l Trung . Nh th qun tr phi c chun b tt c nhng iu kin cn thit c th qun chiu c Trung o qun cnh". Nu v vi s th hin ba phng din ca Bt nh trong s tu thnh con ng th nhp Tuyt i, thi Trung tng ng vi thc tng Bt nh; Qun tng ng vi qun chiu Bt nh; v Lun tng ng vi vn t Bt nh. V Tuyt i khng th nh ngha cho nn tnh Khng khng phi l mt nh ngha v thc ti mc du khi ni n tnh Khng ta thng c cm tng bn tnh ca thc ti l Khng. Nu bn cht hin thc l Khng thi ha ra ta nm c trn vn thc ti trong tay v mt ht hng th tu tp tin n cnh gii t chng ca Pht. Trung qun lun cho rng c Pht thuyt v php Khng nh l phng tin i tr v tuyn thuyt gio l ca mnh cho chng sinh bng phng tin Nh . Chnh theo tc m c Pht ging rng tt c php u c l do nhn duyn; nhng theo chn th tt c cc php u khng, ngha l bn tnh ca tt c cc php l khng c t tnh.

Mt khc, i vi s vt, khng nn quan st v phn tch theo li nh bin, ch i vi khch, t i vi tha, nhn i vi qu, v... v... , m tri li cn phi p dng phng php Nh , ngha l da trn hai lp trng chn v tc . Trung lun ng trn lp trng chn ph s quan st v phn tch sai lm ca Tc . Bi vy Trung lun mun ta hiu r Nh , tc v chn , l nhng diu dng ca phng tin v tr tu. Hiu r tc chnh l hiu r nhng c tnh ca ngn ng, vai tr v gii hn ca n. S dng ngn ng m khng hiu r s tng quan gia tn gi ca hin thc v bn thn ca hin thc l nguyn nhn ca mi h lun (prapanca). H lun y c ngha l: (1) mnh pht biu, (2) nim hay quan nim, (3) nghip pht biu, (4) s th c pht biu, v (5) ton th th gii hot dng ca ngn ng tc l cu trc bao gm ht thy bn ngha va k v c tri lng na. H lun sinh ra bi ti khng hiu l duyn khi: "ci ny c th ci kia c; ci ny khng th ci kia khng; ci ny sinh th ci kia sinh; ci ny dit th ci kia dit". H lun pht xut t nhn thc in o do v minh v kht i sinh ra, lm ci khng c thnh ci c: v thng m cho l thng, kh au m cho l lc th, vn khng c ci ta, ci ca ta m chp l c ng, c ng s, cc php u bt tnh m cho l tnh. Li c khi ni ht thy cc php u khng, khng c g, ngi t kin li chp th h lun v tng khng ca cc php. Bi tng Trung lun, XXII.15 ni r: "c Nh Lai siu vit qua mi h lun, th nhng con ngi c sanh khi ra h lun. V h lun ph hy tu nhn nn khng th thy Pht." Do , tiu dit h lun (nisprapanca) l ct on tr ngun gc ca m hoc phin no. Trung lun trnh by rt chi tit cn k vn tiu dit h lun trong sut hai mi by phm. Cu cnh "v h lun, ngn vong l tuyt" ch thu t khi c tnh ca ngn ng cng nh s tng quan gia ngn ng v thc ti c minh gii bng ph bnh theo thuyt tnh Khng. l ngha ca bi tng Trung lun, XVIII.5: "Nghip v phin no dit nn gi l gii thot. Nghip v phin no l nhng ci khng c tht. Mt khi thm nhp tnh Khng (nhp Khng) th mi h lun u b tn dit." Phng php ph bnh theo thuyt tnh Khng da trn nhng tng quan nhn qu bin chng hay trn nhng tin trnh dch ha php. Chn l ch c th t c bng ph nh hay bi bc cc t kin v nhng sai lm. Ph v ch c ph mi c th dn n cu cnh chn l. Nu cn c trn nhn thc lun gii thch v th gii hin tng thi bt lun kin gii no nhn theo thuyt tnh Khng cng khng ngoi s nhn

lm ci khng c lm c, cho nn, ht thy rt cc cng ch l khng. Khng nhng th m thi, n ngay ci biu tng ca ci khng cng li l khng nt. Ch ca Trung qun lun l mun em thuyt Chn Khng ca Bt nh thnh lp trn phng din bin chng lun. Theo B tt Long Th, chn khng c ngha l ht thy hin tng ch l hin hu tng quan, do khng c t tnh. Tuy v t tnh nhng vn php vn tn ti hin hu. l diu hu. Chn khng v diu hu khng bao gi xa la nhau. Bi vy, ci khng ca Bt nh khng phi l ci khng trng rng tiu cc, m l ci chn khng diu hu. Lin vi ci chn khng ph nh lun lun c ci diu hu khng nh theo sau. Qua bi tng Trung lun, XXIV.18 c xem nh c gi tr m t tin trnh tu chng: "Cc php do duyn khi (prattyasamutpda), nn ta ni l Khng (snyat), l Gi danh (updya-prajnapti), v cng chnh l Trung o (madhyam pratipat)", B tt Long Th xc nhn rng duyn khi l ng ngha vi Khng, vi Gi danh, v vi Trung o. Ngay u bi tng cc php c ni n l do duyn khi ai ai cng kinh nghim c trong i sng hng ngy, mt i sng m bn cht khng my ai thy c l Khng. L duyn khi c th gii thch s hin hu ca vn php v t tnh, a n xc tn rng duyn khi loi tr cc oan chp khng. Vy tnh Khng bao hm Duyn khi. Mt khc, vi duyn khi dng lm l l, Trung lun p dng bin chng php bc b cc oan chp hu cho rng s vt l c t tnh v bit lp vi s vt khc. Nh vy Duyn khi bao hm tnh Khng. Do m tnh Khng v Duyn khi ng ngha. Ngn ng v t tnh v ph thuc rt nhiu iu kin. S c mt ca n l do s c mt ca s th. S th cng v t tnh. C ci ny l v c ci kia. Ni v mt s th l ni qua tn gi ca n. Tn gi l gi danh v tn gi ch biu tng cho s th ch khng phi bn thn thc ti ca s th. Ngi Long Th ni trong i Tr lun: "La tuy khng nh sng th lng ra hon ton khng c, nhng do nhn duyn hi hp cho nn c, nhn duyn tan r cho nn khng, nh m rng, nh ton qun, cc th y u l c m khng tht. V nh ngi tuy c tn gi l ngi m khng th tm ra php ngi. La tuy c tn gi cng khng th tm ra la tht." Duyn khi c tn m khng tht cho nn duyn khi l gi danh. V vy khi t ci danh vo nh thc duyn khi thi l Gi danh, ngha l ch c trn danh ngn ch khng c trong thc t.

Bi tng Trung lun, I.1 y c vo l duyn khi nu ra bn l do ph nh t th tc s th c t tnh d bit. Nu c t tnh d bit thi s th khng hin khi (1) t chnh n, (2) t mt ci khc, (3) t c hai hp li, v (4) khng do nhn duyn no c. Trong trng hp (1), nu t th sinh ra t chnh n thi n cha ng hai t th l nhn tc ch th sinh v qu tc l ci c sinh. iu ny khng th c c. Trong trng hp (2), n l mt t th, ci khc cng l mt t th. tha nhn hai t th d bit tt khng th ni ci ny sinh ra t ci khc. Trong trng hp (3), hai t th d bit khng th phi hp vi nhau c, v nu phi hp thi mi mt t th nh mt t tnh ca chnh n. Trong trng hp (4) cui cng, t th m hin hu thi l mt kt qu. Nh vy hin hu khng th khng c nhn ca n. S th v v t tnh nn hin khi do nhn duyn. Vy v tnh duyn sinh nn duyn sinh l Gi danh. ng khc, s th hin khi do nhn duyn thi khng c t tnh d bit. Do duyn sinh v tnh nn duyn sinh l Khng. l ngha Trung o ca l duyn khi. Trong cu u ca bi tng Trung lun XXIV.18 va khi cc php do duyn khi c nu ra, tnh Khng ph nh Duyn khi ngay cu th hai, nhng lin khng nh li Duyn khi l Gi danh cu th ba. l th t din t t tng Khng thy c trong "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" ca Tm kinh hay trong ngn ng "tc phi, th danh" ca kinh Kim Cang. Cu cui ca bi tng xc nh Duyn khi "chnh l Trung o". em so vi hai danh t tnh Khng v Duyn khi, thi danh t Trung o c tnh cch khng nh hn, nhng tu trung cng ch l mt li pht biu ca B tt Long Th ph nh tnh thc hu ca th gii hin tng m thi. Trung o l khng chp C khng chp Khng, khng khng nh khng ph nh. Theo Trung qun lun, Trung o chnh l s chuyn bin t c Duyn khi qua khng c Duyn khi tc Khng, ri tr li c Duyn khi di hnh thc Gi danh. Trung o di chuyn bin chng t khng nh qua ph nh ri li khng-nh-thanh-lc-qua-ph-nh. Trung o khng phi l mt im trong khong gia ca hai cc oan m l mt tin trnh tu tp theo dch ha php, "i t hy th n tng, hy tng n dng, hy dng n ngn t, v ph hy ngn ng chun b cho th nhp Tuyt i. Tin trnh ny c th tng qut trong ba giai on: Khng, hy th; Gi danh, hy tng v dng v ngn ng; Trung o, tu thnh con ng ca th nhp." (Trit hc v tnh Khng, Tu S).

Mc du ch Trung (madhyamaka) dng trong bi tng XXIV.18 ny l ngun gc ca tn sch Madhyamakakrik (Trung qun lun) v mc du ch ca Trung qun lun l trnh by thuyt Trung o, trong sut quyn sch ch Trung o ch hin ra r rng mt ln bi tng ny m thi. Mt ln khc, Trung o c cp mt cch gin tip trong bi tng XV.8 nhc n kinh Ca Chin Din Th (Ktyyanvavda Stra), Tng ng b. Kinh ny trnh by v vic c Pht gio ha tn gi Ca Chin Din v chnh tri kin nn xa la c V ln Hu. c Pht ni n Trung o: "Xa la hai cc oan y, ny Ktyyana, Nh Lai thuyt php theo trung o". Tip theo, c Pht thuyt minh l duyn khi thu gn trong mi hai nhn duyn dng lm nn tng lp cc cho php mn Trung o ca Ngi. Ni cch khc, l duyn khi chnh l Trung o. Phi ch n phm XXIV mi thy r quan im "Tnh Khng ca Khng hay Khng Khng" (emptiness of emptiness) ca B tt Long Th qua quan h gia Khng, Gi, v Trung c hm trong bi tng tn khi. L do l trc ht Ngi phi thuyt minh ht thy mi php u khng, ngay c ci khng cng khng nt trong sut hai mi ba bi tng u. Sau tnh Khng mi ng nhin hin l. Trung lun xc quyt tnh Khng l bn th ca Duyn khi v Duyn khi l hnh tng ca tnh Khng, c hai u l l tnh c th ca Trung o. V mt tu dng, pht trin tr tu mt cch thch ng trong dng tm thc liu tri tnh Khng l mt phng php i tr vng tng ng chp. Ni cch khc, thy ci ti khng thc hu thi cn phi thnh t th tr tu hiu c hnh thc bn nng ca s chp th ci ti. Nh th mi c th nh tn gc s chp ng theo bn nng tc l ct t gc r ca sinh t. Theo i tha, b tm l ca ng duy nht ca con ng n gii thot, l php tu cn bn t c tu qun c bit chng ng tnh Khng. Phng php cn bn thc hin t tng "chn khng diu hu" ca i tha c nhc n mt cch rt tha thit v thnh khn trong bi vn Khuyn pht b tm ca i s Tht Hin do HT Thch Tr Quang dch v gii. phn tiu dn, Ha thng vit: "i vi ngi hc Pht, pht b tm khng nhng l bc u m cn l cn bn, khng nhng l cn bn m cn l cu cnh", v gii thch: "Pht b tm, ni n gin, l trc ht, lp ci ch nguyn mong cu tu gic V thng b , k pht trin tu gic y, cui cng pht hin bn th ca tu gic y l chn nh. Giai on trc ht, ch nguyn mong cu tu gic V thng b

hm c hai tnh cht m thnh ng thng ni l thng cu Pht o, h ha chng sanh." "V l do pht b tm, ngoi ni thng kh sinh t m mnh mc kch v thc, c hai vic m kinh lun cp nhiu nht, l t bit mnh c th lm Pht, v tha thit hn c, ngh n s suy tn ca Pht php." c sc ca s th hin tinh thn "thng cu b , h ha chng sinh" l tuy c hai phng din n lc, mu cu s gic ng cho chnh mnh v mu cu s gic ng cho k khc, nhng tu trung chng cng mt th, khng th chia ra lm hai m phi lun lun hp nht mi hi iu kin tt yu i n ch hon thnh ci i th nguyn ca B tt. Do , mt s cu hi c t ra. Lm sao cc bc thnh tu tuyt tr m lm o kin v t ng, chng ng Pht tnh, v thc hin gii thot c th tr li ln ln v ha ng vi th gian y dy phn bit, h vng, i dc, v chp trc? Tri thc thng nghim v t duy lng on ca con ngi c kh nng n mc no thng t s quan h cn bn gia vng tm v tnh tm? Lm sao gii quyt s cng thng gia mt bn l khuynh hng mun m t t tnh, t th ca s vt v bn kia l thc v gii hn biu tng v din t ca ngn ng? Trung lun gip ta phn no tm thy kin gii cho nhng vn nu ra trong cc cu hi . V mt gio ha nhm mc ch thnh t ch nguyn mong cu tu gic V thng b , nu nhn mt cch tng qut cu trc ca Trung lun thi ch thy vn vn bi XXIV.18, mt trong s 446 bi tng, l c cp vn "h ha chng sanh". Hu ht cc bi tng khc u hng v "thng cu b ", trit ph nh ph chp v tiu dit h lun trong qu trnh tu dng, tch cc ph nh gi tr biu tng tin trnh thc ti ca ngn ng, v ph nh lun c ng li suy lun thng tc na. tm hiu Ngi Long Th theo lp trng Bt nh cn c vo im tt yu no ph nh tt c nhng tng sai bit m ch trng tnh Khng, Kimura Taiken a ra hai l do. Mt l da trn nhn thc lun m cho rng th gian ny hon ton l biu tng ca tm, ngoi tm ra tt c u khng. Hai l cn c vo nn tng tt yu v s tu dng thc hin l tng gii thot nit bn m thu sut tt c u l khng. Tuy nhin, trn phng din nhn thc lun ci khng tuy ph nh ngha hin tng, nhng mt khi dt n diu hu thi hin tng b ph nh c sng tr li vi ngha gi danh. V phng din tu dng, ci khng tuy ph nh thy khng c t ng nhng v th m khng nh thy khng c g chp trc, v do

 pht huy c ci tinh thn hot ng t do v ngi, ng nh kinh Kim Cang ni: "ng v s tr nhi sinh k tm". Trung qun lun xc chng rng lun l khng th dn ta n Khng, nhiu nht l n chn tri v t tnh ca th tc. Tri li, lun l mun c ch li phi tun ra t Khng. Ngay c lun l cng v t tnh, ngha l thuc tc . Lp trng ch trng tnh Khng v t tnh cng v t tnh nt. Do , mi c s din t t tng u b hy dit. Khi i phng ch trch rng nu tt c u Khng, thi suy lun, gio php, tu tp, v o qu u tr nn v ngha, B tt Long Th bo: "V tnh Khng m cc php c thnh lp, nu khng c tnh Khng, th tt c php khng th hnh thnh." (Trung lun, XXIV.14) Tr li nh vy c ngha l g? C ngha l phi c kh nng tri nhn tnh Khng, nhn duyn ca Khng tnh, v c Khng ngha na th mi thu hiu s hnh thnh ca vn php. (Trung lun, XXIV.7). Nh tr qun Khng, cng bit r ht thy hin tng u v t tnh, cng tu tri chn l thc ti tuyt i ti thng, thi cng thy r th gian ny ch ton c nh gi tm, y vng tng v phin no. Khng ngha bao trm ci th gian ny ca tc trong ngn ng c dng m t chn . Ni cch khc, tnh Khng khng nh vai tr ca tc l gii thch s tn ti ca vn php mc du vn php khng c t tnh. Ci th gian ca tc cng l ci th gii m hnh gi ngay khi t c cn bn V phn bit tr ha ng hot ng sinh, hng dn nhng ai pht tm b tu tp thnh t tu gic. on vn sau y trong Nhip lun ca V Trc, HT Thch Tr Quang dch gii, s lm sng t ngha chn l Tam : Khng, Gi, Trung gi ra trong Trung qun lun. "Tr v phn bit khng nhim nh h khng, l v (phn gia hnh ca n) chuyn c cc c nghip cc nng, nh vo s tin hiu (chn nh v phn bit). Tr v phn bit khng nhim nh h khng, l v (phn cn bn ca n) thot ly mi s chng ngi, c gi l thch ng vi s c v thch ng vi s thnh. Tr v phn bit nh h khng, l v (phn hu c ca n) thng i trong th gian m khng b mi s ca th gian lm cho nhim."

Ba phn gia hnh, cn bn, v hu c ca tr v phn bit tun t v "nh ngi cha hiu lun vn m mun hiu, nh ngi hiu c, nh ngi hiu c m dy c." Trong Trung lun, tiu dit h lun thng cu b tng ng vi phn gia hnh. Thnh tu cng trnh thc chng tnh Khng tng ng vi chng c V phn bit tr hay i tr. Khng nh li duyn khi l gi danh ha ng vi th gian n lc ha chng sanh tng ng vi chng c Hu c tr. Nh vy vai tr gio ha ca Trung qun lun quan trng nht l vo lc hnh gi bt u tu tp tr tu liu tri tnh Khng. Trn phng din tu dng, tnh Khng ca Trung lun l din t l tng gii thot v ng thi ch ng tu chng th hin b . Mi cng trnh tu chng u nhm tu gic Khng tng hay cn gi l Tht tng ca vn php. Trong bi tng Trung lun, XVIII.9, B tt Long Th gii thch Khng tng l "t tri bt ty tha" tc l chnh mnh th nghim, khng theo lun thuyt ca k khc m tn gii; "tch dit v h lun" ngha l tch tnh, khng th ngh bn, "v d v phn bit" tc l khng sai khc, khng phn bit. C hai ng li qun Khng. Mt li l th nhp trc tip tnh Khng khng thng qua phn tch bng lun l v ngn ng. l php hnh thm Bt nh hay php chiu kin ng un giai khng ca Qun T Ti B tt ni n trong phn m u Tm kinh. Theo li th khng qun ny, hnh gi khng qun st ngoi gii v ni tm nn thng khi nng lc duy tr tnh ch b suy gim, nim xc tnh s tr nn m h v tnh nghi hoc s sinh khi. Li th hai gi l tch khng qun, tc l dng qun st v phn tch thy cc php khng t c m l do nhn duyn ha hp mi c, ngha l hin hu khng c t tnh. Tm kinh m t php ny trong my cu: "X li t! Sc bt d khng, khng bt d sc; Sc tc th khng, khng tc th sc; Th, tng, hnh, thc, dic phc nh th." Thng ngi ta nghi ng lm sao c th dng phn tch v l lun m thu trit c tnh Khng hay V phn bit tr theo li tch khng qun, v nhn v qu khng cng bn tnh. Theo Bo Tch kinh (Ratnakta Stra) c Pht nh tan s nghi ng ny trong li ging dy tu s Kashyapa: "Ny Kashyapa, th d, ng c xt hai que ci vi nhau lm sinh ra la thi hai que ci y b thiu ri ngay trong tin trnh sinh la. Cng nh th, ny Kashyapa, vng tng phn bit ch thc lm pht sinh nng lc thnh t tr Bt nh

v tr Bt nh chng ng tc th tiu dit vng tng phn bit ch thc." Nhng tu gic t c tnh Khng cha phi l nguyn nhn quyt nh chng ng V thng b . Bi v nh ni trn, hai n lc "thng cu Pht o, h ha chng sanh" phi lun lun hp nht mi iu kin tt yu hon thnh i th nguyn ca B tt. Trung lun c th xem nh l mt php mn tch khng qun hng thng. Nh c xt hai que ci pht sinh la ri la thiu ri hai que ci, qun ht thy nhng khi nim v l tnh ca thc ti l khng v s chuyn ha vng tng phn bit thnh i tr hy dit ht thy mi khi nim. Tr tu ba la mt, ba la mt cui trong lc ba la mt, bao hm tu gic chng ng tnh Khng. Trong thc t, cn c nhiu php mn tu tp khc thnh t tu qun c bit ny. Trong Gii Thot Trong Lng Tay, sch ghi ch nhng li ging dy ca v lt ma m vng ni ting Pabongka Rinpoche, Thch Tr Hi dch, c k cu chuyn v ngi Hastikopava phm mt li lm khi dy mt ng vua tu tp. Thay v u tin phi ging dy tm b tng i tc l php tu bn tm v lng (t, bi, h, x), Ngi li ging dy phng php tu qun c bit liu tri tm b tuyt i (tn gi khc ca tnh Khng). ng vua sai git ngi trc khi ngi c c hi tip tc ging phn cn li ca gio l, ni v tm b tng i hay tm i bi. Hai loi tm b , tng i v tuyt i, c Ngi Nguyt Xng (Chandrakrti) v nh i cnh chim bay bng h qua b cc ng hon ton gic ng trong bi k sau y: Con ngng cha dang i cnh trng Mt cch tng i, mt cch chn nh; Bay u n ngng c y mnh bi gi Phc Bng qua h Thin c n b cc ng Chin thng v thng. V s song hnh tu tp phc c v tr tu, Kimura Taiken vit trong i tha Pht gio t tng lun: "Ci khng y (ch ci "chn khng diu hu") khng th dng ngn ng m din t c, ch khi no th nghim c n bng trc quan (intuition) ta mi c th hiu c mt cch hon ton. Nhng im kh c ca ci khng l ch nhn cch hot ng, c bit

ly vic t thin (b th), c hnh (tr gii), nhn ni, n lc (tinh tn), tnh qun (thin nh), ngha l ly Lc Ba la mt th hin." Qu vy, phc hu song tu l php hng phc vng tm nht thnh Pht o. Tu hnh b th, tr gii, nhn nhc, l diu dng ca phng tin tr. Tu hc tng thng nh v i n thc hnh tng thng tu hc l diu dng ca tht hu tr. Mun pht trin tu qun c bit liu tri tnh Khng th phi nhn ni thin nh mn, v mun c thin nh mn cn phi nh n sc i tinh tn. Vn t ra l nhng khi xut khi thin chng hot ng sinh thi lm th no gi thi mi s l nh huyn. iu ny cho thy ngha v diu dng ca Nh . Khi ra khi thin chng, cuc sng tr li vi th gii gi danh ca tc . i vi tr tu v nhim liu tri chn thi bt c lc no, bt c nhng g xut hin, bt k l th g, vn php u l nhng hin tng o ha khi ln t tm, tt c u do duyn khi v v t tnh. Mt khc, ba yu t t bi, tr tu, v an lc ca tnh Khng biu l thnh tm an vui, linh ng trn y tnh thng yu v s hiu bit chn tht. Tuy nhin t n Pht qu cha phi l thnh t cu cnh. Du t n trng thi gii thot i na thi trng thi y cng ch c mt trong chc lt ri tan bin. Ch nh vo n lc khng ngng tu dng v sng y gii hnh thi tm gic ng mi tr thnh vin mn mi thi v mi ni nh c Pht. Trong Vt l hc, c mt phng trnh vi phn din t s dao ng tt dn (Damping oscillations) kh d v vi o l tu dng ca mt hnh gi. Phng trnh ny nguyn l din t mt s hin tng vt l hc. Chng hn, treo mt vt nng u mt ci l xo nh trn cao, ri ly tay ko vt nng xung t nhiu, xong th tay ra. Vt nng s dao ng lc u kh mnh, nhng v khng kh c xt nn dao ng tt dn. em biu th hin tng bng mt th, ta s c hnh nh sau.

Nhn t tri qua phi, trc ht ta thy c mt on ng i ln c th dng biu trng cho s c gng ca ngi pht tm b , tinh tn tu tp tiu tr phin no. l on ng Trung qun lun ni n nhiu nht qua php mn tiu dit h lun. Cui on ng gia hnh , l mt dim, ch mt im m thi, cao nht. im ny tng trng cho s chng c V phn bit tr, tc l st na tnh Khng c thc chng.

C mt ngnh ton hc mi gi l logic m h (Fuzzy logic) rt ch li thit thc trong vic sn xut cc b my in tnh c tnh cht thng minh (neural networks). Th ton ny biu din tnh Khng bng mt phng trnh rt n gin: A = phi A (A = not-A). iu ny khng c g l t khi ngi n tm ra c con s zero (0) v ai cng bit con s zero c c tnh l + 0 = - 0 tc A = phi A. Mt th d d hiu: nc vo mt ci ly va y mt na. Bo rng na ly y c ngha l na ly khng v ngc li na ly khng tc l na ly y. Do , trn phng din ton hc ta c th vit: na ly y = na ly khng, hay A = phi A. Lin ngay sau khi t n im cao nht ng biu din i tr xung, tng ng vi giai on hu c tr. Hnh gi tr li vi th gian hot ng sinh. Nhng nh khng ngng tu dng v tip tc sng y gii hnh cho nn t y tr i ng biu din ln xung khng cch xa ta cao nht ca im chng c tnh Khng. on ng dao ng tt dn ny biu trng cuc sng ca mt v b tt. c n bi tng cui cng, Trung lun, XXVII.30: C m i Thnh Ch Ln mn thuyt th php Tt on nht thit kin Ng kim kh th l. ta khng th khng lu tm n cch phin dch cm t "nht thit kin" trong bn ch Hn hay cm t "sarva-drsti" trong bn ch Phn. Ch Vit, ch Ty tng, hay ch Anh hu ht u dch v thm ngha vo thnh "v minh kin chp" hay "kin chp sai lm". iu ny d hiu v bi tng ny cng l bi tng cui ca Phm XXVII: Qun T Kin trong cp v bc b mi t kin. Theo cch phin dch nh vy, ta khng bao gm quan im ca B tt Long Th trong s kin chp sai lm cn phi bc b. Quan im ca Ngi c tm thu trong tm ci ph nh v li tn thn c Pht "nng thuyt th nhn duyn, thin dit ch h lun", ngay trong bi tng tn khi m u Trung lun. Theo quan im y, mt mt trn lp trng tc , l duyn khi c s dng gii thch s hin hu ca vn php v t tnh qua vng tng phn bit v ngn ng thng tc. Mt khc, chn tc tnh Khng chnh l l duyn khi c t trn chiu Tuyt i siu nghim, khng c phm tnh,

thuc tnh, danh tnh,... ... ngha l vt thot ra ngoi mi thi thit din t. iu ny c nu r trong cc bi tng, XVIII.7: "Tht tng ca cc php th on bt, ct t c t duy v ngn ng, khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn"; XVIII.9: "t mnh tri nhn ch khng ph thuc vo k khc, tch dit khng h lun, khng cn c s sai khc v phn bit"; XXII.12: "Ngay trong tng tch dit vn khng c thng v v thng v..v.. theo t c. Ngay trong tng tch dit cng khng c bin, v bin v..v.. theo t c."; XXV.23: "Lm g c s ng nht v sai bit? Lm th no c thng v v thng? va thng va v thng v chng phi thng chng phi v thng?" Trn phng din nhn thc lun, gio l Nh xc nhn vai tr cn thit v hu ch ca php qun st v phn tch bng lun l v ngn ng. Nhng trn phng din tu dng, ngoi cch hiu Trung lun theo li trn, ta cng c th hiu "nht thit kin" trong cu "Tt on nht thit kin" l bao gm lun c quan im ca Ngi Long Th na. Nh th, quan im ca Ngi sau khi c thng hiu thu o v em ra ng dng c kt qu cng phi on tn ging nh tt c php khc. l ca li c Pht ging php trong kinh V d con rn (Trung b kinh, s 22): "Ta thuyt php nh chic b vt a qua, khng phi nm gi ly. ... ... Chnh php cn phi b i, hung na l phi php". Chnh php y c ngha nhng s chng t tm linh cao c, nhng tng v quan nim thanh khit. Ngi Long Th cng cng mt ngh nh vy khi ni ln trong bi tng Trung lun, XIII.9: i Thnh thuyt Khng php Vi ly ch kin c Nhc phc kin hu Khng Ch Pht s bt ha. Dch l: ng i Thnh (tc c Pht) dy rng: Khng php l vin ly cc kin chp, nhng nu tr li chp thy c ci Khng (kin chp v Khng), th ch Pht cng khng th ha . Hiu nh vy tc l hiu quan im "Tnh Khng ca Khng" ca Trung lun. Ngoi ra, Trung lun xc quyt "Nu khng y c Tc th khng t c nht ngha . Nu khng t c nht ngha th khng chng c qu v Nit bn" (Trung lun, XXIV.10). Bi ti Chn v Tc l hai mt i tr v i bi ca V thng B nn y c Tc t nht ngha hu chng c qu v Nit bn cng c ngha l "B

 tm khi ln t tm i bi; nu khng vy, chng th l Pht php" (Thin lun, D. T. Suzuki, Tp H, Tu S dch). Ni cch khc, i tr hay Chn l do bi lng i bi hay Tc m pht sanh ra. Theo tc tc l do lng i bi mun ha tt c chng sinh m Pht diu dng lun l v ngn ng gi ni n ng n php. Nhng i vi ngi tu hc tuy lun l v ngn ng rt cn thit vt qua o l chun b, mi nh dng ngn thuyt tc ngn ng v lun l n nh v miu t c tnh ca chn nht quyt phi bung b, v chn l tuyt i v ngn, i hi tinh tn hnh thin vt qua cc tng mc ca minh st tu mi chng ng c. kt lun, xin mn li ca Tu S trong Trit hc v tnh Khng: "Nhn thc chnh xc v tnh Khng khng th hon ton bng vo nhng phn tch ca t tng, m i hi mt cng trnh thc chng. Nhng lun thuyt v tnh Khng ch c gi tr nh l nhng trang im cho t tng m thi. Tt nhin nhng lun thuyt nh vy s khng bao gi chm dt." Thng ging, 2000 ---o0o--9. Nh : Trit hc v Khng thuyt v Ngn thuyt ngha ca Nh c th tm thu trong ba bi tng Trung lun XXIV.8, 9, v 10 sau y. 8. Ch Pht y Nh Vi chng sinh thuyt php Nht d Th tc Nh nht ngha . 9. Nhc nhn bt nng tri Phn bit Nh Tc thm Pht php Bt tri chn tht ngha. 10. Nhc bt y Tc Bt c nht ngha Bt c nht ngha Tc bt c nit bn.

Dch l: 8. V chng sanh, ch Pht y c vo Nh (hai chn l) thuyt ging gio php. Nh chnh l Th tc v nht ngha (cn gi l Chn ). 9. Nu ngi no i vi Nh m khng c kh nng tri nhn, phn bit ( liu gii ton vn s h tng quan h ca n) th k khng th tri nhn c ngha chn tht ca gio php su xa vi diu (thm thm) ca ch Pht (Pht php). 10.Nu khng y c (nh) Tc , th khng t c nht ngha . V nu khng t c nht ngha th khng chng c qu v Nit bn. (Trung lun, Thch Vin L dch) ---o0o--Chn : Tuyt i V ngn. Kinh Thnh cu, Trung b kinh (Ariyapariyesan Sutta), thut li li c Pht ni vi mt s ng T kheo ang hi hp ti tnh tht ca B la mn Rammaka: "Ny cc T kheo, khi cc ngi hi hp vi nhau, c hai vic cn phi lm: lun bn o php hay gi s im lng ca bc Thnh". Th no l s im lng ca bc Thnh? c Pht im lng trong nhiu trng hp vi nhng l do khc nhau. Ngay khi mi thnh o c Pht t nhin mun im lng thu thn vo Nit Bn khng m Php. on kinh sau y [Kinh Tng ng b, Tng ng Phm thin (S.I, 136)] thut li l do: "Ri Th tn, trong khi Thin nh c c, t tng sau y c khi ln: 'Php ny do Ta chng c, tht l su kn, kh thy, kh chng, tch tnh, cao thng, siu l lun, vi diu, ch ngi c tr mi cm nhn! Cn qun chng ny a i dc, khoi i dc, ham thch i dc, tht kh thy nh l ny, tc l y duyn tnh duyn khi php. Tht kh thy nh l ny, tc l tt c hnh l tch tnh, tt c sanh y c t b, i tn, ly tham, on dit, Nit bn. Nu nay Ta thuyt php m cc ngi khc khng hiu Ta, nh vy tht mt mi cho Ta, nh vy tht bc phin cho Ta.' Th tn vi suy t nh vy, tm hng v th ng, khng mun thuyt php." Nhng sau , vi ba ln thnh cu ca Phm thin Sahampati, "Bch Th tn, hy thuyt php! Bch Thin Th, hy thuyt php! C nhng chng sinh t nhim bi trn s b nguy hi, nu khng c nghe chnh php", Th

tn v lng thng xt i vi chng sinh nhn quanh th gii vi Pht nhn, thy chng sinh tuy cn c khc nhau, ging nh sen di h, nhng tu trung vn bnh ng ni Pht tnh. Ngi lin m rng tm i bi, chp nhn li tha thnh ca Phm thin Sahampati vi bi k: "Hy rng m cho h, Ca trng sanh bt t, Hi nhng ai c tai, Hy gii thot t tn, thc s nguy hi, Ta s c thuyt ging Php tt p vi diu, Gia nhn loi, chng sinh, i Phm thin Sahampati!" Kinh Php Hoa, on th hai ca phm 2: Phng tin, thut li mt trng hp im lng tng t nh va k trn. HT. Thch Tr Quang lc gii on y nh sau: "y l on th hai ca phm 2, gm c ba ln hi p tip tc m u php thoi Php Hoa. Ln th nht, ngi X li pht nghe Pht ni Thanh vn tha l do phng tin ca Pht ty nghi thit lp th lin bit t hoi nghi o qu La hn ca mnh, nn xin Pht gii thch s th y; Pht t khc bng cch ni rng gii thch s th y th c th gii u nghi ngi. Ln th hai, ngi X li pht tha i hi ny c nhng ngi trnh thch ng v nghe th knh tin; Pht li t khc bng cch ni rng gii thch s th y th nhng k tng thng mn cho mnh cu cnh s ri xung h ln. Ln th ba, ngi X li pht tha, i hi c nhng ngi nh ngi lm i hng c s ha ca Pht nn nghe th c th knh tin v n nh. By gi Pht mi chp nhn gii thch. Gii thch s phng tin thit lp l c ngha La hn th cn phi ri b v Pht th c th bc ti, nn nhng k cho nit bn ca La Hn l cu cnh th t r khi i hi Php Hoa." y l chnh vn on kinh k tip: "Khi y c Th Tn bo tn gi X li pht, tn gi thit tha thnh cu n ln th ba, nn Nh Lai khng th khng ni. Vy tn gi hy lng nghe, hy kho ngh, v kho nh! Nh Lai s phn tch ging gii cho tn gi. Khi c Th tn dy nh vy, trong i hi c n nm ngn t kheo v t kheo ni, u b tc v u b di, tc th ng dy khi ch h ngi, nh l c Th tn m lui ra. Nhng ngi ny gc r ti li v tng thng mn

tht l su nng, cha c t cho c, cha chng t cho chng, lm ln n th nn h khng li. c Th tn cng yn lng m khng ngn cn." Ti sao phi ba ln thnh cu mi chp nhn gii thch? HT. Thch Thin Siu ging: "n hi Php hoa khi Pht sp sa ni, Ngi li mun thi, chnh v ngh n hng tng thng mn ny: "Ch ch bt tu thuyt, Ng php diu nan t, Ch tng thng mn gi, Vn tt bt knh tn." Dch l: "Thi thi chng nn ni, Php Ta vi diu kh lng, nhng k tng thng mn, nghe s khng knh tin." (i cng kinh Php Hoa, trong sch V ng l Nit Bn, Thch Thin Siu) Thin s Thch Thanh T ging: " cho lng thit tha mong mi ca ngi nghe ln cao tt ri, khi ni, h mi lu nghe lnh hi. ... Sau ny cc Thin s p dng th thut ny trit . Cc ngi cn bo hn; cc thin sinh n tham vn, cc ngi ht hoc nh ch khng ni, thm ch nh nhiu ln dn ngi hi vo ch b tc, khi h nhn ra ch cc ngi mun ch th i i khng qun. in hnh nht l s Thn Quang n cu T t Ma. Ngi vn ngi xy mt vo vch mc cho Thn Quang ng ngoi tuyt lnh ti sng; tuyt ngp ti gi, m T cn cho l kh hnh cn con; n khi s Thn Quang cht mt cnh tay dng ln t ch thit tha cu o, chng T mi gt u." (Kinh Diu Php Lin Hoa ging gii, Thch Thanh T) Mt s im lng khc gy thc mc l mt bc i t i bi sp ni php nhim mu, ng l khuyn nhng ngi b ra v nn li nghe, c Pht li im lng cho h i, khng khuyn khng ngn li. V vn ny, c Pht ni: "i hi ny ca Nh Lai nay khng cn tru lp, m ch ton l ht chc. X Li Pht, tng thng mn nh nhng ngi kia th lui ra cng tt." ca c Pht l nu c gi nhng ngi t mn li thi ch tng thm lng kiu mn, t h khng li ch g. Pht v nhng ngi nh vy nh nhnh l, vn vt, tru lp i vi ht chc. Sau , ging nh ln Ngi ni ln bi k chp nhn li thnh cu ca Phm thin Sahampati, c Th tn bo tn gi X li pht: "Ci php tinh ty ny Nh Lai thnh thong mi ni, nh hoa u m thnh thong mi xut hin mt ln. X li pht, ch v hy tin li Nh Lai ni khng trng rng di tr. X li pht, Nh Lai ty nghi thuyt php, hng kh hiu. Ti sao? V

Nh Lai hot dng v s phng tin, trong gm c cc th yu t, v d v li ch, m din t v php. Php y khng phi t duy phn tch m lnh hi c. Php y ch c ch Pht Nh Lai mi chng bit." Nhiu ln c Pht s d im lng khng mun thuyt ging l v Ngi bit phm phu thng y ngn thuyt m chp nh xem ngn tay. Bi k sau y trong kinh Gii thm mt, Thch Tr Quang dch gii, cho thy r c Pht khng tin rng ngn ng c th chuyn t ng ngha ca tht php: Thc a na cng cc vi t, tt c chng t nh dng nc mnh. Nh Lai khng ni cho k phm ngu, s h phn bit chp lm bn ng. Ngi mun ni a li da l ct ph nhn bn ng v t ng. Nhng phm phu nghe li ni khng hiu ng nh s tht thi c th xem a li da nh bn ng v t ng. c Pht lun lun lu tt c t ca Ngi v s cn phi phn bit mt ng l t duy suy l v mt ng l s t chng ng, phn bit gia ci c th pht biu v ging dy bng ngn thuyt (tc l ngn ng v lun l) v ci hon ton siu vit t bin trit l v ngn t din t phi c kinh nghim bng ni chng. Mt cu hi t nhin c nu ra l ti sao khng th dng ngn ng v l lun vn ti chn l t chng? Kinh Hoa Nghim c on tr li cu hi (trch t Thin lun, D. T. Suzuki, Tp Trung, Tu s dch): "Chnh thc ti hay php tnh khng phi hu tng, cng khng phi v tng; th ca n nh h khng, vt ngoi tri kin v liu gii; php y vi diu, kh ly vn t m din ni. Ti sao th? Bi v n siu qu ht thy cnh gii ca vn t; siu qu ht thy cnh gii ca ngn thuyt; siu qu ht thy cc cnh gii ng nghip vn hnh; siu qu ht thy cc cnh gii ca h lun, phn bit t lng; siu qu ht thy cc cnh gii ca tm t v tnh ton; siu qu cnh gii s t ca tt c chng sinh ngu mui; siu qu cnh gii ca ht thy phin no tng ng ma s; siu qu ht thy cnh gii ca tm thc; khng b khng th, v

tng, ly tng, siu qu ht thy cnh gii h vng; v tr ni tch tnh v tr x vn l cnh gii ca cc Thnh gi. Ny thin nam t, cnh gii t chng ca cc Thnh gi y khng c sc tng, khng c cu tnh, khng c th x, khng c trc lon; thanh tnh ti thng; tnh thng bt hoi; d ch Pht xut th hay khng xut th, ni php gii tnh, th thng nht." on k na thut li li p ca ngi Vn Th S Li khi Thin Ti hi: "u l tr x ca B tt?" "Ti thng nht ngha (Paramrtha; chn l cu cnh hay ti thng) l tr x ca B tt. Ti sao? V ti thng nht ngha th bt sinh bt dit, bt c bt tht, bt thnh bt hoi, bt kh bt lai; y l tt c nhng ngn ng; nhng nht ngha (tc chn l cu cnh) khng phi l cnh gii ca ngn ng; ngn thuyt khng vi ti c, khng th ghi du, khng phi l s t ca l lun v t bin. Bn lai khng c ngn thuyt; th tnh th tch tnh, ch chng c bng ni tm ca Thnh gi ..." ---o0o--Khng thuyt l chn nhp php mn Bt nh. Thng khi ni n s im lng ca c Pht, ngi ta ngh ngay n s im lng khng tr li mi su cu hi siu hnh: (1) bn cu hi v Th gian l thng cn, v thng, l c hai, khng phi c hai; (2) bn cu hi v Th gian l hu bin, v bin, l c hai, khng phi c hai; (3) bn cu hi v mng sng v thn th l mt, l khc, khng phi khc khng phi khng khc, l khng c mng khng c thn; v (4) bn cu hi v Nh Lai tn ti, khng tn ti, l c hai, khng phi c hai. [kinh B Tra B Lu (Potthapda Sutta) v kinh Thanh tnh (Psdika Sutta), Trng B kinh]. Nhng k t cc cu hi ny c th xp vo loi m B tt Long Th gi l k "thin tr" c ni n trong bi tng Trung lun V.8: Thin tr kin ch php Nhc hu nhc v tng Th tc bt nng kin Dit kin an n php. Dich l: K tr tu nng cn ch thy cc php qua c v khng ca tng nn khng kh nng thy hiu tht tng ca cc php, khng hiu r l duyn khi tnh Khng, tc khng thy c cc php tch dit tnh, tc l nit bn gii thot an lc.

Kinh B Tra B Lu thut li li c Pht gii thch s im lng ca Ngi nh sau: " - Bch Th tn, v sao Th tn khng tr li? - Ny Potthapda, cu hi ny khng thuc v ch gii thot, khng thuc v Php, khng thuc cn bn ca phm hnh, khng a n ym ly, n ly tham, n tch dit, n tch tnh, n thng tr, n gic ng, n Nit bn. V vy Ta khng tr li. - Bch Th tn,Vy Th tn tr li nhng g? - Ny Potthapda, Ta tr li "y l kh". Ta tr li "y l kh tp". Ta tr li: "y l kh dit". Ta tr li: "y l con ng a n kh dit". - Bch Th tn, v sao Th tn tr li? - Ny Potthapda, cu hi ny thuc v ch gii thot, thuc v Php, thuc cn bn ca phm hnh, a n ym ly, n ly tham, n tch dit, n tch tnh, n thng tr, n gic ng, n Nit bn. V vy Ta tr li". Trong kinh Thanh Tnh, Ngi ni: "Nh vy ny Cunda, i vi cc php qu kh, v lai, hin ti, Nh Lai l v ni phi thi ni chn chnh, ni nh tht, ni c li ch, ni ng Php, ni ng Lut. Do vy mi gi l Nh Lai." "Ny Cunda, mi bin lun v cc t kin lin h n qu kh ti s, nhng bin lun no ng ni cho cc Ngi, Ta ni cho cc Ngi. Cn nhng bin lun no khng ng ni cho cc Ngi, sao Ta li s ni cho cc Ngi? Ny Cunda, mi bin lun v cc t kin lin h n tng lai, nhng bin lun no ng ni cho cc Ngi, Ta ni cho cc Ngi. Cn nhng bin lun no khng ng ni cho cc Ngi, sao Ta li s ni cho cc Ngi?" Trong Tiu kinh Mlunkya, Trung B kinh, II.63, c Pht gii thch cho tn gi Mlunkyaputta rng i sng Phm hnh khng ph thuc vo cc kin gii nhm tha mn tnh hiu lun v ph trng ti bin thuyt. Cc kin gii ny khng gip ch g cho s an tm lp mnh. D ngi ta c tr li th no i na nhng cu hi siu hnh nu trn, thi vn c sanh, lo, bnh, t, u bi, kh no ... Ngi v Ngi nh mt y s c mi n m x cho mt ngi b trng mt mi tn tm thuc c. Gi s ngi y ni: "Ta s khng rt mi tn ny ra nu ta khng bit c ai bn, ngi bn l cao hay thp, hay bc trung, thuc lng no, th trn no. Ta s khng rt mi tn ny ra nu ta khng bit c loi cung no bn ra, dy cung ra sao, loi mi tn g, lm bng th cy no, v u tn c cun bng loi

gn con vt no." Ngi ni ngi y s cht v vn khng c Nh Lai tr li. Kinh Tng chi b, Phm Rohitassa, Chng IV, Tp I, c ghi li li c Pht ch cch thc tr li bn loi cu hi. "Ny cc T kheo, c bn cch thc tr li cu hi. Th no l bn? C cu hi, ny cc T kheo, i hi cu tr li nht hng (mt chiu dt khot); c cu hi, ny cc T kheo, i hi mt cu hi phn nghch; c cu hi, ny cc T kheo, cn phi mt bn; c cu hi, ny cc T kheo, cn phi tr li mt cch phn tch." Nh vy, mi su cu hi siu hnh nu trn thuc loi cn phi gt qua mt bn, tr li bng cch im lng. Tt c c th chia lm ba nhm, mi nhm gm bn lun chp: c, khng, cng c cng khng, chng phi c chng phi khng. Nhm u hi v th gian tc th gii khch quan gm hai loi. Mt loi cp vn Tuyt i, mt loi thc mc v vn V hn. Nhm hai hi v thn tm tc th gii ch quan, thn v tm l mt, l khc, va mt va khc, chng phi khc chng phi khng khc. Nhm ba hi v Nh Lai tc thc ti cu cnh, y c ca hai th gii ch quan v khch quan, l thng cn, l on dit, va thng va on, chng phi thng chng phi on. Tng cng nn bit nhm cu hi lin quan n hai vn Tuyt i (V tr bt ngun t u? tn ti c bao lu?) v V hn (V tr l v bin hay hu bin?), c cc nh thin vn hc khp th gii tm cch gii p c th k qua bng ci gi l "phng php khoa hc". c Pht tm ra v p dng phng php ny trong 21 ngy tham thin nhp nh, ti gc B , m chng c l duyn sinh v ng. By gi, bng mt chui l lun ton hc nghch suy (a regressive chain of reasoning) t qu n nhn v bng vo nhng th nghim thc hin xc chng, cc nh v tr hc da vo hin tng cc thin h (galaxies) ang chuyn ng theo chiu hng mi lc mi xa nhau suy tr ngc li thi gian, cch y 13 t nm, tt c mi vt th trong v tr u thu nhip li trong mt im nguyn thy n nht vo mt lc no . Nhng ri c duyn thc y, im nguyn thy y vt trng dn bng ra, to iu kin pht sinh ci ng kim v tr. Do , ci thuyt v tr ny c tn l thuyt Bng N (Big Bang theory). Mt do, Hi Thin Vn hc Hoa K treo gii thng cho ai c th t mt ci tn khc ng hn cho thuyt ny, v y khng phi l s bng n nh mt qu bom n trong khng trung. Theo thuyt

Bng N, chnh ci im nguyn thy l ton h khng, l v tr ang thnh hnh, ngoi ra khng c vt th no ngoi n. Kt qu n nay vn cha tm ra mt tn no khc thch hp hn. iu ng ni y l ci im nguyn thy c ton hc m t nh l mt im c d (a singularity) trong khng thi gian, bt kh t ngh, bt kh ngn thuyt. L do l tt c mi nh lut khoa hc hin c khng th em p dng thy bit th v tng ca im y. Mt s ng cc nh v tr hc (chc theo Pht gio???) tin rng khi, nng lng, khng gian, v thi gian, ht thy u xut pht t khi im nguyn thy trng bng ra. Nhng v im nguyn thy bt kh t ngh, bt kh ngn thuyt, nn khng c th t cu hi "Ci g xy ra trc s bng n?" Hi nh th chng khc no hi v vn ci g nm pha Bc ca Bc Cc (North Pole). Do m thi gian khng c. Hy tr li vi cc vn m 16 cu hi siu hnh t ra. Cu hi t theo dng c-khng i hin v i lp chng t vn t n c mu thun ni ti. Ni cch khc vn l biu trng s i hin tng phn . iu ny hin nhin v theo bin chng php apoha khi ni ci ny l A thi c ngha l tt c ci khc l phi A. Cn phi lu n nhng cm t 'thng cn, v thng' trong cu hi thuc nhm u. l ngn t bng vo kinh nghim sinh hot hng ngy. Phi Thng tn tha hiu v chp nhn hin tng v thng trong th gian ny. iu h ch trng l siu vit mi hin tng v thng l mt bn ng thng cn. i lp vi kin chp l phi on dit ch trng hon ton khng c ci bn ng . Cc cu hi v thn tm thc s khng lin quan cht no n ci nhn cch ang lun hi sanh dit m ta hin ang kinh nghim. y l cu hi v mt hin thc cu cnh, v mt ci ng siu kinh nghim gic quan. c Pht ni n mt kin gii v mt ci ng thng cn bit lp vi sc thn trong on kinh sau y: "Ny cc T kheo, c Sa mn, hay B la mn l nh suy lun, l nh thm st. Do s chia ch bin bc ca suy lun v s ty thuc theo thm st, v ny tuyn b nh th ny: 'Ci gi l mt, l tai, l mi, l li, l thn, ci ng y v thng, khng kin c, khng thng tr, b chuyn bin. Ci gi l tm, l , l thc, ci ng y l thng cn, bt bin, thng tr, khng b chuyn bin, thng hng nh vy mi mi'." (Kinh Phm vng, Trng b kinh) Ngc li vi lun chp duy thn ch trng thn ng d bit l kin gii duy vt cho rng thn ng l mt.

Nhng cu hi thuc nhm ba cp n Nh Lai tc thc ti cu cnh dn n hai lun chp i nghch. Mt l xem thc ti cu cnh ring bit vi th gii hin tng thng kinh nghim. Hai l s ph nhn hon ton mt thc ti cu cnh nh vy. hiu s im lng ca c Pht trc nhng cu hi c khuynh hng cc oan, hy c on kinh sau. Trong kinh nanda (Tng ng b, IV.400) c Pht dng bin chng php gii thch cho tn gi nanda thi im lng ca Ngi khi du s Vacchagotta hi l c t ng hay khng. "Ny nanda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, ny nanda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp thng kin. V ny nanda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny nanda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp on kin. Li na, ny nanda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, cu tr li ca Ta c ph hp vi tr khi ln rng: 'Tt c cc php l v ng'? - Tha khng, bch Th tn. Li na, ny nanda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny nanda, li lm cho du s Vacchagotta cng ng ngc bi ri hn na: 'Trc y ta c t ng, nay khng c t ng na'". Theo on kinh trn, c Pht gi im lng l ni ln rng tht tng hay bn th chn nh ca s vt l bt nh, tt bt kh ngn thuyt. V khi pht biu bt c khi nim no thi khi nim y tc khc thit lp ng thi nng bit (attribute) i vi s bit (subject). Vy khng thuyt tc l ch vo tnh cht ca khi nim t siu vit ly n: gi l bt nh. Bi tng Trung lun XVIII.7 cng c ngha tng t: Ch php thc tng gi Tm hnh ngn ng on V sinh dic v dit Tch dit nh Nit bn. Dch l: Tht tng ca cc php th on bt, ct t c tm hnh (t duy) ln ngn ng, khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn. Trong kinh Duy Ma Ct, Phm IX: Nhp Php mn Bt nh, s im lng ca c s Duy Ma Ct cng c mt ngha nh vy. Sau khi 31 v B tt tm

dng ngn ng din t th no l B tt nhp php mn bt nh, n lt ngi Vn Th, v B tt c xng tng l i Tr, c tr hu ln nht trong cc hng i B tt, trnh by kin ca Ngi. Tuy bit cc php xa la cc vn p, nhng Ngi vn dng ting ni p li cu hi ca cc v B tt, dng ngn ng ni v ci m ngn ng khng din t c: "- Theo ti, ni tt c php v ngn v thuyt, v th v thc, la ni vn p. y l nhp php mn bt nh. Khi Vn Th hi Duy Ma Ct rng: - Chng ti mi mi t ni xong. Nay n lt Nhn gi ni: "Th no l nhp php mn bt nh ca B tt?" Duy Ma Ct im lng. Vn Th tn thn rng: - Lnh thay! Lnh thay! Cho n chng c vn t, li ni, mi l chn nhp php mn bt nh." (Duy Ma Ct S thuyt kinh, Thch Duy Lc dch v lc gii) n lt trng gi Duy Ma Ct thi ng im lng khng ni nng chi c. chng minh s nhp th cao tt , ngi Vn Th khen ngi: " mi l nhp php mn bt nh". Ngi mun ch r cho chng sinh bit rng ng Duy Ma Ct vt ln trn ngn ng nhp Tht tng ch khng phi ng ny khng bit, khng tr li ni cu hi. ng nh kinh sch c cu: Ngn ng o on (li ni lm dt o). Trong Thin tng c giai thoi "Th tn nim hoa, Ca Dip vi tiu", ngha l Pht gi ln cnh hoa, v Ca Dip mm ci. i Ca Dip l v nht u , ngi duy nht trong hi chng nhn ra thm ca c Pht khi ngi gi ln mt cnh hoa trc hi trng v p li Thy bng mt ci mm ci. gip ta hiu r thm ngha ca s im lng cao thng , trong Bch Nham Lc, Tc th 65, c ghi li mt cu chuyn i thoi nh sau. Mt ngoi o hi Pht, 'Chng hi c li chng hi khng li'. c Th Tn im lng. Ngoi o tn thn rng, 'Th Tn i t i bi, khai m my m cho ti, khin ti c c ch vo (o).' Sau khi ngoi o i ri, A Nan hi Pht, 'Ngoi o chng c g m ni c ch vo vy?' c Pht ni, 'Ging nh nga tt, ch cn thy bng roi cng chy ri.' Cu chuyn ngoi o hi Pht v hu v ny cng c k li trong V Mn Qun, s 32. Nhng thay v ni c Th Tn im lng, truyn li k c Th Tn mc nhin ngi .

Theo ngn ng Thin, 'ngoi o' c ngha l k thch suy lun v tranh bin nhng khng bit ni mnh c sn Pht tnh, "ci chn tht" sng sut thanh tnh bt sanh bt dit. Cu hi ca ngoi o lin quan n tnh Khng m ngha vt ngoi ngn thuyt, ngoi tt c nhng m t din t. Khi dng ch 'c li' v 'khng li', ngoi o mun bao gm trong hai danh t ht thy khi nim kh hu v thc ti, khi nim do suy t phn bit ln khi nim do la xa vng tng ngn thuyt. Ni n gin hn, ngoi o mun hi xem c Pht bit c phng cch no nhn thc siu vit c s hiu bit th tc ln chn l tuyt i. Trong hai cu u bi tng Trung lun XIII.9, Ngi Long Th cho bit c Pht dy rng: "Khng php l vin ly cc kin chp". Nh th c ngha l mun nhn thc chnh xc v tnh Khng thi phi la xa mi kin chp. iu ngoi o mun bit l lm sao c th nhy vt t s la xa vng tng phn bit n s thnh tu tu gic tnh Khng. c Pht p li bng s im lng. Mt s cng n ca Thin tng c thnh lp da trn khun mu ny. Tuy vy, cc thin s thng cnh gic hnh gi ng c tu tp ngi im lng bung th trong th trm t mc tng sung hoc m mn nhng hoan lc siu th cht do tham thin mang li. l trng hp ng X Li Pht ngi im lng trong rng b trng gi Duy Ma Ct qu: "Ny X Li Pht! khng hn ngi mi l tnh ta. Ni tnh ta l chng hin thn ni tam gii l tnh ta, i nh chng khi dit m hin cc oai nghi l tnh ta, th hin vic phm phu m chng b o php l tnh ta, tm chng tr trong cng chng ngoi l tnh ta, tu hnh ba mi by phm tr o m ch kin chng ng l tnh ta, chng dt phin no m nhp nit bn l tnh ta. Nu ta nh th mi c Pht n kh." (Duy Ma Ct S thuyt kinh, Phm IV, Thch Duy Lc dch v lc gii). Trong hai cu cui ca bi tng Trung lun XIII.9 k trn, Ngi Long Th cn dn: "Nhng nu tr li chp thy c ci Khng (kin chp v Khng), th ch Pht cng khng th ha ." l im cc k quan trng nn nh thu hiu on cng n k tip sc tc dng ca s im lng ca c Pht lm bng tnh mt thc tm linh khao kht kinh nghim chn l cu cnh. Ngoi o ni n trong cng n ny thc s tri qua mt tin trnh tp trung tt c nng lc tinh thn ca mnh tm ti, sn ui mt thc ti cu cnh bng phng tin ngn t v tri thc, cui cng b dn vo ng ct m

khng thy li ra nn mi tm cu minh s hng dn. S im lng ca c Pht l mt 'bng roi', l 'i nh chng khi dit m hin cc oai nghi', l mt ch im xy ra ng lc ngoi o vi mt trang b c bn y c y n mt tnh trng chn mi trn vn. Do , ci tm tr bt n ca ngoi o vi bao xung t ni tm nt v. Ton b c cu ca tm thc chuyn bin qua mt sc thi hon ton khc hn. Ci m ngoi o by lu mt cng tm kim nh mt ci g thc hu bn ngoi nay t nhin xut hin nh mt ci g sn c by lu trong chnh mnh m mnh khng hay bit. Ngoi o ht nhin chng ng chn l v pht ln li tn thn: "Th Tn i t i bi, khai m my m cho ti, khin ti c c ch vo (o)." Vin Ng trong li bnh xng ni rng: "c Th tn bit ngm gi dng bum, ty bnh cho thuc, cho nn mi im lng. Ton c ln, ngoi o th hi hon ton. C lun xoay chuyn mt cch trn tru, khng xoay v pha hu m cng chng xoay v pha v. Khng ri vo c tht, khng vng vo phm thnh, hai bin chp b ct t cng mt lc. Th tn va im lng, ngoi o l ly. Ngi by gi phn nhiu nu khng ri vo v th cng ri vo hu; ch lng xng trong hai thin chp hu v ny m thi." (Bch Nham Lc, Thch Mn Gic dch). i vi nhng bc i cn i tr nh tn gi Tu B thi khng phi i Pht dng ngn ng ni ra mi gi l ging Bt nh. Cc v ny ng c thc tng Bt nh i trc thn gio qua cc oai nghi sinh hot hng ngy ca c Pht nh c m t trong on m u kinh Kim Cang. Bui sng n gi th trai, Ngi p y, cm bt vo thnh X V kht thc. Th lp kht thc xong, tr v ch c. Th trai xong, thu xp y bt, ra chn, ri tri ta ngi. i vi tn gi Tu B , cuc sng bnh d chnh l bi thuyt php Pht thng xuyn h nim cho cc v B tt mi pht tm khi thi chuyn v ph chc cho cc v B tt c cng hnh vng chc vic hong php sinh. Qua cc cu chuyn k trn, s im lng ca c Pht hay ca cc v B tt l mt ch im cho thy Tht tng hay Khng tnh cn phi trc nhn, t mnh th nghim ly, t chng t ng ly cho chnh mnh. Ch im ny khng a cho hnh gi mt u mi khi s suy din m tri li cn xng minh s bt lc ca ngn ng v l lun trong s nhn thc chnh xc v tnh Khng ca vn php. Bi tng Trung lun XXVI.11, bn ch Phn (khng c trong bn ch Hn), din t cng mt : Avidyym niruddhym samskrnm asambhavah,

avidyya nirodhas tu jnnenasyaiva bhvant. Dch l: Khi v minh dit thi cc hnh (nghip) khng sanh khi. V minh dit l thnh qu ca s tu hnh nh Hu. V minh gng lin theo hnh vi bit. Trong V minh, ci bit tch ri s bit v ngi bit tch ri ci c bit, ngoi gii bit lp vi ni tm, ngha l lun lun c nhng cp mu thun i lp nhau. Do , V minh dit thi Gic ng tc th. Nhng nu khng tu hnh nh Hu thi khng c ci thy bit "nh thc" c. Tc : Ngn thuyt l Khng thuyt. Ni nh th khng c ngha l c Pht chi b ngn ng v l lun ca th gian. c ln Ngi khuyn nhng ngi thuc b tc Klm Kesaputta nh vy: " Ny cc Klm, ch c tin v nghe truyn thuyt; ch c tin v theo truyn thng; ch c tin v nghe nhng li n. ch c tin v c Kinh Tng truyn tng; ch c tin v nhn l lun siu hnh, ch c tin v ng theo mt lp trng; ch c tin v nh gi hi ht nhng d kin; ch c tin v ph hp vi nh kin; ch c tin v pht xut t ni c uy quyn; ch c tin v v Sa mn l bc o s ca mnh. Nhng ny cc Klm, khi no t mnh bit r rng cc php ny l bt thin, l khng tt, b cc ngi c tr ch trch; cc php ny nu chp nhn v thc hin a n bt hnh kh au, thi ny cc Klm, hy t b chng! " (Tng Chi B Tp I, Kinh Cc v Kesaputta). c Pht cng thng khuyn khch s quan st v phn tch: "Ny cc tu s! ng bao gi chp nhn li dy ca ta ch v do lng tn knh! Hy cho cc bc c hc phn tch li dy ca ta nh th vng c cng nhn sau khi t, ct, v ch xt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu s Ty tng ni trch on ny trong Kinh Ghana Sutra. Nhiu tc gi khc ni dn trch t bi k Jnnasrasamuccaya, 31]. Trong li pht biu, c Pht mun m ch t vng l trc tip kim chng, tc l dng gic quan trc qun ni dung ca li Pht dy. Ch xt l gin tip kim chng, tc l dng suy lun phn tch ni dung ca li Pht dy. Cui cng ct chia thnh mnh vn l din dch suy l thy r khng c mu thun no trong ni dung ca li Pht dy. Trong kinh Lng Gi, HT. Thch Thanh T dch gii, c on thut li li c Pht gii thch nguyn nhn kin lp ngn thuyt l la b ngn thuyt:

"i Hu! Nu c ngi ni rng: 'Nh Lai ni php ri vo vn t', ngi ny t vng ng, v php la vn t. Th nn, i Hu! Ch Pht chng ta v cc v B tt khng ni mt ch chng p mt ch. V c sao? V php la vn t, chng phi khng ni ngha li ch. Ngn thuyt l vng tng ca chng sinh. i Hu! Nu chng ni tt c php th gio php t hoi. Gio php hoi th khng c ch Pht, B tt, Duyn Gic, Thanh Vn, nu khng th ai ni v v ai? Th nn, i Hu! i B tt ch kt ngn thuyt, ty nghi phng tin rng ni kinh php. V hy vng phin no ca chng sinh chng phi mt nn ta v ch Pht ty cc th hiu bit sai khc ca chng sinh m ni cc php, khin la tm, , thc, chng phi v c ch t gic thnh tr." Hy em thuyt Nh ca B tt Long Th m gii thch on kinh trn nh sau. c Pht mn ngn thuyt vo nht ngha. Bi tng Trung lun XXIV.10 cng xc quyt nh vy: "Nu khng y c Tc th khng t c nht ngha ". Cho nn t m c V Thng Chnh Gic n m Nit bn, sut thi gian 45 nm tri thuyt php y Pht chng ni mt ch. Ngha l nu c mt li ri vo tng vn t thi chnh v nhm li ch chng sinh m phn bit ni. Nu khng nhm li ch chng sinh phn bit ni th hng Nh tha, B tt kia t u dng lp vo ngha chn tht? Nh th th thnh gio dit hoi, ai dy ni ai? Cho nn bit tt c ngn thuyt theo Tc u l gi php, chng qua v nht ngha hay Chn m c ni by. Do thuyt m nhp ngha, ngha huyn th thuyt la. Thuyt tc khng thuyt, ch tc khng ch. Cho nn ni: "Ch Pht B tt khng ni mt ch". Vy B tt ty cn thc chng sinh rng ni kinh php, chng nn mc ni ngn thuyt. Ni ra l nhn cc th hy vng, cc th phin no, cc th hiu bit sai khc ca chng sinh m ni ph tr. Khin h la ci h vng t v thy, chuyn tm, , v thc, t bit t chng. Quyt khng c ni ch by ch t gic thnh tr. Bi v t gic thnh tr la ngn thuyt, la tng tm duyn, t chng c bn trong, chng phi ch hin by ca vng tng ngn thuyt. Tm li, s im lng ca cc bc Thnh l ch im ca mt lp trng trit l khng my tin tng vo kh nng din t ca ngn ng v kh nng t lng ca lun l. Phi ch n thi Ngi Long Th s im lng v ngn thuyt ca cc bc Thnh mi kt tinh thnh mt trit hc, trit hc Nh .

Trong bi tng Trung lun XXV.24, B tt Long Th cng nhc li li tm s ca c Th tn: Ch php bt kh c Dit nht thit h lun V nhn dic v x Pht dic v s thuyt. Dch l: Cc php (cu cnh khng tch), khng th vi n v nm bt c; (vi cu cnh khng), tt c h lun u b dit sch. Khng c Pht cng khng c php ni ra cho bt c mt ngi no, ti bt c mt ni chn no. c Pht tuyn thuyt gio l bng ngn ng thng tc cho nn cc hin tng Ngi cp trong ngn thuyt nh tm, tm s, thng, ng, kh, khng, nit bn, ... c quan st v phn tch theo tc , ngha l theo ng li c quy nh bi tp qun v cng c. S d Ngi phn tch v gii thch theo tri thc thng nghim ca chng sinh l v mun bng vo ngn ng ca chng sinh ch cho chng sinh hiu rng tuy thy s vt hin hu nh ring bit c lp, c t thn thng ti, nhng k thc khng phi l nh vy. V chng sinh nhn lm ci khng tht c lm ci c tht ri sinh chp th, kht i, v tham dc m sinh ra au kh. Theo l duyn khi, tt c mi s vt u v t tnh, ngha l khng th t n tn ti c lp ring bit khng tng quan i i vi cc s vt khc. V t tnh l danh t biu tng tnh cht tng i ca mi hin tng. Chnh v mun ch cho thy "nht thit php khng" nn B tt Long Th mi ni cui bi tng Trung lun XXV.24: "Khng c Pht cng khng c php ni ra cho bt c mt ngi no, ti bt c mt ni chn no". Ngha l ngay c nhng danh xng nh Pht, Php, Tng, ... v ngay c nhng khi nim Pht dng trong ngn thuyt nh tm, tm s, thng, ng, kh, khng, nit bn, ... tt c u v t tnh, u khng. Theo bi tng Trung lun XVIII.9 thi Tht tng l v ngn, l "im lng": T tri bt ty tha Tch dit v h lun V d v phn bit Th tc danh thc tng Dch l: Tht tng l "t tri bt ty tha" tc l chnh mnh th nghim, khng theo lun thuyt ca k khc m tn gii; "tch dit v h lun" ngha

l tch tnh, khng th ngh bn, "v d v phn bit" tc l khng sai khc, khng phn bit. Khi ch gii bi tng ny (trong Prasannapad; Candrakrti), Ngi Nguyt Xng ng nht ngha Tht tng vi tnh Khng. Nh vy, s im lng ca c Pht biu trng tnh Khng, ci chn tnh ca tr Bt nh. im c o y l s im lng ca c Pht ra trong bi tng Trung lun XXV.24 bt mt nhp cu ni lin hai , Chn v Tc . Qu vy, gio php Pht chng ng 'tht l su kn, kh thy, kh chng, tch tnh, cao thng, siu l lun, vi diu, ch ngi c tr mi cm nhn!'. Trn phng din nhn thc lun, s im lng ca c Pht c th hiu nh l mt ch t ch vo chn tnh ca tr Bt nh. C hai trng hp nhn thc. Trong trng hp nhn thc s im lng mt cch tng qut nh l biu l tt c mi thi v mi ni thi s im lng biu hiu tnh bt kh t ngh (khng th dng tm m suy xt cho cng) v tnh bt kh thuyt (khng th em li ni m din t cho ng) ca tr Bt nh. Trong trng hp nhn thc s im lng ng vo mt thi im v mt a im ring bit thi s im lng biu hin chn tnh ca Bt nh ba la mt m c Pht chng c. Chn tnh ca tr Bt nh "l chnh nhn quyt nh, t ni y khi ln tt c ngn thuyt ca Pht". Trong t tng Bt nh, khi mt v B tt ging thuyt, khng phi ngi pht biu "mt quan im" no ca ring mnh v thc ti, m y l do tc dng ca chnh Bt nh. [Thin lun, D. T. Suzuki, Tp Trung, Tu tp cng n: Phng tin chng ng. Tu S dch]. Theo Tiu phm Bt nh, Phm II: "Thch hon nhn", chnh l diu dng ca Bt nh: ngi ni l Khng, ngi nghe cng Khng, tt c qu v u Khng, Pht php, Nit bn cng Khng, 'gi t c php no cao hn Nit bn, ti (Tu b ) cng gi l Khng.' n lc chm dt bi ny tc gi vn cn bn khon ngh n s tng t gia hai hnh nh tuyt p: im nguyn thy ca v tr v s im lng ca c Th tn. Thng ba, 2000 ---o0o--10. Bin chng php Trung qun Trc ht nn nhc li s cn thit phn bit hai th chn l, Chn hay

Chn l tuyt i v tc hay chn l tng i. Chn l tuyt i l l php nht qun, ti thng, hay cn gi l thc ti cu cnh (Absolute Reality). Php ny l ci s c ca thnh tr t gic, khng phi l cnh gii do li ni v l tr suy lun m bit c. Chn l tng i l "s tht" hiu theo ngn ng v l lun thng tc v thng c kim chng bng tri thc thng nghim. Pha bn ny, Chn l tuyt i l mc tiu ca s luyn tm v trin khai tu qun c bit phn tch ngha ca tnh Khng. Pha bn kia, chn l tng i l mc tiu ca s pht trin tng tri, thc tri, v tri, ba loi hiu bit thng thng ca th gian nhm m rng kin thc v khoa hc, k thut, trit hc, m thut, o c hc, chnh tr hc v.v... Trung lun ni rng c Pht thuyt php bng phng thc Nh . Nh vy tc di hnh thc ngn thuyt l gio l ca Ngi pht xut t tm i Bi, nhm ch cho chng sanh con ng a n an lc v hnh phc. Ngi Nguyt Xng (Candrakrti) hiu Nh theo ngha rng hn, xem l bn tnh hai mt ca cc i tng nhn thc. Mt mt l chn l ti hu hin l nh i tng c bit ca tu gic siu th. Mt kia l chn l th gian tc tc hin l nh i tng ca s thy bit thng tc do tp qun v cng c quy nh. V v minh nn trong s thy bit thng tc ci bit tch bit s bit, v ngi bit tch bit ci c bit, ngoi gii bit lp vi ni tm, ngha l lun lun c nhng cp mu thun i lp nhau. l ct cch t nhin ca tri thc hiu bin: h thy bit l c V minh gn lin theo hnh vi thy bit. V minh khng c ngha l thiu kin thc, hoc khng am tng mt l thuyt, mt hc thut, hay mt lut l no . V minh, phn ngha ca Gic Ng, chnh l s thy bit in o: trong th gian, cc php u v thng m cho l thng; chng sinh chu mi th kh au m cho l vui, sng; vn khng c ci ta, ci ca ta m chp l c ng, c ng s; cc php u bt tnh m cho l tnh. i vi Pht t trng tm hnh gii khng phi tm hiu c cu s tht th gian m l siu vit th gian gii thot v gic ng. Ni nh vy c ngha l hnh gi phi on dit mi h lun tc mi hot dng ca tri thc hiu bin thi chn l ti thng mi hin by. Tuy nhin, iu kin cn thit on dit h lun li l s hiu bit rnh r nhng c tnh ca ngn ng v lun l, s thng t vai tr v gii hn ca suy lun v pht biu, cng s tri tng mi phng thc lun chng nhm mc ch t ng v ng tha. l ngha ca bi tng XXIV.10: Nhc bt y tc Bt c nht ngha

Bt c nht ngha Tc bt c Nit bn. Hnh gi phi bit nng nh v kho tn dng mi phng tin th gian trn bc ng tu hc. Thng do khuynh hng cc oan nn mi c kin chp m mui hoc nhn lm tc lm Chn hoc tch ring hai mt tc v Chn ca chn l thnh hai thc th khc bit. Qua hnh nh Nit bn (Nirvna) v Lun hi (samsra) Trung lun m t Chn khng nhng l s y ca tc m hn na chnh l bn th ca tc . l ngha ca ba bi tng Trung lun XXV.9, 19, v 20: 9. Th ch nhn duyn c Lun chuyn sinh t trung Bt th ch nhn duyn Th danh vi nit bn. 19. Nit bn d th gian V hu thiu phn bit Th gian d nit bn Dic v thiu phn bit. 20. Nit bn chi thc t Cp d th gian t Nh th nh t gi V ho ly sai bit. Dch l: 9. V th chp cc nhn duyn nn lun chuyn trong sanh t. Khng th cc nhn duyn, chnh l nit bn. 19. Nit bn v th gian khng c my may khc bit. Th gian v nit bn cng khng c cht g khc bit. 20. Ci g l bin gii ca nit bn cng l bin gii ca th gian. Khng c my may sai bit gia hai bin gii . Theo nhn thc lun Pht gio, khng c hnh thi nhn thc no ng ngoi hin lng tc trc nhn t tng bng cm gic n thun v t lng tc t duy suy l khi nim ha v nh danh tng tng. c Pht thng khuyn khch qun st v phn tch thy r con ng n Gic Ng:

"Ny cc tu s! ng bao gi chp nhn li dy ca ta ch v do lng tn knh! Hy cho cc bc c hc phn tch li dy ca ta nh th vng c cng nhn sau khi t, ct, v ch xt." [Theo Th. Stcherbatsky, Buddhist Logic, tu s Ty tng ni trch on ny trong Kinh Ghana Sutra. Nhiu tc gi khc ni dn trch t bi k Jnnasrasamuccaya, 31]. S qun st v phn tch m Ngi thng xuyn khuyn l cui cng dn ta n bin t ca thc ti (bhtakoti), m cng l chn tri v t tnh ca th tc. Trong kinh C Mc Mc Kin Lin (Trung A-Hm, Kinh s 145), theo li tn gi A Nan ni cho i thn V Th nc Ma kit bit, thi c Th Tn c dy v mi php ng tn knh. Php th hai c k ra l: "Li na, ny V Th, T kheo hc rng, nghe nhiu, ghi nh khng qun, tch ly s bc vn, i vi nhng php s thin, trung thin, hu thin, c ngha, c vn, c tc thanh tnh, hin hin Phm hnh, i vi cc php nh vy, hc rng, nghe nhiu, tng thuc cho n hng nghn, chuyn t duy qun st, thy r, hiu su. Ny V Th, khi chng ti thy T kheo no tch cc a vn, th chng ti cng i knh, tn trng, cng dng, tn phng, l bi, hu h T kheo y." Trong tin trnh tra tm, qun st, v phn tch thc ti, t c (catuskoti) l nh thc t duy v pht biu rt cn thit cho s n lc th tr, suy ngh, v tu tp. Ni n t c tc l ni n bin chng php. Th no l bin chng php? Bin chng php c h thng ha t khi B tt Long Th quan tm phn tch s im lng cao thng ca c Pht khng tr li 16 cu hi siu hnh lin quan n Tht tng ca cc php. Bi tng Trung lun XVIII.7 xc quyt Tht tng khng c ngn ng: Ch php thc tng gi Tm hnh ngn ng on V sinh dic v dit Tch dit nh Nit bn. Dch l: Tht tng ca cc php th on bt, ct t c tm hnh (t duy) ln ngn ng, khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn. Sau , hai bi tng 11 v 12 thuc Phm XXII: Qun Qun Nh Lai li ni n s bt kh thuyt ca tnh Khng, ng thi dng t c ph nh vn m cho trc gic tm linh mt ci nhn siu vit tt c bn thin kin ca t c:

11. Khng tc bt kh thuyt Phi khng bt kh thuyt Cng bt cng ph thuyt n d gi danh thuyt. 12. Tch dit tng trung v Thng v thng ng t Tch dit tng trung v Bin v bin ng t. Dch l: 11. Khng (khng t tnh) th khng th lun thuyt m phi Khng th cng khng th ni nng bn ci. Va Khng va phi Khng, chng phi Khng chng phi phi Khng cng u khng th bn tho c, nn ch s dng gi danh ni. 12. Ngay trong tng tch dit (tht tng -- khng tnh) vn khng c thng v v thng, vn vn ..., bn iu (t c: thng, v thng, va thng va v thng, chng phi thng chng phi v thng). Ngay trong tng tch dit cng khng h c bin, v bin, vn vn ..., bn iu (t c: hu, v, va hu va v, chng phi hu chng phi v bin). Khi ch gii bi tng Trung lun XXII.12, ngi Nguyt Xng ni c Pht xp 16 cu hi siu hnh vo loi "avykrta" ngha l khng th dng li ni m tr li c. Ngi k 16 cu hi y theo th t nh sau: 1. bn cu hi v Th gian l thng cn, v thng, l c hai, khng phi c hai; 2. bn cu hi v Th gian l hu bin, v bin, l c hai, khng phi c hai; 3. bn cu hi v Nh Lai tn ti sau khi cht, khng tn ti, l c hai, khng phi c hai v 4. bn cu hi v mng sng v thn th l mt, l khc, khng phi khc khng phi khng khc, l khng c mng khng c thn. Nh vy 16 cu hi c xp thnh bn nhm. Mi nhm gm bn thin kin. Bn thin kin ny to thnh c s ca t c Trung qun. Hai thin kin u c xem nh cn bn: mt khng nh tn ch v mt ph nh tn ch. Thin kin th ba l khng nh s lin hp hai thin kin cn bn v thin kin cui cng l ph nh s phn ly hai thin kin cn bn. Theo

c Pht i vi nhng cu hi y tr li "phi" hay "khng phi" u khng gip ta thy r chn l cht no. Ngay khi t ra, cu hi c dng c-khng i hin v i lp. l bng chng ca s hay bit v nhng xung t sn c bn trong L tnh (Reason). Ct cch t nhin ca L tnh l lun lun hin hnh nh phn, khi nim lun lun l khi nim i hin v i lp ln nhau. Ngh n ci A thi tc khc ci phi A hin khi. Ngn ng v lun l v th m khng th nhn thc, din t, v truyn t tng bt nh (advaya) ca mun vt. V li, tri thc thng nghim khng th dng gii quyt nhng xung t siu qu kinh nghim thng tc. Cng mt vn siu hnh, nu c kin gii ch trng l c thi khng chng thi chy xut hin kin gii i nghch ch trng l khng. Qu vy, kinh Phm Vng, Trng A-hm, c ghi li tt c su mi hai lun chp thnh hnh, bao hm tt c cc vn v gii p nhng vn y vo thi c Pht c o. Nh li gii thch trong kinh, tt c nhng sai lm cn bn ca cc lun chp l do nhng khuynh hng chp th cc oan. ?c Pht ku gi: "Cc v kht s! ng i vo trong ci li m hn y mt ht thi gi v c hi tu tp o gii thot. ng i vo ci li ca s h lun..." Trong kinh Ananda (Tng ng b, IV.400) c Pht gii thch cho tn gi Ananda thi im lng ca Ngi khi du s Vacchagotta hi l c t ng hay khng. "Ny Ananda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, ny Ananda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp thng kin. V ny Ananda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny Ananda, thuc v phi cc Sa mn, B la mn chp on kin. Li na, ny Ananda, nu c hi: 'C t ng khng?', v Ta tr li l 'C t ng', nh vy, cu tr li ca Ta c ph hp vi tr khi ln rng: 'Tt c cc php l v ng'? -- Tha khng, bch Th tn. Li na, ny Ananda, nu c hi: 'C phi khng c t ng?', v Ta tr li l 'Khng c t ng', nh vy, ny Ananda, li lm cho du s

Vacchagotta cng ng ngc bi ri hn na: 'Trc y ta c t ng, nay khng c t ng na'". Mun bit c Pht gii quyt nh th no nhng vn chp thng chp on, chp c chp khng, hy nghe li Ngi dy tn gi Kaccyanagotta: "Ny Kaccyana, th gii ny phn ln y ch vo hai cc oan ny: c v khng c. ... "Tt c l c", ny Kaccyana, l mt cc oan. "Tt c l khng c" l cc oan th hai. Xa la hai cc oan y, ny Kaccyana, Nh Lai thuyt php theo trung o." (Kinh Ca Chin Din Th (Kaccyanagotta), Tng ng B) Bng vo nhng d kin trn B tt Long Th nhn xt s d c Pht im lng khng tr li cc cu hi lin h thc ti cu cnh l v thc ti cu cnh siu vit mi hnh thc t duy v pht biu. Bn thin kin c Pht thng ni n nhng khi thuyt php c Ngi h thng ha thnh phng tin thin xo dng a L tnh (Reason) vo ng ct ng cng, t xoay chuyn (parvrtti) ton b tm thc, siu vit tr thc, chuyn L tnh thnh Ng tnh (Understanding) tc tr tu thy bit nh thc, nh th. Ngi pht hin nhng xung t, nhng mu thun m L tnh khng th trnh khi nhng khi n dng phng tin ca Th gian gii thuyt minh nhng vn thuc Php gii. Tm li, bin chng php, cn gi l dch ha php, l s vn hnh ca dng tm thc nh qun st v phn tch hai pha thun (pros) v nghch (cons) ca mt vn m pht hin tnh thc thy bit nhng mu thun ni ti ng nhin hin ra lm L tnh sa ly khng gii quyt ni, v cui cng by gii phng cch thot khi ng b l vt ngoi qui tc ca L tnh. Mc tiu ca bin chng php Trung qun l nhm khai thng con ng Trung o n tr Bt nh Ba la mt, nhm thc tnh gic quan ni ti ni phn su thm trong th tnh hu thc chng tnh Khng. Ni cch khc, bin chng php Trung qun c vai tr gio ha ch ng thc tnh (sambodhi; gic ng) tc chuyn y (parvritti). Ch khi no vt b hn li gii thch hin hu vi cch phn tch nh nguyn hu v v, A v phi A thi bn tng ca nh thc tnh (yathbhtat) mi hin l. Chnh l lc tnh Khng tc A = phi A c "thy" mt cch trung thc (yathbhtam).

Nhiu hc gi Ty phng hiu lm rng ngi Long Th khng h hay bit nhng quy lut c bn ca logic Aristotle (ch logic dnh ring cho lun l hnh thc Aristotle). l: 1. Lut ng nht: Mi s vt lun lun ng nht vi n. A l A, B l B. 2. Lut phi mu thun: Mt s vt khng th va l n li va khng phi n. A khng th va l A va l phi A. 3. Lut trit tam: Khng th c trng hp th ba. Ngha l: hoc l A, hoc khng phi l A, ch khng th ci no khc. Chc chn khng phi nh vy. Trc ht Pht gio khng chp nhn lut ng nht ca logic Aristotle. Theo l duyn khi mi s th u sinh dit trong st na. Hai s th hnh thnh trong hai st na khc nhau l hai s th khc bit nhau. Cng mt cy tng m vo hai thi im khc nhau thi c xem nh l hai vt th hon ton khc bit, tuy c hai c biu tng chung bng mt khi nim chung l cy tng. Hai st na sinh dit ca cy tng quan h theo lut nhn qu (tadutpatti; Principle of Causality; Nonidentity of the underlying Reality) ging nh trng hp gia "khi" v "la". Ngoi lut nhn qu, lun l Pht gio cn c mt lut na gi l lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity; Identity of the underlying Reality) gii thch s quan h gia hai khi nim cng chung mt cn bn hu php (dharm; substratum) [Hu php l ch vt t thn, cn gi l t tnh, t th ca s vt]. Nh gia hai khi nim "cy" v "lau sy" trong mnh : "Ti y c cy v c lau sy". "Cy" v "lau sy" u quy chiu v cng chung mt thc ti im, chung mt cn bn hu php. Lut phi mu thun c hm trong hai th d sau y. 1. Hai cu cui bi tng Trung lun VII.31: Bt ng nht php Nhi hu hu v tng. Dch l: Khng l ni mt php m c c hai tng hu v v? 2. Hai cu cui bi tng Trung lun VIII.7: Hu v tng vi c Nht x tc v nh.

Dch l: V C v Khng tri nghch nhau cho nn trong cng mt ch th khng th c hai th y c. Lut trit tam xut hin trong hai th d sau y. 1. Bi tng Trung lun II.8: Kh gi tc bt kh Bt kh gi bt kh Ly kh bt kh gi V tam kh gi. Dch l: Ngi i th khng i v ngi khng i th cng khng i. Ngoi ngi i v ngi khng i, khng c ngi i th ba no khc. 2. Hai cu cui bi tng Trung lun XXI.13: ng tri s th php Vi thng vi v thng. Dch l: Nn bit rng cc php c cm th hoc l thng hoc l v thng. Tuy gm ton lun chng ph v i trnh nhng Trung lun khng h nu ch danh bt c c nhn hay tng phi i lp no. Mc ch thit thc m Trung lun nhm thnh t l bc b nhng bin kin v t kin khng phi ca mt i phng c ch trng i lp m chnh ngay ca hnh gi. Do v minh t v thy nn hnh gi mi m vi h lun m khng hay bit. T c thc tnh hnh gi nim chnh xc v tnh V t tnh ca vn php, v tnh cch vn php hin hu nh tht, hin hu ng nh ci th duyn khi ca chng. Trong phn sau y khi ni n i phng tc l ni n ci nhn m mui sai lm ca hnh gi. Ngi Long Th lun chng theo php h qu (prasanga; consequence) phi l cn gi l php phn chng (reductio ad absurdum). Bt u l lp tn tc t chc mt mnh (tn th) biu tng quan h nhn qu gia hai tn y, ngha l hai yu t y c vo m t chc mnh . Ngi thng thun theo l l ca i phng, a ra nhng l do m i phng cng nhn d Ngi khng ng phn bc ch trng i nghch ca h. Trong s 446 bi tng ca Trung lun, c hn 80 bi do cc mnh tn cu thnh hay cha nhng mnh tn nh vy. Cng dng chnh yu ca cc bi tng cn li l ph gii cc mnh tn.

 hiu mt cch tng qut phng thc lun chng ca ngi Long Th, hy ly bn bi tng u ca Phm II: Qun Kh Lai lm th d. Trc ht bi tng II.1: 1. D kh v hu kh V kh dic v kh Ly d kh v kh Kh thi dic v kh Dch l: 1. Ci i qua khng ang i. Ci cha i qua khng ang i. Ngoi ci i qua v ci cha i qua, ci ang i qua cng khng ang i (quan nim ang i v th m khng th suy din pht biu c). Trong bi tng ny, hai tn y dng lp tn l "ng tc ang i" v "on ng phi i qua". thit lp mnh tn m t quan h gia mt ng tc v s y ca ng tc y, ngi Long Th em chia tn y "on ng phi i qua" thnh hai phn b sung nhau: "phn on ng i qua" v "phn on ng cha i qua". Hi (union) hai phn b sung y to thnh "on ng phi i qua" tc v tr ngn thuyt (universe of discourse) trong th d ny. Ni nh th c ngha l ngoi hi hai phn b sung y, khng cn c im hay on ng no khc trn on ng phi i qua gi l ci ang i qua. Bng cch chia i mt tn y ra lm hai phn b sung nh vy ngi Long Th chng minh mnh "ci ang i qua khng ang i" vi l do l ci ang i qua khng hin hu. n y xin m du ngoc a ra mt th d tng t trong logic Aristotle. l nghch l (paradox) "mi tn" ca Zeno: trn ng bay, th hi mi tn chuyn ng hay ng yn vo mt st na bt k no ? Nu chuyn ng thi lm sao c s chuyn ng c trong mt st na! Nu ng yn thi mi tn u c bay! Trong bi tng II.2 k tip: 2. ng x tc hu kh Th trung hu kh thi Phi d kh v kh Th c kh thi kh Dch l: 2. Ni no chuyn ng th ni c ci i. V l c chuyn ng trong ng tc ang i v khng c chuyn ng ni ci i qua hay ni ci cha i qua, nn ci i tht c trong ng tc ang i.

Trong bi tng ny, i phng ng rng ni ci i qua khng c chuyn ng v ni ci cha i qua cng khng c chuyn ng. Nhng h ch trng "ci i tht c trong ng tc ang i". Ngi Long Th bc b quan im y trong hai bi tng II.3-4 bng mt phng php khc vi phng php dng trong bi tng II.1. 3. Vn h kh thi Nhi ng hu kh php Nhc ly kh php Kh thi bt kh c 4. Nhc ngn kh thi kh Th nhn tc hu cu Ly kh hu kh thi Kh thi c kh c Dch l: 3. Lm th no c ci i trong ng tc ang i? Nu tch bit ci i th khng th c ci gi l ng tc ang i. 4. Nu ai ch trng rng c ci i trong ng tc ang i th k sai lm, v tch bit ci i m vn c ng tc ang i; nhng thc t th chnh ng tc ang i t n n c i. Theo bi tng II.3, nu ngh rng ci i c yu tnh quyt nh, t n hin hu c lp tch bit i vi mi php khc, v nu ngh rng ci i l phm tnh ca ci ng tc ang i thi v c t tnh nn ci i tng tc tn ti. Pha kia, khi ci ng tc ang i tch bit ci i thi c ngha l khng i na. Trong trng hp ny n vn tip tc c gi l ci ng tc ang i v ci i l phm tnh ca n! Trong bi tng II.4, ngi Long Th ch trch quan nim ca i phng cho rng ci i va l phm tnh ca ng tc ang i va c lp tch bit vi ng tc ny. T mt quan nim nh vy ta c h qu l ci ng tc ang i tch bit vi ci i, ngha l khng i na. iu ny phi l v ci i vn l phm tnh ca n! Ngi Long Th ng dng ngay l l ca i phng l "ci i tht c trong ng tc ang i". Ri Ngi nu ra h qu: cu ni ng ch khi no tht c mt ci i tch bit vi ng tc ang i. H qu ny l mt iu phi l.

Ti v theo Ngi, ci i ch hin hu khi c ng tc ang i v khng c ci i tch bit vi ng tc ang i. Phng php chng minh va cp gi l php h qu phi l hay php phn chng (reductio ad absurdum).Theo php ny mun chng minh mt mnh M l ng [trong th d ny, mnh M = "ci i ch hin hu khi c ng tc ang i v khng c ci i tch bit vi ng tc ang i"], thi phi ly cu phn nghch ~M lp tn. Trong th d ny, mnh phn nghch ~M = "Ci i tht c trong ng tc ang i". Sau chng minh mnh ~M khng ng vi nhng l l nh trnh by trong cc bi tng II.3-4. Chng minh mnh phn nghch ~M sai tc l chng minh mnh M ng. Trong nhng th d trn, mt tn y c chia thnh hai thin kin i nghch. Tht ra, mt, c hai tn y, hay quan h gia hai tn y trong mnh tn thng c em phn chia thnh hai, ba, hay bn thin kin. T c chnh l trng hp phn tn y thnh ba hay bn thin kin. Trng hp phn thnh ba thiu mt thin kin vn cn gi l t c nhng l loi t c khng trn. Bin chng php Trung qun kt cu theo t c thng c mt trong hai dng sau y. Dng I: T c ph nh. Mt s th no hoc chng A, hoc chng phi A, hoc chng c hai A v phi A, hoc khng phi chng A khng phi chng phi A. Tt c bn thin kin u ph nh, v trng hp ny thit lp mt chiu (dimension) mi c tnh cch siu nhin (transcendental), phn bc ton th hay mi mt bn thin kin. T c ph nh, mt hnh thc m t tnh Khng, thng c dng trong nhng lun chng lin h n thc ti cu cnh. Dng II: T c khng nh. Mt vt th no hoc l A, hoc l phi A, hoc l c hai A v phi A, hoc l khng phi A khng phi phi A. Hai thin kin u l lun l nh bin thng thng, hoc khng nh (c) hoc ph nh (khng). Thin kin th ba khng nh lin hp hai thin kin

u (va khng nh va ph nh), v thin kin th t ph nh phn ly hai thin kin u (chng khng nh chng ph nh). Th d Dng I. Bi tng I.1: Ch php bt t sinh Dic bt tng tha sinh Bt cng bt v nhn Th c tri v sinh. Dch l: Cc php chng hin khi t chnh n, cng chng hin khi t mt ci khc, cng chng hin khi t c hai cng li hay khng do nhn duyn no c (v nhn). V th bit rng cc php vn v sanh. Th d Dng II. Bi tng XVIII.8: Nht thit thc phi thc Dic thc dic phi thc Phi thc phi phi thc Th danh ch Pht php. Dch l: Ht thy mi php u tht, hay phi tht, hay va tht va phi tht, hay khng phi tht khng phi phi tht. chnh l gio php ca ch Pht. Cng nn lu rng trong bi tng ny vn thng t ra mt cch m h v hn nh khi dng ch "nht thit" bao gm ht thy mi php nay c gii hn li trong bn thin kin h tng mu thun ca t c m thi. Trong s hn 80 bi cha nhng mnh tn hay do cc mnh tn cu thnh c khong trn di 30 bi trong tn y phn thnh t c. Phi gii thch nh th no v thin kin th ba trong t c "c hai A v phi A" khi hiu lm l tri nghch vi lut phi mu thun? Trng hp thin kin th t cng cn gii thch. Bi v thng thng mt s th ch c th hoc l A hoc l phi A. y li thm trng hp mt s th l "khng phi A khng phi phi A". Ha ra nghch li vi lut trit tam hay sao? d hiu hy ly mt s bi tng Trung lun lm th d phn tch hai thin kin th ba v th t ca t c theo logic Aristotle. Th d 1: T c ph nh loi 1.

Trong th d Dng I k trn, bn thin kin bi tng Trung lun I.1 c th vit li nh sau. 1. Cc php chng hin khi t chnh n, v 2. Cc php chng hin khi t mt ci khc, v 3. Cc php chng hin khi t c hai cng li (n v ci khc n), v 4. Cc php chng hin khi khng do nhn duyn no c (v nhn). Ni cch khc, cc php chng hin khi t nhn chnh n, t nhn ci khc n, t nhn c hai n v ci khc n, v t v nhn. Ni mt cch vn tt, cc php l v sanh ngha l chng hin khi. Trong th d ny, n v ci khc n l hai s vt trit loi tr h tng (complete mutual exclusion), ngha l c n thi khng c ci khc n v ngc li, ngoi ra khng c ci th ba no khc. Do , hai tp hp, tp hp ng phm vi n v tp hp ng phm vi ci khc n, b sung (complementary) nhau. Hi (union) ca chng to thnh v tr ngn thuyt (universe of discourse) tc l tp hp nhn ca tt c mi s vt. Giao (intersection) ca chng l tp hp rng (null set ). Sau y l hnh v tng trng bn thin kin: tp hp ng phm vi n, tp hp ng phm vi ci khc n, tp hp v tr ngn thuyt hi hai tp hp y, v tp hp giao rng ca hai tp hp y.

II

III

IV

Hnh I tng trng tp hp T, tp hp ng phm vi n tc tp hp mi php hin khi t chnh n. Hnh II tng trng tp hp (~T), tp hp ng phm vi ci khc n tc tp hp mi php hin khi t ci khc n. (~T) v T b sung nhau. Hnh III tng trng tp hp T (~T), hi hai tp hp T v (~T). Tp hp T (~T) l v tr ngn thuyt tc bao gm mi php hin khi hoc t chnh n hoc t ci khc n, ngoi ra khng c nhn no khc. Trong th d

1 ny, ch "c hai" khng hm hin khi ng thi t chnh n v t ci khc n. V tr ngn thuyt tng ng vi "cc php hin khi t c hai, n v ci khc n". Hnh IV tng trng tp hp T (~T), giao ca hai tp hp b sung T v (~T). Tp hp ny rng , tng ng vi "cc php hin khi chng phi t chnh n chng phi t ci khc n". Ni cch khc, khng c php no hin khi v nhn. Trng hp thin kin th t thc ra c hin nghim ngay sau khi hai thin kin u ph nh s hin khi t chnh n cng nh t ci khc n. Cng th, trng hp thin kin th ba l mt s xc nhn nhng g ph nh trong hai thin kin u. Th d 2: T c ph nh loi 2. T c ph nh Dng I trong th d 2 ny khng thuc loi 1 c bn thin kin: "t chnh n, t ci khc n, t c hai, v v nhn" nh th d 1. T c loi 2 trong th d 2 ny thng nm trong nhng bi tng vo phn cui ca Trung lun v c dng thc: "hu, v, c hai hu v v, v phi hu phi v". Hai bi tng sau y cp n hu (bhva) v phi hu tc v (abhva) l hai thin kin trit loi tr h tng. Bi tng XXV.10: Nh Pht kinh trung thuyt on hu on phi hu Th c tri nit bn Phi hu dic phi v Dch l: Nh trong kinh c Pht tng dy l hy on dit c hu v v. Do bit rng nit bn l chng phi hu chng phi v. Bi tng XXV.13: Hu v cng hp thnh Vn h danh nit bn Nit bn danh v vi Hu v th hu vi. Dch l: Lm th no hu v v cng hp m cu thnh nit bn? Nit bn l v vi m hu v v th l hu vi.

Hy bn n s bc b thin kin th ba "c hai hu v v" trong bi tng XXV.13 trc khi bn n s khng chp nhn thin kin th t "chng phi hu chng phi v" trong bi tng XXV.10. Ti sao ln ny khng th gii thch thin kin th ba ging nh trong trng hp th d 1? Ti v do lut phi mu thun hu v v khng th cng mt ch l nit bn, nh c ni n trong bi tng XXV.14: Hu v nh s cng Vn h th nit bn Th nh bt ng x Nh minh m bt cu. Dch l: Lm th no hu v v hai th cng hp m cu thnh nit bn? V hu v v nh sng v ti khng cng mt ni. Trong th d 2 ch th trong cc mnh l nit bn. Nit bn l mt thc th khng phn chia c. Do khng th bo rng c phn nit bn hu hay c phn nit bn v. Mt khc, giao ca hai tp hp, tp hp cc php hu v tp hp cc php v, l tp hp rng. Hi ca chng to thnh v tr ngn thuyt bao gm ht thy mi php hu vi v php d hu hay v tt c u hu vi. Nit bn tri li l php v vi nn khng th bo l do c hai hu v cng hp. Th th nit bn l "chng phi hu chng phi v"? y l trng hp thin kin th t ni n trong bi tng XXV.10. Ngi Long Th khng chp nhn thin kin ny, theo nh bi tng XXV.15: Nhc phi hu phi v Danh chi vi nit bn Th phi hu phi v D h nhi phn bit. Dch l: Nu chng phi hu chng phi v gi l nit bn, th th ci chng phi hu v chng phi v ny ly g phn bit? Qu vy, bi v mun phn bit phi hu v phi v, trc ht cn bit ci thc hu v ci thc v thi s ph nh ci hu v ci v mi hp l. Nhng ngi Long Th bc b hai thin kin u -- "nit bn l thc hu; nit bn l v" -- theo nhng lun c trnh by trong cc bi tng XXV.4-9 trc . Vy mi s bn lun xem nh chm dt ngay khi hai thin kin u b gt b. L do l v khng bit th no l ci 'nit bn thc hu' hay ci 'nit bn v'. Ngoi ra, thin kin th ba hm c mt t tnh (svabhva) s

y ca tng hp hai khi nim i nghch, hu v v. l iu khng th chp nhn. Ci m Ngi bc b l kin chp cho rng nit bn "l mt s hu" hay nit bn "l mt s v". Ni tm li, thin kin th ba ca t c Trung qun ty theo trng hp c th gii thch nh trong th d 1 l hi ca hai tp hp ng phm vi hai khi nim trit loi tr h tng to thnh v tr ngn thuyt. Nhng cng c trng hp nh trong th d 2 ny thin kin th ba b coi nh phm lut phi mu thun phi bc b. Thin kin th t l mt ph nh trit , c ngha l chn l ti hu khng c ngn ng v lun l t duy v pht biu nn cn chm dt mi tranh lun bn ci ph phim (h lun). Th d 3: T c ph nh khng trn, thiu thin kin cui. Sau y l th d t c khng trn, ngha l ch c ba thin kin u, thiu thin kin cui. Bi tng VII.21: Hu php bt ng sinh V dic bt ng sinh Hu v dic bt sinh Th ngha tin d thuyt. Dch l: Php hu chng sanh khi. Php v cng chng sanh khi. C hai php va hu va v cng chng sanh khi. ngha ny nh trc y c cp. Hai thin kin u trong bi tng ny ging ht trong th d 1 v 2. Nhng th no l ngha ca thin kin th ba biu hin trong cu "C hai php va hu va v"? Mt vt th khng th no ng thi va hu va v. Bi vy thin kin th ba l s xc nhn khi nim mu thun. Tuy nhin trn kha cnh tch bit php hu v php v, vn c th quan nim cu ni lin quan n hai tp hp b sung, tp hp cc php hu (sat) v tp hp cc php v (asat). Hi hai tp hp y to thnh v tr ngn thuyt bao gm ht thy php hu v php v (sadasat). Ngi Long Th ngh nh th no v hai cch nhn thin kin th ba nh va trnh by? Chng ta kh m tm thy ngh ca Ngi qua my trm bi tng c thut li bng nhng cu vn cc k sc tch v hm h. May thay iu ny nh hng khng my quan trng trn tnh xc nh ca cc lun c dng trong Trung lun. Lun thc Trung qun t trng tm ni hai thin kin u m thi. Hai thin kin sau ph thuc hon ton vo hai thin kin u.

Th d 4: T c ph nh khng trn, thiu thin kin th 3. Xin nhc li bi tng II.1 dng lm th d trong phn trnh by phng thc lun chng ca ngi Long Th on trn: "Ci i qua khng ang i. Ci cha i qua khng ang i. Ngoi ci i qua v ci cha i qua, ci ang i qua cng khng ang i" y l th d mt trng hp t c khng trn, thiu thin kin th ba. Ba thin kin, th nht, th hai, v th t theo th t l "ci c i (gata)", "ci cha c i (agata)" v "ci ang c i (gamyamna)". Hnh v I, II, v IV trong th d 1 c th dng din t t c khng trn ny. Hnh I l tp hp T cc ci c i, hnh II l tp hp (~T) cc ci cha c i. Hi T (~T) l v tr ngn thuyt bao gm ton th on ng phi i (gantavya). Khng c phn t no khc ngoi on ng phi i (v tr ngn thuyt) y. Vy tp hp cc ci ang c i hon ton khng c. l ngha ca hnh IV. Th d 5: T c khng nh. Xin nhc li bi tng XVIII.8 ni on trn trong th d Dng II: t c khng nh: "Ht thy mi php u tht, hay phi tht, hay va tht va phi tht, hay khng phi tht khng phi phi tht. chnh l gio php ca ch Pht". Tri vi nhng th d 1 - 4 trong mi thin kin u ph nh, ln ny bn thin kin trong bi tng XVIII.8 u l mnh khng nh. Theo cu cui ca bi tng thi nhng mnh khng nh trong bn thin kin chnh l li dy ca ch Pht. Ni nh vy c ngha khng nh y tng ng vi phn hu c ca V phn bit tr, sau khi ngn ng c thanh lc bng ph nh qua phn gia hnh ca V phn bit tr. Ni cch khc, y l ngn ng ca B tt sau khi th nghim gic ng ti thng tr li hot ng trn th gian, thin dng ngn ng v lun l ca th gian hng dn chng sinh th nghim Pht tnh. Nhng ti sao c th khng nh "Ht thy mi php u tht" trong thin kin th nht v ng thi khng nh iu ngc li l "Ht thy mi php u phi tht" trong thin kin th hai? Theo cc lun s ch gii Trung lun, cn phi tm hiu bn thin kin trong t c khng nh ny trn nhiu bnh din khc nhau, nh trn hai bnh din Chn v tc chng hn. Thin kin u khng nh "Ht thy mi php u tht" l ng trn phng din tc . Thin kin th hai khng nh "Ht thy mi php u phi tht" l

ng trn phng din Chn . V trn phng din ny, cc php u khng th gi tn l g c (ly danh t tng), khng th dng li ni lun bn (ly ngn thuyt tng), v khng th dng tm suy ngh c (ly tm duyn tng). Thin kin th ba khng nh "Ht thy mi php u va tht va phi tht" l ng trn phng din Nh . Thin kin cui cng khng nh "Ht thy mi php u khng phi tht khng phi phi tht" l theo quan im ca hnh gi thnh t tu qun c bit trc ch vo tnh Khng. Trn phng din nhn thc lun, nu gii thch bn thin kin trn bn bnh din khc nhau nh vy thi khng c s mu thun gia bn thin kin y. Loi t c khng nh nh va trnh by rt him thy trong Trung lun. Ch cn mt bi tng na l c loi t c khng nh ny nhng l t c khng trn. l bi tng XVIII.6: Ch Pht hoc thuyt ng Hoc thuyt v ng Ch php thc tng trung V ng v phi ng. Dch l: Ch Pht hoc dy v ng hoc dy v v ng. Tht tng ca cc php thi khng phi ng khng phi v ng. Trn con ng tu Pht, t c Trung qun khng nhng ch l phng tin i tr t chp. Hn na, t c chnh l hin thn ca Trung o. Tht vy, ph nh mt thin kin hay t kin ng thi cng l khng nh mt chnh kin (ph t hin chnh). Khi chnh i lp vi t, thi chnh ny l mt chnh phn (i thin chnh), ngha l ci chnh vi t cch i nghch vi t. Mi tng quan gia chnh vi t ny gi l i thin trung. n khi t hon ton b ph hy, by gi xut hin ci chnh khng l thuc phn (tn thin chnh), ngha l ci chnh siu vit. Cnh gii vt ngoi s tng quan gia hai thi cc t v chnh gi l tn thin trung. Cui cng, khi c chnh ln t hon ton b trit h, by gi hin l ci chnh tuyt i (tuyt i chnh), ngha l chn l. Lc ny tng phn bit hai thi cc chnh v t hon ton b xa b (A = phi A). Cnh gii ny l cnh gii tuyt i c gi l tuyt i trung. Nh vy tuyt i chnh v tuyt i trung khng mt khng khc (phi nht phi d). Khi ch Pht em tuyt i trung ra gio ha chng sinh, n tr thnh mt th Trung o hay chn l gi tm gi l thnh gi trung.

T c Trung qun cn c gii thch theo mt trnh t qun tng khc na gm c bn tng nh sau. 1. tng th nht, Hu i lp vi Khng nn Hu l tc v Khng l Chn . 2. Ln tng th hai, Hu v Khng i lp vi phi Hu phi Khng. Vy Hu v Khng l tc , phi Hu phi Khng l Chn . 3. Ln tng th ba, c bn quan im i lp, Hu, Khng, Hu v Khng, v phi Hu phi Khng thy u thuc tc . Quan im 'phi phi Hu phi phi Khng' ph nh chng c xem l chn . 4. Tt c nhng quan im c din t trong ba tng u s l tc khi c s ph nh chng tng th t: 'phi phi bt Hu phi phi bt Khng' l chn . S ph nh tip din mi khi cc quan im cn c din t bng li ni, v chng vn ch l phng tin thi thit, do vn ch l tc . S tip din ph nh s v cng cho n khi mu sc ca tc c ty sch hon ton. Khi y, ta n ca thc ti v ngn (bhtakoti). Chn l cu cnh thnh t bng bin chng php theo thuyt ph nh ton din c gi l Nh Trung o. B tt Long Th qu c cng em thuyt Chn Khng ca Bt nh thnh lp trn c s bin chng php ly t c lm cn bn. Ngi khng s dng nghch l c tnh cht siu hnh "sc tc th khng" m tri li dng ngn ng v l lun thng tc dy cch tn dit h lun (nhn ngn khin ngn) v ch vo con ng n tnh Khng tc Tht tng ca ht thy mi php. Trong sut hai mi by phm ca Trung lun, bn thin kin ca t c c p dng tng qut cho ht thy mi quan nim sai lm v bn th cc hin tng (nhn duyn, vn hnh tnh, su tnh thc, nm m, su i, i dc, ba tng hu vi), sai lm v thn tm v bn cht ca kinh nghim t thn (tc nghip v tc gi, thn ng, ch th v thuc tnh, nguyn thy v chung cnh, kh, hnh), sai lm v th gii bn ngoi v quan h ch th i tng (ha hp, t tnh, tri v gii, nghip v qu bo, ng v php, thi gian, nhn qu, thnh hoi), v sai lm v thc ti cu cnh (Nh lai, in o, T , Nit bn, Mi hai nhn duyn, t kin). Nh vy, bn thin kin t c khng nhng tng quan tng duyn vi nhau m cn l yu t nhn duyn to thnh con ng Trung o. Bi tng XXIV.18 thu

gn trit hc v bin chng php Trung qun nh sau: "Cc php do duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o". Thng t, 2000 ---o0o--11. Ton ng v T C Trong cc bn vn ch Phn thi nguyn thy, zero c gi l "snya". Theo F. Th. Stcherbatsky, Pht gio nguyn thy dng ch "snya" gi tn im gii hn ca th gii thng nghim (bhtakoti). Vy trn phng din tc , l gii hn ca cc s hay t hp s, "snya" tc zero khng c yu tnh quyt nh, tc v t tnh ging nh cc s hay t hp s. Nhng "snya" li ng ngha ton hc vi t ng "ambara". V ch ny cn c ngha khc l thin khng hay h v (sky; empty space) nn v sau thng xy ra trng hp lm ln "snya" c ngha l trng rng, ngoan khng. Do nu dng ton ng din t v pht biu thi khng th ln ln ngha nguyn thy ca zero l v t tnh vi ngha ca t ambara l trng rng, ngoan khng. Sau y s ng dng ton ng gip hiu ngha bin chng php qua bn thin kin ca t c Trung qun v mi quan h gia t c Trung qun v tnh Khng. Theo mt s ng hc gi thi php bin chng xut hin trong gio php ca c Pht rt lu trc khi Zeno Hy lp, c Aristotle thn phc coi nh trit gia sng to php bin chng, ra nhiu nghch l (paradox) chng li v thch nhng ch trng s nhiu (pluralism), s hin hu ca chuyn ng (motion) v bin dch (change). "Achilles chy ua vi con ra" l tn mt nghch l ca Zeno c lin h n c tnh ca tp hp thc s. Achilles chp cho ra chy trc mt khong x1 mt. Khi Achilles chy n mc x1 mt thi ra chy thm mt khong x2 mt. C nh th m tip din l lun khng ngng thi thy rng Achilles chng bao gi bt kp ra. Lun chng ca Zeno l bng vo s chia on ng chy thnh mt s v hn on nh theo th t c di l x1, x2, x3, ... C mt cch gii quyt nghch l l bo rng Achilles bt kp con ra sau khi chy X mt, X l thc s b nht trong s cc thc s ln hn nhng thc s x1, x1 + x2, x1 + x2 + x3, ... Nhng li gii nghch l nh va trnh by hon ton ph thuc vo s hin hu ca thc s X, tc l thc s b nht trong s cc thc s

ln hn nhng thc s x1, x1 + x2, x1 + x2 + x3, ... S hin hu mt thc s X nh vy l do c tnh lin tc ca tp hp thc s. Nhng thc s l g? Mi ng thng c th dng tng trng tp hp thc s vi iu kin l chn mt im trn ng thng, bt k l im no, lm im gc O v chn mt im th hai khng xa im gc lm im n v 1. Mt ng thng v tn hai u nh vy gi l ng thng s. (Xem hnh 1) Hnh 1: ng thng s - S m 0 S dng + ---------------- |------ |--------------- --------------------------- -------------> V cc m 0 1 V cc dng Hng mi tn chy theo chiu t O n 1 gi l hng dng. Mi mt im trn ng thng tng trng mt thc s. Bn tri ca O l thc s m, bn phi ca O l thc s dng. im O tng trng s zero. Cc s tng dn khi i theo hng dng ca ng thng s v gim dn nu chy ngc li theo hng m. Trong nhiu trng hp s m, s dng, v zero c th dng biu din thi gian, qu kh, v lai, v hin ti. Trong nhng trng hp khc, mi dy s dng gim dn hay mi dy s m tng dn c th dng biu din qu trnh tu chng ph chp, chp c hay chp khng, trin khai loi tu qun siu th l tu qun c bit phn tch ngha tnh Khng. Tnh cht c bit ca tp hp thc s l gia bt k hai thc s no cng c mt thc s th ba. l c tnh lin tc ca cc thc s. Bi ti c tnh lin tc ny m ta khng th ni r thc s no l s theo sau hay ng trc mt thc s khc. Nhng chnh nh c tnh cht lin tc ta mi c th dng mt on thng s hnh dung mt chui st na sinh dit tng tc, hai st na k tip khng c khong cch, chng khc nhau v tng ng vi hai thc s k v khc nhau. Tp hp s nguyn (natural numbers; integers) l mt tp hp con ca tp hp thc s, ti v s nguyn no cng l thc s. Tuy vy s nguyn rt khc vi thc s. i t mt s nguyn ny qua mt s nguyn k tip thi phi "nhy", nh nhy t 1 qua 2, qua 3, ... Tnh cht gi l tnh cht

gin on ca cc s nguyn. Tri li, ta c th t t i mt cch lin tc qua ht thy cc thc s ca mt khong cch khng b gin on, chng hn t s zero n s 1. Trong khong [0,1] (tc l khong t 0 n 1, k c 0 v 1) c v s thc s nhng khng c s nguyn no. Mt quan h nhn qu rt quan trng gi l hm s m (counting function) thng c thit lp gia tp hp s nguyn vi mt tp hp vt th m ta mun m s lng. Th d: Ta c th thit lp mt hm s m trn chnh tp hp s nguyn. C mi s nguyn, ta tng hp s nguyn chnh n. Vy tp hp s nguyn thuc loi v hn m c (kh lng). Tri li, khng th thit lp hm s m trn tp hp thc s. Bi v khng th no tch bit mt thc s vi thc s k n tng hp mt s nguyn. Vy tp hp thc s thuc loi v hn khng m c (bt kh t lng). i lng v hn m c tt nhin b thua i lng v hn khng m c bi tp hp s nguyn nm cha trong tp hp thc s. Kinh Kim Cang c cu "d hng h sa ng thn b th" dch l 'em thn mng bng s ct sng Hng ra b th' v cu "th kinh hu bt kh t ngh bt kh xng lng v bin cng c" dch l 'kinh ny c cng c v bin khng th ngh, khng th lng' (Kinh Kim Cang ging gii. on Tr kinh cng c. Thch Thanh T). Trong hai cu y c Pht so snh hai i lng: s ct sng Hng l i lng v hn m c so snh vi cng c th tr c tng kinh Kim Cang l i lng v bin chng th cn lng. Theo Ton hc ni s ct sng Hng m c tc l c th thit lp mt hm s m, ngha l c tng ht ct ta tng hp mt s nguyn bt u t s 1. S d m c v ct l ht gin on c th phn bit ht ny vi ht kia. Tri li cng c th tr kinh khng m c v khng th phn bit tng phn t cng c. L d nhin, i lng v hn ct khng lm sao snh bng i lng v hn cng c v i lng trc m c m i lng sau khng m c. Trong Thin lun, Tp H, Tu S ch dch, khi lun v bn cch nhn Php gii ca Hoa Nghim tng thin s Suzuki c ni cch nhn th t l c sc nht ca gio thuyt Hoa Nghim khc hn vi cc tng phi Pht gio khc. Theo cch ny, "Php gii nh l mt th gii trong mi mt vt th ring bit ca n ng nht vi mi vt th ring bit khc, m tt c nhng gii hn phn cch gia chng thy u b bi b". Khi nim lit s c dng gii thch cch nhn th t ny v theo thin s Suzuki chnh l cch nhn theo quan im ca ngi Php Tng.

By gi ta lp li php dng lit s tm hiu loi Php gii th t ca Hoa Nghim tng. Trong th d sau y, gi th lit s c dng {2n}. K hiu {2n} biu tng mt dy s tng ng vi nhng tr s ca n, bt u l n = 1 thi tnh s 2 x 1 = 2, n n = 2 thi tnh s 2 x 2 = 4, n n = 3 thi tnh s 2 x 3 = 6, ... ... Nh vy {2n} l dy s gm v s hng t: {2n} = 2, 4, 6, ..., 2n, ... ... ... Mun khai trin mt lit s thnh mt dy s v tn, ta cn bit n to sinh t (generator) sinh ra n. Trong th d ny, to sinh t ca lit s l 2n. Theo Php Tng, mi hng t 2n, c th c coi l c tng quan vi nhng hng t khc trn hai phng din: tn ti v tc dng. Qu vy, hng t 2n c th hiu theo hai ngha khc nhau nh th. Trn phng din tng quan tn ti hay tnh, mi tng quan gi l tng tc, ngha l ng nht. Theo ngha ny, to sinh t 2n ng nht vi bt c hng t no ca lit s. Nu n = 1, th ta c hng t 2 x 1 = 2. Nu n = 2, thi ta c hng t 2 x 2 = 4, v..v... To sinh t 2n cng ng nht vi ton th lit s. Ton th lit s thu nhip li trong mt hng t m ta gi l to sinh t 2n. Do , mi hng t c ngha l do bi lit s v lit s c ngha l do bi to sinh t. Trn kha cnh tng quan tc dng hay ng, mi hng t ng gp cho th cch tng qut ca lit s. Nu gt mt hng t no ra khi lit s thi lit s khng cn tc dng nh l mt lit s na. Khi tch ra khi lit s, hng t khng c ngha g c; do , hng t khng tn ti bi v 2n c gi l hng t ch khi no n nm trong lit s m thi. Khi 2n ng nht vi mi mt hng t ca lit s, th n hu cng; khi 2n ng nht vi ton th lit s th n v cng. Tm li, mi hng t 2n c coi nh bao dung trong n ton th lit s v n khng phi l mt phn t c lp v tch bit khi nm trong lit s. chnh l c tnh ca "s s v ngi php gii". Theo nhng trng hp va k trn ton ng c th thay th ngn ng v lun l din t v pht biu. 'S' c th thay th 't ng' thnh lp mnh . Mi s hay mi t hp s (tng s, hiu s, tch s, hay thng s) u hin hu theo nh thc duyn khi, ngha l tng quan tng duyn vi nhiu s khc. ngha ca chng suy ra t khong cch chng vi s zero v tt c chng u quy chiu v s zero.

Zero ta ngay gc O trn ng thng s. Gc O tc s zero l im gii hn khi cc thc s dng hay khi cc thc s m tin v pha n. Thuyt thc s c mt nh l ti quan trng gi l nh l v s hin hu gii hn: "Nu mt lit s tng m b chn trn hay gim m b chn di thi lit s hi t ti mt im gi l im gii hn ca lit s". Trong trng hp qu trnh tu chng ca mt hnh gi c biu din bng mt lit s tng hay gim v tin n zero thi theo nh l v s hin hu gii hn, v qu trnh y c im chn l im zero nn qu trnh y chc chn hi t ti im chng c. Ni cch khc, theo thuyt thc s, hnh gi c bo m thnh tu nu tinh tn tch ly cng c, thanh lc bn thn, cng dng, tinh tn trong vic thc hnh su ba la mt. By gi n lc dng thuyt thc s gii thch t c. T c khng nh c th vit theo dng lun l hnh thc nh sau: (1) A (2) -A (3) A * -A c khng c c hai, c v khng c

(4) -A * -(- chng phi c chng phi A) khng c Mi thin kin: c, khng c, c v khng c, chng phi c chng phi khng c, c xem nh thuc t gn cho mt ch th. C th v l bn kin gii khc nhau ca bn trit gia i vi ch th y. Nh vy, s vt ch th c m t di bn kha cnh khc nhau. Mt mt, ch mt trong bn kin gii l cn v m t tnh cch hin hu nh vy ca n. Mt khc, mi mt thin kin trong t c trit loi tr h tng (complete mutual exclusion) ba thin kin kia. Trit loi tr h tng c ngha l c ci ny th khng c ci kia, ngoi ra khng c ci g khc. Thin kin no cng b ba thin kin kia phn bc. Do , vin vo bt c mt trong bn thin kin m lun xt s vt thi khng hp l. Kt qu ca t c l tt c bn thin kin u bt lc khng m t c yu tnh quyt nh ca s vt. Thin kin no cng l Khng. Bi tng Trung lun XVIII.9 kt lun rng Tht tng (tattvasya laksana; Thatness; Absolute Reality) l v tng (animitta), ngha l khng c ngn ng v lun l din t (prapancair aprapancita). Trn phng din Chn , zero ging nh Tht tng, khng c ngn ng v lun l din t n. Zero l siu vit i i, v tng, khng ty thuc

vo s hay nhn duyn no khc (t tri bt ty tha), khng pht biu mt tch lng no c (tch dit v h lun), v khng l s m khng l s dng (v d v phn bit). Sau y, cc s hay t hp s s thay th cc t ng din t bn thin kin ca t c. Kt qu cn chng minh l c bn thin kin u l zero, tc l Khng. Ngha l trn phng din Chn , chng l v tng, v trn phng din tc , chng khng c yu tnh quyt nh, khng c t tnh, t ng. Trc tin thay v mt t ng, ta chn ngu nhin mt t hp s, (+3 + 5) chng hn, biu tng mt s th. V khng nh l xc nhn s thuc vo mt tp hp gm cc s th ng phm, cho nn thin kin th nht khng nh A c th vit theo dng phng trnh sau: (1) (+3 +5) = 8

Phng trnh (1) xem nh mnh xc nhn s quan h gia hai khi nim theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity), hay cn gi l trc qun tng hp phn on (intuitive synthetic judgment). N c ngha ging cu ni : "Ti y c cy v c lau sy". Khi nim (+3 +5) v khi nim 8 u quy chiu v cng chung mt thc ti im, mt cn bn hu php. Trong trng hp ny cn bn hu php c th gi tn l 8 v xem 8 nh mt un (skandha), tp hp ca nhng ci gi l (+3 +5), l (+2 +6), l (1+7), ... Trn hnh thc lun l c hai tn khc nhau l 8 v (+3 +5). Nhng t th ca chng ch l mt. Do , vit li phng trnh (1) bng cch a tt c v mt v thi ta thy t th ca chng l zero: (1') [(+3 +5) - 8] = 0

Phng trnh (1') l mt li pht biu phng trnh (1) theo nguyn l nht a tng tc ca Hoa Nghim tng. Kt lun: Khng nh A l zero. Nh vy c ngha l mi khng nh u v tng trn phng din Chn v v t tnh trn phng din tc . Cng mt li l lun nh trn, thin kin th hai ph nh -A c th vit theo dng phng trnh sau: (2) - (+3 +5) = - 8

bi v ph nh l khng nh ci i nghch. a tt c v mt v: (2') [- (+3 +5) + 8] = 0

Kt lun: Ph nh -A l zero. Nh vy c ngha l mi ph nh u v tng trn phng din Chn v v t tnh trn phng din tc . Thin kin th ba, A * - A, khng nh lin hp hai thin kin u (va khng nh va ph nh) c th vit theo dng phng trnh sau: (3) (+3 +5) + - (+3 +5) = 8 + (-8)

Kt qu sau khi lm tnh: (3') (+3 +5) + - (+3 +5) - [8 + (-8)] = 0

Kt lun: Khng nh A * - A lin hp c hai thin kin u l zero. Nh vy c ngha l mi khng nh lin hp c hai thin kin u u v tng trn phng din Chn v v t tnh trn phng din tc . Cng mt li l lun nh trong thin kin th ba, thin kin th t, -A * -(A), ph nh phn ly hai thin kin u (chng khng nh chng ph nh) c th vit ra theo dng phng trnh nh sau: (4) - (+3 +5) + -(-(+3 +5)) = -8 + -(-8)

Kt qu sau khi lm tnh l: (4') - (+3 +5) + - (- (+3 +5)) - [-8 + -(-8)] = 0

Kt lun: Ph nh phn ly hai thin kin u, -A * -(-A), l zero. Nh vy c ngha l mi ph nh phn ly hai thin kin u u v tng trn phng din Chn v v t tnh trn phng din tc . Tng kt: Tt c bn thin kin ca t c u v tng trn phng din Chn v v t tnh trn phng din tc . iu phi chng minh c chng minh.

Thng 11, 2000 ---o0o--12. Mi ba bi tng ch yu ca Trung lun Trong hai mi by phm Trung qun lun, c n hai mi lm phm p dng bin chng php ph nh t th tc hin tng t hu v ph s chp th quan nim s vt c t tnh tc yu tnh quyt nh. Ch c hai phm c trnh by mt cch xc quyt l Phm XXVI v Phm XXIV. Phm XXVI: Qun Nhn duyn ch by con ng n gii thot l tu tp thin nh v nhng ni kh do mi hai mc xch duyn sinh to ra. Phm XXIV: Qun T c xem nh m t trng tm ca trit hc Trung qun, cp bn cht ca tnh Khng v mi quan h gia tnh Khng v ngn thuyt. Xt trn bnh din tu dng thi mi hnh thc lp lun ra l ct nhm bc b quan nim sai thc ca chnh hnh gi v v minh t nguyn thy m tng lm rng s hu lun lun l s hu c t tnh. Phn tch suy l l phng php hng n tu qun tnh Khng, nhn bit cch thc vn php hin hu nh tht, hin hu ng nh ci th duyn khi ca chng. Ban u hnh gi tra tm ton trit vi mt tm phn bit rt vi t thy r i tng phi bc b, ngha l nhn din chnh xc ci s th xut hin c coi nh l mt thc hu ring bit c t tnh. ng thi hnh gi qun trit ci cch chp th theo bn nng vo ci s th c xem l tht c t tnh y. Sau , hnh gi p dng nhng lun thc quen thuc suy ra ci t th y khng th hin hu c v tri nhn chn tnh v t tnh ca s th. Khi thnh thc phn tch suy l tri nhn tnh Khng ca mt s th nht nh, hnh gi m rng tm qun tng ca mnh lan ra cho ht thy mi s th khc. Dn d nh nng lc ca s quen thuc mi lc mi tng, hnh gi thnh tu chuyn thc thnh tr v chng ng tnh Khng ca vn php. By gi hnh gi la xa mi t kin v s hu c t tnh. i vi hnh gi, tu qun tnh Khng chng khc no liu thuc tr ht bnh nhn lm ci khng thnh c. Cui cng, do nh tht tu tri, hnh gi tri nhn ht thy mi php u khng c t tnh: l ton b nm th un, kh v cc lu hoc, cc s kin, cc vng tng h lun, cc thin php v bt thin php, ngay c l duyn khi. Hnh gi khng ph nhn s hu. Hnh gi chn chnh on tr s chp trc mt thc ti t hu. a s k ng ra phn bc thuyt tnh Khng u c chp rng mi s hu u l t hu, tc c t tnh quyt nh. Do hiu sai Khng l khng v s

hu hay v th, nn i phng lm tng ngi Long Th ph nhn th gii hin tng, bc b s hin c cc i tng ca tri thc thng nghim. Ngi Long Th xc quyt khng ph nhn s hin c cc hin tng. i tng ca s ph nh l ci t tnh quyt nh ca chng, bi v theo Ngi, khng c s vt no t n tn ti bit lp vi s vt khc, khng do duyn sinh, hay khng do ci khc m hnh thnh. Trong li ch gii Trung lun, Tsong-ka-pa, t sng lp tng phi Pht gio M vng Geluk Ty tng vo th k 14, nhn xt rng mi ba bi tng Trung lun XXIV.7-19 trong Phm XXIV: Qun T c th em s dng trong bt c trng hp no cn phi bin minh cho thuyt tnh Khng. Trong phm XXIV ny, su bi tng u XXIV.1 - 6 thut li lp lun ca i phng l nu tt c u Khng, thi suy lun, gio php, tu tp, v o qu tr nn v ngha. Bi tng XXIV.7 tr li cho i phng bit rng nhng li ch trch ca h l bng chng cho thy h thc s khng hiu bit g v tnh Khng: "Hin ti qu tht cc ngi khng c kh nng tri nhn c tnh Khng v nhn duyn ca Khng tnh k c ngha ca Khng tnh nn t mnh sanh khi nhng no hi!" K , B tt Long Th cp thuyt Nh . y l ln u tin trong Trung lun thuyt Nh c gi ch danh: "V chng sanh, ch Pht y c vo Nh thuyt ging gio php. Nh chnh l Th tc v nht ngha " (Trung lun XXIV.8). Cn lu y Nh c tin dn nh l hai s th ring bit. V mt c gi l Nht ngha tc chn l ti thng, nn d lm pht sinh s so snh m sai lm tng rng kia, Th tc , l "t tht" hn. Ch Hn "Th tc " l do ngi La Thp dch t ch Phn samvrti-satya. Ngi Ngha Tnh cho rng dch nh th cha ngha nn dch l phc tc hay phc (ch Hn "phc" c ngha l ph, che, y). Theo ngi Nguyt Xng, ch samvrti, dch l tc c (convention), c ba ngha: 1.- samvrti c ngha l chn tnh b phc chng (che ph). Cng c ngha l lp hin tng bao ph chn tnh. Nh vy, ch samvrti hm v minh v sc tng huyn o. Theo nh ngha ny thi th tc hay tc hon ton i nghch vi Nht ngha hay chn . Shtoku, mt v hong t Nht bn, pht biu tng tng t: "Th gian h gi, duy Pht th chn". 2.- samvrti c ngha l ci ny ci kia duyn nhau m thnh ch khng t hu c lp ring bit. V tc c nn la xa chn tnh do bt buc phi sinh khi v hin hu trong cnh gii lun hi sinh t. nh ngha th hai

ny khng ng n ngha phc chng c nu ra trong nh ngha th nht. 3.- samvrti c ngha l biu tng tc c (samketa) v ngn thuyt (vyavahra). C theo nh ngha th nh l sinh khi hay hnh thnh do nhn duyn ty thuc th gian thi tt c ngha l t thn hin l di hnh thc ngn t, khi nim, hay t tng, v..v... Do , nh ngha th ba hm nh ngha th hai. Tm li, theo ngi Nguyt Xng (Candrakrti), ch samvrti c ba ngha: 1) h gi v v minh; 2) hin hu do nhn duyn; v 3) ngn thuyt (tc ngn ng v lun l) v nh danh. Nh vy, theo tc , th gii hin hu l th gii khi nim v duyn khi. Ngi An Hu (Sthiramati) thuc phi Duy thc dng ch samvrtti (hai tt) thay v ch samvrti (mt t) v nh ngha l "vyavahra", dch l ngn thuyt. Theo nh ngha ny samvrtti c ba hnh tng lin quan tam t tnh (bin k s chp, y tha khi, v vin thnh thc). y tam t tnh c gi l cn (mla-tattva). Hnh tng th nht l prajnapti-samvrtti dch l thi thit khi nim. Prajnapti c ngha l phn nh s vt (vyavasthna) v nh danh (nmbhilpa). Ngha ny tng ng vi ngha th ba m ngi Nguyt Xng gn cho ch samvrti (mt t). Ngi Huyn Trang dch ch prajnapti l "gi" v ngi Chn dch l "lp danh". Hnh tng th hai l pratipatti-samvrtti dch l chp trc ngoi vt (arthbhinivesa; attachment to the outer object). Ngi Huyn Trang dch ch pratipatti l "hnh" v ngi Chn dch l "th hnh". Ngha ny nh vy l c lin h bin k chp (vikalpa), v t lin h y tha khi (paratantra) tng ng vi duyn khi (prattyasamutpda), ngha th hai ca ch samvrti (mt t). Hnh tng th ba l udbhvan-samvrtti dch l hin liu tc biu dng (samdarsan) v tr vo (samscan) thc ti cu cnh. Ni cch khc, samvrtti l tht ln tm cch pht biu Tuyt i v ngn. Ngha ny c th so snh vi khi nim o l (mrga; the path) mt mt dn n v mt mt pht xut t Tuyt i. Hnh tng th ba hon ton i nghch vi ngha che ph ni n trong nh ngha th nht ca ch samvrti. Nh vy, c Trung qun ln Duy thc u cho rng theo th tc s hu l mt phc chng (hindrance) xem nh bao ph ngn che chn , nhng

ng thi s hu cng l mt biu tng (manifestation) hin l chn . iu ny c ngi Khuy C, v t xut sc ca ngi Huyn Trang v t sng lp Php tng tng, tng hp bng cm t "n hin ". Ngi gii thch trong i tha Php uyn Ngha lm chng, Chng Nh : Th v n phc, kh hy hoi ngha; Tc v hin hin, ty th lu ngha. Dch l: Th gii (hin tng) l chng ngi ngn che (chn tnh) v c ngha l kh d hoi dit. Tc c l biu hin (chn tnh) v c ngha l thun theo quy nh th tc. Ngi mun ni "n hin " tc th tc va phc chng (varana; hindrance) ngn che chn , m cng va hin liu (udbhvan; manifestation) chn bng khi nim v nh danh theo quy c th gian. Tm li, tc c ngha l chn l thng nghim ca cuc sng hng ngy c th suy din v pht biu bng ngn ng v l lun do tp qun v cng c quy nh. Ngc li, chn l chn l ti thng bt kh t ngh (acintya), bt kh thuyt (anabhilpya), v v vi (asamskrta). c tnh ca Nh l khng bao gi tc chuyn bin thnh chn c v chn lun lun siu vit tc . Trong phn k tip, bi tng Trung lun XXIV.9 v 10 ni r s cn thit phi phn bit chn v tc : "9. Nu ngi no i vi Nh m khng c kh nng bit v phn bit th k khng th tri nhn c ngha chn tht ca gio php su xa vi diu ca ch Pht. 10. Nu khng nh Tc , th khng t c nht ngha . V nu khng t c nht ngha th khng chng c qu v Nit bn." Mc ch ca Trung qun l gii thot. Mun t mc ch gii thot thi phi trin khai loi tu qun siu th l tu qun c bit phn tch ngha ca tnh Khng. Phng php luyn tm tp tinh yu ca nh Hu l p dng php thin phn tch bng khi nim, bng ngn ng v lun l. "Trit l v ngn ca Trung qun khng th hiu mt cch hi ht l mun i v Tuyt i, phi loi b trit mi hnh thc ca ngn ng" (Trit hc v tnh Khng, Tu S). Ngn ng v lun l c kh nng khai hin v ch th Tht tng. Mun trnh by v Tht tng thi phng cch duy nht l pht biu trn bnh din tc . Nhng ngn t v khi nim nh v thng,

v ng, duyn sinh, v..v... rt cn thit gii thch tnh Khng. Tt c u thuc phm vi ca tri thc thng nghim, ca tc . Cn lu n im ngi Long Th khng h so snh gi tr gia tc v chn . Ngi nhn mnh rng s thu t chn l ti thng hon ton ty thuc vo s thng hiu tc tc ngn ng v lun l ca th tc. Qu vy, ch Pht bng vo ngn thuyt khai th cho chng sanh ng nhp tri kin Pht. Pha chng sanh cng phi bng vo ngn ng mi th ng v th nhp Tht tng. chnh l ngha ca Trung lun. Trung c khai hin v ch th bng Lun, ri do Lun m th ng v th nhp Trung. Tiu Trung lun ch gm hai ch Trung v Lun thi ni ln y ngha ca trit l Trung qun. Thuyt tnh Khng ca Trung qun rt tinh t, v vy thng d b hiu lm l mt ph nh lun. B tt Long Th ln ting cnh co: "V cn tnh m n, khng c kh nng chnh qun Khng tnh, nn t hi, chng khc no khng gii v ch thut bt rn nn khng th bt nhng rn c mt cch thin ngh (Trung lun XXIV.11). c Th tn bit r php ny l php su xa mu nhim, chng phi l php m k n cn c th hiu c v th m Ngi khng mun dy (Trung lun XXIV.12)." Th ri Ngi Long Th ch ngc vo i phng m ni: "Cc ngi cho rng ta l ngi chp trc Khng tnh nn v ta m sanh ra nhng li lm, k tht nhng li lm m hin cc ngi ang ni, i vi Khng tnh th n hon ton khng c (Trung lun XXIV.13)". Ngi gii thch: "Do c ngha Khng (v t tnh) nn tt c cc php mi c thnh lp. Nu khng c ngha Khng thi tt c cc php u bt thnh (Trung lun XXIV.14). Hin chnh cc ngi ang c li m li ngc li y cho ta. Tht ging nh k ang ci nga m qun con nga mnh ang ci (Trung lun XXIV.15)". 'Khng' p dng vo ngn thuyt (ngn ng v lun l) c ngha l im lng, l khng thuyt, hay nu pht biu thi khng da trn mt tn ch, mt ch trng no. Khng thuyt chng phi l mt ph nh tiu cc c tnh cch on dit. Cu "Tuyt i v ngn" khng c ngha l chp "Tuyt i c", cng khng c ngha l chp "Tuyt i khng c". Ging nh trng hp trong kinh nanda (Tng ng b, IV.400), khi du s Vacchagotta hi l c t ng hay khng, c Pht im lng khng tr li "c t ng" hay "khng c t ng". S im lng ca c Pht khng phi l mt khng nh, cng khng

phi l mt ph nh. "C" v "khng c" l do phn bit i i sinh ra. Im lng l siu vit mi phn bit i i. Theo ng ngha ca 'Khng', nu xem mnh "nht thit php khng" nh mt ch trng thi mnh y v ngha, v Khng thi phi khng c mt ch trng no, hay mt kin gii ring t no. Vn ny c cp trong Hi trnh lun (Vigrahavyvartan), mt quyn sch vit vo thi k sau Trung lun trong Ngi Long Th bin minh cch s dng ngn ng v bin chng php thuyt minh tnh Khng bng vo lun c ca i phng. Ngi Long Th thut li i phng ni rng h c th bc b ch trng "nht thit php khng" ca Ngi m khng phm li lp lun sai lm, v h khng chp cc php l khng. Li phn bc ca h c t tnh quyt nh, khng phi l mt mnh khng. Tri li theo h, Ngi Long Th phm li lp lun sai lm v ch trng mi php u khng m vn pht biu "nht thit php khng". Mnh ny cng 'khng' nh mi php khc thi lm sao bc b t tnh ca nhng php khng khc? Ngi Long Th tr li: "Nu ta c lp ra mt tn ch (pratijn), thi li lm y qu tht l ca ta. Nhng ta khng a ra mt ch trng no c. Nh th, khng c li lm no l ca ta c." (Hi trnh lun, bi tng s 29). Ngi ni thm: "Ta khng ph nh mt ci g c, m cng khng c ci g ph nh" (Hi trnh lun, bi tng s 63). L do l v tt c mi php u khng (v t tnh) thi cn c g m ph nh. Mnh "nht thit php khng" khng ph nh ci g c. Cng dng ca n l ch cho thy khng c s vt no c t tnh quyt nh, tt c u do duyn sinh. (Hi trnh lun, bi tng s 64). Tm li, suy lun cn c trn tnh Khng c ngha l khng da vo mt ch trng, mt tn ch no nh Ngi Long Th gii thch trn hoc gi im lng khng pht biu nh a hoa c Pht gi ln v n ci cm ng ca Ngi Ca Dip. Bi tng Trung lun XXII.11 trong Phm Qun Nh Lai c bit ch cho thy rng ngay c khi ng trn lp trng chn m nhn cng khng thy c iu g kh d ni ln c: Khng tc bt kh thuyt Phi khng bt kh thuyt Cng bt cng ph thuyt n d gi danh thuyt.

Bn lun gii, Khng, Phi khng, Khng v Phi khng, chng phi Khng chng phi Phi khng l nhng thuc t m t thc ti cu cnh m ch t Nh Lai ch vo. V Ngi Long Th thng xuyn nhc n l Khng ca bn tnh th hin trong s gi hu ca mun vt nn tng nh Ngi mun ni rng ng trn lp trng Nht ngha m nhn, thi th gii hin tng l h huyn khng tht, do ni l "v", l "khng". Nhng qua bi k ny Ngi nhn mnh d c ng trn phng din chn cng khng th din t s vt bng ngn t c. Bi bn tnh s vt khch quan chng t hin hu nn khng tm ra c t th m t vi nhng thuc tnh 'Khng' hay 'Phi khng'. Cng khng th ni l 'Khng v Phi khng', 'chng phi Khng chng phi Phi khng' bi v ni nh vy l mu thun vi ngn ng c nh v tri thc thng nghim. Cui cng ch cn mt cch ni xc thc l ht thy mi mnh pht biu v Nh Lai cng nh v bn tnh ca s vt u l gi ni, gi danh thuyt. Cng mt loi t c ph nh nh bi tng trn, bi tng Trung lun XXV.17 trong Phm Qun Nit bn ni v vn tn ti hay khng tn ti sau khi cht: Nh Lai dit hu Bt ngn hu d v Dic bt ngn hu v Phi hu cp phi v. Dch l: Sau khi c Nh Lai dit khng th bo rng Ngi hin hu hay khng hin hu, cng khng th bo rng Ngi va hin hu va khng hin hu, m cng khng th bo rng Ngi chng phi hin hu chng phi khng hin hu. Thng khi ph nh mt s th v mun cho s ph nh c ngha thi s th y phi thc hu, ch khng huyn o. Nh vy, vn tn ti hay khng sau khi cht pht sinh t kin chp cc php tht c. V tin rng Nh Lai thc hu trong th gian ny cho nn mi l lun rng Nh Lai khng tn ti sau khi cht. Nhng nu thy hiu Nh Lai l Khng tnh thi mi cu hi lin quan n s hin hu sau khi cht l v ngha. Trong Trung lun, mi khi i phng ng trn lp trng chn m t bn tnh ca s vt, Ngi Long Th dng ngay t c ph nh chng minh rng mi ngn thuyt ch c ngha trn lp trng th tc m thi. Mi ln ta c gng

din t c mch lc bn tnh ca s vt theo chn thi kt cuc khng lm sao trnh khi ni ln nhng iu v ngha l. Tri thc thng nghim cho thy th gii hin tng l mt mng li 'nhn duyn sinh' v i trong ht thy hin tng u l tng i, quan h chng cht vi nhau, nng vo nhau m tn ti. Bi vy theo tc ta c th ni vn hu u khng, ngha l khng c t tnh quyt nh. Nh th quan im tnh Khng khng c g i nghch vi lp trng tc . Trung lun cho rng c Pht thuyt v php Khng nh l phng tin i tr. Tht vy, chng sinh thng chp ng un lm ng. V chp ng un lm ng nn c v minh. V v minh nn sinh i dc. Do i dc mi sinh chp th. Do chp th mi to nghip. V to nghip nn mi lun hi sinh t, chu kh. c Pht dy cho bit ht thy cc php u do nhn duyn ha hp m sanh ra, t tnh vn khng, khng c ng, ng s, khng c chng sinh, khng c s vt. Nu thng t nh vy thi thn tm khi mi s phin no do chp trc gy ra v c t do, v ngi. Trong hai bi tng Trung lun XXIV.16 v 17, ngi Long Th bt u ch cho i phng r s lin h gia tnh Khng v l duyn khi: "16. Nu cc ngi thy cc php chc chn tht c t tnh, tc l cc ngi tha nhn cc php khng c nhn cng khng c duyn. 17. Nh th tc l ph hy nhn v qu, s to tc, k to tc, v php c to tc, cng nh s sanh dit ca vn vt, tt c u b hy hoi." V i phng chp rng c tc l c t tnh quyt nh nn khng th ct ngha s th c l do duyn sinh. i phng cng khng th ct ngha l do hnh thnh cc s th "duyn d sinh" nh kh, tp , nit bn, o l, Pht, Php, v Tng, v nhiu hin tng th gian khc na. Khi i phng chp cc php c t tnh thi ng nhin ph nhn tnh cch duyn sinh, v thng, hay to tc ca cc php. Nay n lc ngi Long Th by t quan im ca mnh trong hai bi tng Trung lun XXIV.18 v 19. Cc lun s xem hai bi tng ny nh thit lp nn tng ca trit hc Trung qun: 18. Chng nhn duyn sinh php Ng thuyt tc th v Dic vi th gi danh Dic th trung o ngha.

19. V tng hu nht php Bt tng nhn duyn sinh Th c nht thit php V bt th khng gi. Ngha l: 18. "Cc php do duyn khi (prattyasamutpda), nn ta ni l Khng (snyat), l Gi danh (updya-prajnapti), v cng chnh l Trung o (madhyam pratipat)". 19. Cha tng thy c bt c php no khng sanh t nhn duyn. Th nn tt c cc php u Khng, ngha l khng c t tnh". B tt Long Th xc quyt mi quan h ng nht gia ba phng php m t duyn khi: Khng, Gi danh, v Trung o. Xt ring bit thi vn duyn khi xem nh thuc phm vi bn th lun v nguyn nhn lun. Gi danh l vn ca nhn thc lun lin quan ngn ng v t duy. Trung o lin h vi vn tu dng. "Khng" ch vo mt t tng cn bn ca Pht gio i tha bao gm ht thy mi phm tr trit hc v tn gio. Ngi Nguyt Xng cho rng snyat (Khng), updya-prajnapti (Gi danh), v madhyam pratipat (Trung o) l nhng danh t tuy khc nhau nhng ng ngha vi ch prattya-samutpda (Duyn khi). Chn l ba mt (Vin dung Tam ): Khng , Gi , v Trung ca Thin thai tng bt ngun t bi tng XXIV.18 ny. c bit theo hc thuyt Thin thai, c ba thm nhm ln nhau, dung ha v hp nht hon ton: mi mt php t biu l trong tt c ba , mi hin hu tng thng trong tt c ba . Ni cch khc, mt s th l Khng nhng cng l Gi hu. N l Gi bi v n l Khng, v v ng thi va l Khng va l Gi cho nn n cng l Trung. "Khng" hon ton l mt ph nh. Ngay c nim Khng cng b ph nh. Nh th, mi php u gi tm bi v chng u c thi thit trong tm hay hin hu do tp hp nhn duyn. Chng ch hin hu bng gi danh ch khng tht c. iu ng lu trong bi tng XXIV.18 l r rt c mt s sp t cc danh t Duyn khi, Khng, Gi danh, v Trung o theo mt th t trc sau nht nh. Th t lin kt cc danh t y vi nhau theo tin trnh lun l p dng trong mnh "Sc tc th Khng, Khng tc th sc" ca Tm kinh.

 din tin l lun theo tin trnh y thi trc ht lp mnh tn "duyn khi l Khng" kt hp t "duyn khi" vi t "Khng". L do? Ti v v t tnh (nhn). S th hin khi do nhn duyn tt khng c t tnh (Trung lun XV.2). Duyn khi l ng th, ci th thy ngay trong hin ti, trong ng thi. "Duyn khi l Khng" c ngha l ng th tc khng, ci Khng ni bn tnh Khng, ch khng phi ni gi tng Khng. Ci Khng y l ci Khng Bt nh (ngha l ch c tr Bt nh mi thy bit c m thi), tc c m khng, ch khng phi la c m khng. Ni ci c m khng, l khng ni t tnh ca n. Vy ngha ca Khng l v t tnh. Th d: t, nc, gi, la duyn hp sinh ra thn th con ngi, hnh thnh vn vt. Mi i tng chng nh c tnh tht, c tng tht: t c tnh cng, nc c tnh lng, gi c tng ng, la c tng nng. K thc, nu chng c t tnh thi chng c lp ring bit khng th duyn hp vi nhau thnh thn ngi, sinh vn vt. Vy chng u v t tnh. Tt c cc php u duyn sinh nn v t tnh. Khng c t tnh nn tt c cc php u khng. Do v t tnh m c v khng, khng nh v ph nh thu nhip thnh mt. Th n l lp mnh tn k tip: "Khng l gi danh" kt hp t "Khng" vi t "gi danh". L do? Ti v do duyn sinh (nhn). "Khng" c ngha l v t tnh. Khng c t tnh quyt nh nn hin khi do duyn sinh. Vy Khng l duyn khi. Gi danh l ci tn gi c thit lp y c vo mt tp hp nhn duyn. Th d: Mm l tn gi y c vo ht ging. Pht l tn gi y c vo thp tr lc, t chng tnh, t v s y, thp bt bt cng php, ... Vy gi danh l duyn khi v c thnh lp trn mt c s tp hp nhn duyn. Trong tp lun gii Trung Lun Prasannapad, ngi Nguyt Xng c ln vit: "[Nhng k ngu si y] khng thy c chn l duyn khi (prattya samutpda). Chn l ny c ngha v cng thm diu, xa la t kin chp thng chp on, v c gi l gi danh (updya prajnapti)". Nh vy gi danh c ngha l duyn khi. V "Khng" l gi danh nn ging nh mi m thanh khc ting "Khng" c cng dng hon tt mt mc tiu r rt ca ngi ni. ng trn lp trng Trung qun m xt theo phng din trit l ngn ng thi ta c th hiu ting "Khng" nh l ni n mt li sng, mt cch hin hu, nhn thc, v hnh ng hon ton t ti, t do v v ngi v c vt cht v tinh thn, gii thot khi s tri buc ca chp trc v phin no. Cn lu rng trc tin trong mnh "Duyn khi l Khng", duyn khi b ph nh v c xc quyt l Khng. Ngay sau , mnh "Khng

l Gi danh" cho thy gi danh chnh l duyn khi c phc hot t tnh Khng sau khi tri qua mt ln b ph nh. Ni cch khc, tnh Khng l th gii ca duyn khi b ph nh. Mc du b ph nh, nhng v thc ti cu cnh khng ngng biu hin trong th gii hin tng di biu hiu gi danh (updya prajnapti), cho nn duyn khi vn linh hot v tc dng trong th gii lun hi ny. Duyn khi ti sinh t tnh Khng nh vy l mt gi danh thi thit y c vo mt s thnh t. Vy n ng ngha vi biu tng tc c (samketa) v ngn ng th gian (loka-vyavahra). Xut hin li sau ln b tnh Khng ph nh, duyn khi khng cn nh trc khi b ph nh. Trc , ai ai cng kinh nghim c rng cc hin tng trong i sng hng ngy u hin khi do nhn duyn, nhng bn cht ca chng khng my ai thy c l Khng. Ln ny phc hot tr li t tnh Khng, duyn khi tr thnh lng qu tc c, ngha l thnh qu nhn thc ca Hu c tr (laukika-prsthalabdha-jnna) c gi tn m khng tht c. [Hu c tr l mt php hu vi thuc tc chng c ngay sau khi chng c V phn bit tr (Nhip lun, V trc)] So vi cu "Sc tc th Khng, Khng tc th Sc" ca Tm kinh, thi mnh "Duyn khi l Khng" tng ng vi phn u cu "Sc tc th Khng" v mnh "Khng l Gi danh" tng ng vi phn cu cn li "Khng tc th Sc". Hoc c th dng ngn vn 'tc phi th danh' ca kinh Kim Cang m ni l "Thy duyn khi m khng phi duyn khi, tm gi l duyn khi vy". Cui cng, bi tng XXIV.18 xc nh "Duyn khi chnh l Trung o". Trung lun cp Trung o mt cch gin tip khi nhc n kinh Ca Chin Din Th, Tng ng b, trong bi tng XV.8. Trong kinh ny c Pht ni n Trung o nh sau: "Ny Kaccyana, th gii ny phn ln y ch vo hai cc oan ny: c v khng c. ... "Tt c l c", ny Kaccyana, l mt cc oan. "Tt c l khng c" l cc oan th hai. Xa la hai cc oan y, ny Kaccyana, Nh Lai thuyt php theo trung o." Tip theo, c Pht thuyt minh l duyn khi thu gn trong mi hai nhn duyn dng lm nn tng lp cc cho php mn Trung o ca Ngi. Vy Duyn khi l Trung o.

Cn c trn bin chng php trnh by trong bi tng XXIV.18, ta thy Trung o c m t nh mt s vn hnh t tng khng dnh mc vo hai cc c v khng, khng nh v ph nh. Trc ht l t b s khng nh cc php l tht c theo s hiu bit thng thng ca th gian, xoay qua s ph nh mt thc ti t hu hay ph nh c tnh c th, la xa mi h lun, v thnh t tu qun chng ng tnh Khng. Sau tr li khng nh duyn khi l gi danh v nhn r tt c u do duyn sinh, khng c t tnh, nh huyn nh ha, ra ngoi ci c ci khng, khng c g ng phn bit. Kinh Bo Tch (Ratnakta Stra) thut li li Pht dy tu s Ksyapa v Trung o v tnh Khng nh sau: "Khng phi khi nim tnh Khng lm cho mi s vt u tr nn khng; thc ra chng u l khng, gin d ch c th. Khng phi khi nim v s khng c nguyn nhn cu cnh lm cho mi s vt u tr nn khng c nguyn nhn cu cnh; thc ra chng khng c nguyn nhn cu cnh, gin d ch c th. Khng phi khi nim v s khng c mt mc tiu ti hu lm cho mi s vt tr nn khng c mc tiu ti hu; thc ra chng khng c mc tiu ti hu, gin d ch c th. Ny Ksyapa, ta gi s suy ngh thn trng nh vy l Trung o, mt s suy ngh tht l thn trng. Ny Ksyapa, c k no m hiu tnh Khng l biu tng tri gic (upalambha) ca Khng thi ta ni rng k in cung nht trong s nhng k in cung.... Qu vy, ny Ksyapa, th chp mt kin gii v bn cht con ngi c c ln nh ni Tu Di, cn tt hn l dnh mc vo kin gii v Khng nh "v th" (v s hu). Ti sao vy? Ny Ksyapa, ti v tnh Khng l on tn ht thy mi lun chp. K no xem tnh Khng l mt hc thuyt thi ta bo k ht ng ha . Ny Ksyapa, ging nh trng hp mt y s cho bnh nhn ung thuc, n khi tr lnh bnh nguyn thy m thuc vn cn li trong bao t khng chu tng b n ra. Ny Ksyapa, ng ngh sao, ngi c tht cha ht bnh hay cha? - Bch Th tn, qu tht cha. Nu thuc cha lnh bnh nguyn thy m vn cn li trong bao t khng b tng xut thi bnh ca ngi tr nn trm trng hn. c Th tn bo: Ny Ksyapa, chnh l tnh Khng on tn ht thy mi lun chp. K no cn chp tnh Khng l mt hc thuyt thi ta bo k khng th ha ." Tnh Khng khng th xem nh mt quan im trit hc, v s ph nh trong trng hp ny hm cha mt s khng nh i i nn s dn n

hai kin chp cc oan, thng kin v on kin. y l loi ph nh tng i (paryudsa), ngha l gin tip khng nh s c mt ci g khc thay th. Chng hn trng hp ph nh ci ng do ng un kt hp li nhng ng thi khng nh c ci ng ni mi un. Khng tnh l mt ph nh tuyt i (prasajya). "Khng" khng gn cho s vt nhng phm tnh quyt nh. "Khng" bc b nhng phm tnh do vng tng phn bit thit lp nhng v m lm m tng l tht c. "Khng" ph nh ton din c ngha l "khng thay vo phm tnh b bc b mt phm tnh no khc". Th d: Khi bo s vt l Khng, ci b ph nh l "t tnh", ci khng do duyn sinh, khng nh vo mt ci khc m c hnh thnh. Ph nh y khng hm thay th "t tnh" bng mt tnh no khc. Cng vy, khi tnh Khng ph nh thc ti ca th gii hin tng thi khng c ngha l khng nh "c mt ci g" hay "khng c ci g" thay th ci thc ti b ph nh . Ni cch khc, ci thc ti b ph nh khng c thay th bng mt tht th khc tru tng hn, hay c tnh cht siu hnh. Trung lun ch by mt phng cch pht trin tr Bt nh l tu qun c bit liu tri tnh Khng thy bit th gian trong tng trng chn thc ca n qua nhng hnh tng thin sai vn bit ca th gii hin tng v bng vo t tng, tnh cm, v cm gic ca th gii ni tm. l s dng ngn ng v lun l mt cch thin xo on dit h lun. Trong bi tng XVIII.5, bn ch Phn, ngi Long Th ni rng "Nghip v phin no dit thi l gii thot. Nghip v phin no pht xut t vng tng phn bit. Vng tng phn bit bt ngun t h lun. Nhp Khng tnh thi h lun dit". Ngn ng v lun l l cng c hu ch nht trong cuc sng thng nht. Chng may phng cch t duy v pht biu thng tc l vng tng phn bit, tch ri ci bit vi s bit, ngi bit vi ci c bit, phn chia ngoi gii vi ni tm, thnh nhng cp mu thun i lp nhau, "lm cho cc php trong ng nht tnh duyn khi, v danh v tng, v th v chung, v trung v bin (khng trong khng ngoi) ni ln thin hnh vn trng, ri m mui chy theo gi tng thin hnh vn trng m m trc, to nghip, buc rng theo n, gy nn kh au." [Lun Thnh Duy thc, Thch Thin Siu]

V vng tng phn bit bt ngun t h lun nn dit h lun thi khng cn c phn bit. Khng c phn bit thi khng chp trc, khng mng khi tm nim, v khng c hai tng c v khng. Do m x tr ht thy phin no, thm chng l Gic ng tc hin minh tr Bt nh. tm kt, ch ca bi tng Trung lun XXIV.18 l m t mt cch tng qut phng php chuyn ha ton b tm thc thay i nhng thi quen phn bit lp thnh nhng tng nng tri v s tri, ci khng tht c i i vi ci tht c, thnh nhng thi quen nhn r mi php u l duyn sinh nh huyn, khng t tnh, khng th trc, khng phn bit. S chuyn ha ny thay i hn c mt li sng, i nhng thi quen chp trc m lm thnh nhng thi quen t bi gic ng. Trong ci th gii thin sai vn bit ca nhng gi tng, ngi c tr thy s vt nh vy l nh vy m tm khng cht dnh mc. Coi thng kh au v vui sng, khng chng lm bn tm, ngi c tr lun lun sng an nhin t ti ly s thc hin s nghip t li li tha lm mc tiu l tng. chnh l mc ch Trung lun nhm n. Pht n 2544 ---o0o--13. Tnh Khng ph nh ci g? Khng tnh, ch ca trit hc Trung qun, l mt ph nh tuyt i, ngha l khng hm mt khng nh no ng sau. Nhng ph nh ci g? T khi Trung lun ca B tt Long Th gii thuyt tnh Khng v l duyn khi gn lin nhau bng con ng nh vo cui th k th hai cho n nay, cc hc gi, trit gia, cng nh lun s Pht gio t ng qua Ty khng ngt bn ci v cu hi . C rt nhiu cch tr li ty theo lp trng ca ngi gii p. iu ny chng t tnh Khng ca Trung qun l mt chn l rt kh hiu kh bn v i hi mt cng trnh tu chng kin tr v tinh tin mi mong chng ng. Cng v l do y B tt Long Th ln ting cnh co: "V cn tnh m n, khng c kh nng chnh qun Khng tnh, nn t hi, chng khc no khng gii v ch thut bt rn nn khng th bt nhng rn c mt cch thin ngh (Trung lun XXIV.11). c Th tn bit r php ny l php su xa mu nhim, chng phi l php m k n cn c th hiu c v th m Ngi khng mun dy (Trung lun XXIV.12)."

Trc ht c quan im tt c mi hin tng u b ph nh. S ph nh cn c trn nhng lun chng phn tch thc ti tc bin chng php Trung qun. Bin chng php Trung qun, hay ni gn li, bin chng, l dng t c xc nh bn th ca s vt, phn tch xem vt th t hu tc l c t tnh hay khng, hoc xem vt th ha ng thnh mt hay c t tnh d bit vi danh s y ca n hay khng. Bin chng thng c s dng trong lc hnh thin tch khng qun, mt li qun Khng dng qun st v phn tch trin khai loi tr tu thng hiu gio php liu ngha. Sau y l nhng l do dn chng. 1. S dng bin chng php Trung qun tm mt du hiu v s hu kh d thy bit hay nm bt c thi kt qu l khng tm thy. Ni theo thut ng bin chng, mi hin tng u khng ng u ni vi bin chng; nh th, theo quan im ny tt c mi hin tng u b tri thc ph nh. 2. Khng c hnh thi nhn thc (pramna) no thy bit hin tng tc c c. Bi vy mi hin tng tc c u b ph nh. 3. Trung lun ph nh tt c bn thin kin ca t c -hu, v, c hai hu v v, v khng c hai hu v v - v khng c mt hin tng no nm ngoi bn thin kin y. 4. S hin khi c th gii hn trong bn nguyn nhn - t chnh n, t ci khc, t c hai hp li, v khng do nhn duyn no - v tt c bn nguyn nhn u b Trung lun bc b. Tsong-ka-pa, t sng lp tng phi Pht gio M vng Geluk Ty tng vo th k 14, phn bc nhng lun chng y nh sau. 1. ng nh th, mi hin tng u khng ng u ni vi bin chng. Nhng khng phi v vy m mi hin tng u b tri thc ph nh. Bi v cn bit rng s "khng ng u ni vi bin chng" khc bit vi s "b tri thc ph nh", v s "khng c tri thc thy bit" khc bit vi s "c tri thc nhn ra l phi hu". Chng hn, nm cn, mt, tai, mi, li, thn c cnh gii sai khc, c hnh gii sai khc, khng c th lnh cnh gii, hnh gii ln nhau. Nhn thc do nhn cn duyn vi sc trn m pht khi. Nh thc do nh cn duyn vi thanh trn m pht khi. v..v... Thc l liu bit cnh thc, ngha l liu tri mi mi cnh ring bit. Nhn thc liu tri sc, nh thc liu tri thanh, v..v... Nhn thc khng thy bit m thanh nhng nh vy khng c ngha l m thanh b nhn thc ph nh hay b nhn thc nhn ra l phi hu. Tri li, trong trng hp nhn thc tm kim mt hnh tng thuc cnh gii thy bit ca mnh, nu nhn thc khng thy du hiu no ca hnh tng ,

thi s hu ca hnh tng y b nhn thc ph nh v ti ni tm kim, hnh tng y phi hu i vi nhn thc. Tng t nh th, cnh gii hot dng ca bin chng l xc nhn s c hay khng c t tnh ca s vt. Nu bin chng tm kim v nm bt c t tinh thi t tnh hin hu. Trn thc t, bi v bin chng khng tm thy t tnh u c cho nn mi bo rng t tnh b tri thc ph nh v nhn ra l phi hu. Mt khc, hin tng tc c tuy khng ng u ni vi bin chng nhng khng nm trong cnh gii hot dng ca bin chng nn khng phi v khng c thy bit m hin tng tc c b bin chng ph nh v nhn ra l phi hu. Thm na, mi khi bin chng i tm mt du hiu g v s hu kh d nm bt c ti mt ni tng c s hu m khng tm ra, thi ni ch y v vo lc y bin chng tm ra c Khng tnh, s khng c mt ca ci t tnh mnh i tm kim. Tuy nhin, Khng tnh c bin chng tm thy khng c ngha l Khng tnh kh d ng u ni vi bin chng. Bi v y l trng hp tri thc i tm t tnh m khng thy t tnh cho nn mi tm thy c tnh Khng ca ci t tnh y. Thay v i tm t tnh, nu p dng bin chng tm Khng tnh, thi Khng tnh khng ng u ni vi bin chng, ngha l khng tm thy tnh Khng m li tm thy c tnh Khng ca Khng. Do , s tm thy c do bin chng v s kh nng ng u vi bin chng l hai chuyn khc nhau. 2. Vn thy bit s hu ca hin tng tc c lin h n s tng quan mt thit gia bn th lun v nhn thc lun. Mt s vt hin hu ch khi no n l i tng ca nhn thc. V s hin hu phi c mt chn tri lng tc mt hnh thi nhn thc ng bo chng. Ngay c tnh Khng cng vy. Nu hin hu thi tnh Khng phi l mt i tng nhn thc v phi c mt hnh thi nhn thc ng tri nhn. Th d: tnh Khng c tr Bt nh (Prajnpramit) chng nghim; sc tng c nhn thc nhn bit, m thanh c nh thc nghe bit, ... K cho rng khng c mt hnh thi nhn thc no thy bit hin tng tc c a ra hai l do sau y v vin vo m kt lun hin tng tc c b ph nh. L do th nht gii thch tr Bt nh tuy chng ng tnh Khng nhng trong giy pht chng ng khng thy xut hin nhng hin tng tc c nh sc tng, sinh khi, hoi dit, .... ng thi vi tnh Khng ca chng. Do , tr Bt nh khng chng kin v tri nhn cc hin tng tc c. L do th hai vin li Pht dy trong kinh Vng Tam mui

(Samdhirja Stra): "Nhn thc, nh thc, v t thc khng phi l chn tri lng; thit thc, thn thc, v thc khng phi l chn tri lng". Trn phng din nhn thc lun, tuy cc hin tng tc c khng hin ra ng thi vi tnh Khng ca chng trong giy pht chng ng, nhng khng phi v th m ni rng cc hin tng tc c phi hu. Tr Bt nh khng tri nhn hin tng tc c l v tr Bt nh ch thc chng i tng cu cnh m thi, nh tnh Khng chng hn. Vn tr Bt nh khng trc ng cng mt lc c th tc (hin tng) ln chn (tnh Khng ca hin tng) l do i vi ton th cnh gii s tri, tr Bt nh cha phi l ci tr thy bit tinh t khng cn vng mc khng cn chng ngi. y l tr Bt nh thnh tu B tt a th su, Hin tin a. Trn l trnh B tt o, sau khi hon tt su s tu hc: th , gii , nhn , tin , nh , v tu , B tt chng Bt nh Ba la mt tc tr Bt nh. Kinh Bt nh chm dt nh cao l tr Bt nh. Kinh Hoa nghim i xa hn. Nhm thc hin tinh thn i tha chn khng diu hu, thng cu b h ha chng sinh, kinh Hoa Nghim trin khai thm bn php Ba la mt: phng tin, nguyn, lc, v tr. Theo kinh Gii thm mt, bn ny lm s h tr cho su kia, thnh ci gi l Thp Ba la mt. Phng tin lm s h tr cho ba u (th , gii , nhn ) l v li ch chng sinh, B tt dng cc nhip php lm phng tin m thu nhn chng sinh, t h vo thin php. Nguyn lm s h tr cho tin tc gip thc hnh tinh tin qun Trung o, tu t bi, ni php vi diu, bin ti v ngi, khin chng sinh khng thi chuyn vi qu Pht. Lc lm s h tr cho nh , tr hn phin no, thnh t tnh l bit c tc ln chn v tnh l dn ra li ch chng sinh. Cui cng, tr lm s h tr cho tu v do tr m B tt hiu r cc php, gi vng Trung o, khng chn sinh t, khng ham nit bn, c i x tm, thng xt chng sinh. T mi c th dn ra ci tu xut th tc Pht tr (Jnna). Khc vi tr thun l ca B tt chng Bt nh Ba la mt a th su, "tr tu ni qu v Pht tr thy ht mi s trong khng thi gian, vt ngoi cnh gii tng i v sai bit v n thm nhp khp mi bin t ca v tr v trc nhn ci chn thng trong chp mt" (Thin lun, D. T. Suzuki, Tp H). Ch c Pht tr mi kh nng trc nhn ng thi tc ln chn , thy bit cng mt lc mi hin tng tc c v tnh Khng ca chng. Ch c ch Pht mi c mt ci nhn vin dung kt hp hin tng v bn th, tc v chn , khng thin chp. Trong kinh Vng Tam mui, li c Pht ni su thc khng phi l chn tri lng thi l ni i vi thc ti cu cnh ch khng phi i vi hin tng tc c. Gi nh ngc li, nu su thc l chn tri lng i vi thc

ti thi phm phu vi tm thc nhim tt thy bit thc ti ngay, khng cn phi tinh tn tu dng khai trin tu qun xut th chng ng thc ti ti hu na. 3. Theo Tsong-ka-pa, nhm nhn din r rng th cch hin hu ca s vt, t c hay mt phn gm hai thin kin u, hu v v, c s dng hn nh mt s trng hp kh hu hay bt kh hu ty thuc trng hung ca vn . Th d: Vn s hu hn nh ch c hai thin kin, hu v v. Mt l s hu-c-t-tnh tc t hu; hai l s hu v t tnh tc duyn khi. Bc b duyn khi tc chp nhn t hu v ngc li, bc b t hu tc chp nhn duyn khi, ngoi ra khng cn s la chn no khc. Do hn nh ch c hai s hu, s hu-c-t-tnh v s hu v t tnh, Trung lun ph nh s hu-c-t-tnh thuyt minh s hu v t tnh ng nh ci th hin hu ca vn php. Mt trng hp khc: Bn n vn s hin-khi-c-t-tnh thi ch c bn trng hp bt kh hu m thi: t chnh n, t ci khc, t c hai, v khng c nguyn nhn. Nu c bn thin kin u b khc t, tt nhin s hin-khi-c-t-tnh b ph nh v s vng mt t tnh c xc nhn. i vi mt s lun s Trung qun, h khng cng nhn c s vng mt t tnh. H cho rng ph nh l ri khng cn phi khng nh thm l c ci ny hay ci kia. Theo h, ph nh c bn thin kin l mt phng cch dp b ngn ng v lun l nhm hng dn tm thc nhy vt ln mt bnh din nhn thc cao hn, siu qu t duy phn bit. Ngc li, i vi gio phi M vng Geluk, mun pht sinh loi tu qun c bit phn tch tnh Khng thi khng cn phi dp b ngn ng v lun l. Lun l rt cn thit trnh lm vo tnh trng nghi hoc v trin khai mt mc minh st, t nh khng ngng tinh tn kho tu tp, khi phn tch, khi minh st, nh lun lun gi qun bnh Ch Qun, v nh nng lc ca thi quen m tri thc chuyn dn thnh tu gic hot dng trong mt lnh vc vt ngoi lng cc hu v v, kh d thnh tu ci thy vn php nh thc. gii thch t c m khng phm li t mu thun, gio phi ny thy cn da trn s kin thc t, phn bit gia 'c s hu', 'c s t hu', 'khng c s t hu', v 's hon ton phi hu'. Theo h, ph nh hu (thin kin th nht) tc l xc quyt khng c s t hu. Ph nh v (thin kin th hai) tc l xc quyt khng c s hon ton phi hu. Nh th, ni hin tng chng phi hu chng phi v tc l xc quyt hin tng chng phi t hu (tc v t tnh) chng phi hon ton phi hu (tc c). Vy hin tng c xc quyt c theo tc c nhng c m v t tnh.

4. Nn hiu rng s hin khi ni n trong bn thin kin: t chnh n, t ci khc, t c hai hp li, v khng do nhn duyn no l s hin-khi-ct-tnh ch khng phi l s hin khi sung m thi. i vi phi ch trng Trung lun ph nh ht thy mi hin tng, nu s hin khi m c (hu), thi khng k c hay khng c t tnh, n phi l mt ci g c th tm thy c khi tra tm. Do , n phi nm trong phm vi bn thin kin ca t c. Phi M vng phn bc ch trng y, ni rng bt k s hin khi no tm thy c trong bn trng hp kh hu ca t c, thi theo chn hay ngay c theo tc , chng l hin-khi-c-t-tnh. L do: Hin tng tc c khng cn phi phn tch bng bin chng v chng l i tng ca th tc tr tc l ci tr ca ngi phm phu trong th tc. Tr ny thng thng tri nhn biu din ca s vt hin tin theo truyn thng, tp qun, v cng c, khng my may lu phn tch tra tm tht th ca s vt. Th tc tr l chn tri lng i vi hin tng tc c. Tri li, i vi hin-khi-c-t-tnh, bin chng t c l mt hnh thi nhn thc phn tch tm kim s hin khi c hay khng c t tnh. Tuy nhin, khng tm thy c s hin-khi-c-t-tnh khng c ngha l s hin khi khng hin hu. Tt c mi thin kin v s hin-khi-c-t-tnh u b bc b trn c hai phng din chn v tc . Do , s hin-khi-c-t-tnh b bc b, nhng s hin khi khng b ph nh, ngha l vn c hin khi m v t tnh. Tm li, Trung lun khng phi l mt th h v lun ph nhn ht thy mi hin tng. Trung lun ch ph nhn tnh cht kh th kh c ca nhng danh t gi tng m thi. C ba l do bin minh cc hin tng c theo tc c m v t tnh. Th nht, hin tng tc c c tc l c i vi th tc tr. Th n l t lng dng tr phn bit, so snh, loi suy bit. Chnh nh t lng m qun st v phn tch nhn ra cc php khng t c, do nhn duyn ha hp to thnh. Cui cng, bin chng php Trung qun l mt phng tin tuyt xo rt cn thit chng minh tnh phi thc ca vn hu. Chung cuc, mi hin hu tc c u nh huyn, nh mng, v gi danh. Mt quan im khc cho rng i tng b ph nh l t duy phn bit. Theo quan im ny, t duy phn bit l v minh (avidy) chnh cng. V minh khng ch c ngha hp l thiu kin thc m l ngun gc ca phng cch t duy thng tc, thit lp li gii thch phn i s hu thnh c v khng, ri t pht sinh si, i, v sn hn. V th, v minh l gc r ca mi phin no, l cn nguyn s xoay vn trn bnh xe sinh t. Mun c

gii thot tt nhin phi on dit v minh, ngha l ph nh ht thy mi hnh thc t duy phn bit. Phi ny cn vin dn kinh lun thng nhc nh rng nn tng ca Bt nh ba la mt khng ta trn ngn ng v lun l, m ta trn nhng trc gic. Ni cch khc, Khng l thnh qu ca trc gic ch khng phi hu qu ca suy lun. Thm vo , Gic ng l ct ci thy s vt ng nh thc, khng vng ng vc, khng kt kin thc, hoc kin chp. Thy nh thc tc l khng thy c ci ng t xc nh nh i lp vi ci phi ng, nhng thy ci nht nguyn siu vit ln tt c nhng ci i hin v i lp, m t thn vn dung thng tt c mi i th. l ci tu gic bt nh ca ch Pht tuyt i la xa mi vng tng phn bit. "Ci thy ca Pht nhn l thy ci mt trong ci nhiu, l thu r rng hai t tng nghch o nhau khng c ngha l tng sanh tng thuc nhau, m chnh c hai u bnh ng nh nhau ng ha t mt nguyn l duy nht; v chnh l x s ca t do tuyt i. Tm c iu luyn n mc mi thy c khng nh v ph nh u khng p dng c cho thc ti, v ci thc l ci thy bit s vt ng nh thc, hoc ni ng hn, ng nh ci th duyn khi ca chng." (Thin lun, D. T. Suzuki. Tp thng. Trc Thin dch) l nhng nguyn nhn ca quan im phi on tr mi t duy phn bit. Theo quan im ny, mi ngh, mi t tng pht hin ni tm tr u sai lm nn khng ng c chn tm. Vy ngng hn v chm dt nim nim thi mi on tuyt hoc chng thot ra khi vng tri buc tr nn t ti. i vi Tsong-ka-pa, nu chm dt suy t l gii thot thi khi ng m ha ra c gii thot hay sao? V li, chm dt t duy phn bit ngay trong giai on chun b ca o l thi khng lm sao thy r ng dn n tnh Khng. Phn bit v bin chng rt cn thit hiu bit tnh Khng v ba l do sau y. Mt l phi nh rng Bt nh tuy ch trng trn phng din nhn thc lun, tt c hin tng u l biu tng ca tm, ngoi tm ra tt c u khng, nhng ci khng khng phi l ci khng trng rng, h v, ch c ph nh, m l ci khng linh ng, ci khng "diu hu", ci "khng tc th sc". Mt khc, v phng din tu dng, ci khng tuy ph nh thy khng c t tnh nhng v th m khng nh thy khng c g chp trc. Khng chp trc khng phi l xa lnh th gian, sinh hot tiu cc, m l pht huy ci tinh thn hot ng t do v ngi, vn dng tt c mi hot ng v vi, v tc thc hin t bi cu kh trong tinh thn bnh ng, v sai bit.

Hai l phi hiu rng mun on tr v minh, khng th bng hnh vi tiu cc chm dt suy tng tru tng m tri li phi tch cc bng vo n lc ca ch vn dng tm nng chng nghim ci i nghch vi ci hnh tng huyn o do v minh sai lm vng to. V minh l ci thy bit in o, ngc li vi tr tu cn bn. V minh ph nhn Gic ng, nhng ngc li Gic ng khng phi l mt khi nim tiu cc ch vn vn c ngha l on dit V minh. Gic ng khng ph nhn g ht. Gic ng l mt khng nh, nh li Pht dy: "Thy Php tc thy Pht, thy Pht tc thy Php". Dt b khi nim v s hu-c-t-tnh n tnh Khng m ch bng cch ngng hot ng thc thi ging nh trng hp c Pht trc khi thnh o tng tu tp vi hai v o s l rda Klma v Udraka Rmaputra c hai php thin Dit tn nh v Ly thc nh, dit ht mi cm th, dt bt mi t tng v thc khi nhp nh, bin thn xc ta h thnh g . c Pht nhn ra l mt hnh thc tu tp qu tiu cc khng th no a n gic ng. Ba l cn bit rng lc khi u o l a n thc chng tnh Khng phng tin duy nht hiu bit l t duy phn bit. Qu vy, cc php c th phn thnh hai loi: loi hin php (abhimukh), nh sc, thanh, hng, ..., c hin lng tc tri gic n thun thy bit ngay trong st na hin ti v loi n php (paroksa), ty thuc t lng, mt tin trnh so snh loi suy do nhng du hiu c thy bit m suy ra nhng s kin khng hin tin. S phn loi kiu ny khng lt bt c mt php no ra ngoi hai loi . Bt k php no nu khng hin thi n hay ngc li. Tnh Khng theo Tsong-ka-pa l mt php nh mi php khc v c nhin thuc loi n php. Gi nh tnh Khng l hin php thi ai ai cng thy bit ngay c. Trong thc t, u c trng hp nh vy xy ra. Tri thc thng nghim khng th no trc nhn tnh Khng. Cch c nht tm n tnh Khng trong giai on u ca o l l s dng tp qun suy t v nhn thc thng tc. Kinh ni: "V c danh nn c th trc. V c tng nn c th trc". Gi tn v nhn ra tng dng l tc dng ca t duy phn bit. Chp trc v c chp thng i i vi t duy phn bit. T duy phn bit tht ra v hi, nhng khi n i i vi chp trc v c chp thi sinh ra vng tng h lun gy nguy hi rt ln. Theo quan im Trung qun, thay v t duy phn bit, vng tng h lun mi l i tng ph nh. Vng tng y c hiu theo ngha ni n trong i tha ngha chng: "K phm phu m ti i vi s tht bn khi ra cc tng ca cc php, chp ly tng m cho ra danh, y theo danh m gi ly tng, bi ch gi ly

chng chn tht, nn ku l vng tng". Ngi Nguyt Xng gii thch thm vng tng l "ci s t ln mt ngha sai lm rng c t tnh". Nh vy, ph nh vng tng h lun tc l ph nh s hu-c-t-tnh m vng tm lm tng l chn thc. B tm lun ch r l do ti sao phi on tn mi vng tng h lun: "Ci php ca ng m l t ni vng tng m sanh ra, n ln lt ny n ra cho n thnh v lng, v bin cc phin no". V vn ny, Trung lun vit: "Nu khng y tc thi khng th t c chn . Nu khng t c chn , thi khng th hiu c Pht php". Trn phng din nhn thc lun, tc y l ngn ng v lun l. Chnh nh kho s dng ngn ng v lun l m nhn ra nhng vng tng h lun, p dng nhng bin php i tr, v chm dt tnh tng tc ca vng tng h lun trn ng n tnh Khng. Trung lun ph trit mi vng tng h lun minh gii cho thy gi tr ca ngn ng v lun l khng ch thnh cng m l ch tht bi ca n trong s din t Tuyt i. Chnh do s tht bi ny m ngn thuyt tu thnh c Trung o qua php bin chng. iu ny tng quan lin h mt thit n nguyn nhn ng li Trung qun dng thin phn tch luyn tm bng khi nim v dch ha php. Ni n s thnh tu tr Bt nh theo php thin phn tch, c Pht c ln ct ngha: "Ny Kashyapa, th d, ng c xt hai que ci vi nhau lm sinh ra la thi hai que ci y b thiu ri ngay trong tin trnh sinh la. Cng nh th, ny Kashyapa, phn bit ch thc lm pht sinh nng lc thnh t tr Bt nh v tr Bt nh chng ng tc th tiu dit phn bit ch thc." (Bo Tch kinh; Ratnakta Stra). Mc ch chnh yu ca Trung qun lun l ch ng tu tp gii thot v gic ng. V vy Trung qun ph v bc b mi chng ngi che lp, ngn bt con ng thc chng tnh Khng. S ph nhm trc ht vo ci nhn ca phn bit s thc ngha l nhng vng tng chp trc hun tp trong tm t v thy, nhng cm nhim thm cn c kt thnh tp qun v minh trong sinh hot nhn thc sai lm ca hnh gi. Nh trnh by trn, c hai i tng cn ph nh: mt khch th, s hu-c-ttnh tc yu tnh quyt nh v mt ch th, vng tng h lun tc s chp gi mt cch sai lc ci chng chn tht. Do , c hai cch i tr tng ng. Mt l dng bin chng php tc l mt hnh thc ngn ng v lun l ph nh s hu-c-t-tnh. Hai l tu tp thc nghim, n lc thc hnh mt tin trnh luyn tm trin khai tu qun c bit lnh ng tnh Khng.

S hu-c-t-tnh khng phi l mt i tng hin hu. Bi v nu n hin hu thi khng th bc b n c. Tuy nhin, mc du n khng hin hu, nhng v ci ng th b tp kh vng tng t trt ln mt lp hnh tng h o, ci m ta gi l t tnh, lm tr phm phu tng lm nh c tht, cho nn cn phi bc b loi tr ci hnh tng h o . S bc b ny khng ging nh ly ba nh v mt ci bnh, m y l thc hin mt qu trnh chuyn bin tm thc tr nn thy bit nh tht, thy r ci khng c l khng c. Khi tm thc chuyn bin tt p nh vy thi ng nhin cch i tr th hai l tu chng tnh Khng cng ng thi thnh tu. Ngn ng v lun l s d ng mt vai tr quan trng v cn thit trong tin trnh thanh luyn tm thc chng ng tnh Khng l v trn phng din nhn thc lun, tnh Khng l mt php (dharma) nh mi php khc. N c xem nh ng ngha vi nhng danh t nh: i tng nhn thc (visaya; cnh), hu (bhva), hay kh c (jneya; hu s c). Thng ni n tnh Khng tc l tnh Khng ca mt s vt, ngha l bn th ca s vt y khng c yu tnh quyt nh t n hin hu c. S vt (tc ) v tnh Khng ca n (chn ) thc ra l mt, ci ng th tc khng ca s vt, hay ni theo Tm kinh, 'bt d, tc th'. Nhng i vi t duy phn bit thi l hai s th sai khc c th tch la nhau ra. Chng hn nh mt ci bnh v tnh Khng ca n ng thi hin hu cng mt ch, bt tng ly v v sai bit. Nhng t duy phn bit tch chng thnh hai chng nhng l d b thuyt minh cho k phm phu thng t, m hn na hnh gi c th ch chn tnh Khng ca ci bnh lm mc tu tp nh khng cn ng thi phi qun tng ci bnh. Theo thut ng ca nhn thc lun Trn Na - Thin Ch, ci bnh l mt hin tng nh chc (vidhi), do to tc m c v ty thuc nhn duyn. Ngc li, tnh Khng ca ci bnh l mt hin tng khin tr (pratisedha) ging nh mi tnh Khng khc. C hai u hin hu v l i tng ca chn tri lng, t lng v hin lng. Bn th ca chng u Khng tc v t tnh ging nhau. S tri nhn hai th hin tng sai khc nh vy l do cch thc biu hin ca chng i vi t duy phn bit ch khng da vo cch thc tn ti ca chng. Hin tng khin tr thng c tri nhn bng cch tuyn b khin tr i tng ph nh. Th d: Mun lnh ng 'khngb' thi phi tuyn b khin tr 'b', nhng mun lnh ng 'b', thi khng cn phi tuyn b khin tr 'khng-b' v thc ra, 'khng-b' ngm b khin tr ri. Nh vy khng-b l mt hin tng khin tr v b l mt hin tng nh chc. L do: Nu khng tuyn b khin tr m ch khin tr

ngm l hin tng l hin tng khin tr thi ha ra ht thy mi hin tng u l hin tng khin tr. Hin tng khin tr c chia thnh khin tr qu quyt v khin tr khng qu quyt. Khin tr khng qu quyt hm cha mt nim st li sau khi khin tr. Th d cu ni khin tr khng qu quyt "Ch mp Devadatta khng n g trong ngy" c ngha l ch mp n trong m. Khin tr qu quyt khng hm cha mt khng nh no sau khi ph nh. Tnh Khng l mt hin tng khin tr qu quyt bi v dt khot ch ph nh s hu-c-t-tnh m thi. im phn bit gia khin tr qu quyt v khng qu quyt rt quan trng i vi gio phi M vng Geluk. Gio phi ny dng bin chng ph nh s hu-c-t-tnh. Mt khi mi du vt ca t tnh c ty tr sch bng phng php suy lun thi tnh Khng hin hin. Gi nh tnh Khng l mt hin tng khin tr khng qu quyt thi mc du bch ha mi du vt ca t tnh nhng vn cn c mt ci g st li cn phi tip tc tra tm. Nh th, hnh gi chng bao gi t n im chng ng tnh Khng. Thm na, nu xy ra trng hp ci st li l ci bnh thi ha ra ci bnh l bn tnh chn thc ca n v bin chng a n kt lun ci bnh l mt chn hu! V nhng l do y m gio phi Geluk minh xc tnh Khng l mt hin tng khin tr qu quyt. Chng no tnh Khng l khin tr qu quyt thi th no bin chng cng dn n im lnh ng tnh Khng bi v tnh Khng ch n thun khin tr t tnh (svabhva), i tng phi ph nh. Tnh Khng l tnh khng c t tnh. Ci i tng 't tnh' cn phi bc b thc ra l phi hu, khng tm thy u trong thc ti. Nhng vng tng ca phm phu coi l c tht mi khi suy t, ni nng, v hnh ng. Tri li, s khng c t tnh l mt hin hu v c gi l tnh Khng. Ngi Nguyt Xng ng nht ngha Tht tng vi tnh Khng. Vy Tht tng l tnh v t tnh. T tnh l do ting Phn svabhva dch ra. Svabhva c nhiu ngha v c dch ra nhiu cch khc nhau. Theo ngi Nguyt Xng, ch svabhva trong hai bi tng Trung lun XV.1-2 c hai ngha i nghch nn phi dch ra hai cch khc nhau: 1. Svabhva dch l t tnh, l mt i tng phi hu cn phi bc b. N c ngha l yu tnh quyt nh ca mt vt th t hu, t lp, t tn, v d bit. 2. Svabhva dch l tht tng hay tnh Khng, l mt hin hu. N c

ngha l bn tnh chn thc, l chn l cu cnh, l php tnh ca mt hin tng. chng minh s hin hu ca tnh Khng, Tsong-ka-pa da vo hai bi tng u Phm XV: Qun Hu V ca Trung lun v li ch gii ca ngi Nguyt Xng. 1. Chng duyn trung hu tnh Th s tc bt nhin Tnh tng chng duyn xut Tc danh vi tc php. 2. Tnh nhc th tc gi Vn h hu th ngha Tnh danh vi v tc Bt i d php thnh. Thng c dch l: 1. C t tnh (svabhva) trong cc duyn, l mt s sai lm. T tnh (svabhva) m t cc duyn pht sanh th t tnh y chnh l php hu vi sinh dit. 2. Lm th no c th c ngha nu t tnh (svabhva) l mt ci g c to tc? T tnh (svabhva) chnh l ci khng do to tc, khng nh vo php khc m thnh. Th hi ngi Nguyt Xng, Tsong-ka-pa dch ch svabhva trong bi tng XV.1 vi ngha l t tnh. Nhng trong bi tng XV.2 ch svabhva dch vi ngha l tht tng hay tnh Khng. Do , hai cu cui ca bi tng ny m t hai phm tnh ca tnh Khng, 'khng do to tc, khng nh vo php khc m thnh'. Cng vy, bi tng Trung lun XV.7: 7. Nhc php thc hu tnh Hu tc bt ng d Tnh nhc hu d tng Th s chung bt nhin. Thng c dch l:

7. Nu php tht c t tnh (prakrti) th sau l ra khng c s bin d. T tnh (prakrti) nu cn c tng bin d th hon ton khng hp l. Theo Tsong-ka-pa ch prakrti (thng dch l bn tnh, v xem nh ng ngha vi svabhva) phi dch theo ngha l tht tng hay tnh Khng. Do , 'khng bin d' tr thnh phm tnh th ba ca tnh Khng. Da vo ba bi tng trn, Tsong-ka-pa gii thch tnh Khng hin hu v c ba phm tnh: khng do to tc m thnh, khng nh vo php khc m thnh, v bt bin d. on vn dn chng sau y l li ch gii ca ngi Nguyt Xng. "Ci bn tnh nh c (Long Th) i s m t (trong hai cu cui ca XV.2) c hin hu hay khng? c Ti Thng tn tng tuyn thuyt rng tht tng hin hu: 'D Nh Lai c ra i hay khng, tht tng cc php l thng tr nht tng'. Vy th th no l tht tng? l chn tnh ca mt ny, vn vn. V th no l chn tnh ca mt ny, ... ? L ci khng do to tc, khng nh vo php khc m thnh, c th nghim bng th tu gic on bt v minh. Chn tnh c hin hu hay khng? Nu chn tnh khng hin hu, th hi lch trnh x thn tu thin ca cc v B tt c ngha g? V nguyn nhn no cc v B tt chp nhn bit bao gian kh tu thnh s chng ng tht tng?" Theo Tsong-ka-pa, 'do to tc m thnh' c ngha l trc khng c m nay c thnh lp mi c. Vy 'khng do to tc m thnh' c ngha l khng phi t v m lp thnh hu, khng phi t dit m c sinh. Ni cch khc, chnh ngay trong khi sinh c dit, vy sinh y khng phi l tht sinh. Do , bt sinh. Cng vy, trong khi dit c sinh, nn dit m khng phi tht dit. Do , bt dit. Phm tnh th nht ca tht tng hay tnh Khng nh vy l bt sinh bt dit. Gii thch phm tnh th hai ca tnh Khng c phn tinh t hn. Nu bo 'khng nh vo php khc' c ngha l khng ty thuc nhn duyn, thi lm sao ct ngha c tnh Khng l mt php do duyn sinh nh mi php khc? Bi th cho nn 'khng nh vo php khc m thnh' c gii thch l khng nh vo s thi thit khi nim v nh danh m thnh. Ngoi ra, c mt cch gii thch khc dng php i i. Th d: Thng c nng l v c lnh, c di l v c ngn, ... i vi mt vt, cm gic nng c th i thnh cm gic lnh khi so snh tip xc vi mt vt khc nng hn, cm gic di c th i thnh cm gic ngn khi so snh tip xc vi mt vt di hn. Tnh Khng tc v t tnh khng bao gi c tri nhn l c th thay

i thnh mt php khc c t tnh, ngha l tnh Khng c lp i vi mi s so snh. Phm tnh th ba 'khng bin d' c nh ngha l 'khng st na hoi dit'. Th d: Tnh Khng ca mt ci chn hin khi khi ci chn c to tc thnh hnh v dit mt khi ci chn b ph hy. Nh vy tnh Khng ca ci chn khng thng cn v ty thuc vo s hu ca ci chn. Tuy nhin, tng mi mt st na tnh Khng ca ci chn khng hoi dit v khng bin th t mt vt ny thnh mt vt khc nn c gi l 'khng st na hoi dit'. V l do g m Tsong-ka-pa chp nhn li gii thch ca ngi Nguyt Xng xem hai cu cui ca bi tng XV.2 l m t phm tnh ca tnh Khng ch khng phi l ca t tnh? L do sau y c nu ra. T tnh l php h vng bt ngun t v minh, t s ngu dt, m lm hun tp vo tm thc t v thy. Tri li, ba phm tnh - khng do to tc, khng nh vo php khc, v khng bin d - l do hc hi hay gi thit m c. Bi vy, nu ba phm tnh y c coi nh l m t t tnh thi ph nh t tnh tr thnh ph nh ba phm tnh y. Mt s ph nh nh vy khng i tr v minh ng mc v do , hnh gi khng c gii thot ra khi vng sinh t lun hi. Phi trit ph nh t tnh hiu theo ngha l do v minh t v thy m chp trc s vt t hu, t lp, v t tn thi mi on tn v minh, t do gii thot. V th m ba phm tnh y phi c xem nh m t tnh Khng. Sau khi hiu bit th no l ci i tng ph nh, cu hi "Ti sao cn phi nhn r i tng ph nh?" ng nhin c t ra. Theo Tsong-ka-pa, li lm khng xc nh ng ci g phi bc b l do hoc ph nh cha n mc hoc do ph nh qu mc. Ph nh ba phm tnh, khng do to tc, khng nh vo php khc, v khng bin d, l ph nh cha n mc dn n cc oan thng kin. Ph nh tt c mi hin tng hay ph nh t duy phn bit l ph nh qu mc a n cc oan on kin. Trong trng hp ny, th gii tr thnh mt o gic, cuc sng ha ra khng c gi tr, nn ny sinh t tng c th hnh ng ty s thch m khi chu trch nhim v cc hnh vi ca mnh. Do , thng xuyn to nghip, ri b nghip lc ko dn, phi chu sinh t lun hi. Nh vy s bit r i tng ph nh l iu kin cn thng t o l duyn khi Trung o. Lc mi pht b tm, hnh gi khng th no nhn thy s sai bit gia s hu v s hu-c-t-tnh. Chp th s hu-c-t-tnh khng bt ngun t

s hc hi m chnh do tp kh lu i lu kip to ra. Trong tim thc ca hnh gi lun lun c tp qun m lm nhn ci ch c danh tng gi di khng h tht c thnh ci tht c. Mi khi t tnh b ph hnh gi tng chng nh chnh s hu b ph. Bi m qung chp th mi s hu u c t tnh nh vy m hnh gi b buc vo vng lun hi sinh t. t gii mi dy tri buc ca vng tng m lm, hnh gi mt mt, tinh tn tch ly cng c, thanh lc bn thn, cng dng, tinh tn trong vic thc hnh su ba la mt. Mt khc, tu tp qun Khng tc l qun cc php u Khng, tuy chng hin ra s s trc mt. im then cht ca qun Khng l phi xc nh ci g phi bc b, ngha l phi bit nhn din bng nhng kinh nghim tm linh sng ng ci vt th phi hu thng b nhn lm l t tnh hay ng. V nu khng nhn bit r ci ng phi bc b thi sau mt lot ph nh s khng th no hiu bit c ci g cn lu li l v ng. V nh trng hp khng th bt trm nu khng nhn ra k trm hay khng th bn mt mi tn nu khng th thy mc tiu. Thm na, nu khng bit nhn din ci ng i tng ca s bc b, hnh gi c th i tm mt ci ng khc bng cch khin tr dn dn tt c nhng g tng l thnh phn ca ng nh lt b chui tm li cng. Kt qu l bc b mt ci ng gi danh gi lp ch khng phi ci ng c cho l tht c t tnh, v cui cng ri vo trong ci khng trng rng ton din. Sau khi nhn r i tng ph nh thi hnh gi bt u giai on tm kim ci i tng y. y cng l lc hnh gi phi khm ph ra ci hnh thc chp ng tc l ci cch tm bm ly mt i tng c xem l tht c t tnh. Trong trng thi thin nh tp trung hnh gi dng t duy suy l s dng mi hnh thc lun l phn tch tm cho ra ci i tng phi bc b y. Khi vn dng tr gic sc bn n tn cng m vn khng thnh cng, hnh gi trin khai mt nim xc tn sng ng rng i tng ph nh hon ton phi hu. Tnh phi hu sau c qung din bao trm ht thy mi php. Cui cng, nh nng lc ca s quen thuc s dng va tnh ch va tu qun, va thin tp trung va thin phn tch, hnh gi thnh tu phi hp tm tnh ch vi tu qun c bit trc ch vo tnh Khng ca vn php. Sau giy pht chng ng tnh Khng, hu c tr thy bit r vn hu l duyn khi nn v t tnh. Mi ng hu u l danh t gi tng theo tc c. Tm li, nhn r i tng ph nh l yu t cn bn hiu r nguyn nhn v ngha ca nhng giai on tin trin trong l trnh tu tp. Qu trnh tu dng y chuyn m thnh ng, ri do ng m thng t gi tr ca

s nghip t li, li tha ngay trong th gian h gi ny, c B tt Long Th tuyn thuyt mt cch ngn gn nhng rt y trong bi tng XXIV.18: "Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o". Thng su, 2000 ---o0o--14. Ci cn li trong tnh Khng Trong kinh Tiu Khng (Trung B 3, s 121; Trung A Hm, s 190), c Pht xc nhn nh an tr Khng nn an tr rt nhiu. Ngi ging kinh ny khch l cc v T kheo nn hnh tr Khng tnh mt cch chn tht khng in o. Ti tr x no, nhng g ti tr x y khng c, thi phi qun l khng c. Nhng nhng g ti tr x y thc c, thi phi qun l thc c. Ti thin chng no chng c, nhng g thin chng y khng c, thi phi qun l khng c, nhng nhng g thin chng y c, thi phi qun l thc c. "V nh lu i Lc mu ny khng c voi, b, nga, nga ci, khng c vng v bc, khng c n b, n ng t hi", thi phi qun nhng s vt y l khng. Nhng c ci khng phi khng, l s hin din ca chng Tng trong tnh x, thi phi qun chng Tng tht s l c, ni cho r hn, tng v xm lng khng c nhng tng v ngi th c. l an tr chn tht tnh Khng, khng in o. Tin ln mt bc, T kheo no nu mun an tr nhiu trong Khng tnh, T kheo y ng suy nim n tng v xm lng, ng suy nim n tng v ngi, m thng suy nim n mt tng thun nht v rng vng. V qun xm lng l khng, ngi l khng, nhng c ci khng phi khng, l v trong rng, nn rng l tht c. V y tu tri "Cc u phin do tng v xm lng, do tng v ngi khng c hin hu, nhng cc u phin do tng thun nht v rng vng thi tht s c mt y." Ci g khng c mt, v y xem l khng c mt. Ci g c mt, v y xem nh vy l tht c. Hnh tr nh vy c gi l hnh tr "Khng tnh". Tip tc tin thm bc na, T kheo no nu mun an tr nhiu trong Khng tnh, T kheo y ng suy nim n tng v ngi, ng suy nim n tng rng vng, m thng suy nim n mt tng thun nht v t.

Nu thy ch t ny bng phng nh lng bn tay, ch trng ra c r rng, th hy thng suy nim. V y bit rng: " tng v ngi, tng v rng vng l khng, nhng c ci khng phi khng, l tng thun nht v t. Cc u phin do tng v ngi, do tng v rng vng khng c hin hu, nhng cc u phin do tng thun nht v t thi tht s c mt y." Nu trong khng c g c, th chnh do m v y thy l khng; nu trong cn c ci khc, th v y thy chn tht c. l an tr chn tht tnh Khng, khng in o. C nh th, vt qua cc thin chng v V sc gii, v y khng suy nim v Khng v bin x tng, v Thc v bin x tng, v V s hu x tng, khng suy nim n tng v Phi tng phi phi tng x, v thng suy nim thun nht v V tng tm nh (ngha l v ny chng c tm nh nh dng mt i tng khng c tng nn gi l "v tng tm nh"). V T kheo qun v tng tm nh ny thuc hu vi, do tm t to. Nu vn l s hnh, vn l s t, thi khng i lc n, khng mong cu n, khng an tr trn n. Do qun nh th, tm v y gii thot khi dc lu, hu lu, v v minh lu. V y tu tri: "Cc u phin do duyn dc lu, do duyn hu lu, do duyn v minh lu khng c mt y. y, ch c u phin do su nhp (mt, tai, mi, li, thn, ) duyn mng, duyn vi thn ny". V y tu tri: "Loi tng ny khng c dc lu, khng c hu lu, khng c v minh lu. V ch c mt ci ny khng phi khng, tc l su nhp duyn mng, duyn vi thn ny." "V ci g khng c mt y, v y xem ci y l khng c y. Nhng i vi ci cn li y, v y bit ci g c mt y l tht c. Ny A Nan, ci ny i vi v y l nh vy, tht c, khng in o, s thc hin hon ton thanh tnh, v ti hu chng ng tnh Khng ". Theo on kinh trn, i vi v T kheo tu hnh, ty theo tr x, hoc lng, hoc rng, hoc tu ng ngi, hoc tu mt mnh, nhng g ti tr x y khng c, v T kheo qun l khng. Cn nhng g ti tr x y c, thi qun l thc c. Cn ti thin chng no, nh khi chng qu Nit bn gii thot, thi v y tu tri c cc lu hoc l khng c, v c on tr, nhng v cn ci thn hu d y, ci thn su nhp duyn mng, thi thn y vn tht c. Thn c, thi c nhng u phin do thn y gy nn, nn c thn, thi c gi, c bnh, c cht. Nhng v v ny c gii thot, nn khng c su bi kh u no, du thn c bnh, c gi, c cht.

on kinh sau y c lp i lp li n tm ln, sau mi ln v T kheo tin ln mt bc trn l trnh Thin nh: "V ci g khng c mt y, v y xem ci y l khng c y. Nhng i vi ci cn li y, v y bit ci g c mt y l tht c. Ny A Nan, ci ny i vi v y l nh vy, tht c, khng in o, s thc hin hon ton thanh tnh, v ti hu chng ng tnh Khng". on vn ny nu ra hai im i nghch, mt b tnh Khng l s khng hin hu, nhng b kia vn c mt ci g cn li trong v tht c nn khng th bc b. Nh vy, tnh Khng c nh ngha l phi hu m hu, ph nh m khng nh. iu kh hiu trong on vn l ngha ca cm t "ci cn li (avasista)", ti v thng thng tnh Khng c xem nh phi hu, c tnh cch ph nh. Tri li, ni n "ci cn li" tc xc quyt s hu ca mt ci g. Phi chng "ci cn li" l mt thc hu cu cnh cha h b bc b, ngay c khi tin trnh ph nh t n mc cui cng? Chng hn, trng hp ta khng th ph nh s kin l ta ang ph nh. l mt khng nh ngay gia lc ph nh, v l mt thc hu v c tm thy trong s ph nh. Trit hc Trung qun v tnh Khng khng h cp kinh Tiu Khng ny. Lun i tr ca ngi Long Th c on ni n lp trng Trung qun v vn Chn Khng Diu Hu ca Bt nh nh sau: "Trong Bt nh Ba la mt a, c lc phn bit cc php khng, l phn thin; c lc ni cc php th gian cng l Nit bn, l phn thm. Ht thy sc php u l Pht php" (Quyn 72). Ngay vi ci chn khng ph nh tt c mi php lun lun dnh lin khng nh c ci diu hu l cc php th gian. Chn khng v diu hu khng bao gi xa la nhau, v iu ny c th hiu nh s ng nht phi hu v hu, ph nh v khng nh, hay s phc hot s hu t s phi hu. Ta c th bo rng diu hu l cnh gii "cn li" nhn theo tr tu Bt nh nh ni trong kinh Kim Cang: "Tt c php u l Pht php. Ny Tu B ! Ni tt c php tc khng phi tt c php, tm gi l tt c php" [Nht thit php giai th Pht php. Tu B ! S ngn nht thit php gi tc phi nht thit php th c danh nht thit php]. i vi tng Du gi ca V Trc v sau c Th Thn ci t thnh hc phi Duy thc thi ngc li, kinh Tiu Khng l ti liu chnh yu thuyt minh quan im Trung o ca tng. Tng cng nn bit rng tng ny khng chp vo hc thuyt tt c mi s th u hin hu, v quan nim khng c g ngoi tc ng ca tm, cng khng chp vo hc thuyt chng c g hin hu, v qu quyt rng cc thc hin hu. Tp Bin Trung bin lun (Madhynta-vibhga) trong ngi V Trc trnh by rt chnh xc

trit gio ca Ngi v con ng gia hai ch trng hu lun v v lun, m u vi hai bi tng minh nh ngha ca tnh Khng v Trung o nh sau: abhtaparikalpo 'sti, dvayam tatra na vidyate / snyat vidyate tv atra, tasym api sa vidyate / I.1 / na snyam npi csnyam tasmt sarvam vidhyate / sattvd asattvt sattvc ca, madhyam pratipac ca s / I.2 / Dch l: H vng phn bit hin hu; (kin tng) phn hai khng c trong Tuy nhin, tnh Khng c trong , v php u (h vng phn bit) cng c trong php cui (tnh Khng). (I.1) Do m ni rng ht thy mi php l chng phi khng chng phi phi khng Bi ti s hu, bi ti s phi hu, v ln na bi ti s hu. V l Trung o. (I.2) Bi tng I.1 m u ni ngay n 'h vng phn bit' tc l ni n thc (vijnna). Ngi V Trc xc quyt s hin hu ca h vng phn bit. Ni nh vy c ngha l xc nhn s c mt ca ch th h vng phn bit. Mi hin tng thng nghim tht ra l i tng nhn thc do c mt ch th h vng thy bit m phn bit kin phn, tng phn. Khi lun gii cu ny ngi Th Thn ch cho thy mt mt, xc quyt c ch th h vng l ct nhm phn bc ch trng chng c g hin hu, v mt kia, minh thuyt mi php u h vng l ct nhm phn bc ch trng mi s th u hin hu. Cu tip theo "(kin tng) phn hai (dvaya) khng c trong " c ni rng trong h vng phn bit, s phn hai hon ton khng c thc cht nu xt trn phng din chn . Ngha l t hai phn kin tng khng c chi l ng l php, nhng hng phm phu m mui da vo kin phn chp cho l ng, da vo tng phn chp cho l php. y ch l mt li thi thit gi to ca h vng phn bit, ch nu la hai phn kin tng thi chng c chi gi l ng, l php. Nh vy, ng php da vo hai phn kin tng ca ni thc m gi lp l huyn o, khng c m nhn lm thnh c. S ph nh thc cht ca kin tng phn hai c lp li trong cu th ba ca bi tng I.1 di hnh thc tnh Khng: "Tnh Khng c trong " tc l c trong h vng phn bit. Nh vy c ngha l h vng phn bit b ph nh, tc h vng phn bit l Khng, cng mt vi ngi Long Th:

"Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng". Cu cui bi tng Bin Trung bin lun I.1, "php u (h vng phn bit) c trong php cui (tnh Khng)", mun ni ln rng h vng phn bit c hi sinh, cng nh bi tng Trung lun XXIV.18: "Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o" ni n Gi danh l cc php do duyn khi c phc hot li sau khi b ph nh. Ngi Th Thn lun gii bi tng I.1 nh sau: "Vy (trong bi tng ny) c tng ca tnh Khng c thuyt minh mt cch khng in o (tc chn chnh) nh th ny: 'iu c thy nh tht l khi ci ny vng mt trong ci kia, thi ci kia l khng, v hn na, iu c bit nh tht l khi ci g cn li y, thi thy ci tht c y'." Khng th khng cng nhn cch pht biu ging ht nhau khi em i chiu on vn lun gii ny vi on vn c lp i lp li tm ln trong kinh Tiu Khng ni trong phn trn. Phi chng ngi Th Thn mun vin dn kinh Tiu Khng xc chng quan im ca ngi V trc v tnh Khng trong Bin Trung bin lun? Bi tng I.2 tip theo y theo kin pht biu trong bi tng I.1 m xc quyt rng: "Ht thy mi php l chng phi khng chng phi phi khng" v a ra l do gii thch trong nhng cu k tip, "Bi ti s hu, bi ti s phi hu, v ln na bi ti s hu". Theo ngi Th Thn ch gii, cu u tin "Bi ti s hu" c ngha l "bi ti h vng phn bit hin hu" v cu ny dn chng cho mnh "chng phi khng". Cu th hai "bi ti s phi hu" c ngha l "bi ti s phn hai khng hin hu" v cu ny dn chng cho mnh "chng phi phi khng". Cu th ba "ln na bi ti s hu" c ngha l "bi ti tnh Khng c trong h vng phn bit v h vng phn bit c trong tnh Khng" v cu ny dn chng cho mnh "chng phi khng". Cu kt thc bi tng I.2, " l Trung o", cho thy ngi V Trc vit Bin Trung bin lun l minh gii thuyt Trung o v dng tnh Khng ca h vng phn bit lm th d. iu ng lu l ngi V Trc m t Trung o trong hai bi tng I.1-2 ca Bin Trung bin lun ng theo ng li B tt Long Th m t Trung o trong bi tng XXIV.18 ca Trung qun lun. Thot tin mi nhn vo, ta thy c s khc bit l pha Trung qun, im bt u l duyn khi tnh, cn pha Duy thc thi trc ht ni n h vng phn bit. Trung qun dng nhng khi nim tru tng nh nhn duyn (prattya), hin khi (utpatti), vn hnh (gamana), ... v nhng khi nim siu hnh nh ng (tman), t tnh (svabhva), vn vn ...

Ngc li, Duy thc dng nhng khi nim c th hn, lin h n phng php tu tp, v quen thuc vi i sng thng ngy, nh tm (citta), thc (vijnna), v h vng phn bit (abhtaparikalpa). Mc du h vng phn bit l mt khi nim lin quan mt thit vi i cnh s duyn ca ch qun, nhng thc ra, h vng phn bit l thc v thc l duyn sinh, mt trong ht thy php y tha khi, hin hu nh cc duyn, ch khng phi l ci g tht c ring ngoi mi php. Bi vy cho nn h vng phn bit khng khc g y tha khi tnh. V y tha khi tnh ng ngha vi duyn khi tnh nn pha Duy thc cng xem nh ly duyn khi tnh lm im khi u s din t tin trnh tu tp tu thnh Trung o nh bn pha Trung qun. Hn th na, bi tng Bin Trung bin lun I.1 gii thch rt y tin trnh bin chng dn n nh tnh tnh Khng ta trn hai quan im, phi hu (phn hai) v hu (tnh Khng). i vi thin sinh lc s khi, bt u ni n tnh Khng ca h vng phn bit l iu t nhin v hp l. Do , tnh Khng c xc lp bng cch ph nh "kin tng phn hai". C ch th ln i tng nhn thc u b ph nh. Ni nh vy c ngha l ph nh ton th gii. Ton th gii l Khng, ng theo tin "Nht thit php Khng" ca Trung qun pht biu. Tnh Khng y khng ch thun ty ph nh. N siu vit c s hu v s phi hu. Cho nn hai cu u bi tng Trung lun XXII.11 ni: "Khng tc bt kh thuyt; Phi khng bt kh thuyt". Ngha l: khng th ni ln xc nhn ci khng cng nh ci phi khng. Bi tng Bin Trung bin lun I.2 gii thch iu ny vi nhiu chi tit hn. Bi tng xc nhn ngay lc khi u "ht thy mi php l chng phi khng chng phi phi khng", ri sau nu r nguyn nhn cn c trn ba l do: s hu, s phi hu, v s hu. Hai l do u, "bi ti s hu" v "bi ti s phi hu" i nghch nhau cn c xt trn cng mt bnh din v xem nh theo th t biu dng s khng nh v s ph nh. L do th ba, "ln na bi ti s hu", phi c hiu trn mt bnh din siu vit hai l do u. Do , s hu ni n ln th ba ny khng ng loi vi s hu nu ra trong l do th nht. Ln ny, s hu hm cha hai ngha. Mt, tnh Khng hin hu trong h vng phn bit. Hai, h vng phn bit hin hu trong tnh Khng. l tnh Khng thi c tng l ph nh v phi hu. Nay li ni n s hu ca tnh Khng thi ng nhin v l v phm li t mu thun. Ngi Thanh Bin (Bhvaviveka) thuc phi Trung qun kch kch lit ch trng ny ca phi Duy thc. Phi ny tuy bit iu nhng vn khng ngn ngi nh ngha tnh Khng nh l ng thi "khng v bt khng" theo nh bi tng Bin Trung bin lun I.13 sau y:

dvaybhvo hy abhvasya bhvah snyasya laksanam Dch l: c tng ca tnh Khng l khng c phn hai (tc khng), v c s khng c phn hai (tc bt khng). Phi Duy thc thng da trn thuyt tam tnh tam v tnh lm sng t khi nim hu v phi hu. Kinh Gii thm mt thut li li c Pht dy B tt Thng ngha sinh v ba v tnh: "Thng ngha sinh, hy nhn thc rng Nh Lai cn c ba v tnh sau y m mt ni cc php ton khng. y l tng v tnh, sinh v tnh, thng ngha v tnh". Tng v tnh l bin k chp tnh ca cc php. Ti sao? V bin k s chp thit lp da vo danh tng, m danh tng l biu tng ca tm ch tht ra khng c c tnh tn ti nn gi l tng v tnh. Sinh v tnh l y tha khi tnh ca cc php. Ti sao? V phi nh nhn duyn cc php mi khi sinh, m nhn duyn thi u do tm, t n khng c c tnh ring bit, nn gi l sinh v tnh. Thng ngha v tnh c hai. Mt l y tha khi tnh, v cc php do sinh v tnh m ni l v tnh v y tha khi tnh khng phi l i tng qun tng duyn theo m c s thanh tnh ca tm nn y tha khi tnh khng phi l thng ngha tc chn . V th, y tha khi tnh gi l thng ngha v tnh. Hai l vin thnh tht tnh, v tng v ng ca ht thy mi php chnh l thng ngha tc chn v vin thnh do tng v ng hin l, ngha l nh vo ci tm thanh tnh mi c, ngoi tm ra n cng khng c t tnh nn vin thnh tht tnh gi l thng ngha v tnh. Nh trn, c th hiu ch Khng theo ba cch. (1) V ci thy l do bin k chp, s chuyn bin bn th ca thc thnh ch th phn bit v i tng phn bit, cho nn thc ti m thc nhn thy khng phi l thc ti t thn m ch l mt th gii thi thit gi to ca hai phn kin tng y. Vy bin k s chp tnh 'khng' v n l i tng ph nh phi bc b. Do , Khng c ngha l phi hu, l khng. (2) V y tha khi tnh l tnh tng duyn tng sinh ca vn hu cho nn c th nhn thy bng cch qun st phn bit tp hp cc duyn t to thnh nn tng s y ca nhn thc (pratisedhyavastu; pratisedha-visaya). Hin khi duyn sinh tuy c nhng c mt cch tng i. Vy y tha khi tnh 'khng' v n l "ci cn li" sau khi ph nh bin k chp tnh v "ci cn li" y l khng. i tng ph nh (pratisedhya) y chnh l kin tng phn hai. Do , Khng c ngha l thiu vng bin k chp tnh ni nn tng s y ca nhn thc v "ci cn li" l khng ni .

(3) Vin thnh tht tnh l s hin l ca php v ng tc tnh Khng, tc Chn nh, tc Chn tng thc ti. Nhng khng th thy tnh vin thnh tht nu khng thy tnh y tha khi, ging nh trng hp khng th bit tnh cch v thng ca vn php nu khng thy bit cc php v thng. S vng mt ca bin k chp tnh ni y tha khi tnh lm hin minh vin thnh tht tnh, i tng trong sng do tu gic trong sng nhn thc. Bi th vin thnh tht tnh cn gi l thanh tnh s duyn, v duyn theo i tng y thi on sch phin no rt ro vin mn gic ng. Vy vin thnh tht 'khng' v n l chn nh tng ca vn php. Do , Khng l tnh Khng, l mc tiu ca s luyn tm v trin khai tu gic trong sng siu vit th gian, loi tu qun c bit liu tri Chn tng thc ti. Qua s lin h vi ba v tnh, Duy thc cn c vo ba tnh, bin k chp, y tha khi, v vin thnh tht, thuyt minh ba cch hin hu ca cc php. Tnh c ngha l c, nhng mi tnh c mi cch: bin k l vng hu, ngha l c mt cch sai lm; y tha l gi hu, ngha l c mt cch tng i; v vin thnh l tht hu, ngha l c mt cch ch thc. Theo , bin k chp tnh tng ng vi s phi hu v y tha khi tnh tng ng vi s hu. S hu lin h vi tnh y tha khi khi thiu vng bin k chp chnh l "ci cn li" c ni n trong kinh Tiu Khng. Nh vy, tnh Khng c ngha l s thiu vng ci g y v khng nh l c ci cn li y. Cch gii thch tnh Khng nh vy cn tm thy bi tng khi u Phm th su: Thnh lp tnh Khng, trong Hin dng Thnh gio lun, bn dch ch Hn ca tp ryadesan-vikhypana cng do ngi V Trc vit. Nhc th v hu Cp th d s hu Ty nh chng o l Thuyt Khng tng v nh. Dch l: Nu ci y khng c mt y, nhng vi ci cn li y, thi thun theo l nh chng m gii thch tnh Khng khng hai. Phn lun gii vn xui ct ngha l nh chng l (1) hai tng ng, nhn ng v php ng, khng c; nhng (2) hai tng v ng, nhn v ng v php v ng l tht c. Theo l nh chng, tnh Khng l khng hai, chng phi c v hai tng ng phi hu, v chng phi khng v hai tng v ng hin hu. Hai tng v ng l "ci cn li" sau khi hai tng ng b ph

nh. iu ny chng t ngi V Trc nng theo kinh Tiu Khng thuyt ging tnh Khng. Ngi cng p dng l nh chng lun gii kinh Kim Cang Bt nh ba la mt trong tp lun Kriksaptati ca ngi. nh thc "ph nh s hu v khng nh s phi hu" rt tin li nhng khi dng gii thch ngha cc cu vn y mu thun, "tc phi, th danh" (tc chng phi, tm gi l), trong kinh Kim Cang. Lin quan n kinh Tiu Khng v nh ngha tnh Khng theo Duy thc tng l on vn sau y trch trong kinh Lng Gi (bn D. T. Suzuki dch ting Anh). "Th no l b b khng? Tnh g ci ny c m ci kia khng c, thi s thiu vng tnh gi l b b khng. Th d, nh Lc T Mu khng c voi nga tru d v.. v...thi nh ny khng. Ni nh th khng c ngha l khng c chng T Kheo y. Nh l ci nh, c t tng nh, T kheo l T kheo, c t tng T kheo. Voi nga tru d c ng ch ca chng nhng khng c ch c ci khc. Nh vy, mi vt u c t tng d bit i vi vt khc, t tng d bit khng c trong vt khc. S khng c y gi l b b khng. i Hu! C by th khng. Ci b b khng l ci khng rt th, ng phi xa la." c Pht ni n by th khng trong mt on vn trc : "i Hu! Khng l ch bin k h vng (parikalpita). i Hu! V ngi chp trc bin k h vng nn mi ging thuyt khng (snyat), v sanh (anutpda), khng hai (advaya), la tng t tnh (nihsvabhva). Lc ni, c by th khng (snyat): tng khng (laksana-snyat), tnh t tnh khng (bhvasvabhva-snyat), hnh khng (pracarita-snyat), v hnh khng (apracarita-snyat), nht thit php ly ngn thuyt khng (sarvadharmanirabhilpya-snyat), nht ngha thnh tr i khng (ryajnnasnyat), b b khng (itaretara-snyat)." Ci Khng th by, b b khng, chnh l tnh Khng cp trong kinh Tiu Khng. Nh vy, khc vi quan im ca ngi Th Thn cho rng tnh Khng trong kinh Tiu Khng "c thuyt minh mt cch khng in o", kinh Lng Gi xp b b khng vo loi "khng rt th" v cn dn phi xa la. Cng nn lu trong bi tng Bin Trung bin lun I.1, theo cu "(kin tng) phn hai khng c trong (trong h vng phn bit)" thi c hai,

ch th ln i tng nhn thc, u b ph nh. V sau phi Duy thc tuy tha k h thng Du gi ca V Trc nhng ch ph nh th gii bn ngoi (i tng nhn thc) cho rng khng c, cn tm thc (ch th nhn thc) bn trong thi khng nh l c. Theo nh trnh by trn, c Trung qun ln Du gi u dng bin chng php l dn hng n Trung o. Tuy nhin, ngn t ca Du gi c cht khc bit vi li vn ca Trung lun. Chng hn, cu gn cui ca bi tng Bin Trung bin lun I.2 dng ba ln ch 'bi ti' nu ra rt r rng c s bin chng ca tin trnh dch ha php trn phng din ng ca ngn ng: "Bi ti s hu, bi ti s phi hu, v ln na bi ti s hu". Nhn mt cch tng qut thi trn b mt, phng thc khai trin Trung o ca hai bn, Trung qun v Du gi, khng khc nhau my. Ngoi ra, khi nim tnh Khng ca Du gi cng mang nhiu tnh cht Trung qun. Nu nghin cu tinh tng hn, thi tin trnh din dch bin chng ca hai bn c tht ng nht hay khng? Mt khc, tuy cng mt danh xng l tnh Khng, c tht mi bn gn cho tnh Khng mt ngha ring bit? iu chc chn c th ni ln l v khi im ca tin trnh dch ha php thi Trung qun bt u t duyn khi m Du gi thi bt u t h vng phn bit. V cch nh ngha tnh Khng, Du gi khng nhng ph nh s hu m ng thi cn khng nh thm "s hu ca phi hu". Ngoi ra, tuy c hai hc phi u ly kinh i Phm Bt nh lm c s t tng, nhng Du gi cn ng trn lp trng ca kinh Tiu Khng thuyt minh tnh Khng. Nh vy l c s khc bit trong quan nim tnh Khng. V l do g m sinh ra quan im d ng? C th v cn c trn kinh in khc nhau chng? Hay v ch trng tng phi ring bit khng ging nhau? Hoc c th thch ng vi thi i m s hon chnh hc thuyt tnh Khng tt nhin xy n? Trn thc t, Trung qun lun ca ngi Long Th qu thin trng v bin chng ph nh nn thng b hiu lm l ch trng h v lun. C th v vy m phi Du gi mi c phn ng b tc t tng tnh Khng ca Trung qun. Chnh nh vo tnh siu vit tng hp i lp, ph nh v khng nh, phi hu v hu, m tnh Khng c xem nh l mt nguyn l c bn ca t tng i tha. Ch c th cn c vo trc qun tng hp c bit ca i tha mi thu sut c tng mu thun m nht thng ca tnh Khng, mi thng t s kt hp h vng phn bit vi tnh Khng, mi gii thch

ni nhng nghch l kh hiu ca i tha nh "Sinh t l Nit bn" hay "Phin no l B ". Khc vi Trung qun v Du gi y c t nhn duyn sanh php, h vng sanh php lun v tnh siu vit tng hp i lp ca tnh Khng, kinh Thng Man, kinh Lng gi, lun Khi tn, ... y c t Nh Lai tng tnh m thuyt minh ngha tnh Khng l "khng v bt khng". Trc ht cn phi gii thch danh t Nh Lai tng. Mt on kinh Kim Cang, bn ch Phn, ni n nhng ch ng ngha vi ch Nh Lai: "Ny Tu B ! Nh Lai l t ng ngha vi Chn nh, vi php bt sinh, php on dit, vi php tuyt i khng sinh khi". Trong bn ch Hn, cng mt ngha nhng ch mt cu ni rt ngn gn: "Nh Lai gi, tc ch php nh ngha", dch l: Nh Lai tc ngha nh ca cc php. Vy Nh Lai ng ngha vi Chn nh. Chn nh l t ng thng dng din t thc ti cu cnh vt ngoi nh danh v nh ngha. Trong ngha lin h Nh Lai v Chn nh thi "Nh" c ngha v mt nhn thc l "chn tht khng in o" v v mt bn th l "tn ti hin tin thng hng bt bin". Th no l tng ca Nh Lai? Pht tnh lun nu ln ba ngha ca "tng": (1) Tng tc s nhip, l ci mnh thu nhip li, ci c duy tr. v d c th v s tng t, l ci lng trong qu trng, l ci phi thai trong bo thai, l mm ging ny sinh ra Nh Lai sau ny. Theo ngha ny, tt c chng sinh l Nh Lai tng. Nhng chng sinh tnh l nhim, m Nh Lai tnh thi thanh tnh. Vy Nh Lai tng gm hai yu t mu thun, nhim v tnh. gii quyt vn mu thun ny, kinh Lng gi ra nim chuyn y (srayaparvrtti). Duy thc xy dng qu trnh chuyn tm thc thnh bn tr rt hon chnh cn c trn nguyn l duyn sinh. Kinh Thng Man ni: "Tr ca Nh Lai tng l tr ca Nh Lai v Khng tnh". Vy tnh Khng l nn tng cho s chuyn y . (2) Tng tc n phc, ngha l bao ph, che du. Nhng n l ci b che du hay ci bao ph? Nu ni l b che du thi l do l ti v tuy vn thng hng hin hu theo ngha "cha tng n v cng cha tng b i", nhng phm phu hon ton khng hay bit g v s c mt y. Hng Nh tha (Thanh vn v Duyn gic) khng hay bit v khng tin l c. Hng B tt, ty trnh tu chng m tin nhiu hay tin t. n hng a thng B tt mi hon ton tin l c. y, tin c ngha l tuy khng thy nhng v nghe theo li Pht ni v bng vo s qun st ca mnh m tin.

Pht tnh lun gii thch theo ngha 'ci b che du' v chnh Nh Lai t n khng hin nn ni l "tng". iu ny kinh Thng Man gi l "Khng ngha n phc Chn tht", c gii thch trong Thng Man Bo kht do ngi Ct Tng son: "Php h vng khng thc hin hu; gi n l Khng (Snyat). Ci ngha hiu c ci Khng y c ni l ngha (artha). Ci Khng che lp mt Pht tnh, nn ni l n phc Chn tht". V Khng ngha tc Khng tnh nn "Khng ngha n phc Chn tht" dch l: Chn tht tnh b Khng tnh che lp. Khng tnh tc Nh Lai tnh, mt t c th c dng ch yu tnh ca tn ti. Tng hp li, "Nh Lai tng" l l tnh duyn khi, l Khng tnh, l quy lut do cc php tn ti v c nhn thc. iu ny c cp trong hai bi tng Trung lun sau y. Bi tng Trung lun XXII.16: Nh Lai s hu tnh Tc th th gian tnh Nh Lai v hu tnh Th gian dic v tnh. Dch l: Bt c ci g l t tnh ca Nh Lai cng l t tnh ca th gian ny. Nh Lai khng c t tnh nn th gian ny cng khng c t tnh. Bi tng Trung lun XXIV.14: D hu khng ngha c Nht thit php c thnh Nhc v khng ngha gi Nht thit tc bt thnh. Dch l: Tt c c thnh nh thch ng vi tnh Khng. Nu khng c ngha rng cc php u Khng thi tt c chng hnh thnh. V Nh Lai tng l l tnh nn lun lun tng n. V v l l tnh ca tn ti nn n thng hng tn ti. Nh vy, Nh Lai tnh chnh l bn lai thanh tnh, thng hng hin hu ngay hin tin, trong mi tn ti, nhng t v th n nay b phin no cu nhim che lp n tng khng th hin by nn chng sinh khng thy.

(3) Tng tc nng nhip. ngha ny ch a v qu chng, tc V thng B hay Pht. Kinh Thng Man ni: "Nh Lai tng vn khng la ngoi tng hu vi. Nh Lai tng vn thng tr, khng hy hoi. Th cho nn Nh Lai tng l ci duy tr, l ci thit lp". Theo ngha ny, t "tng" trong ting Phn c ngha en l "t cung". Nh vy, Nh Lai tng l ch y nng ca cc php thanh tnh cng c tr hu v cng l ch y nng ca cc php sinh t tp nhim phi tr hu. Chnh cc c Nh Lai, ch Pht Th tn cu mang trong i bi tm v lng ca cc Ngi tt c cng c v bin v phm tnh siu vit ca Nh Lai, cng tt c cc php hu vi tp nhim h vng in o ca chng sinh. Khi chng sinh no nhn thc c Nh Lai tnh, Pht tnh, hay Php thn Pht thng tr ni t tnh ca mnh, lc by gi chng sinh y c gi l "Nh Lai chn t". V vn "khng v bt khng", Thng Man Phu nhn trnh by: "Bch Th Tn! Nh Lai tng tr l Khng tr ca Nh Lai. ... Bch Th Tn! c hai Khng tr ca Nh Lai tng. Bch Th Tn! Khng Nh Lai tng l ht thy phin no tng, hoc la, hoc thot, hoc d bit. Bch Th Tn! Bt Khng Nh Lai tng l Pht php vt qu s ct sng Hng, khng la, khng thot, khng d bit, bt t ngh." Tr tu nhn thc Nh Lai tng gi l Nh Lai tng tr (chng tr). Tr y vn tuyt i xa la chp tng, do ni l Khng tr. Cng c th gii thch rng Khng tr l do duyn vo Nh Lai tng m tr khi ln nhn thc Khng tnh ca Nh Lai ( l), duy ch c Pht mi thu trit, mi c th chng nghim. Mt mt, ng v nht thit php tnh Khng ca chng sinh m ni thi tr Bt nh l Nh Lai tng tr. Mt khc, chng sinh tuy vn c tr ny, nhng cha tng hin pht i dng, phi i n khi tu o thnh tu, vin mn pht hin, thi c Khng tr ca Nh Lai. Ngha l chng tr do chng l m c. Vy ni Nh Lai tng tr l Nh Lai Khng tr tc l ni v tr nht nh gi l Nh Lai tng Khng tr. Khng tr ca Nh Lai tng c hai. Mt l Khng Nh Lai tng. y l cn c vo c tnh ca Nh Lai tng tuy b phin no u tri buc nhng khng phi v vy m hp nht vi phin no. V Nh Lai tng la, thot, khc tt c phin no cho nn ni Nh Lai tng l khng. Cng c th gii thch rng Khng Nh Lai tng chnh l phin no tng, v t th ca phin no vn h vng, khng tht. Hai l Bt khng Nh Lai tng. Bt khng l v t th ca Nh Lai tng c tt c php bt t ngh cng c v bin v phm tnh siu vit ca Pht. Bt

khng Nh Lai tng chnh l Php thn Pht, nh Thng Man phu nhn ni: "Bch Th tn! Do thnh tu Pht php bt t ngh vt qu s ct sng Hng, vn khng ly, khng thot, khng d bit, do th m ni l Php thn Nh Lai. Nh vy, bch Th Tn, Php thn Nh Lai khng la phin no tng, cho nn gi l Nh Lai tng". em so snh quan im "khng v bt khng" ca Bin Trung bin v ca Thng Man thi thy c hai im ng cp. (1) Trong kinh Thng Man, Nh Lai tng va khng va bt khng. Nhng ch phin no tng (Khng Nh Lai tng) l b ph nh ch t th ca Nh Lai tng (Bt khng Nh Lai tng) khng h b khin tr. Chng hoc l do tp kh, tp qun, v tp tc ung c hp thnh phin no tng, cho nn cn phi tu on phin no cho n khi rt ro on sch. Cn Php thn Nh Lai tc t th ca Nh Lai tng l gm y thp lc, t v s y, thp bt bt cng php, ... , tc gm tt c cng c v bin v phm tnh siu vit ca Nh Lai cho nn khng th l khng. Nh vy, trong trng hp ny khi ni n "khng v bt khng", thi ch th ca "khng" l phin no v ch th ca "bt khng" l cng c v bin v phm tnh siu vit. Ngc li, trong Bin Trung bin lun, "tnh Khng c trong h vng phn bit v h vng phn bit c trong tnh Khng". Ngha l s kin tng phn hai, t thn ca h vng phn bit, b bc b. Do tnh Khng l khng. Nhng qua s thanh lc bi tnh Khng h vng phn bit c phc hot li di mt hnh tng mi, to thnh ci 'bt khng' trong tnh Khng. V ci "bt khng" ny khng bao gi la khi tnh Khng. Vy c th ni hoc tnh Khng hoc h vng phn bit l ch th ca c "khng" ln "bt khng". l mt cu trc kp khng th c trong Nh Lai tng, bi v trong , Nh Lai Php thn l thng hng tn ti khng th hp nht vi phin no tng bao gm cc php hu vi v thng. (2) ngha ca cm t "ci cn li" ch c th p dng trong Bin Trung bin hay trong kinh Tiu Khng. Trong kinh Tiu Khng ci cn li cui cng l ci thn hu d y, ci thn su nhp duyn mng. Trong Bin Trung bin lun, ci cn li l h vng phn bit, tc biu tng ci th gii hin tng huyn o. C hai bn vn ny gi ra kin l khng d g on sch rt ro v minh phin no, v lun lun cn li mt ci g khng th tr sch c. Ngc li, kinh Thng Man c v lc quan hn. V tu on phin no, kinh ny trnh by cho thy chng kin ng o i hi t cuc sng hin thc phi khng ngng tu luyn dn dn tr sch nhng nhim trc vi t

n tng trong tm thc. S on dit chng hoc c din ra nh lm ton tr. V vy cch thc on tr y khng theo mt tin trnh dch ha php nh trong trng hp Bin Trung bin lun. Thng thng m ni thi hnh gi tu tri "ci cn li" vo giy pht gic ng. Khi thnh tu chuyn y, chuyn thc thnh tr, thi chng bit ngay Nh Lai tng chnh l "ci cn li". Quan nim nh vy tht khng thch hp cht no vi thuyt Nh Lai tng v theo thuyt ny Nh Lai tng thng hng hin hu, khng n khng i, c t nguyn thy, nn khng th l ci cn li. V sau, lun i tha khi tn cng ni n Nh Lai tng. Theo lun ny, th i tha tc tm chng sinh bao trm ht thy cc php hu lu v v lu, th gian v xut th gian. Tm ny c hai tng: Chn nh v Sinh dit. V tm sinh dit tc thc A li da, lun ni: "Do Nh Lai tng m c tm sinh dit. Ngha l Chn (khng sinh dit) Vng (sinh dit) ha hip, khng phi mt khng phi khc gi l thc A li da. Thc ny tm thu tt c cc php v xut sinh tt c cc php. Thc ny c hai ngha, Gic (sng sut) v Bt gic (m)." Gic l tnh Pht sn c ca chng sinh. Tnh Pht ni chng sinh thi gi l Nh Lai tng, cn ni Pht thi gi l "Php thn bnh ng ca Nh Lai". A li da thc l y tha khi tc da vo php khc m khi ln. Vin thnh tht mi l Chn nh, bn tnh ca ht thy mi php, l v tng, xa la ht thy mi tng, tc l t tnh (svabhva). Duy thc tng ch trng tnh (svabhva) ca cc php hon ton khc vi tng (laksana) ca chng. Nh th Chn nh khng lin h g n tng cc php. Chn nh khng bao gi b hun tp hay b nh hng ca i sng thc t. Chn nh ngng nhin, khng ty duyn m khi ng, v khng to tc cc php. Ngi V Trc khng my lu tm n thuyt Chn nh, v ngi ch trng rng mt khi lp nn ci nguyn l "Bn lai thanh tnh" thi khng th no t ci nguyn l m c hin thc "Bt thanh tnh". Theo kinh Lng gi, c Pht thuyt ging Nh Lai tng l nhm cho ngi ngu khi s hi khi nghe ni n thuyt v ng. Nhng c Th Tn miu t n nh mt thc th ti hu, trng cu, thng hng, khng hoi dit cho nn lm pht sinh s lm tng l Ngi dy cng mt th t ng ni trong cc h thng trit hc. c Pht qu quyt Nh Lai tng chng ng ci ng ca ngoi o. Mc ch thuyt Nh Lai tng l khin ngi chp ng thc tnh, "la vng tng ng kin chng tht, vo cnh gii tam gii thot mn

(khng, v tng, v nguyn), hy vng chng c v thng ng chnh gic." Nh vy, trn bc ng dn dt a n chng ng tnh Khng, thuyt Nh Lai tng khng phi l cu cnh m ch l mt phng tin gio ha rt cn thit chng gia ng tu tp. Mt khi thng t v ng dng hiu qu thi phi la b n ngay. l ngha ca nhng li chnh c sau y ca c Th Tn (Kinh Lng gi Tm n. Thch Thanh T dch): "Nh Lai tng su kn M cng by thc chung Hai th nhip th sanh Ngi tr t xa la. Nh gng tng hin tm Tp kh v thy hun Ngi nh tht qun st Cc s thy v s. Nh ngu thy ch trng Xem tay chng thy trng Ngi chp trc vn t Chng thy ta chn tht. Tm l con ht gii nh nh n hay Nm thc l b bn Vng tng chng xem ht." Thng by, 2000. ---o0o--15. T tnh Khng v Tha tnh Khng Theo Trung qun tnh Khng ca mt s vt trit ph nh s c t tnh ni s vt y. Tnh Khng khng c ngha l khng c chnh n, bi v nu s vt khng c n thi lm g c s vt, lm g c tnh Khng. Chng hn nh ci bnh, n khng c t tnh nhng n vn c ci bnh. Mt khi hnh gi thnh tu thc chng tnh Khng ca mt s vt thi tt nhin thy r s vt khng c ci gi l yu tnh quyt nh m tp kh v minh lm lm tng l hng c ni n. T tnh y c ngha l mt phm tnh khng hin hu m vn nh chc cho s vt mt cch m lm. V khng c t tnh

nn th gii hin tng l th gii ca nhng gi php tc l php c mt cch tng i (y tha khi tnh) hay vng php tc l php c mt cch sai lm (bin k chp tnh). Vy gi php hay vng php l s y ca t tnh v l i tng ca h vng phn bit. Ni cch khc, c s y c ca Khng (dharmin) trong trng hp ny l mt s vt, l mt php hu vi, i tng ca th tc tr tc h vng phn bit. 'Khng' trong cch th ny c gi l "T tnh Khng". c Pht dy: "Th no l Bt nh ba la mt? l sc khng; th, tng, hnh, thc khng; cho n nht thit chng tr khng". Ci Khng ca tt c php nh vy chnh l T tnh Khng. Tiu Phm Bt nh (Astashasrik; Bt thin tng) lit k 18 hnh thc ca Khng, tt c c gii thch k trong lun i tr ca ngi Long Th. Bn lit k ch cho thy c nhiu th d khc nhau ca nim v Khng. Khng th 12 dch theo bn ch Hn l Tnh Khng. Theo bn ch Phn, thi l "prakrti-snyat", dch l "bn tnh Khng". Ni n bn tnh tc l ni n bn cht nguyn s ca mi vt th c bit. Bn tnh Khng c ngha l khng c t ng (tman) bn trong vt th to ra bn cht nguyn s ca n. Vy nim ch thc v bn cht nguyn s l mt nim Khng. Khng c t ng c bit ni hu c ca ci m ta coi nh vt th c bit bi v vn hu l sn phm ca nhn duyn. Do , chng c g ng gi mt bn cht nguyn s c lp, n c, t hu. Tt c u Khng. D c th bn cht nguyn s no , thi c cch no i na rt ro cng vn l Khng. Hiu nh vy thi bn tnh Khng khng phi l s ph nh 'khng c t tnh' i vi cc php do h vng phn bit to tc. Bi th ci Khng trong 'bn tnh Khng' khng phi l 'T tnh Khng'. Trn phng din nhn thc lun, nu hiu ch prakrti theo tc , thi bn tnh l mt khi nim v bn cht nguyn s ca vt th c bit, nn n l khng. Hiu theo chn thi bn tnh l siu h lun (nisprapanca). Vy c s y c ca Bn tnh Khng (Khng th 12) ng nht vi c s y c ca Khng Khng (Khng th t). S d ni mt trng thi Khng n hai ln vi hai tn gi khc nhau l v thi thng khi nhn bit tt c u Khng thi hay ny sinh ngh cho rng Khng l mt tng c tht, ch Khng mi l ci kh c khch quan. Bi vy cho nn cn n Khng Khng hay Khng ca Khng (snyat-snyat) hy dit chp trc y. i vi Bn tnh Khng v Khng Khng, c s y c ca Khng l i tng ca V phn bit tr ch khng phi l ca th tc tr. 'Khng' trong cch th ny c gi l "Tha tnh Khng". Tha tnh Khng biu th Tht tng ca vn php, cn gi l Php tnh (Dharmat), l Pht tnh

(Buddhat). Php tnh hay Chn nh l bn th thng tr ca mun php, l khin tr vng nhim, l la sch phin no. V cn phi c mt tu gic c bit mi nhn thng vo Thc ti y m khng kt dt nhng mc li vng tng chung quanh n. Tu gic y l Pht tr (Buddhajnna). Kinh nghim hnh thin qun Khng c th m t s lc nh sau. Ban u, tr Bt nh t phn hai hay t mu thun t thy. Trong giai on ny, hnh gi trong tnh trng phn hai nh phng tin v cu cnh, ch th v khch th, ci ny v ci kia, ci thy v ci b thy. n khi tr Bt nh thc s nm c i tng thi s tri v nng tri tr thnh mt. Khi y hnh gi thy c cc php khng c mt ring bit ngoi nhn thc v thy c nhn thc khng c mt ring bit ngoi cc php. l tnh trng ng nht v phn bit, gi l gic ng, ci thy thc s bnh ng khng phn chia. Trong trng thi ny, cc php hin r tnh cch nit bn ca chng. Nit bn c ngha l tch dit. Ch tch dit y c ngha l hon ton vng mt nhng nim ta v ca ta, ta v ngi, sinh v dit, thng v on, mt v nhiu. Tuy vy, tr Bt nh khng tri nhn hin tng tc c ng thi vi tnh Khng ca chng trong giy pht chng ng. C s y c ca tnh Khng khng hin ra ng thi vi tnh Khng trong giy pht y. Theo Gii thm mt kinh, cc v B tt phi tinh cn tu tp cho n khi "dit tr vnh vin phin no chng v s tri chng cng cc vi t, khng cn vng mc khng cn chng ngi, i vi cnh gii s tri, tc ton th chng loi, th hin chnh bin gic", chng c vin mn phn a th mi mt tn l Nh Lai a. Khi y, Pht tr hay Nht thit chng tr chng c mi kh nng trc nhn ng thi tc ln chn , thy bit cng mt lc tnh Khng v c s y c ca n. Thy c cc php nh vy mi tht s l tri kin nh thc (yathbhtam), thy c chn tng cc php mt cch trit xuyn thu qua nhng gi tng ca chng. Nhng ti sao li bo Tht tng ca vn php, Php tnh, hay Pht tnh l Khng? H chng phi khi m t s vt g l Khng tc l mun ni s vt y l mt danh t gi tng hay mt th o nh, mng m, huyn hoc? Cu tr li l xin lu Khng y khng phi l T tnh Khng m li l Tha tnh Khng. S d gi l Tha tnh Khng v ti ci Khng trong trng hp ny khng c ngha l khng c Thc ti m l s khng c mt ca nhng tnh khc, hay ni r hn, l s xa la tt c nhim php. S vng mt ny hnh gi qun l khng c v ci cn li qun "l nh vy, tht c, khng

in o, s thc hin hon ton thanh tnh, v ti hu chng ng tnh Khng" (Kinh Tiu Khng. Trung b 3, s 121). ng v hin tnh Khng m ni thi gi l Khng tnh, nhng tht th l bt khng: Tha tnh Khng l khng v bt khng. Xt trn phng din c s y c ca Khng, mi tm Khng c th tm thu vo bn ch Khng (T Khng): Php tng Khng, V php Khng, T php Khng, v Tha php Khng. Php tng l c s y c ca Khng nn ni l Php tng Khng. Php tng l i tng ca tri gic, v l ni dung ca tri gic. Trong kinh Kim Cang, c Pht ni: "Bt c ci g c tng u l h vng. Nu thy c cc tng khng phi l tng, thi thy c Nh Lai". Tng c hai loi: t tng (svalaksana) tc l bn thn ca thc ti, v cng tng (samnya) tc l nhng khun kh m nhn thc gn ghp cho t tng. Php tng Khng l khin tr cng tng. V php Khng l ch khng c php. Nhn hin hu t hai quan im hu v v, lun i tr lun chung ba Khng cui, v php Khng (Khng th 16), hu php Khng (Khng th 17), v v php hu php Khng (Khng th 18) nh sau: "V php khng l, c ngi ni: V php tc l php dit. Php dit y khng, nn gi l v php Khng. Hu php Khng l cc php nhn duyn ha hp sanh, cho nn c php. Hu php y khng c, nn gi l hu php Khng. V php hu php Khng l tm tng v php hu php khng th c c; y l v php hu php Khng. ... Li na, trong 18 Khng, ba Khng u (Ni Khng, Ngoi Khng, v Ni ngoi Khng) ph ht thy php, ba Khng sau cng ph ht thy php: hu php Khng ph ht thy php khi sanh, khi tr; v php Khng ph ht thy php khi dit; v php hu php Khng ph chung c sanh dit mt lc. ... Li na, c ngi ni: php v vi khng sanh, tr, dit, y gi l v php; php hu vi c sanh, tr, dit, y gi l hu php. Tt c u Khng nn gi l v php hu php Khng." V mt nhn thc, th gii tc c bao gm hai th hin tng, hu v phi hu. Hu l do php tng, i tng nhn thc ca th tc tr, ngha l hin khi pht sinh t s chuyn bin phn hai ca thc. Phi hu l do v php, i tng nhn thc ca V phn bit tr, t c sau khi hnh gi thnh cng chuyn y ton b tm thc, chuyn tm thc thnh bn tr.

Tng t nh vy, Thc ti tuyt i cng c tri nhn c hai trng thi, t php Khng v tha php Khng. T php Khng l ch php t tnh khng c mt, tc l c s y c ca T tnh Khng. T tnh c ngha "n l n", nhng khng c ci n no nh th, cho nn Khng. y l nhn thc theo th tc , nng trn cc "hu" tc cc php h vng phn bit tm ti Thc ti. Tha php Khng l ch php khc vng mt, tc l c s y c ca Tha tnh Khng. V php nh Nh Lai tng v Php tnh u l Tha php Khng. Ngi Nguyt Xng nu ra ba im khc bit gia tha php Khng v t php Khng (Madhyamakvatra; B tc Trung Lun). Mt, t php Khng v thng, tha php Khng thng tr. Hai, t php Khng khng phi l i tng nhn thc ca tu gic, tha php Khng l ci s c ca Thnh tr t gic. Ba, t php Khng c tc dng rng buc v gy au kh, tha php Khng khng cn tc dng rng buc v gy au kh. Ngi cn lu trong Trung lun, Phm XV: Qun Hu V, ch svabhva trong bi tng u c ngha khc vi ngha ca ch svabhva trong bi tng k tip. S khc ngha y tng ng vi ngha khc nhau gia T php Khng v Tha php Khng. 1. Trong bi tng XV.1: "C t tnh (svabhva) trong cc duyn, l mt s sai lm. T tnh (svabhva) m t cc duyn pht sanh th t tnh y chnh l php hu vi sinh dit." Svabhva y c ngha l t tnh. l mt i tng phi hu, y ni nhng php h vng phn bit (T php Khng), v l i tng bc b. 2. Trong bi tng XV.2: "Lm th no c th c ngha nu Tht tng (svabhva) l mt ci g c to tc? Tht tng (svabhva) chnh l ci khng do to tc, khng nh vo php khc m thnh." Svabhva y c ngha l Tht tng. chnh l Tha php Khng, c s y c ca Tha tnh Khng, "ci thanh tnh s duyn", ci i tng trong sng do tu gic trong sng (Pht tr) nhn thc. Nh vy, Tha tnh Khng l t tnh ca Khng, ca vn php v ca nhn thc. Khng y khng cn l khi nim "khng" i chiu vi khi nim "c" m l thc ti ca vn hu vt ln trn ht thy khi nim ca nhn thc thng tc. Tri thc thng nghim l ci thy qua khun kh nim nn khng th no nm bt c Tha tnh Khng, bi v "t tnh ca Khng khng nm trn bnh din c khng, khng nm trong khun kh cc vng tng, khng c tng sinh, khng c tng dit, v vt thot mi tri kin. Ti sao th? V t tnh ca Khng khng c v tr trong khng gian,

khng c hnh tng, khng th khi nim c, cha bao gi tng sinh khi, tri kin khng nm bt c, v thot ly mi s nm bt. V thot ly c mi s nm bt nn n bao hm c tt c cc php v an tr ni ci thy bnh ng khng phn bit." (Kinh Php n. Thch Nht Hnh dch gii) lnh hi Tha tnh Khng, l tnh hin hu ca s vt, hnh gi cn phi thc tnh (sambodhi; gic ng) tc xoay ngc (srayaparvrtti; chuyn y) li nhn v th gii, nhy quay ngc t cch nhn t pha bn ngoi theo th tc tr qua cch nhn t pha bn trong theo V phn bit tr. Bc nhy t hnh gi vo ci Tha tnh Khng, ci Khng nm bn di th gii ca nhng nhn v duyn. Hy nghe Thin s D. T. Suzuki: "Do Khng m c to tc ca nhn duyn; Khng l mt tm vi trn duyn sinh t v nhng bc ha v cng sc s. Nh th, Khng n trc nhng khng phi trc trong thi gian v thi gian gi nh mt chui duyn sinh; ci n trc c ngha l ci cn bn. Khi ngi ta c th ngh n duyn sinh hay tng i tnh c, l v chng sn trong Khng. S phn bit ny ti quan trng trong tt c cc kinh nghim tn gio ca chng ta, v c nhin trong tt c t tng trit l sng t ca chng ta. Do cc trit gia Bt nh ba la mt nhn mnh rng, Khng l nim cn bn nht khi nhng trc gic ca h c hin thn qua trung gian ca tr thc. N khng phi l mt khi nim tiu cc, m l tch cc quyt lit. Ch c v tiu cc i vi nhng ai cha i qua pha bn kia mn bc. Cha vo ti su, tri thc dao ng v nhng suy lun sai lm ni ln v s." (Thin lun. Tp H. Tu S dch.) Trc y, ngi Long Th cng ni trong bi tng Trung lun XXIV.14: "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l. Nu khng c ngha rng cc php u Khng th tt c php khng th cu thnh c." Mnh "Nht thit php Khng" c ngha l tt c mi php u khng c t tnh. Vy ch Khng y chnh l T tnh Khng. Vi tri thc thng nghim s vt hin hu nh ring bit, c lp, c t thn thng ti, nhng k tht khng phi l nh vy. Bi v s vt hin khi trong mt ci li nhn duyn rng ln v bin, lp ny lp khc trng trng v tn, mt lm duyn cho tt c, tt c lm duyn cho mt. Do duyn sinh nn s vt khng c yu tnh quyt nh, ging nh nhng gic m, hay nhng li ha ho huyn. Nu hiu s vt thy vy m khng phi vy, hiu bn tnh ca chng l Khng nn chng u nh huyn nh mng, thi mi ch hiu ch

Khng mt b m thi, hiu Khng l T tnh Khng, hiu theo ngha tiu cc. Hnh gi c th thc chng mt kha cnh khc tch cc hn ca tnh Khng l tnh nh h khng ca vn php bng php qun ht thy cc php ty thun vi tr Bt nh tc qun st chng ty thun vi bn tnh h khng (ksa). Tht vy, vn php tuy Khng, tuy khng tht v ch l danh t gi tng [danh y ch cho khi nim hay tm to] nhng vn c coi l khng h, bi l chng c ci ch dng ring bit. c Pht ni "nht thit php giai th Pht php" (Kinh Kim Cang), ngha l tt c mi php u l Pht php, u l php gii thot, c li ch cho chng sinh. V Pht php c v nh h khng v vi trong kinh Bt thin tng: "Php ca Pht ty thun ht thy cc php. Cng nh h khng, la ht thy cc chng ngi. Cc php nh h khng nn vt ngoi ht thy cc ngn thuyt. Cc php l bnh ng nn vt ngoi mi php phn hai. Cc php v sinh nn vt ngoi php hin khi. Cc php vn v dit nn vt ngoi php dit tn. Cc php vn v tng nn vt ngoi th tng. Cc php vn v x nn ht thy x u bt kh c." l ngha tch cc ca Tha tnh Khng. Cng mt ngha nh vy, bi tng Trung lun V.7 ni n tnh phi hu phi v ca h khng v v nm chng: a, thy, ha, phong, v thc nh h khng: "Th nn bit rng h khng l chng phi c chng phi khng c; n chng phi tng trng, chng phi vt th c tng trng (chng phi tng nng m cng chng phi tng s). Ngoi ra, nm th khc (a, thy, ha, phong, v thc) cng ging nh h khng tc l phi hu dic phi v, phi tng phi kh tng." Tri vi T tnh Khng c th theo li qun gi l Tch Khng qun dng mi hnh thc lun l phn tch trong trng thi thin nh trin khai mt nim xc tnh sng ng rng i tng ph nh hon ton phi hu, Tha tnh Khng c im c bit l ch c th th nhp trc tip m thi. Php mn th nhp trc tip Tha tnh Khng thy s vt nh thy trng di nc, nh thy bng trong gng gi l Th Khng qun. 'Khng' trong cch th ny c cp trong kinh Tiu Khng (Trung B 3, s 121). Mt s mc qun tng c ln lt ni n trong kinh l nhng c s y c ca Khng tun t chuyn bin luyn tm b nhm trc ng Tha tnh Khng: bt u t mt v tr nh thn x hay khu rng, chuyn qua mt bin x (kasina) nh t, ri vt bn ni Khng ti V sc gii: Khng v bin x, Thc v bin x, V s hu x, v Phi tng phi phi tng x, cho n cui cng, mt i tng v tng. Kinh nh ngha ch Khng nh Tha

tnh Khng, ty thuc tr x, ty thuc thin chng. Ti tr x no, nhng g khng c mt ni tr x y, thi phi qun l khng c. Nhng nhng g ti tr x y tht c, thi phi qun l tht c. Ti thin chng no chng c, nhng g thin chng y khng c, thi phi qun l khng c. Nhng nhng g thin chng y c, thi phi qun l tht c. mc qun tng chuyn i ty theo trnh thng t tnh Khng. Theo kin ca Khenpo Tsultrim Gyamtso, mt v lt ma Ty tng thuc hc phi Kagyu-Nyingma [Ni chung Ty tng c bn hc phi, mt hc phi c l Nyingma v ba hc phi mi l M Vng Gelug, Kagyu, v Sakya], tin trnh qun Khng c th chia lm nm cp. cp u, ng un, c s y c ca Khng, l i tng qun tng. S vt bc b cp ny l nhn ng hay chng sinh ng. Thnh qu l xa la chp ng, xc tn ng un l v ng. cp hai, mc qun tng l t tnh y tha khi ca ng v php, tc l thc, dng tm s tng tc cc st na sinh dit. C s y c ca Khng trong trng hp ny l dng tng tc ca tm. S vt phi bc b l kin tng phn hai. Thnh qu l thy bit vn php u khng, xc tn nhn v ng v php v ng, xa la c chng sinh ng ln php ng. y l phng php qun tng theo Duy thc. cp ba, mc qun tng l tt c php, su thc v i tng ca su thc, ngha l tt c nhng hot ng tm l v i tng ngoi gii. C s y c ca Khng cp ny l nhng hin tng tc c. S vt phi bc b l t tnh (svabhava), l yu tnh quyt nh "n l n". Mi hin tng tc c u v t tnh v do nhn duyn ha hp m thnh. Khng trong trng hp ny l T tnh Khng. Khng y l khng c t tnh ch khng phi l khng hin hu. cp bn, mc qun tng l bn tnh siu h lun (nisprapanca) tc bn cht nguyn s ca ht thy i tng quan nng v i tng t tng. S vt phi bc b l mi vng tng h lun (prapanca). Trng hp ny l trng hp on tn mi khi nim v c s y c ca Khng v v s vt phi bc b. C mi ln chuyn cp t cp mt cho n cp bn hnh gi phi qun st phn tch k cng hiu thu o nhng phn qu no cha vin mn trong cp trc hu tinh cn tu tp chng c cp sau. Nh vy qua mi cp c hai phn trong s tu tp. Mt l phn tch thu r tht l ca s vt hu

dt on s m m nhn nh, t n trng thi l tr khng cn lm ln, in o. Hai l khng ngng tu luyn khc phc kin hoc hay tm hnh nhim trc. Chng kin ng o khng phi tt c u cng lc thnh tu vin mn, m cn phi c gng kin nhn dn dn tr sch nhng nhim trc vi t, tn dit mi quan nim tng bt hp l n tng trong tm thc. Sau mi ln chuyn cp, thc v s tn ti ca ng php ln hi b tiu dit. Kin chp ng php cng c hnh gi tn lc tiu dit trong chiu su v thc. Trn nguyn tc, khi hnh gi chng c vin mn cp bn thi t kin v thc v s tn ti ca ng v php hon ton tiu tn. Lc by gi hnh gi t c Pht qu, hon tt s ng nht ca tr Bt nh v Gic ng, thy c chn l ca vn hu. Chn l l Nht thit tr, l Pht tr. N vt ln sng v cht, vt trn tt c mi to tc. N chnh l cnh gii ca tnh Khng, l kho lm ca ht thy mi chn l (dharmakosa). iu ny c th xy n cho nhng bc Thnh gi c cn tnh nhy bn, kh nng t mnh qun st, phn tch, t mnh tm ti, nghin cu trong cc kinh in ri y theo php m tu tp thy c Chn . Nhng i vi nhng v khng c tr tu nhy bn, cn tnh chm lt thi iu khng thng xuyn xy n. Nguyn do l v i vi nhng v ny chm dt trit tnh trng thin chp vi t v khc phc hon ton ci khuynh hng thm cn c kin gii phn hai v hin hu qu tht rt i kh khn. i vi nhng v ny s phn bit gia T tnh Khng v Tha tnh Khng rt quan trng. Trung qun lun xc chng rng Khng l t tnh ca vn php v ca nhn thc. Nhng diu ng ch l ngoi nhng lun chng cho thy lun l khng th dn n Khng, nhiu nht l n chn tri v t tnh ca th tc, Trung qun lun khng c mt ch dn no c th gip hnh gi luyn tm trong phn o l siu ngn thuyt cho n khi thc chng tnh Khng. Nu hnh gi khng c mt nim no v Tha tnh Khng thi tm thc hnh gi s lm vo tnh trng l lng chi vi ni ci chn tri v t tnh, bin gii ca t duy suy l. Khi t duy suy l c tn dng ht mc m khng cn c kh nng gip hiu v thm nhp c cc gio php siu ngn thuyt nh Pht tr, Tht tng, Php tnh, Pht tnh, ... thi nhn cch Pht v B tt, ni chung l nng lc gia tr hay h tr ht sc cn thit. y l giai on hnh gi cn trin khai lng tin vo Tha tnh Khng tc vo Tht tng ca vn php, vo Php tnh, hay Pht tnh, ... cp nm tc l cp cui cng trong tin trnh qun Khng.

Kinh Thng Man c on Thng Man Phu nhn bch Pht: "Nh Lai tng t tnh vn thanh tnh m khch trn phin no v tnh lm nhim , khin cho cnh gii Nh Lai chng th ngh bn. ... Bch Th tn! ...Tm t tnh thanh tnh m li c nhim phin no, iu ny tht kh thu trit. Duy ch Pht Th tn l con mt ca s tht, l tr tu chn tht, l cn bn ca Php, l bc thy sut Php, l ni nng ta ca Chnh php, mi c th thy v bit nh thc." Pht ty h ni rng: "Tht nh vy! Tht nh vy, t tnh thanh tnh tm m c nhim ; tht s kh thu trit. C hai php kh thu trit, l t tnh thanh tnh kh thu trit, v tm y b phin no nhim cng kh thu trit. Hai php ny, ch con v cc B tt ma ha tt, nhng ngi thnh tu i php, mi c th nghe v chp nhn. Cn cc Thanh vn kia ch bit tin li Pht ch chng liu ngha". T tnh thanh tnh ni trn y l t tnh thanh tnh ca Nh Lai tng. Nh Lai tng c hai ngha: Nh Lai ti trin, ngha l Pht tnh (Nh Lai) cn b cha trong vng phin no nhim v Nh Lai xut trin, ngha l Pht tnh (Nh Lai) cha ng cc php v lu thanh tnh. Song trong kinh lun ni n Nh Lai tng, l phn nhiu dng ci ngha "Nh Lai ti trin", tc tnh Pht b cha trong phin no. V tn tm, ngay u Chng 1 khi gii thch ngha ch "Nh th" trong Pht kinh, lun i tr ni : "Pht php mnh mng nh bin c, c tin th vo c, c tr th qua c. Ngha ca ch 'Nh th' chnh l tin." Sau , c on: " Pht: Nh vy php ca Ta thm thm vi diu bc nht, l php v s c, khng th lng, khng th m, khng th ngh bn, khng ng, khng ta; khng vng mc, khng l bc Nht thit tr th khng th hiu. Cho nn trong Pht php ly tn lc lm bc u. Do sc tin c vo, khng phi do b th, tr gii v.v... m c th bt u vo c Pht php, nh k ni: ... ... ... ---o0o--Php su xa ca Ta Khng tin lm sao hiu!" Kinh Hoa nghim (bn 60 quyn do Pht bt la dch) cng ni: "Tn l cn nguyn ca o, l m ca cng c, nui ln ht thy thin php, on

tr li nghi, a vt qua dng nc i dc, khai th con ng ti thng dn n Nit bn." Cn bn hc Pht c hai yu kin. Mt l tin, tc ch trng ni tn tm, theo tn tm vo Pht php. Hai l tr, tc t trng tm ni l tr thu hiu Pht php. Trung qun lun thin trng php tr, ngha l dng tr tu qun st chnh php vo Pht php. Tuy nhin, nh va trnh by trn, tn tm cui cng vn c u th "khai th con ng ti thng dn n Nit bn." Tri li theo nh kinh Thng Man chng hn, hnh gi cn vo tn tm trc ht, ngha l nng theo lng tin m vo o. Lun i tha khi tn gii thch rt cn k v ba giai v, tn v, gii hnh v, v chng nhp v, ca s pht tm [Pht tm c hai ngha: 1. Lp ch cao rng, v 2. Pht trin tm tnh, hay pht minh tm tnh] tu v o qu i tha. Ty theo tn tm m tn hnh, dn dn thm su kin c to thnh ngh lc. Lng tin tng trng gi l tn lc. Do tin m vo o v hiu Pht php gi l minh tn. Minh tn l lng tin chn chnh sng sut, khc vi m tn ch hm hu ngha tr tu c s dng gii minh chnh tn. Ni cch khc, minh tn l y ni tn m dng tr tu gii, chng php ngha thm su. Khi c minh tn ri thi ty thun php tr [tc l ty thun mt s thin xo phng tin qun st ci t tnh thanh tnh nhim trn] m tin ln cu cnh. Cu cnh y l "chn nh thanh tnh nhng b phin no nhim ". Dng minh tn tinh tn hnh tr chnh o thi c cu cnh, ng nhp chnh php. Nh vy tr tu vn l yu t ti cn thit c minh tn. Tt c cc php ca Pht u dy phi s dng tr tu lm cn bn chiu soi hay qun tng. C tn tm m khng c tr tu th ch lm tng trng ci ngu si m tn. C tr tu m khng c tn tm thi hay lm tng trng t kin. thi i ny, tn tm c th v vi s tin tng vo ci c gi l "phng php khoa hc". Trong tin trnh kho cu bt c mt vn g, trc ht l bng vo lng tin mt s gi thit do kinh nghim trc gic v suy lun thnh lp. Sau vi nhng n lc th nghim, nu c s tng hp gia gi thit vi thc t thi kt qu xem nh c li ch cho c c nhn ln qun chng. Mt cu hi c t ra l ti sao bit Pht tr vt ngoi phn bit, chp trc, v cn c gi l mt cnh gii ca 'thanh tnh tuyt i' (atyantavisuddhi; Tt cnh thanh tnh) th m vn m t Pht tr bng nhng cm t c ngha khng nh, nh "thc hu" v "c phm tnh"? Mt s

lun s cho rng nu khng m t nh th thi Pht tr c th b hiu lm l mt php nh mi php khc v do s tn ti bn hu ca Pht tr, ng lc chnh cho n lc mong cu gii thot, tt b ph nh theo quan im T tnh Khng. Thc ra, thuyt Tha tnh Khng nhm mc ch gip hnh gi on tn mt s ty min rt vi t [ty min l nhng tim nng ca kin chp cn lu li v thc]. Tuy cp bn mc qun tng l bn cht siu h lun ca cc php, nhng trong thc t, hnh gi thng qun th gii hin tng trc ph chp ng chp php, ri sau mi qun thc ti cu cnh la b chp th tng Khng ca cc php. Trong trng hp ph v la b c hiu qu, mi vng nim v ng v php gi y ngng sinh khi v hnh gi khng cn c i tng qun tng hay ph nh na. Tuy vy, hnh gi c th vn cn dnh mc vi tim nng ph nh hun tp trong qu trnh tu tp nn cui cng ci "Pht tnh" m hnh gi chng c cng c th b ph nh nt. l trng hp nhn thc in o v Nh Lai php thn c ni n trong kinh Thng Man. V chng sinh nhn thc bn cht tn ti mt cch sai lm nn i vi nm th un vn v thng m tng l thng; vn kh m tng l lc; vn v ng m tng l ng; vn bt tnh m tng l tnh. i tr bn nhn thc in o , hnh gi c ch dy qun v bn hnh tng, v thng, kh, v ng, v bt tnh, ca nm th un. Nhng sau quen vi khuynh hng ph nh hun tp trong qu trnh hnh thin nn hnh gi tip tc thy khp ni ton l nhng phm tnh phi bc b. Do m hnh gi khng nhn thc chn chnh v "Php thn ca Nh Lai l thng ba la mt, lc ba la mt, ng ba la mt, tnh ba la mt". Kinh ni: "Tt c cc bc tnh tr A la hn, Bch chi Pht i vi cnh gii ca Nht thit tr v Nh Lai php thn vn chng thy bit". C ngha l i vi sanh t, cc bc A la hn, Bch chi Pht hiu r v thng, nhn chn cc php sanh dit, v.v... , tuy sanh khi qu tr thanh tnh (tc tnh tr) khng in o, nhng i vi Nh Lai php thn, B Nit bn m cng cho l v thng, kh, v ng, v bt tnh, thi nhn thc nh th cng l in o. Ph nh cc php sanh t m khng khng nh c php thng lc ng tnh l chnh kin Nit bn, nh th vn khng phi chn chnh tr rt ro. Ni tm li, cp cui cng ca tin trnh qun Khng l i tr tim nng ph nh cn lu li trong v thc ca hnh gi. Cng phu tc dng giai on ny l tr b mt loi kin hoc vi t do hiu lm php qun T tnh Khng. Thuyt Tha tnh Khng bo ng hnh gi c mt Thc ti nng

ng cn phi chng c mt khi on dit mi h vng phn bit. Theo thuyt ny, Trung qun ph nh t tnh ca cc hin tng tc c l tng ng vi Duy thc khng nh s khng c mt ca bin k chp tnh trong y tha khi tnh. Ni cch khc, i tng Trung qun bc b l t tnh (svabhva) v i tng Duy thc bc b l bin k chp tc bc b s kin tng phn hai ca ni thc. Chn Trung qun tng ng vi vin thnh tht Duy thc, tc l s vng mt vnh vin ca bin k chp ni y tha khi. Thuyt Tha tnh Khng ch trng phn bit ba t tnh v ba v tnh ging nh Duy thc. Tuy nhin vn c s khc bit. i vi Duy thc y tha khi tnh l c s y c ca Khng v i tng bc b l bin k chp tnh. i vi Tha tnh Khng thi vin thnh tht l c s y c ca Khng v i tng bc b l bin k chp tnh v y tha khi tnh. Ni cch khc, mun chng ng Tha tnh Khng ch cn thn th v tm quay v trng thi t nhin ca n, yn ngh thoi mi trong tr V phn bit v khng mt cht c gng thc hnh bt c iu g nhn thc vin thnh tht. Ti sao gi l vin thnh? Nhip lun gii thch: "Vin thnh l bin k vnh vin khng cn, th sao thnh vin thnh? Vin thnh ngha l tnh khng bin i, li l i tng ca tu gic thanh tnh, l ti thng ca tt c thin php; v ci ngha ti thng ny m gi l vin thnh." Trong Gii thm mt kinh, ng v mt khng, vin thnh tht tnh tc thng ngha v tnh c v "tng t h khng do sc tng v tnh hin l v ph bin tt c ... v do php v ng hin l v ph bin tt c." ng v mt c, vin thnh tht tnh c v nh "cnh vt khng thc lon" m "bn tnh con mt trong sng nhn thy". Nh vy, c s y c ca Tha tnh Khng cn c th m t theo nhiu danh hiu khc na, nh l cnh gii ca t nhin nhi nhin, cnh gii ca thanh tnh quang, cnh gii ca tnh Khng, Pht tr, Chn nh, Tht tng, Php tnh, Php gii, v.v... V s hin hu ca cc hin tng tc c, quan nim ca phi Tha tnh Khng hon ton i nghch vi quan nim ca phi T tnh Khng. i vi phi T tnh Khng, thi c nhng hin tng tuy v t tnh m vn hin hu hay c nhng hin tng khng tht nhng hin hu nh huyn, h gi, khng tn ti bt bin. Ngc li, phi Tha tnh Khng ch trng mi hin tng v t tnh hay khng tht c thy tung nh hin hu nhng k tht khng hin hu. Do , phi T tnh Khng ch trch rng

chi b s hin hu ca nhng s vt hin hu nh vy l ri vo on kin. Phi Tha tnh Khng gii thch quan im ca h khng khc g quan im ca ngi Long Th. Tht vy, thc l mt php y tha khi nn khi c kin phn (ch th) ln tng phn (i tng) ng thi sinh khi nh l i tng chuyn hin ca thc, thi mi phn u khng c t tnh. Theo phi T tnh Khng, c tnh bt nh ca ni thc c ngha l khng c s phn hai nhn thc thnh i tng c tht v ch th c tht. l hiu c tnh bt nh nng theo thuyt nhn duyn (kransamutpda). C thc (vijnna) ln Tr (Jnna) u c quan nim nh l nhng dng tm s tng tc cc st na sinh dit. iu khc bit gia thc v Tr l ch c Tr mi nhn thc c c tnh bt nh (ng) ch thc th khng c kh nng thy bit c tnh y (m). Do m ni rng dng tm s tng tc cc st na sinh dit ca thc thi bt tnh m dng tm s ca Tr thi thanh tnh v i tng nhn thc ca Tr lun lun l s khng phn hai, ngha l tnh Khng. Nhng nh th thi th hi lm th no mt dng tm s lin tc nh Pht tr c lc li c th thy bit hai i tng, s vt v tnh Khng ca n, cng mt lc? Phi Tha tnh Khng khng chp nhn quan im gii thch Tr l mt dng tm s lin tc do nhn duyn ha hp m thnh. Theo phi ny, nu ch th nhn thc v i tng ca n khng th tn ti c lp nhau thi c hai phn kin v tng chng c phn no sinh khi c. L do l ti v khng c ci A no c th hin khi ty thuc vo ci B nu ci B khng th hin khi khi ci A vng mt. Nh vy khng th gii thch y tha khi l s hin khi ty thuc s tng quan gia ci ny vi ci kia bi v khng c php no c dng lm n v nn tng nh tm s, cc vi, nhn, qu, v.v... t xut sinh s hin khi ca cc php khc. i vi thuyt Tha tnh Khng, y tha khi khng nhng l tng quan gia ci ny vi ci kia, m cn l tng quan gia s vt vi l tnh hin hu ca chng. Ci c chng nghim l ci l tnh hin hu ca s vt, l bn tnh chn thc, l chn l cu cnh, l php tnh ca hin tng. N sinh ng, sng t, th m khng th bt ly c (bt kh c), khng th phin chuyn thnh ngn t truyn thng. Bn tnh ca s chng nghim qu l mt s kin su kn kh hiu. Tha tnh Khng bc mt nhp cu ni lin s su kn kh hiu ca s chng nghim vi tnh thm mt diu huyn ca Pht tr. Nh vy, ni hin tng do duyn sinh thi ch l mt cch pht biu rng v duyn khi v t tnh (T tnh Khng) nn bn tnh ca n

khng th suy lun m bit c. Tu trung bn tnh cc php l bt kh ngn thuyt, bt kh t ngh, l siu h lun, l tnh Khng. Trong Tm kinh c cu: "Sc tc th Khng". C ngha l dng bin chng php Trung qun phn tch thi khng tm thy Sc u c. ng th "Sc" tc Khng, ng th l Khng. i vi tr suy lun iu ny tht kh hiu. Do thng nghim, ta thy c Sc, nhng bng lun l, ta khng thy Sc u c. Ngay c ci gi tng ca Sc n khi dng bin chng phn tch thi n cng bin mt. Khng y l T tnh Khng. Sc y l c s y c ca Khng. Th, tng, hnh, thc cng vy. Tip theo li c cu: "Khng tc th Sc". Trong cu ny Khng chnh l Tha tnh Khng v Sc c th gi l "Sc cu cnh" bi v do Pht tr m thc chng. Th cu cnh, tng cu cnh, hnh cu cnh, thc cu cnh cng vy. t ti Pht tr tc gic ng thi mi c ci thy bnh ng nh m nhn thc c t thn thc ti. Pht tr, cnh gii ca Tha tnh Khng, hin minh khi hnh gi hon ton la xa mi t nim i i qua tc dng ca Thc. S vng mt ca tt c nhng tng sinh ra t ch i i do v minh khng ch cho ci ngoan khng, m ch vo mt "bt khng", mt thc hu khng th nm bt v din t c: l Tha tnh Khng. ng v hin tng ca cc php m ni thi Thc l Pht tr b khch trn phin no v v minh che lp hon ton, v khi v minh hon ton on sch thi Pht tr hin l. Nhng ng v bn th ca cc php m lun thi Thc v Pht tr u ng th tnh chn nh ca V phn bit tr. Phi T tnh Khng ch trch rng xc quyt Tha tnh Khng l mt hin hu tc l phm li lm ri vo thng kin. L do nu ra: Trong thi k chuyn php lun ln th hai gio php Bt nh dy rng "Nht thit php Khng" v cc php ton khng bao gm c chn ln tc . Phi Tha tnh Khng khng chi ci iu . Nhng v ch trng ca phi ny l mi hin tng v t tnh u khng hin hu cho nn suy din ra thi nhng php v thng v t tnh nh Tr, c ca Pht, c tnh ca Nit bn, ca Tam Bo, ca i tha, v..v... tt c u khng hin hu. Nh vy l khng hp l. Theo h, tnh Khng ca cc php v thng l Tha tnh Khng, l bt khng. S hin hu ca Tha tnh Khng (cn gi l Bn tnh hay Tht tng) c ngi Nguyt Xng cp khi ch gii bi tng Trung lun XV.2. Ngi ni: "Ci bn tnh nh c (Long Th) i s m t (trong bi tng Trung lun XV.2) c hin hu hay khng? c Ti Thng tn tng tuyn thuyt rng

tht tng hin hu: 'D Nh Lai c ra i hay khng, tht tng cc php l thng tr nht tng'. Vy th th no l tht tng? l chn tnh ca mt ny, vn vn. V th no l chn tnh ca mt ny, ... ? L ci khng do to tc, khng nh vo php khc m thnh, c th nghim bng th tu gic on bt v minh. Chn tnh c hin hu hay khng? Nu chn tnh khng hin hu, th hi lch trnh x thn tu thin ca cc v B tt c ngha g? V nguyn nhn no cc v B tt chp nhn bit bao gian kh tu thnh s chng ng tht tng?" Thm vo nhng li gii thch trn, phi Tha tnh Khng ta trn kinh Gii thm mt xc quyt rng ch php lun c chuyn trong thi k th ba mi liu ngha (Nitartha), ngha l "khng cn c ci g trn na, khng cn chu ng s ph no na, ngha l ch thc hon ho, khng cn l ni t chn ca s tranh lun". Tri li, gio php thuyt ging trong thi k chuyn php lun ln th hai khng liu ngha (Neyartha) theo nh Kinh ni: "c Th tn ch v nhng v xu hng i tha, cn c o l 'cc php ton khng, khng sinh khng dit, bn lai vng bt, t tnh nit bn', dng s n mt m chuyn php lun, tuy cng rt l, cng rt him, nhng php lun c chuyn trong thi k ny vn cn c ci trn na, vn cn chu ng ph, vn l ngha l cha hon ho, vn l ni t chn ca s tranh lun." Vy phi Tha tnh Khng hiu gio php thuyt ging trong thi k chuyn php lun ln th hai nh th no? Phi Tha tnh Khng cho rng php lun c chuyn trong thi k th hai l nhm i tr kin chp sai lm tc thc c th nm bt c thc ti cu cnh. C th s dng bin chng php bin minh nhng gio l nh Tht tng, Tnh Khng, Nh Lai tng, ... u v t tnh. Tuy nhin, php lun c chuyn trong thi k th ba nhng khi ni Php tnh hay Nh Lai tng hin hu, thi lun lun khng qun nhc nh thm rng nhng php y khng phi do ngn t h lun m c. Trn phng din tu dng, chng khng th ch hiu v chp nhn bng t duy v l lun sung m c. Do , c th hiu v thm nhp cc gio l ny, tn tm tht v cng cn thit. Chng hn, lm th no phm phu chp nhn s kin tht kh hiu l Nh Lai tng vn t tnh thanh tnh m c th b qun cht trong cc lp v phin no, v minh? Thng Man Phu nhn ni: "Nu i vi Nh Lai tng ang b bc kn trong v phin no m khng nghi hoc, thi i vi Php thn vn siu xut v lng phin no tng cng khng nghi hoc." Tin rng Php thn hin hu, tc l tin rng Pht tnh cng thng hng hin hu trong mi chng sinh. Nu khng tin c nh th thi khng th

pht B tm, khng c hng mong cu lm Pht. Nh vy, B tt o khng c ngha g c. Tm li, vn l c nhu cu mun truyn t thnh qu tu chng. Qu chng c sinh ng v sng t, nhng khng th din t bng ngn ng thng thng c. Phng php ph nh rt hu hiu nh vo tin trnh khin tr nhng g khng phi l ci ng th ang mun c ni ra. Nhng phng php ny cng rt nguy him v tc dng ph nh trong tin trnh khin tr c th bc b lun c ci ng th ang mun c pht biu. Thuyt Tha tnh Khng gip ngn chn ci ph nh bng vo lng tin c mt nng lc t nhin trong bn tnh su thm nht ca ht thy mi loi, v nhim, v tng, khng c php i i, khng bao gi bin i, lun lun c mt, ch do thin qun gic nghim v chng thc m thi. Nh vy, mc ch cui cng ca mi php tu u ct nh gc r mi kh au v v minh vi t nht ra khi tm tr gii thot v gic ng, ngha l t n trn vn Pht tnh, ci nng lc c bn cht thanh tnh cn trong sng y. Trong cuc sng hng ngy, Pht tnh biu l thnh tnh yu thng bao la (t bi), s hiu bit chn tht (tr tu), v mt ngun an vui v tn (an lc). Do , thuyt Tha tnh Khng lin quan mt thit vi cc php mn tu tp thin qun, nh cc gio php Minh st thin (Vipasyan), Thin tng (Zen), i th n (Mahamudra), v i ton thin (Dzogchen). Nhiu hc phi xem thuyt Tha tnh Khng nh hc thuyt v "Thi k th ba Chuyn php lun", trong thi gian gio php liu ngha v s hin hu ca Php tnh v ca Nh Lai tng c c Th tn thuyt ging. Thng tm, 2000 ---o0o--16. H lun v Khng Khng, nim cn bn ca t tng Pht gio i tha, l mt khi nim tch cc quyt lit. Hy nghe B tt Long Th ni (Bi tng Trung lun XXIV.14): "D hu khng ngha c Nht thit php c thnh" Ngha l "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l".

Khng cp y l "Khng tc th Sc". Khng l Tha tnh Khng, l Tht tng ca vn php, l Php tnh hay Chn nh, bn th thng tr ca mun php. ng v hin tnh Khng m ni thi gi l Khng tnh, nhng tht th l bt khng. Vy Tha tnh Khng l khng v bt khng. Theo bi tng trn, do Khng (Tha tnh Khng tc "khng v bt khng") m c to tc ca nhn duyn. Ni cch khc, ta c th ngh n duyn sinh hay tng i tnh l do ti duyn sinh hay tng i tnh hm sn trong Khng. C tht nh vy khng? Sau y xin p dng logic c in chng minh khu quyt lng danh ca ngi Long Th. "Khng" tc "Tha tnh Khng" tc "khng v bt khng" dch theo ngn ng ca logic c in thnh "A v chng phi A" (A and not-A). Mnh "Do Khng m c to tc ca nhn duyn" dch thnh lun chng (argument) sau y: (1) A v chng phi A B, vi bt c B no B l mnh pht biu bt c s vt hay bin c g. Du "" c l "hm ngha (din dch; imply)". Thay v du "" c th dng du "". Chng minh: Vn y l chng minh lun chng (1) ng (valid) vi bt k mnh B no. Lun chng (1) c dng thc ca mt mnh hm ngha (cn gi l mnh c iu kin; material conditional) vit ra nh sau: P (V trc) Q (V sau) Trc ht, cn bit khi no mt mnh hm ngha nh vy l ng hay sai. Theo logic c in, ta c nh ngha: (N) Mnh hm ngha c nh ngha l sai nu v ch nu v trc ng v v sau sai. Trong mi trng hp khc, mnh hm ngha c xem l ng. Do , c hai trng hp lun chng ng. Mt, khng k v trc l ng hay sai, nu v sau ng thi lun chng ng nhin ng. Hai, du c v trc ln v sau u sai thi lun chng vn ng. Trong thc t, loi lun chng ny c p dng rt c hiu qu trong ton hc hnh thc mc du trn l thuyt dn n nhng kt qu nghch l nh va k l mnh v

trc m sai thi hm ngha bt c mnh no v sau, v mnh v sau m ng thi c hm ngha trong bt c mnh no v trc. Ngoi ra, cng cn bit th no l mt mnh pht biu d tha (tautology) trong lun l hnh thc. Chng hn nh ni: "Ngy mai c th ma hay ngy mai c th khng ma". V mt lun l thi mnh pht biu nh vy lun lun ng du trong thc t bt c mt trong hai mnh thnh t "Ngy mai c th ma" v "Ngy mai c th khng ma" c ng hay khng. l mt mnh rng tuch, pht biu d tha v ma v khng ma l hai trng hp trit loi tr h tng. Thng ta bo ni nh th l v duyn! Ni m nh khng ni. Tuy vy, trn phng din logic c in, mi mnh pht biu d tha lun lun ng. Trong logic c in, mnh "A hay chng phi A" hay "chng phi A hay A" thuc loi pht biu d tha. V "chng phi A hay A" l do ph nh mnh "A v chng phi A". Theo qui tc logic c in, mt lin hp (conjunction) hai mnh vi ch "v (and)" khi b ph nh s tr thnh mt phn ly (disjunction) hai mnh vi ch "hay (or)", v hai ph nh k tip tr thnh mt khng nh: (2) Chng phi (A v chng phi A) = chng phi A hay A (Du ngang " " c thm di ch "hay" v ch "v" l lu ngi c) Tr li vi lun chng (1). Mun chng minh lun chng (1) ng, ta c th vit li lun chng (1) theo dng o v (contraposition) nh sau: (3) Chng phi B chng phi (A v chng phi A) p dng (2) thi (3) bin thnh: (4) Chng phi B chng phi A hay A Nh vy v trc "Chng phi B" hm ngha v sau "chng phi A hay A" l mt mnh pht biu d tha, lun lun ng. Vy theo nh ngha (N) lun chng (4), o v ca lun chng (1), ng. Khi o v ca mt lun chng c chng minh ng thi lun chng y cng xem nh c chng minh l ng. Do , lun chng (1) ng. iu phi chng minh c chng minh xong.

Chng minh trn y ta vo (N) l nh ngha gi tr chnh xc (truth value) "sai" ca mnh hm ngha: P Q. By gi ta trnh by nh ngha y di dng bng gi l bng chnh xc (truth table) ca lun chng hm ngha. Bng chnh xc cho bit tt c mi trng hp gi tr chnh xc (ng) v S (Sai) ca mnh hm ngha "P Q" ty theo gi tr chnh xc (ng) v S (Sai) ca P v Q. Bng chnh xc ca lun chng hm ngha

P S S

Q S S

P Q S (P ng, Q sai, thi P Q sai) (P ng, Q ng, thi P Q ng) (P sai, Q sai, thi P Q ng) (P sai, Q ng, thi P Q ng)

Bng chnh xc cho thy ch c mt trng hp c ba mnh u ng: P ng, Q ng, v P Q ng. Trng hp ny tng ng vi mt dng lun chng ng gi l modus ponens c dng thc nh sau: Nu P hm ngha Q v nu P ng, thi Q ng. p dng vo trung hp khu quyt lng danh ca ngi Long Th, ta c th gii thch ti sao cc bc thnh tu tuyt tr m lm o kin v t ng, chng ng Pht tnh, v thc hin gii thot c th tr li ln ln v ha ng vi th gian y dy phn bit, h vng, i dc, v chp trc. l v do Khng qun m (1) thy r li ngi Long Th ni l ng, ngha l mnh "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l" ng (P hm ngha Q ng) v (2) thnh tu th nghim tnh Khng (P ng). Nh vy theo lun chng modus ponens, ng nhin i vi tr tu v nhim liu tri chn thi bt c lc no, bt c nhng g xut hin, bt k l th g, vn php u l nhng hin tng o ha khi ln t tm, tt c u do duyn khi v v t tnh (Q ng).

Li na, theo bng chnh xc ca lun chng hm ngha thi du P sai lun chng vn ng. Ngha l, hiu tnh Khng l Tha tnh Khng (khng v bt khng; P ng) hay T tnh Khng (v t tnh; P sai) kt lun vn l "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l" (P hm ngha Q ng). Nh vy s phn bit T tnh Khng v Tha tnh Khng ch l mt phng tin thuyt gio m thi ch khng phi l mt chn l. Tm hiu diu hu trong chn khng l trng tm nghin cu hin nay ca cc nh v tr hc. N lc mu tm mt l php nht qun gii thch s thin bin v thng ca hin tng gii, cc nh v tr hc nghin cu nhng h tng tc dng gia s vt v nhng bin ha chuyn vn ca vt cht (matter) v bc x (radiation) c xem nh hai yu t cn bn thnh lp v tr. Cc l thuyt c gi tr (ngha l c li ch) ln lt c khm ph, v mi ln chp nhn mt l thuyt mi, nh khoa hc phi sa i hnh thi nhn thc thc ti ca mnh thch hp vi nhng quan im mi c xng. Hin nay a s chp nhn thuyt Bng N (Big Bang theory). Vo nm 1929, nh thin vn hc Hubble khm ph v tr khng trong tnh trng m tri li ang trng dn bng ra khp mi phng do o c s vn chuyn ca cc thin h (galaxies) ang chy xa nhau ra. V tr thin h cng xa thi chuyn ng thin h cng nhanh. Nh vy khong cch gia cc thin h cng lc cng rng ln thm. Do , khi nhn s trng dn ngc chiu li vi thi gian thi lng on vo khong mi ba ngn triu nm v trc mi khong cch gia cc thin h u trit tiu v lc y, theo thuyt tng i ca Einstein, v tr thu nhip li thnh mt im gi l im nguyn thy ca v tr. Tn gi "Bng N" lm hiu lm l im nguyn thy n bng nh mt qu bom n trong khng gian. Tht ra khng phi th. iu rt kh hiu l ton th ci g hin hu vo lc by gi u hm cha trong im nguyn thy. im nguyn thy ca v tr khng bng dn trong mt h khng no c, ngha l im y trng bng nhng khng c ngoi khng c ni. Trng bng n u thi khng gian v thi gian sinh khi n y. Tt c mi l thuyt khoa hc hin c ch c th p dng gii thch nhng bin c v s vt sinh khi sau khi im nguyn thy bng dn ch hon ton bt lc v v dng trong vic tm hiu im nguyn thy huyn diu khi n cha bng dn. iu duy nht nh suy lun v thc nghim m bit l im y biu hin v lng nng lng v c mt nhit cao n khng th tng tng c. Dng thut ng Pht gio, ta c th bo l mt chn khng bt kh t ngh v bt kh thuyt. Tht vy, y l mt chn khng diu hu, ht thy mi s vt v bin c v

tr nng vo m sinh thnh hoi dit. Vn l lm th no hiu bit nhng g xy ra ngay khi im nguyn thy bt u bng dn v trong thi gian v sau cho n by gi. Vo nm 1964, hai chuyn vin ca hng in thoi Bell tiu bang New Jersey ti M khm ph mt bc x thuc loi sng cc ngn (microwave) ta xung t khp mi hng m tn s vo khong mi ngn triu sng trong mt giy khng bin i d ti t bt c hng no. Trc mt nm, hai gio s ti Vin Nghin cu Cao hc Princeton tin on trn l thuyt rng khong mt trm ngn nm sau khi im nguyn thy bng dn, bc x gamma pht ra t im nguyn thy tng i vn cn c tn s rt cao nh lc mi pht v khng tng giao tc dng vi vt cht lc y cha thnh hnh. Bc x gamma y di chuyn ng thi vi s bng dn ca v tr ti tn mt chng ta by gi phi mt mt thi gian gn 13 t nm! Tn s ca bc x dch chuyn v pha mu (redshift), ngha l gim ln v tnh n nay, ch cn l tn s ca bc x c sng cc ngn. iu d on ny ph hp vi tn s ca bc x va c khm ph nay gi l nn vi ba ca v tr (cosmic microwave background). Mi khi quan st nn vi ba , chnh l ta ang nhn vo qu kh ca v tr n tn bin gii m s hiu bit khoa hc hin nay cho php, tc l nhn thy nhng g xy ra vo khong mt trm ngn nm sau khi s bng dn bt u. Nhng lm th no bit thm nhng g xy ra trong khong thi gian t khi im nguyn thy trng bng cho n trm ngn nm sau ? Thuyt tng i ca Einstein tuy gii thch nguyn nhn ca im nguyn thy v s sinh khi ca thi gian vo lc s bng dn bt u nhng ng thi tin on mi thuyt vt l, k c thuyt tng i, tt c u v hiu nng trc khi s bng dn bt u. i tng kho st by gi thuc phm vi vt l ht nhn v vt l ht c bn (nuclear physics; particle physics) l a ht kho cu cc vi. iu ng lu y l s kho st v tr trong thi gian mi thnh hnh i hi s ha hip hai ngnh khoa hc cc k khc nhau, khoa hc chuyn v cc i v khoa hc chuyn v cc tiu. Khoa hc chuyn v cc i chn thuyt tng i ca Einstein lm nn tng gii thch v lng on nhng bin c v tr. Tin trnh kho st t th n vi t c thc hin qua hai cp. Cp u dng ngang mc nguyn t (atomic level) v sau cp hai dn n th gii cc ht c bn, th gii bn trong nguyn t (subatomic level). Khoa hc chuyn v cc tiu ta vo c hc lng t (quantum mechanics). C hc l ngnh khoa hc kho st chuyn ng. Lng t (quantum) l vt

th rt vi t, khng th chia ch c na. C hc lng t nhc ta nh n thuyt cc vi Pht gio. Thuyt ny thnh lp do kt qu ca s phn tch cn c vo li Pht dy. c Pht thng dng nhng ting nh "hoc th hoc t" trong khi thuyt minh v sc php, "t" c ngha l "cc vi". Lun Cu X quyn 12 ni nh th ny: "Phn tch cc sc n mt cc vi, th cc vi l phn cc nh ca sc". Cc vi l vt cht c thnh lp vi mt hn tn ti ti thiu khng th thy c. Pht gio kho st cc vi trong ht thy mi hin tng vt cht ch khng ch hn trong nhng nguyn t t i, t, nc, la, gi. Hu b ni tnh cht ca cc vi l ty vt cht. Theo Hu b, cc vi khng c hnh tng. Ngc li, Kinh lng b bo n c hnh th. Duy thc nh thp lun ca Th Thn l tc phm c bit cng kch v bc xch mt cch kch lit cc vi lun, hon ton ph nhn thc ti ca cc vi. Cng nh trng hp c nhng kin khc nhau v thuyt cc vi Pht gio thi v thuyt lng t cng c nhng quan nim bt ng. Danh t quantum (lng t) l do nh bc hc Max Planck t ra vo nm 1900, khi m t s pht x ca mt nguyn t dao ng trong mt ngun sng. Theo ng, nguyn t phi dao ng vi tn s th no khi pht nh sng thi pht ra tng lot "lng t", t nht l mt lng t, hoc mt s nguyn, 2, 3, 4, 5, ..., lng t. Nng lng E ca mi lng t c th vit theo dng ton hc: E = hf, f l tn s tc s dao ng ca lng t trong mt giy, h l mt hng s gi l hng s Planck. Tr s h rt b cho nn trong vt l c in khng bao gi cp n. N cho ta mt nim v chng ln ca s vt thuc th gii lng t v ng mt vai tr ht sc quan trng trong c hc lng t. Nm 1905, t thuyt bc x lng t ca Planck, Einstein bc xa hn v ra thuyt nh sng l ht gi l photon. Nhng t cui th k 19, nh sng c m t nh sng in t truyn dn vi tc 300 ngn cy s mi giy. V sau, cc nh vt l tm thy lng t vt cht nh m in t (electron) cng c hai hnh tng sng v ht ging nh lng t nh sng photon. Ba im nu ra sau y cho thy hai hnh tng ht v sng tng i i nghch. Mt, sng c th lan rng ra c mt vng rng ln. Ht c v tr trong mt vng cc b. Hai, sng di chuyn c th phn ra v s sng khc, mi sng lan theo mt phng. Ht ch di chuyn theo mt chiu m thi. Ba, hai sng gp nhau thi h tng nhip nhp (interpenetration) to ra kiu hnh sng giao thoa nh khi ta nm hai vin si xung mt mt h tnh lng. Hai ht gp nhau thi ch c va chm m thi.

Lm sao c s l i l lng t c lc tc dng nh ht nhng c lc c m t nh sng? Theo nguyn l b sung Niels Bohr, c hai hnh tng sng v ht u cn thit m t lng t mt cch ton din. Chng b sung nhau. Hnh tng no pht hin l ty theo trng hung trong th nghim c thc hin. Ni theo ngn ng Pht gio, lng t l mt php hu vi siu vit v hm dung hai hnh tng sng v ht tng i i nghch. y l c tnh mu thun m nht thng ca tnh Khng ca lng t. c mt nim c th v phng thc lng on s hin hu ca lng t, xin n c ci TiVi lm th d. Bn trong TiVi, hng h sa s lng t vt cht tc m in t (electron) tham d cng vic pht hin, phin dch, v trng by thng tin truyn dn t cc i truyn hnh n TiVi t trong nh qua nhng ln sng in t. B phn chnh yu ca TiVi l ng tia in t (electron beam tube). Tia in t v hnh mi trn mn nh c cht ln quang 60 ln mi giy. Ngun pht tia in t gm mt si kim loi c nung nng bn ra m in t v mt ng kim loi c in gia tng tc ca chng. Ta c th iu khin ngun pht tia in t t hai ci nt bn ngoi. Mt nt dng tng hay gim sng tc l tng hay gim s m in t pht ra mi giy. Nt th hai dng lm bin thin xung lng ca m in t tc lm bin thin tc cc m in t khi ng vo mn sng. Cht ln quang (phosphor) trt trn mn nh pht hin rt nhy tc dng ca m in t. Mt chp sng le ln trn mn nh l du hiu ca mt lng t vt cht c pht hin. Cht ln quang cng pht hin rt nhy tc dng ca lng t nh sng nh photon ca tia X hay tia hng ngoi. Bi vy cht ny thng c dng trong mi th nghim c hc lng t pht hin tc dng ca lng t nh sng hay lng t vt cht. Da theo thuyt nh sng l ht ca Einstein, cc nh vt l thc hin c mt ngun sng pht ra tng photon mt v em dng n trong th nghim vi mn chn c hai khe. Pha bn kia mn chn l mt mn ln quang ghi mt du trng khi mt photon ng vo. Ln th nghim no h c hai khe, thi sau mt thi gian ta thy hin ra mt kiu hnh sng giao thoa trn mn ln quang do im ng ca hng triu photon lu du li. Vn im trng xen k vi vn ti. Vn ti l nhng vng ln quang photon khng ng n. Ln th nghim no m che kn mt trong hai khe thi cc vn ti bin mt v kiu hnh sng giao thoa cng bin mt theo. Theo c hc c in mt khi bit chnh xc iu kin ban u, ngha l bit v tr v vn tc ca ht vo thi im bn ht ra, ta c th tnh chnh xc v

tr ht ng mn ln quang sau khi chy qua khe h. Trong hai ln th nghim, ln vi hai khe h v ln vi mt khe b che kn, iu kin ban u ca cc ht khng thay i. Nh vy, ng l v tr cc ht ng mn ln quang phi khng thay i, th m kt qu nhn thy trn mn ln quang hon ton tri ngc vi nhng g d on bng suy lun ton hc theo c hc c in. Trong th nghim ni trn c nhiu iu kh hiu. Lm th no mt photon n c c th cng mt lc i qua hai khe h? Gi th n c xo thut chy qua hai khe cng mt lc, lm th no n t tc dng vi n to nn kiu hnh sng giao thoa trn mn ln quang? Ti sao ht thy cc photon t ngun bn ra tng ht khng di chuyn trn cng mt qu o v cui cng ng mn ln quang cng mt ch? Lm sao photon bn ra bit c khi mt khe b che kn, khi c hai khe u h cui cng chn la kiu hnh v ra trn mn ln quang, mt vng im trng hay kiu hnh sng giao thoa? Mt s nh vt l suy nghim rng photon hn c thc (consciousness), v th nghim ni trn cho thy photon c kh nng x l thng tin (information processing) v hnh x thch ng vi mi trng hung. L c nhin i a s trong cng ng vt l hc khng chp nhn nhng tng siu hnh nh vy! Kin thc khoa hc lun lun phi c thc nghim kim chng. Sau y l cch gii thch ca nhm Copenhagen (Copenhagen, ni Bohr tr ng l th ca an Mch). C hc lng t l mt hnh thi nhn thc. Th gii vt l phn hai thnh h thng quan st o lng v h thng i tng lng t. Phn bit hai h thng ch v khch nh vy l thun theo phng cch nh vt l phn tch th nghim. Tht ra, i tng ch c tri nhn khi no tng quan tc dng vi h thng ch th. Tuy vy ngay c lc nhn thc ta ch bit hiu qu i tng tc dng trn dng c o lng m thi ch khng bit c i tng! Trong th nghim mn chn c hai khe, h thng i tng l mt photon. H thng quan st o lng l mi trng bao quanh h thng i tng, trong nh vt l ang lm th nghim v ht thy mi vt phm to nn trng hung quan st o lng, tt c u k nh dng c o lng. Photon c hnh dung di chuyn gia hai vng: vng chun b gm c ngun sng v mn chn v vng o lng gm c my pht hin photon t khe v mn ln quang pht hin photon n ng vo mt v tr. S bin chuyn ca

photon c m t bng mt qui lut ton hc. Trong th nghim ny qui lut ton hc y gi l hm sng lng t. Nh vy, photon c thay th bng mt hm s ton hc cho nn tr thnh mt quan h (correlation) gia hai tp hp d kin, d kin ca vng chun b v d kin ca vng o lng. Bi th photon khng c t tnh hay ni theo ngi Long Th, photon l Khng, lng t nh sng l Khng. Hm sng lng t khng biu tng sng thng thng nh sng nc hay sng m. Ta khng trng thy c sng lng t v sng lng t khng vn ti nng lng (energy) nh sng thng thng. l nhng lung sng vn ti kh nng (possibility) hay xc sut (probability), sut phn trm c th quan st o lng mt ht nu t my pht hin v tr x. Xc sut tnh ra v tr x cng ln thi cng nhiu ht c pht hin. Kiu hnh do mt s ln ht v ra trn mn ln quang gip ta suy ra s c mt v hnh dng ca sng lng t. Ta vo ton hc, nh vt l m t s bin thin ca mt hm s thay v m t lng t: hm sng lng t tc l lng t. Bohr ni: "Khng c th gii lng t. Ch c s m t mt khi nim v lng t". Nu v mi sng kh nng ca photon nh mt qu o kh hu theo photon di chuyn gia hai vng chun b v o lng thi hm sng lng t m t photon nh di chuyn theo ht thy mi qu o kh hu cng mt lc. Tuy nhin ngay khi photon tng tc vi mt dng c o lng (h thng ch th), thi ch c mt qu o kh hu tr thnh hin hu. ng thi, tt c nhng qu o kh hu kia bin mt. Cc nh vt l gi bin c y l s sp ca hm sng lng t: tt c mi kh nng v th bin thnh mt ht c hnh tng. Cu hi t ra l hm sng lng t thc s sp vo lc no? Vo lc no thi mi sng kh nng v th pht hin thnh mt ht quan st c? C hc lng t gi l vn o lng lng t (quantum measurement problem). Gii p cu hi v thi im sp ca hm sng lng t tc l gii quyt vn o lng lng t. Theo nhm Copenhagen, chnh thc quan st o lng lm cho mi sng kh nng sp thnh mt ht, mt thc ti lng t. Ch trng ny gm hai phn. Mt, khng c thc ti khi khng c s quan st. Hai, s quan st to tc thc ti. John Wheeler ni r: "Khng mt hin tng lng t no l tht c cho n khi n l mt hin tng c quan st." Cch gii thch nh vy khng ct ngha thc ti l g c. Nu quan st o lng l to tc thc ti, thi nng vo ci g m to tc? Nng vo ci khng trng rng hay vo mt thc cht? Nhiu nh vt l cho rng cu hi

t ra nh vy khng c ngha l. Theo h, vt l hc khng nhm tm hiu bn th ca thc ti m ch tm cch m t thc ti h quan st o lng c m thi. Einstein mt 10 nm trao i th tn vi Bohr bn ci v tnh cch phi l ca s cn thit mt thc quan st o lng nhm xc chng thnh qu ca th nghim c hc lng t. SchrO dinger, nh vt l sng ch phng trnh sng, ngh thc hin mt th nghim bng tr tng tng (thought experiment), nay c gi l "Con mo SchrO dinger", thy li gii thch ca nhm Copenhagen l v l. Hy tng tng trong mt ci hp t sn mt ngun phng x, mt ci my pht hin ht do cht phng x phn r pht ra, mt ci chai cha c kh, v mt con mo. Ci my c b tr hot ng trong thi gian va mt nguyn t ca cht phng x c 50 phn trm c hi phn r v lc y my pht hin ghi s hin din ca mt ht phng x. Nu ht c pht hin, tt ht bn v tan ci chai, v c kh ta ra git con mo tc khc. Nu ht khng c pht hin, thi con mo cn sng. Con mo c 50 phn trm ri ro cht v 50 phn trm may mn sng. ng ngoi nhn vo hp khng ti no on ra chuyn g xy ra pha bn trong. Sau mt thi gian th nghim vi hp nim kn, c kh hoc ta ra hoc vn cn y nguyn trong chai. Khng m hp, th hi bin c g xy ra bn trong? i vi c hc c in, con mo hoc cht, hoc khng cht. M hp ra l bit ngay, n gin ch c th. l logic nh nguyn c/khngca Aristotle. i vi nhm Copenhagen tnh trng con mo c biu din bng mt hm sng biu tng kh nng con mo cht v kh nng con mo sng. Ging nh trong kiu hnh sng giao thoa c s chng chp hai ln sng, con mo l s chng chp hai kh nng sng v cht. n khi m hp v nhn vo trong, mt kh nng pht hin thnh tht t v ng thi kh nng kia bin mt. Do khi cha m hp, ngha l khi cha c ai nhn vo thi bn trong hp c mt cht phng x va phn r va khng phn r, chng phn r chng khng phn r; c mt ci chai va v tan va cn nguyn, chng v tan chng cn nguyn; c mt con mo va sng va cht, chng sng chng cht. Bit con mo hoc cn sng hoc khng cn sng ch khi no c ngi nhn vo, tc l khi hp c m ra. l t c Trung qun: c, khng, va c va khng, chng c chng khng. Bohr bc b l lun t c y v gii thch hm sng khng m t dng c o lng nh ci chai, con mo, hay nh vt l lm th nghim, m ch m t i tng ca s o lng l photon. i tng o lng mi l vt th lng t ch dng c o lng l nhng vt th c in c m t bng

ngn ng thng tc. Li gii thch nh vy dn n mt chui l lun nghch suy v tn. Khi dng dng c s 2 o lng dng c s 1, dng c s 2 l vt th c in v dng c s 1 l vt th lng t tun theo qui lut c hc lng t. C th m nghch suy thi ta c mt lot vt th c tnh cch c in khi dng lm dng c o lng s 3, s 4, v..v..., nhng c tnh cch lng t khi tr thnh i tng o lng. tht l mt li nhn thc k quc nhn thy th gii ny khng do nguyn t to thnh m ton l dng c o lng cc vt th lng t. Heisenberg hiu r s kh khn nh vt l phi ng u khi tm cch m t th gii lng t bng ngn ng thng tc. Trong th nghim lin quan n cc bin c nguyn t, nh vt l phi tip xc, i ph vi nhng s vt, nhng s kin, v nhng hin tng c tht, ging nh bt k hin tng no ca th gii thng nghim. Tri li, cc nguyn t v cc ht bn trong nguyn t khng phi l s vt c tht theo kiu . So vi th gii thng nghim gm nhng ng th, nhng s vt hay s kin, th gii lng t v nh tng thc gm ton kh nng, tim lc, khuynh hng, tuy mu thun v i lp nhau nhng ha hp, khng phi mt khng phi khc. Trong th gii ny, ng ho c th sp nga cng mt lc. Nhng khuynh hng, nhng kh nng, nhng tim lc khng ngng bin chuyn, gia tng, nhip nhp, v on dit theo ng nhng qui lut ton hc thuc phm tr ng dng ca phng trnh sng Schrodinger. Tht chng khc no chng t ca vn php c hun tp, hun sinh, v hun trng trong a li da thc m cha pht hin thnh hin hnh. Theo Heisenberg, quan st o lng l thit lp quan h gia hai th gii lng t v thng nghim nhm mc ch pht hin mt kh nng lng t thnh hin hnh. Trong kinh Lng Gi (Kinh Lng Gi tm n. Thin s Thch Thanh T dch), c bi tng dng bin c d cho tng thc, gi mnh d cho cnh gii lc trn, sng mi d cho chuyn thc: Bin tng thc thng tr Gi cnh gii ni dy Lp lp cc sng thc o t m chuyn sanh. Ta c th bt chc ly bin c d cho th gii lng t, gi mnh d cho s quan st o lng, v sng nc d cho th gii thng nghim. Nhng hin tng quan st c trong th gii thng nghim pht hin t th gii lng t, th gii m bn cht nguyn s l Khng. Do , c s nn tng ca th gii thng nghim khng phi l ci khng trng rng m l ci "khng v bt khng".

Nguyn l bt nh Heisenberg c c bit s dng gii thch gii hn trong tin trnh o lng vt th lng t. Nguyn l ny xc nh mc chnh xc trong s o lng nhng phm tnh ng ca ht chuyn ng. Cc phm tnh ng biu trng tnh ng ca ht lun lun pht hin thnh tng cp b sung, chng hn sng v ht, nng lng v thi gian trong mt tin trnh vt l. Theo Heisenberg, chnh v tnh cch b sung ca nhng cp phm tnh ng m ta khng th no o lng chnh xc c hai phm tnh y cng mt lc. Ni mt cch khi qut, nguyn l bt nh pht biu rng du dng c, phng php, v ngi o lng hon ho n mc no i na, ta khng bao gi c th ng thi bit c chnh xc c hai phm tnh b sung ca mt ht ang chuyn ng. Cp phm tnh b sung quan trng nht v c khm ph u tin l v tr v xung lng ca mt photon ang di chuyn. V tr biu trng tnh tch l o xc nh tr x ca ht. Xung lng biu trng tnh ng l o hng v tc di chuyn ca ht. Theo Bohr, nhng phm tnh nh v tr v xung lng biu trng tnh ng ca lng t khng thuc bn tnh t nhin ca lng t m pht hin t ton th trng hung trong cng vic o lng (the entire measurement situation) c thc hin. Photon t n khng c phm tnh v tr v xung lng. Nhng phm tnh ng y tht ra l quan h gia photon v dng c o lng. Dp b dng c o lng thi nhng phm tnh y cng bin mt. Phm tnh ng ca photon kh d nh ngha v quan st c ch khi no ?t photon trong quan h h tng tc dng vi nhng h thng khc. Quan st o lng l phng php duy nht ca khoa hc thit lp s lin h gia thc ti, khi nim, v ton ng. Do quan st o lng m khoa hc c th s dng ton hc lm ngn ng suy lun, m t, v truyn t. Nhng theo nguyn l bt nh, o lng t n khng chnh xc v khng kh nng cng mt lc o chnh xc c v tr (trng thi tnh) ln xung lng (trng thi ng) ca ht chuyn ng. Khng xc nh c v tr v xung lng ca ht thi khng bit g v tc dng ca ht. Do , c hc lng t khng bao gi bit c chnh xc nhng bin c trong th gii cc vi. Tt c nhng g bit c l xc sut hnh tng ca ht, tc l sut phn trm mt hnh tng ca ht c c duyn pht hin. iu ny tht kh hiu i vi nhng nh vt l hc c in v t trc n nay h inh ninh o lng l phng cch khch quan v chnh xc nht thu thp y d kin trong hin ti theo h. H tng rng vn l ch cn p dng phng php thch hp v s dng nhng phng tin tinh xo v chnh xc ng lc v ng ch. By gi nguyn l bt nh ni cho h

bit rng "thy vy m khng phi vy"! ng trc mt s phm tnh ca hin tng cc vi cn o lng, h phi trc din mt s chn la, chn mt phm tnh m h mun bit r nht, v nguyn l bt nh ni r h ch c th o lng chnh xc mt phm tnh v mt m thi! Vy trong s tm hiu thc ti bng cch o lng khng th khng k n nh hng ca nhn t. Heisenberg vit: "Ci ta quan st khng phi l thc ti m l ci thc ti biu l ng vi cch ta t vn ." (What we observe is not nature itself, but nature exposed to our method of questioning). Ngha l khi quan st lng t chuyn ng, ta khng bao gi c th thy chng hin hu theo cch thc ca chng m ch thy chng hin hu theo cch thc ta chn nhn thc chng! i vi photon v tng cp phm tnh b sung, nh vt l c t do la chn mt trong hai phm tnh b sung quan st o lng. "T do" chn o chnh xc phm tnh ny tc l chp nhn mnh "dt" khng o c chnh xc phm tnh b sung kia. Chnh v th cho nn khng c th nghim vt l no gip ta chng kin thc ti nh tht v lun lun c nhng phm tnh ch c th quan st o lng mt cch m h. C mt ci g tng t ging nhau gia hai li pht biu, mt bn nh vt l ni: "T do v dt nt snh i trong mi o lng lng t" v mt bn thin s D. T. Suzuki ni: "H c bit l c V minh gn lin theo hnh vi bit. Khi ta tng bit mt vic g thi vn c mt vic g khc m ta khng bit. Ci khng bit lun lun nm sau ci bit" (Thin lun. Tp Thng). Thm na, s t do chn la c th qung din ra rng khi quyt nh chn mt phm tnh nh v tr chng hn o lng, thi tt nhin cn phi c mt vt g tr ti v tr m ta mun o lng, nu khng thi khng th xc nh v tr c. Nh vy chng khc no mi khi tc mun o lng mt phm tnh g thi ta to tc ngay mt vt c phm tnh y. Cu hi thng xuyn n vi cc nh lng t hc l, "Trc khi ta t lng v xung lng ca mt ht v thc hin th nghim o lng phm tnh y thi c tht ht y hin hu chng?" "C tht ta to tc ht trong khi thc nghim chng?" Nh vy, ngi lm th nghim khng cn l ci Ta quan st mt thc ti hin hu ngoi c lp vi ci Ta trong y. Sut ba th k, cc nh khoa hc lm tng h lun lun gi vng lp trng khch quan, ngha l kho st s vt khng ta trn mt thnh kin no. K tht chp th ci lp trng khch quan nh h ni cng l mt thnh kin ri! Mi khi thc hin o lng nh khoa hc phi quyt nh la chn mt "mnh" thc ti m h mun bit r nht. Mt quyt nh nh th

tt c nh hng n li nhn thc thc ti ca c nhn. Theo c hc lng t, khi quan st mt bin c hay mt s vt thi th no ta cng lm n i thay. Th d ta quan st mt th nghim v s va chm cc ht. Ta khng c cch no minh chng rng hin tng ca s va chm m ta quan st c khng khc bit cht no vi hin tng ca s va chm khi khng b quan st. iu bit chc l tt c nhng g quan st c u b s quan st nh hng. Wolfgang Pauli, nh lng t hc c gii Nobel nm 1945, din t quan im y nh sau: "T trng im bn trong, tm thc tung nh vn ra pha ngoi, nh mt php ngoi quan, thng nhp th gii vt l ..." (From an inner center the psyche seems to move outward, in the sense of an extraversion, into the physical world ...). Tm li, nguyn l b sung Bohr, nguyn l bt nh Heisenberg, v s s dng hm sng lng t minh chng rng phn chia thc ti thnh hai th gii c lp ring bit, th gii khch quan ngoi v th gii ch quan trong y, nh trong vt l c in khng cn hiu nghim i vi c hc lng t. Nhng phn chia th gii vt l thnh hai h thng, quan st o lng v i tng lng t theo nhm Copenhagen cng khng hp l, v theo Von Neumann, bn cht ca th gii vt l l vin ton, khng phn ha. Bn cht y khng tun theo nhng nh lut c hc c in. Do ng quan nim ton th th gii vt l l th gii lng t. Mun m t th gii lng t y, thi theo lun l ton hc, ng bt buc phi s dng nhng hm sng kh nng, ch khng th m t th gii y nh l mt tp hp hu c phm tnh vi tr s nht nh. Ni cch khc, th gii c hc lng t khng cn l th gii ca "c hay khng", m l th gii ca "c th" (c th c, c th khng, c th va c va khng, c th chng c chng khng). Theo Von Neumann, mi sng lng t u tun theo hai nh lut bin chuyn. Tin trnh bin chuyn loi I: sng truyn dn lan rng khng ngng v khng bin gii. Tin trnh bin chuyn loi II: Khi tc dng o lng pht hin, lp tc sng ngng lan rng, gom li thnh mt sng kh nng duy nht tng ng vi mt kt qu o lng xc nh. Cc nh vt l gi tin trnh bin chuyn loi II l s sp ca hm sng. Vn o lng lng t c t ra l s sp y xy ra nh th no v ni no?

Von Neumann quan nim tc dng o lng pht hin u trn mt dy chuyn sng di chuyn t ngun pht xut lng t n thc (consciousness) ca nh vt l ang lm th nghim. ng chng minh mt nh l ton hc pht biu rng: "Nu ch quan tm n kt qu o lng, thi ta c th ct t dy chuyn sng v to ra s sp hm sng ti bt c v tr no ty thch." V Von Neumann b bt buc m t ton th th gii vt l l sng "c th" cho nn tin trnh chuyn bin nhiu sng "c th" thnh mt sng kh nng khng th l mt tin trnh vt l. Tm u ra mt s th lm sp hm sng m khng thuc th gii vt l? Von Neumann kt lun rng chnh thc ca con ngi l ni xy ra s sp hm sng kh nng. Ni theo ngn ng Pht gio, quan nim ca Von Neumann v th gii vt l l vn hu sinh khi do tm v ci m ta gi l hin hu n tin hnh t thc m ra. Cho n by gi cc nh khoa hc Ty phng vn cha ht ngc nhin mt nh ton hc k ti nh Von Neumann, gc Hung gia li, ng mt vai tr ch yu trong nhng pht minh khoa hc quan trng nht vo u th k 20, nh my tnh iu khin theo chng trnh, thuyt chin lc nh bc, l thuyt v cch thc hin ngi my, ch to bom nguyn t, v nht l thit lp mt khung ton hc ti ho c mnh danh l khng gian Hilbert sp xp mi s kin lng t, m c mt li nhn thc thc ti ging nh mt Pht t. Th gii vt l c in l th gii v m gm s vt v bin c ring r. Cc nh vt l c in quan nim cng vic ca h l tm hiu s lin h gia chng v khng cn ngh n s lin h ca chng vi bn cht ca th gii. quan st phn tch th gii vi m ca lng t, nhm Copenhagen ch trng thnh lp mt khung ton hc dng t chc v khai trin nhng th nghim lng t, ng thi trnh n vn m t thc ti n tng bn di th nghim. Theo nhm ny, thuyt lng t hin gi c gi tr v kh nng d on chnh xc nhng kt qu th nghim. Cc nh lng t hc khng cn tm hiu l do v sao thuyt y dn n nhng kt qu tt p v khng cn lu tm tm kim mt thc ti khng ty thuc vo th nghim nh Einstein mong mun. Tuy nhin, vi nguyn l b sung v nguyn l bt nh, c hc lng t khng thot ni quan h vi nhn thc hc v bn th hc. Trn quan im bn th lun, vt l hc khng nh s hu (existence), ph nh s phi hu (non-existence), v trit tun theo lut phi mu thun ca logic Aristotle: A khng th va l A va l phi A. Do , khi c nh so snh phng php th nghim vt l vi phng php luyn tm ca Pht gio, nn nh rng nguyn l bn th lun Pht gio l Trung o. Trung o

l khng khng nh khng ph nh. Theo ngi Long Th, Trung o l mt tin trnh tu tp theo dch ha php, chuyn bin phng cch nhn thc thc ti t c Duyn khi qua khng c Duyn khi tc Khng, ri tr li c Duyn khi di hnh thc Gi danh. V vy bng vo nhng iu trnh by trn, ta c th ni rng t trc n nay qu trnh nghin cu vt l t v m n vi m c th xem nh tng ng vi php qun cc php u Khng: "Sc tc th Khng". Gn y, gio s vt l lng t David Bohm ngh phi xoay chuyn tin trnh nghin cu vt l hc 180 . Ngha l, ni theo Tm kinh, phi qun mi php u pht hin t Khng: "Khng tc th Sc". Thay v khi cng t nhng b phn ring r ri i tm hiu s tng quan lin h gia chng, vt l hc phi khi u t ci ton th v phn ha (unbroken wholeness) tc l trng thi chn tht ca vn hu trong v tr m Bohm gi l chn nh (thatwhich-is). Mi s vt, k c khng gian, thi gian, v vt cht u l biu l ng ca ci chn nh y. Chn nh lng t ca Bohm l mt trt t tng n (the implicate order, theo danh t ca Bohm) vn l nguyn l sng to ca mi tn ti (phi chng l nguyn l nhn duyn?). N khng th l i tng ca nhn thc thng nghim v n c tnh cht chu bin (immanent), ngha l ph bin khp vt cht v l bn th ca vt cht. Hnh nh Bohm mun khai trin mt trit l v ton th tnh ca tt c hin hu, mt hnh thi ca thuyt Php gii duyn khi. Thuyt chn nh lng t ca Bohm bt ngun t mt tnh cht c bit ca sng lng t gi l "pha bt tng ly" (phase entanglement) do Schrodinger khm ph. Trong s cc phm tnh dng m t chuyn ng tun hon nh sng c hai phm tnh c cp y. l bin v pha ca sng. Bin l cao ca sng. Pha ca sng cng ging nh tun trng t cho bit sng ang vo thi k no ca chu k chuyn ng. Khi hai lng t tng tc ri ri nhau, s tng ly hai lng t ra hai ng c biu tng bi s tng ly bin hai sng ca chng. Nhng pha hai sng ca chng li khng tng ly m vnh vin vng mc vo nhau du chng lan rng n mt chn tri v hn. Ngha l trn phng din ton hc, bt c tc ng no gy trn sng A thi tc khc nh hng sng B, du khong cch gia hai h thng A v B ln n no i na. Theo Bohm, tnh "pha bt tng ly" l c tnh ca chn nhu lng t. ng gi n l tnh ni kt (connectedness). C th ni l tnh cch tng quan v tn v v ngi, cn bn t tng ca Hoa nghim tng.

Theo thuyt tng i, khng c cch no ni kt tc thi hai ht trong khng gian bi v cn c thi gian sng in t chuyn vn thng tin t h thng A n h thng B vi tc ti a 300 ngn cy s mi giy. L tt nhin thuyt ny khng th p dng cho chn nh lng t, v chn nh lng t khng phi l mt cnh gii c cu to theo tnh cch thi hay khng nh th gii thng nghim. S vt trong chn nh lng t ni kt vi nhau bng thng tin chuyn vn vi tc siu nh sng (superluminal speed). Sau y l m hnh m in t Bohm thnh lp da trn thuyt chn nh lng t. m in t l mt ht c v tr v xung lng hon ton c xc nh vo bt c thi im no. Thm vo , mi m in t kt hp vi mt sng ch (pilot wave) c cng dng hng dn ht di chuyn theo mt nh lut chuyn ng mi. Sng v ht l hai hin hu ring bit ch khng phi l hai phm tnh b sung nh theo thuyt b sung Bohr. Sng ch thi khng thy c nhng c th quan st nng vo hiu qu n tc dng trn m in t. Sng ch thm kim tnh trng ca mi trng, quan chim v tr ca cc ht khc, lan truyn khp ni, b nh hng ca mi ht trong v tr, nhng tc dng duy nht trn ht kt hp vi n ch khng tc dng trn ht khc. N thay i tc thi hnh dng khi mt bin chuyn xy ra bt c ni no trong v tr. ng thi n truyn tin v s thay i cho m in t, v nh vy m in t bo ng v tr v xung lng ca n. Nhng thuc tnh ca m in t thay i tr s mi khi sng ch thay i hnh dng. Thuc tnh ca m in t tung nh do trng hung th nghim pht hin v chng bin i tr s theo nhp thng tin sng ch truyn v, nhng thc ra chng l thuc tnh t nhin ca m in t. Tnh ni kt ca chn nh lng t c biu hin qua trung gian cc sng ch. Chnh do thng tin ca sng ch m mi mi s vt ni kt vi mi mi s vt khc v b nh hng tc thi ca bt c bin chuyn g xy n cho mi mi s vt khc. Trn b mt, s vt nh tung bin thin c lp nhau nhng k tht tt c chng u tng ng vi nhng tin trnh bin chuyn tng n bn di, ni ci m Bohm gi l chn nh lng t. Cnh hung ny c th v nh trng hp hai ci bng ca cng mt v cng do n chiu trn hai tm mn t i din trn sn khu. Nu ta ch nhn thy bng m thi thi tng chng nhy ma n nhp l do mt tc dng b n no . Tht ra chng l tng v dng ca chn nh lng t tng n bn di. Theo Bohm, chn nh lng t l ni v lng sng (sng "nhn duyn"?

sng "c th"?) chng chp ln nhau v chnh s chng chp c ta pht hin nh l ht. Tnh pha bt tng ly m Bohm dng din t bn tnh ni kt (connectedness) ca chn nh lng t c cc nh vt l xem nh l nt c th ca thuyt lng t. Tnh y thy hin ra trong th nghim mn chn c hai khe. Do tnh y m ta tr li d dng cu hi: gi th ht photon bn ra i qua mt khe, lm sao n bit c khe kia h hay b che kn? l ti v mi lng t u c tnh pha bt tng ly nn tc khc bit ht thy mi bin c xy ra trong v tr. Tnh bit y gi l tnh bit "phi cc b" (non-locality). Trong c hc lng t danh t "cc b" c ngha l (1) mt mi trng truyn dn thng tin, v (2) tc truyn dn thng tin khng vt qu tc nh sng (300 ngn cy s mi giy). Vy "phi cc b" c tnh cch phi khng gian phi thi gian. Tnh bit phi cc b l tnh bit tc khc mi bin c xy ra bt c u. Dng ngn ng thng thng m ni thi phi cc b c ngha l thng tin c truyn dn vi tc siu nh sng. Thn giao cch cm l mt th d v tnh bit phi cc b nhng l mt hin tng tm l xem nh huyn b. Trong v tr hc, tnh bit phi cc b c s dng gii thch ti sao nn vi ba ca v tr c tnh ng nht (homogeneity) v ng hng (isotropy). Tnh bit phi cc b ca lng t xut hin trong th nghim sau y vi mt h thng ht i c spin 0 (zero). Trc ht cn gii thch ting spin. Thng thng cc nh vt l khng thm d bn trong th gii lng t v tm thy ht. H khi u vi nim v nhng tnh cht cc vin bi c th c ri t h tm xem tnh cht no c th em gn cho cc ht. V hai tnh cht khi (mass) v in tch (charge) cha m t th tnh ca ht, nn h thy cn thm mt phm tnh th ba ging nh tnh xoay trn ca vin bi. H gi phm tnh y l spin. Nn bit rng spin ca ht v tnh xoay ca bi khng hon ton ging nhau. Chng hn, vin bi ch cn quay 360 nh qu t quay mt vng quanh trc a cu thi tr li trng thi u. Mt m in t phi quay 720 mi c th tr li trng thi nguyn thy. y cng l mt dp nhc li ngn ng ton hc l nhng biu tng thc ti bng vo thc nghim ch khng phi thc ti. Du sao cng cn n n din t, suy lun, v truyn thng nhng lun lun nh rng thc nghim v biu tng khng tun theo nhng l tc ging nhau. Tr li vi th nghim h thng ht i c spin 0. Trong h thng c spin zero spin ca ht ny tri ngc spin ca ht kia nn chng trit tiu ln nhau. Chng hn, nu spin ca ht ny hng ln thi spin ca ht kia

hng xung. Nu spin ca ht kia quay phi thi spin ca ht ny quay tri. Spin ca hai ht trong h thng ht i c spin 0 lun lun c ln bng nhau v hng xoay i nghch. By gi bng cch no m khng nh hng n spin ca chng, ta y hai ht ca h thng tch ra chy theo hai chiu ngc hng. Sau , ta c th s dng nhng b my lm thay i spin ca chng ng ny hay ng kia. iu k l xy ra l nu my pht hin ht chy ng ny c spin hng ln hay quay phi, thi khng cn quan st o lng ta cng bit chc chn ht chy ng kia c spin i nghch, hng xung hay quay tri. Th nghim ny c gi l th nghim loi EPR, vit tt tn ca ba nh vt l, Albert Einstein, Boris Podolsky, v Nathan Rosen, c sng kin t ra nh l mt th nghim bng tr tng tng nguyn l chng minh ch trng ca nhm Copenhagen khng ng. Nhm ny tin rng thuyt lng t l mt hc thuyt vin mn mc du trn thc t thuyt lng t khng m t c mt s hnh tng quan trng ca ht c tht.V sau David Bohm ngh cch thc hin th nghim bng phng php o spin ca ht minh chng tnh ni kt phi cc b ca lng t trong hai trng hung xa nhau, ci ng ny ci ng kia. Th nghim loi EPR dn n kt lun l thng tin c th truyn dn vi tc siu nh sng! Cha c nh vt l no kinh nghim mt hin tng nh vy. Cch nhn thc thng thng quen vi li suy ngh cc b khng bao gi chp nhn c nhng s vt tng tc trong qu kh m by gi cch bit xa nhau vn cn tng giao nh hng v cng khng th no mi s thay i dng c o lng u ny m kh d lm bin chuyn trng hung th nghim ng xa mt m kia. Nhng mt nh l ton hc rt quan trng gi l nh l Bell, v do nh vt l John Steward Bell, ngi i nh lan, chng minh vo nm 1964, dn n mt h qu rt bt ng cho thy cch nhn thc thng thng nh vy l khng ng. chng minh nh l, Bell p dng php phn chng (reductio ad absurdum) ngi Long Th thng dng trong Trung qun lun. Bell gi thit hin hu mt thc ti c tnh cc b tng ng vi th nghim loi EPR. T gi thit , Bell suy ra mt bt ng thc, nay gi l bt ng thc Bell (Bell's inequality). Ngha l mi kt qu th nghim phi nghim ng bt ng th?c y. Nhng trong thc t, khi John Clauser v Stuart Freedman Berkeley, Hoa k v Alain Aspect Paris, Php, thc hin c th nghim loi EPR, thi kt qu th nghim khng nghim ng bt ng thc Bell. Kt lun: Gi thit v hin hu thc ti c tnh cc b l sai. Ni cch khc,

nu nhng iu thuyt lng t d on theo thuyt thng k xc sut m ng thi bt buc thc ti lng t ta mun m t phi l thc ti c tnh ni kt phi cc b. T trc n nay thuyt lng t gii thch mi hin tng vt l t transistor cho n nng lng bc x ca nhng v sao v cha bao gi d on sai. Nh th theo nh l Bell thc ti lng t phi c tnh ni kt phi cc b. nh l Bell chng minh rng s vt trong thc ti khng hin hu theo cch thc ta khi nim chng. Th thi chng hin hu nh th no? Do tnh ni kt phi cc b cho nn vn vt h tng giao thip nh hng, h tng ng nht, tng hy tng thnh, tng giao ha iu. Khng c ci g c to c nht v ring r. Vn hu trong v tr khi ln ng thi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, v do to ra mt th gii trong tng s khi-nng lng khng thay i. cng l quan im ca a s nh v tr hc hin nay. Khi thy ngay sau khi im nguyn thy bng n, v tr gm ton nng lng bc x nhit rt ln, ngha l cc photon dao ng tn s rt cao. im then cht gii thch nguyn nhn nhng bin c xy ra trong thi k phi thai ca v tr l thng hiu tin trnh sinh khi tng thnh (pair production; sinh khi tng cp) t nng lng bc x. Do s tng giao gia cc photon, tng cp ht v phn ht vt cht (particle-antiparticle) sinh khi tng thnh. Ngc li, cng xy ra trng hp ht v phn ht vt cht tng giao hy dit v pht sinh nng lng bc x. Chnh s sinh khi tng thnh l nguyn nhn ca mi vt th hin c trong v tr. Lc nhit cn ln, trn 1010 K, s cp ht v phn ht tng thnh cn bng vi s cp ht v phn ht tng hy. Nhng khi nhit gim cho n mt lc no , s ht v s phn ht bt u chnh lch, v s ht tr nn nhiu hn s phn ht. Nhit tip tc gim dn v bi v khng c phn ht tng hy nn s ht thng d vn gi mc s khng thay i cho n ngy nay. C nh th m ht vt cht nhiu loi khc nhau ln lt pht sinh tng ng vi mc gim nhit khc nhau ca v tr. Lc u l nhng ht nng nh dng in t v trung ha t, cui cng l nhng ht nh m in t. V sau do nh lut sc ht vn vt, cc ht hp li to thnh nguyn t, nguyn t hp li to thnh phn t, v..v.., ri n lt thin h thnh hnh, trong cc sao v h thng hnh tinh hin khi, v..v... Nu hiu "tu hc" l n lc tinh cn thanh luyn tm thc chuyn i li nhn thc t thy s hu l s hu c t tnh sang qua thy mi hu u khng c bn tnh quyt nh, thi sut ba trm nm nay, nhiu th h khoa

hc gia qu "tu hc" bng cch quan st o lng s tng trong cc phng th nghim v phn tch qun tng l tc t khi v t to ca vn hu trong u c. S chuyn hng nhn thc c thc hin ng theo phng php chuyn ha ton b tm thc c cp trong bi tng Trung lun XXIV.18: "Cc php do duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o". Phng php dng hm sng thay th ht ca nhm Copenhagen dn n s nhn thy mi php u Khng. Tnh pha bt tng ly do Schrk dinger khm ph v tnh ni kt phi cc b c Bohm cp trong thuyt chn nh lng t v Bell chng minh bng phng php ton hc l c tht, tt c u thun hp vi khu quyt lng danh ca ngi Long Th: "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l" (Hai cu u bi tng Trung lun XXIV.14). Hn na, nhiu tn tui tr danh nh nh ton hc k ti Von Neumann, nh vt l Eugene Wigner gii Nobel nm 1963, nh vt l l thuyt lng t Henry Pierce Stapp Berkeley, nh vt l Fritz London ni ting v cng trnh nghin cu cht lng lng t, v.. v.. ht thy u quan nim vn php duy tm. Ngoi ra, cn c khuynh hng m t th gii lng t nh l "s s v ngi php gii" ca Hoa nghim tng. Thot u, nh khoa hc thy c quan ca c th chng hn l cu trc do kt hp cc m. M li do kt hp cc t bo. T bo li do kt hp cc phn t. Phn t li do kt hp cc nguyn t. Nguyn t li do kt hp cc ht c bn. Cui cng, khng tm u ra ci thc cht t pht sinh cc ht c bn, h chp nhn quan im ca Einstein, ht l nng lng. Tng giao h tc gia cc ht l tng giao h tc gia nng lng vi nng lng. n mc ny, khng lm sao phn bit c ci g l ng th v ci g l s xy ra, khng phn bit c tm thc ch quan v thc ti khch quan. Vo lc ny, ngi nhy ma v nhp iu nhy ma ha ra l mt. Ci vt cht m cc nh vt l c in tng n tn ti ha ra l nhng st na sinh dit lin l. Cc ht xut hin t khng, ri ha khng ngay khi c. Khoa hc vt l nay phi nh n trit hc, nhn thc hc, v bn th hc tm hiu thc ti. Chung cuc mt s s tht khm ph c khng nm ngoi mt s "huyn mn" do Hoa nghim tng ra thuyt minh kh tnh ca mt th gii l tng: "s s v ngi php gii". Ta c th k ba "huyn mn" li ch nht trong s kho st th gii lng t nh trnh by trong bi ny. Trc ht l "ng thi c tc tng ng mn", ngha l s cng ng lin h, trong vn vt cng ng hin hu v ng thi hin khi. Th n l "Nht a tng dung bt ng mn", ngha l s h tng nhip nhp ca nhng s th bt ng. Nhiu trong mt, mt trong nhiu, v tt c trong nht th. Th ba l "Ch php tng tc t ti mn", ngha l s h tng ng nht ph bin

ca vn hu. H tng ng nht l t tiu hy. T tiu hy v t ng ha vi ci khc to thnh mt ng nht ha tng hp. Hai l thuyt i nghch hay nhng s kin kh dung hp thng c kt li thnh mt. Do kt qu ca s h tng nhip nhp v h tng ha hp, pht hin khi nim Mt trong Tt c, Tt c trong Mt. Trong tp sch V ng l Nit bn, Ha thng Thch Thin Siu nhc n mt bi th ca Ha thng Phc Hu khi m u cu chuyn v L Duyn khi v dy rng khi c bi th ny phi t dn ly mnh lm th no cho c nh th. kt lun bi ny, tc gi mn php nhi bi th y nh sau: Kinh Lun lu truyn phi tng, Hc hnh khng dt cng khng thng. Nm nay tnh li chng qun ht, Ch nh trn u mt ch Khng.. Thng mi, 2000 ---o0o--17. Sinh mnh tc Khng Trong kinh s 53, Tp A Hm, c on Pht bo B la mn: "C nhn, c duyn, th gian tp khi. C nhn, c duyn cho s tp khi ca th gian. C nhn, c duyn, th gian dit tn. C nhn, c duyn cho s dit tn ca th gian." Mt on khc: "Hi: Ai to ra hnh ny (hu tnh)? Ngi to ra hnh y u? T u hnh ny sinh? Ri v u hnh ny dit? p: Hnh ny chng phi t to, cng chng phi do ai to, do nhn duyn m sinh, nhn duyn dit thi dit; cng nh ht ging gieo ngoi rung, gp t gp nc v nh sng nh m ny n; (5) un, (18) gii cng do nhn duyn m sinh, nhn duyn dit thi dit " (Tp Hm 45, trang 731). Nh vy tt c u do nhn duyn sinh, trong khng c mt ci g tn ti tuyt i, bi th hu tnh tc sinh vt, d nhin cng khng ngoi nguyn tc y. Hu tnh l mt hp th gm nhiu yu t t tp li ch quyt khng phi l mt th thun nht, n c, v c nh. Bt c yu t no cng nim

nim sinh dit, nht l hin tng tm l lun lun lu chuyn bin thin, khng mt pht no dng mt ch, trong khng c ci g c gi l ng th thng tr c. Ci t ng m ngi thng cho l mt linh th c nh thi tht ra ch l sn phm ca khng tng m thi. L tc duyn khi c gii thch bng nhiu cch. Trc tin l bng nghip cm duyn khi. Nghip cm l nng lc tim th, nh hng tn ti ca hnh ng sau khi hnh ng chm dt. Nghip cm l nguyn nhn lm cho bnh xe sinh ha vn chuyn, tc thnh mt i sng mi. S tip din ca bnh xe sinh ha c gi l lun hi (samsra). Thuyt nghip cm duyn khi cho thy sinh vt t quyt nh bn cht v hin hu cho chnh n bng cc hnh vi t to (nghip). Bi th sinh vt khng l thuc uy quyn ca mt ci khc, nh uy quyn ca Thng chng hn. Do m c nhng nh lut "t tc, t th" hay "nhn tt thi qu tt, nhn xu thi qu xu". V tm l c im cn nht ca tt c mi hnh ng (nghip) nn lut duyn sinh phi c t trong kho tng tm , tc tng thc hay a li da thc (alayavijnna). V vy m ni n a li da duyn khi. Nhng a li da, kho tng chng t, l th, tng, v dng ca tm v nhim (vng; hin tng) v tnh (chn; bn th) ha hip, khng phi mt khng phi khc. Do , a li da xem nh sinh khi t ci tng tng ca tm tc Nh lai tng. Mt khc, Nh lai tng chnh l Chn nh chn tnh tc ci tng th ca tm cn b phin no che ph. Bi th mi dn n thuyt Chn nh duyn khi. Nhng v tr (vn hu) l biu l ng ca Chn nh nn cui cng ta phi nhn xt v ton th tin trnh duyn khi ca v tr tc l ni n Php gii duyn khi. Php gii bao gm hai ngha, va l tnh th hay cnh gii ca l tc, va l th gii hin tng hay cnh gii ca ht thy mi s tng. Theo quan nim vin dung v ng khi, Php gii duyn khi l l thuyt cho rng v tr cng hu trn ph qut, tng h trn i th, v hin khi trong giao h, khng hin hu n c mt cch c lp. Do , mi hai nhn duyn c hiu nh l mt chui dy tng lin trong thi gian. Trong chiu hng khng gian, l tc duyn khi pht biu s tng quan l thuc ca ci ny v ci kia. Php gii duyn khi l cc im ca tt c nhng thuyt l nhn qu, l kt lun ca thuyt duyn khi bi v n c tnh cch ph bin v nm trong l bn hu, v tn, thng huyn ca v tr. Tht ra, Php gii duyn khi l mt th trit l v ton th tnh ca tt c hin hu hn l trit hc v duyn khi.

Nhn vo qu trnh tra tm v nghin cu trong mi lnh vc khoa hc ta lun lun thy rng tt c mi hin tng kho st u b l php nhn duyn chi phi, u l kt qu ca nhng tc dng ca nguyn l duyn khi. Nm 1944, nh vt l hc ngi o, Erwin Schrdinger, vit mt quyn sch ngn c ta "Th no l sinh mnh (What is life?)" trong ng a ra nhng gi thit rt r rng v xc ng v cu trc phn t ca gen. Quyn sch ny khai thng mt ng li nghin cu mi cho ngnh di truyn hc v khi xng mt b mn sinh hc mi, khoa sinh hc phn t (molecular biology). Trong na phn cui th k 20, nhiu cng trnh nghin cu tm cch tr li cu hi c nu ra trong ta quyn sch ca Schrdinger v nhiu cu hi lin quan khc c t ra trong nhiu th k qua. Lm th no nhng cu trc phc hp hin hnh t mt m phn t hn tp? Tm v no b c nhng quan h no? Th no l thc? Cc nh khoa hc chuyn hng v thay i phng cch quan st v suy lun. Do mt th ngn ng mi c hnh thnh thch ng vi s hiu bit v din t cc cu trc sinh mnh phc hp v hn nht. No l thuyt h thng ng lc (dynamical systems theory), thuyt v tnh phc tp (theory of complexity), ng lc hc phi tuyn (non-linear dynamics), ng lc hc mng li (network dynamics), v.. v... Nhng thuyt y bn v nhng khi nim ch yu nh l qu o hp dn hn n (chaotic attractors), hnh th bin lp (fractals), cu trc tiu tn (dissipative structures), tnh t t chc (self-organization), v cc mng lin tc t to t sanh (autopoietic networks). Cc nh sinh hc chuyn i mc tiu t s kho st c th (organism) qua s kho st t bo (cells). Cc chc nng sinh hc nay khng cn phn nh cch t chc ca c th m l m t s tng giao tc dng gia nhng t bo n nguyn. Thin ti Louis Pasteur trong ngnh vi sinh vt hc (microbiology) thit lp c vai tr ca vi khun (bacteria) trong mt s qu trnh ha hc dng lm nn tng cho mt mn hc mi, khoa sinh ha hc (biochemistry). ng chng minh vi sinh vt (germs; microorganisms) l nguyn nhn ca nhiu th bnh tt. Bng vo nhng tin b thc hin c trong ngnh sinh ha hc, mt s cc nh sinh hc tin tng mi tnh cht v chc nng ca sinh vt u c th gii thch ta trn cc nh lut vt l v ha hc. S khc chng i quan im y, cho rng li sng ca sinh vt xt trn phng din ton th khng th vin vo s kho st cc thnh

phn ca n m thng hiu c. Do pht sinh thuyt h thng (systems theory). Theo thuyt ny, cc phm tnh ch yu ca mt sinh vt hay sinh h l phm tnh ca ton th, khng cu phn no ca h c c. Ch trng ca phi ny hon ton i nghch vi phng php gii tch ca Descartes. l phng php chia ch vt th ra thnh cu phn cho n khi khng cn chia ra c na v kho st phm tnh ca cc cu phn bt kh phn thu hiu ton th vt th. Thuyt h thng xc quyt rng khng th hiu bit h thng bng phng php gii tch ca Descartes. Cc phm tnh ca cu phn mt mt, khng phi l phm tnh ca h v mt khc, ch c th hiu c bng cch xt chng trong trng hung t chc ca ton th h thng. Nh vy, phm tnh ca h s b hy dit nu chia ct h ra thnh cu phn ring bit. iu ng lu y l h ny c th nm trong mt h khc. Th d: mt sinh vt l mt h nm trong mt h khc nh mt thnh ph chng hn. Do h c th sp hng thnh mc (level). Mc khc nhau thi tnh phc tp cng khc nhau. Phm tnh ca h vo mt mc c gi l phm tnh xut hin (emergent properties) v chng xut hin tng ng vi mc ring bit . mi mc, cc mi lin h gia cc phn ca h h tng tc dng t chc sp xp cc quan h theo th t thnh mt cu hnh biu th c trng gi l mu hnh t chc (pattern of organization) ca h v do m pht khi phm tnh xut hin ca h. Thay v chn s vt lm i tng thuyt h thng ch trng kho st cc mi quan h gia cc s vt. Khi gii thch bt c s vt g thi phi gii thch trong s tng quan vi nhng s vt khc. Tht ra, mi s vt l mt mu hnh t chc gn vo trong mt mng quan h v khng th tch ly ring bit. Ni cch khc, mi mi s vt l mt mng gm cc tng quan lin h (relationships), kt dt trong nhng mng rng ln hn. C hc lng t minh chng rng chung cnh khng c thnh phn cu t no c! Ni theo ngn ng Pht gio, th gii hin tng l mt mng li "nhn duyn sinh" v i trong ht thy hin tng u l tng i, quan h chng cht vi nhau, nng vo nhau m tn ti. Khng mt s vt no trong c th tch ri mi quan h nhn duyn m c th t tn. T lu hnh tng ca kin thc c v nh mt ta kin trc rng ln. Cc nh khoa hc c in thng dng nhng danh t, no l nh lut c bn, no l nguyn l c bn, no l khi kin trc, ... v lun lun tin tng c

th xy dng khoa hc trn nhng nn mng vng chc. Nhng nhn vo qu trnh pht trin, c mi ln c mt cuc cch mng t tng khoa hc thi nn tng khoa hc li chuyn dch. Einstein vit trong t thut tiu s: "iu xy ra nh l mt t sp bin lm hng chn, nhn khng thy u l nn mng vng chc ta vo m xy dng" (It was if the ground had been pulled out from under one, with no firm foundation to be seen anywhere, upon which one could have built). Ni theo Pht gio, s tri nhn khng c nn mng cho mi khi nim khoa hc v hin tng hay bin c v v nhng tin trnh vn chuyn nng lng v vt cht ta trn m gii thch chnh l s tri nhn tnh Khng ca vn hu. V ngi nh kin thc c khm ph ra l khng c nn mng nn hnh tng ca kin thc nay c thay th bng mt mng li. Theo li nhn ny thi mi hin tng u bnh ng nh nhau v tt c cng nm trong mng li, khng c hin tng no c bn hn hin tng no. Mt cu hi v cng quan trng c nu ra. Nu mt s vt tng quan lin h vi bt c s vt no khc, thi hi lm th no c hy vng hiu bit bt c s vt g? L v trong trng hp ny mun gii thch mt s vt tt phi gii thch ht thy s vt, l iu khng th thc hin c. tr li cu hi, nn bit rng mi s hiu bit trong phm vi khoa hc u l s hiu bit gn ng. L do: Kh nng ca khoa hc gia c hn. H o lng v m t mt s hu hn phm tnh m h cho l quan trng nht kh d biu trng c tnh ca s vt kho st. Do , lun lun c rt nhiu mi quan h b gt b, cho nn s hiu bit v s vt khng th no chnh xc. Heisenberg ni: "Ci ta quan st khng phi l thc ti m l ci thc ti biu l ng vi cch ta t vn ". Trc nm 1970, gii khoa hc gia gp phi mt vn rt nan gii. Mt ng, theo Darwin, th gii sinh vt tin ha cng ngy cng tng trt t v tng tnh phc tp. ng khc tri li, theo nguyn l nhit ng hc th hai ca Carnot, thi th gii hin tng c xem nh mt h thng kn, ngha l khng c trao i vt cht hay nng lng vi h thng no khc, cng ngy cng tr nn hn n nh mt ng c hng my. Vy ngi no ng, Darwin hay Carnot? Vn c gii quyt nh cng trnh nghin cu cc h thng khng cn bng m vn tm thi tn ti ca nh khoa hc gc Nga Ilya Prigogine, gii Nobel nm 1977, gio s ha v vt l hc ti i hc Free B. ng thnh cng thit lp mt l thuyt v h thng h, tc l mt h thng xa v tr cn bng (non-equilibrium) nhng vn tm thi gi c trng thi bn vng (stability) do c s trao i vt cht v nng

lng vi mi trng chung quanh. Nu s trao i vt cht v nng lng tng nhp thi nh hng n tnh bn vng ca h thng, gy ra mt s chuyn bin cu trc ca h thng lm tnh phc tp tng thm. Mi h thng kn v phng din t chc, ngha l h thng t t chc ly n (selforganizing), khng b mi trng chung quanh p t trt t (order) v tp tnh (behavior), nhng h v c s giao lu nng lng v vt cht vi bn ngoi thi lun lun vo mt trng thi rt xa cn bng. Tuy nhin vn c th n nh bn vng trong mt khong thi gian no . Prigogine gi tn nhng h thng ny l h thng tiu tn (dissipative system) v chng phi tiu tn vt cht v nng lng tn ti. chnh l trng hp ca mi h thng sinh vt, ca mi sinh mnh. Thng thng i sng con ngi c quan nim nh mt hin tng cn bng nhng khng bn vng lu di (a state of non-stable equilibrium). Theo Prigogine thi ngc li. i sng con ngi l mt trng thi khng cn bng m tm thi bn vng (a temporary state of stable non-equilibrium). Nu mun dng mt vt v tri din t hnh tng ca i sng nh mt trng thi khng cn bng nhng tm thi bn vng, ta c th ly trng hp mt xoy nc (whirlpool) hay mt cn lc xon c (tornado) lm th d. Tuy thuyt h thng rt hu ch v thch hp m t cc h thng sinh vt hay sinh mnh, nhng trong thc t n nay khng my nh hng n ngnh sinh hc. Sau ngy nh sinh ha hc Hoa k James D. Watson v nh sinh vt l hc Anh Francis H. C. Crick pht minh m thc cu trc xon kp ca DNA ng dng rt c hiu qu, v c ca tng ngang hng vi Charles R. Darwin, nh thin nhin hc khm ph lut tin ha t nhin, thi phn ng sinh hc gia chuyn i i tng nghin cu. Trc y t bo c xem nh khi kin trc (building blocks) sinh mnh, thi nay phn t c xem l n v cu thnh sinh vt. Cc nh di truyn hc cng bt u khai ph b mn sinh hc mi, khoa sinh hc phn t. Gn y, ngoi nhiu phng cch nh bnh v tr liu trong lnh vc y hc mi pht minh ta trn s hiu bit cu trc ca DNA, c hai thnh qu khc rt quan trng thng c nhc n. l k thut to sinh v tnh [To sinh v tnh l dch ch cloning; v tnh y l dch danh t sinh hc asexual, c ngha l s hnh thnh c th khng c s phi hp cc giao t (gametes), hay s truyn li cc vt liu di truyn, khc vi ch v tnh tc v t tnh dch ting Phn nihsvabhva dng biu trng tnh cht tng i ca mi hin thc], v mi nht l s hon tt cng trnh thit lp trnh t (sequence) v nh danh (naming) cc gen trong ton th DNA ca t bo. im ng ghi nhn v nhng thnh cng ni trn trong ngnh sinh hc phn t l s xc

nhn i sng con ngi c bn cht v tnh (nhn bn v tnh), do nhn duyn m thnh hoi ch khng do bn tay ca v thn linh no to lp hay hy dit. DNA, vit tt ch deoxyribonucleic acid, l vt liu di truyn ca ht thy mi t bo sinh vt v ca hu ht virus (siu vi trng). T bo (cell) l n v cu trc c s ca mi c th sng. Cc t bo cng chc nng to thnh m (tissue), m to thnh cc c quan (organ) trong c th. Nhiu t bo l sinh vt y nh vi khun (bacteria) n bo v ng vt (protozoa) n bo; nhiu t bo khc nh t bo ca dy thn kinh, gan, v bp tht l nhng thnh phn chuyn ha ca sinh vt a bo. T bo nh nht l t bo vi khun cht nm (mycoplasma) c ng knh khong 0.1 micromet v t bo ln nht l t bo non hong (egg yolk) iu c ng knh 8 centimet. Mi t bo u hin khi do s phn chia ca mt t bo nguyn thy. Tt c t bo trong con ngi chng hn, dn xut t s phn chia k tip ca mt t bo duy nht, gi l trng th tinh (zygote), do s kt hp ca trng ngui m v tinh trng ca ngi cha. Hu ht cc t bo do s phn bo to ra bt u t trng th tinh u ng nht ging nhau v ng nht vi trng th tinh v phng din thnh phn cu hp ca vt liu di truyn. Mc du chng c hnh tng v chc nng khc nhau rt nhiu, tt c t bo u c mt mng (membrane) bao quanh mt lp cht t bo hay bo cht (cytoplasm). C hai loi t bo: t bo nhn s (prokaryote) ch c c nht mt phn t DNA tip xc trc tip vi bo cht v khng c mng nhn bao ngoi v t bo nhn chun (eukaryote) trong DNA a dng v lng ln hn c mng nhn bc ngoi phn cch vi bo cht v to thnh ci c gi l nhn ca t bo. Sinh vt c nhn s bao gm vi khun (bacteria) v to lam (blue-green algae). Sinh vt nhn chun bao gm ng vt v thc vt. Nhn t bo do hai ha cht to thnh, protein v DNA. Bn trong nhn chun, DNA quyn vi protein to thnh nhng cu trc n v gi l nhim sc th (chromosome). Cc nhn s tuy khng phn cch vi bo cht vn cha mt t nhim sc th. T bo no trong con ngi cng c 23 cp nhim sc th. Trong s c 22 cp gi l th thng nhim sc (autosomal) c trai ln gi u c ging nhau. Hai th thng nhim sc trong mi cp cng ging nhau. Cc cp th thng nhim sc c nh s t 1 n 22. Cn li mt cp gi l th nhim sc sinh dc (sex chromosomes) trong hai nhim th c di v cu trc khc nhau. Cc

th nhim sc sinh dc quyt nh ging c hay ci ca mi c th. Gi thi c cp XX, hai bn sao nhim th ci, hay X nhim sc. Trai thi c cp XY, mt bn sao nhim th c, hay Y nhim sc v mt X nhim sc. Mt th nhim sc sinh dc l do m truyn li, lun lun l X nhim th; th kia l do cha truyn li, c th l X nhim th m cng c th l Y nhim th. S nhim sc th trong cc t bo sinh dc (sex cells) ch bng na s nhim sc th ca t bo thn (somatic cells). Trong lc th tinh mt t bo sinh dc ca cha (tinh trng) v mt t bo sinh dc ca m (trng) hp li to thnh trng th tinh (zygote) cha y s nhim th nh trong cc t bo thn. Do , cha m truyn li cho con ci cc tnh cht lm cho con ci ging h v hnh dng, ting ni, v..v... Nu v mt l do no cc t bo c tha hoc thiu mt nhim sc th ni tr s sinh, thi tr s sinh s sinh ra d dng, bt bnh thng. Chng hn trng hp nhim sc th s 21 c tha, hay cn gi l Dow's syndrome, tr s chm ln, ngu n, hay c tt bm sinh v tim hoc cht v ung th mu. Sau hn 50 nm khoa di truyn hc c thnh lp v tnh di truyn qua cc gen c gii thch cn k, vn cn nhiu cu hi cha c gii p. Lm th no cc nhim sc th v gen ca chng c sao chp i sao chp li nhiu ln m vn lun lun chnh xc trong s phn chia t t bo ny n t bo khc? Bng cch no chng iu ng v hng dn s chuyn bin cu trc v tp tnh ca cc sinh mnh? Mt m hnh cu trc ca DNA c James Watson v Francis Crick thnh lp v cng b ln u tin vo nm 1953. M hnh ny gii thch tng tn s tng hp protein v tin trnh ti bn thng tin di truyn. V vy hai nh bc hc tc gi ca m hnh DNA c thng gii Nobel Y hc nm 1962. Cu trc ca phn t DNA gm hai chui xon do cc hp cht ha hc gi l nucleotide nm dc theo hai chui to thnh. Chui n ny xon chui n kia to nn mt chui xon kp ging hnh mt thang lu trn c. Mi nucleotide gm c ba n v: mt phn t ng gi l deoxyribose, mt nhm phosphate, v mt trong bn hp cht ca nit gi l base: hoc base A (gi tt adenine), hoc base G (gi tt guanine), hoc base C (gi tt cytosine), hoc base T (gi tt thymine). Phn t ng chim v tr gia, bn ny l nhm phosphate, bn kia l mt trong bn base va k. Nhm phosphate ca mi nucleotide lin kt vi phn t ng ca nucleotide k tip. Nhng lin kt ng-phosphate nm trn chui n ny i hp vi lin kt ng-phosphate nm trn chui n kia. Cc base trn hai chui i din nhau ging nh hai u ca mt nc thang, mi u nm trn mt

chui n, v nh vy, chng lin kt hai chui n vi nhau. Do i lc ha hc nn nucleotide cha A pha chui ny lun lun cp i vi nucleotide cha T pha chui kia, v nucleotide cha C pha chui ny lun lun cp i vi nucleotide cha G pha chui kia. DNA vn tng mi thng tin cn thit ch dn s tng hp protein (protein synthesis) v s ti bn (replication). Tng hp protein c ngha l sn xut cc th protein cn thit cho s hot ng v pht trin ca virus hay ca t bo. Ti bn c ngha l qu trnh theo DNA t lm bn sao chnh n truyn li cho virus hay t bo k tha, ng thi chuyn trao thng tin cn thit cho vic sn xut protein. Cc virus khng c xem nh l t bo v chng khng c thit b ha hc ti bn. Chng phi n bm (k sinh) vo cc t bo nh m phin dch m ha lnh di truyn ca chng hu t sn xut thm ra. Bng cch no DNA ch th s sn xut protein? Protein l nhng hp cht hu c to nn sinh vt v c nhiu chc nng rt quan trng ti cn thit i vi mi c th sng, nh iu tit (regulation), vn chuyn (transport), bo v (protection), co rt (contraction), kin to cu trc (structure), v sn xut nng lng (energy). Th d: protein vi tn gi enzyme c phn s iu tit cc phn ng ha hc; hormone tit ch cc qu trnh sinh l hc; insulin kim sot s vn chuyn glucose vo t bo. Huyt cu t (hemoglobin) chuyn oxy v carbon dioxide vo mu; protein trong mng t bo kim sot s giao lu cc vt liu thng qua mng t bo; v.. v.. n v cu t ca protein gm c vo khong 20 phn t axit amin (amino acids). Cu trc v chc nng ca protein l do trnh t sp xp cc axit amin nh ot. Trnh t cc axit amin li do trnh t cc base ca nucleotide trong DNA nh ot. Tng hp vi mi axit amin ring bit l mt b ba base ca nucleotide gi l m hay codon. Th d: b ba GAC l m ca axit amin leucine; b ba CAG l m ca axit amin valine. Nu mt protein c 100 axit amin thi s c ghi m bng mt on phn t DNA gm c 300 nucleotide. Ch mt trong hai chui n cu thnh chui xon kp ca mt phn t DNA l c cha thng tin cn thit sn xut mt trnh t axit amin no . Chui ny c tn l chui bn nng (sense strand). Chui n kia ng vai tr ph lc thc hin s ti bn (replication). S tng hp protein bt u bng s phn i mt phn t DNA.Trong qu trnh phin m (transcription), mt on ct (section) trong chui bn nng

ca DNA dng lm mu hnh (pattern) sn xut mt chui mi gi l th truyn tin RNA (messenger RNA vit tt l mRNA; RNA tc ribonucleid acid). Th mRNA la khi nhn t bo v buc vo mt cu trc t bo chuyn ha gi l ribosome, c xng tng hp protein. Cc axit amin c ti n ribosome bng mt th RNA khc gi l th vn chuyn RNA (transfer RNA; vit tt tRNA). Trong qu trnh phin dch (translation), cc axit amin lin kt vi nhau theo mt trnh t ring bit ng theo mnh lnh ca mRNA to lp mt protein. Gen l mt trnh t cc nucleotide c chc nng nh r th t sp xp cc axit amin trong mt protein qua trung gian ca mt th truyn tin mRNA. Nu bin i mt nucleotide ca DNA bng cch thay vo mt nucleotide khc vi mt base khc thi kt qu l trnh t bin i cc base ca nucleotide s c truyn li cho tt c con chu t bo hay virus v sau. Do trnh t cc axit amin trong protein sn xut cng c th bin i. Mt s thay i nh vy gi l mt t bin (mutation). Hu ht cc t bin pht sinh t s sai lm trong qu trnh ti bn. Bc x hay mt s ha cht no tc dng trn t bo hay virus c th gy ra t bin. Bng cch no thc hin c s sao chp mt phn t DNA? S ti bn mt phn t DNA thc hin trong nhn ca t bo v xy ra ngay trc khi t bo phn hai. Ti bn bt u vi s tch hai chui xon kp ca phn t DNA nguyn thy xa nhau ra. Gi hai chui tch ring l chui 1 v chui 2 chng hn. Mi chui tch ring dng lm mu hnh ta theo m sp ghp mt chui b sung mi hu to nn mt ti bn ca DNA nguyn thy. Sau y ta xt cch thc ti bn bng vo chui tch ring 1 m thi. Nhng g xy ra cho chui 1 ny cng lp li ging ht cho chui 2 kia. Mi nucleotide trong chui 1 thu ht mt nucleotide mi c t bo to sn trc . Nh vy, mt nucleotide trong chui 1 lin kt vi mt nucleotide sn c to thnh mt nc thang ca mt phn t DNA mi. Nn nh s lin kt ch thc hin do i lc ha hc gia A v T, gia C v G. Sau , cc nucleotide b sung c mt enzyme c tn l DNA polymerase lin kt li thnh chui b sung chui 1. S lin kt c thc hin gia nhm phosphate ca nucleotide ny vi phn t ng ca nucleotide k tip, ging nh trong DNA nguyn thy. Cui cng, bn cnh chui 1 ta c mt chui b sung hp vi chui 1 thnh mt phn t DNA mi, ti bn ca DNA nguyn thy. Bn pha chui 2, ta cng c mt ti bn mi ca DNA nguyn thy. Khi t bo phn hai, mi phn t bo s mang theo mt ti bn ca DNA nguyn thy va to lp.

Vi s hiu bit su rng v cu trc v chc nng ca phn t DNA v vi nhng tin b trong vic trin khai thuyt h thng, th hi nn quan nim s hin khi ca sinh mnh nh th no? Cc nh khoa hc a ra rt nhiu gi thuyt gii thch ngun gc v s tin ha ca s sng. Khi xng cc thuyt y h nng vo nhng bng chng tm ra ni cc vt ha thch (fossil), hoc m phng trn my tnh (computer simulation) cc iu kin nhn duyn hin hu trong thi k s khai ca qu t, hoc ta trn cu trc v chc nng ca cc t bo. Qu t thnh hnh cch y hn 4 t nm. Trong mt t nm u, mi iu kin nhn duyn s sng sinh khi ln ln hi . Mi u qu t l mt qu cu la. Nh th tch kh ln nn qu cu la khi ngui mi kh nng gi li mt bu kh quyn v cha nhng nguyn t ha hc c bn cn thit to tc nhng khi kin trc s sng. Qu t li cch xa mt tri mt khong thch hp, va xa s ngui din tin theo mt qu trnh chm v hi nc ngng t thnh nc, v va gn cc kh khng ng bng vnh vin. Sau na t nm lnh ln, hi nc trong kh quyn ngng t; ma xi x sut nhiu ngn nm, v nc t li thnh nhiu bin cn. Sut thi gian di qu t tip tc ngui, carbon, nguyn t c bn ca s sng, t hp vi hydro, oxy, nit, sulfur, v photpho to tc mt s ln th hp cht ha hc. Nhng nguyn t va k: C, H, O, N, S, P, l nhng thnh phn ha hc chnh yu c mt trong mi sinh mnh hin nay. Trong sut nhiu nm, cc nh khoa hc bn ci v vn s sng sinh khi t mt hn hp vt liu xut hin vo thi k qu t ngui i v bin lan rng ra. C thuyt cho rng s sng pht khi do mt chp in. Thuyt khc cho rng s sng c mang li t ngoi qu t qua trung gian ca nhng vn thch. C ngi bc b hai thuyt y sau khi tnh thy xc sut cc trng hp nh vy xy ra qu b nh gn nh trit tiu. Hin nay, nhng cng trnh nghin cu v cc h thng c kh nng t t chc (selforganizing system) chng minh khng cn n nhng bin c t nhin nh va cp gii thch s sinh khi ca s sng. Theo thuyt h thng, mi trng ca qu t trong thi k s khai hi iu kin nhng phn t phc hp thnh hnh. Mt s phn t phc hp li c tnh cht xc tc i vi nhiu loi phn ng ha hc. Chnh nhng phn ng xc tc khc nhau ln hi mc lng vo nhau to ra nhng

mng c kh nng t t chc v t ti bn. DNA v RNA c th l thnh phn ch yu ca nhng mng ny. V ch c DNA v RNA l nhng phn t hu c c kh nng t ti bn m thi. n giai on ny s tin ha tin sinh hc c nh hng. Cc chu trnh xc tc bin chuyn thnh nhng h thng gi l h thng tiu tn (dissipative system), ngha l kn v t chc nhng h v cu trc v c giao lu nng lng v vt cht. Nhng h tng tc dng vi bn ngoi ca nhng h thng tiu tn gy ra s mt bn vng v lm xut khi nhng h thng ha hc a dng hn nh kt thnh mng chng hn. Do , sinh khi nhng h thng c mng bc quanh, c kh nng t ti bn, tin ha mt thi gian, ri t hy dit. Nhng hin tng nh vy xy ra lin tip khng ngng. Cui cng, vo khong 2 t nm v trc, xut hin t bo vi khun u tin v t s sng bt u tin ha. Nhng m hnh khoa hc va trnh by trn v tnh sinh, tr, dit ca sinh mnh a n nhng nhn xt sau y. 1. Nhng chui DNA v RNA l nhng kho lm thng tin biu hin b m ha lnh di truyn. Tuy cha hiu bit chnh xc b m ny hin khi v pht trin nh th no, nhng ta vo thnh qu nghin cu bng cch s dng no l ton hc, no l m phng trn my tnh, no l th nghim trn cc phn t sinh vt, cc nh sinh hc tin rng mt khi con s phn t trong mt qun tp ha cht cc loi tng vt qu mt ngng mc no , thi ton th sinh mnh xut khi ng lot v phn ha nh l mt mng cc phn ng ha hc v xc tc chuyn ha lin tc t to t sinh. Vo lc y b m di truyn hin khi nh l mt tnh cht t nhin ca mt phc hp ha hc. Theo Stuart Kauffman, nh nghin cu ngun gc sinh mnh rt ni ting, b mt ca sinh mnh khng tm thy c ni cu trc tuyt m ca chui xon DNA hay RNA, m chnh trong s thnh tu t nhin nhng h thng tiu tn lin tc t to t sinh. 2. Khi nim thng tin hin nay rt thng dng nh khp ni u bit cch nhp dng Internet l mng li thng tin ton cu. Thng tin mng li pht hin l ch, hnh, hay m thanh do thng tc quy nh ngha l. Nhng thng tin ny truyn dn vi mt vn tc khng th qu tc nh sng truyn dn. Thng tin ct gi trong DNA v RNA l mt th thng tin khc. l nhng m lnh. Mt khi c phin m (transcription) ngha l di chuyn m thng tin di truyn t DNA qua mRNA v c phin dch (translation) tc l qu trnh mRNA ri nhn n ribosome v chuyn m thng tin di truyn thnh lnh tng hp protein thi DNA hon tt vai tr

tng hp protein v ti bn truyn tha. Trong khi thc hin hai qu trnh ni trn, c th xy ra t bin, tc l s thay i t chc v cu trc ca DNA, hoc do tia X, hoc do tia t ngoi, hoc do ha cht tc dng trn cc base ca DNA. t bin c th gy chng ung th hay nhng tnh khc thng cho chnh c nhn hay truyn xung cho con chu. Nhng cng c nhng t bin li ch pht trin trong qun th nh s chn lc t nhin theo thuyt tin ha ca Darwin. 3. V mi sinh h nh t bo (cell), c th (organism), u l h thng tiu tn, kn trn phng din t chc nhng h trn phng din cu trc, nn ch tm thi n nh bn vng. Ni cch khc, sinh mnh lun lun trong mt ch bn vng nhng rt gn b vc ca mt ch hn n. Theo ngn ng h thng ng lc hc (dynamical systems), trong mt ch hn n, ch cn thay i iu kin nhn duyn trong hin ti mt lng rt b nh thi tt c h thng s thay i dng thc khng th lng trc. Th d: Vo u thp nin 1960, nh thi tit hc Edward Lorenz nhn thy khng th tin on thi tit trong mt khong thi gian di hn v h thng ng lc gm ba phng trnh vi phn ng s dng tin on thi tit dn n nhng li gii tht hn n, ngha l iu kin nhn duyn vo mt lc no thay i t cht l v sau qu o ca li gii bin thin theo nhiu cch tht bt ng, khng on trc c. Bi vy trong thuyt hn n, hin tng ny c gi l "hiu qu bm p cnh" (Butterfly effect). Mt con bm Hu p cnh nh tc thi mt cn ging t d di ni ln Hoa Thnh n! Ni theo ngn ng Pht gio, tp tnh tn ti ca sinh mnh l theo Trung o. Ngha l khng bn vng lu di ha ra thng cn vnh vin, khng nghing v hn n ri vo h v on dit. Theo Stuart Kauffman, l do cc h thng phc tp nh sinh mnh vo mt cch th tm thi n nh bn vng v rt gn b vc ca ch hn n l bi ti lut tin ha (Darwin's evolution law) t chng vo trng thi . Tm li, c thuyt minh nh l hin thn ca s bin ha ca cc phn t di truyn hay theo thuyt h thng tiu tn lin tc t to t sinh, sinh mnh v s pht sinh ca sinh mnh ng l php do duyn khi. Do , theo ngi Long Th, sinh mnh "l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o".

Thng 12, 2000

---o0o--Phn Ba : Nhn Thc V Khng Tnh 18. Nhn Thc V Khng Tnh Sau khi thnh o, c Pht m rng tm i Bi s dng tp qun suy t v nhn thc ca chng sinh, dng ngn ng v lun l thng thng truyn ging con ng gii thot m Ngi t thn chng ng. V hnh phc hay kh au u t mi ngi quyt nh cho chnh mnh nn Ngi p dng phng php truyn ging thch nghi vi bi cnh v xng hp vi cn c v trnh hiu bit ca mi hng chng sinh. Ton b gio l ca Ngi ni ln mt chn l sng rt n gin nhng thit thc hin ti. l "Kh v Con ng Dit kh". c Pht phn bc tt c cc vn siu hnh khng li ch g i vi s gii thot kh au m con ngi phi gnh chu. V minh l ngun gc ca tt c mi kh au. V minh l thy bit khng ng nh tht. Do v minh m chng sinh nhn lm s vt vn khng c tht tnh m tng l c tht tnh, vn khng c t tnh m tng l c t tnh, vn khng c ng m tng l c ng. V chp ng v ng s nn c i, c i nn c th, c th mi c hu, mi to nghip, mi c sinh, lo, bnh t, mi lun hi sinh t. Vn php khng c t tnh v thng xuyn bin chuyn, duyn thi sinh khi, ht duyn thi on dit. Hin hu thn, x, thc l mt dng sinh dit lin tc. Tnh cch chuyn ha v thng ca vn php chnh l t thn ca lun hi. Do , c Pht ging dy mi php mn tu hc chng ta s dng ty theo cn c v trnh gic ng ca mnh nhm thc tnh ci "tnh gic" tc gic quan ni ti hng tim n trong bn tnh su thm nht ca chng ta. Chng no t c ci tnh gic y, thi chng chng ta mi c th vt ln trn kin gii phn i v hin hu nhn thy tng tn vn php khng tht, nh huyn nh ha, v chng chng ta mi nh ht gc r mi kh au v v minh vi t nht ra khi tm tr gii thot ht kh. l gio l t bi cu kh ca o Pht. Ch ch ca Trung qun lun l l gii nhm lm sng t gio ngha thm su ca li Pht dy. Khi lun gii Trung lun, ngi Nguyt Xng cho rng b lun ny c to ra l nu r s khc bit gia nhng on kinh liu ngha v bt liu ngha (Tam tng kinh in Ty tng, n bn Bc kinh, 1961, D. T. Suzuki ch bin). Trn phng din tu dng, hnh gi phi bit nng theo kinh liu ngha, ngha l kinh cha ngha y , rt ro, bao qut, chn tht thi mi mong chng thnh tu o qu. Theo ngi Long Th, ch c gio l v Trung o, v Chn Khng, mi tht liu ngha, bi

th cho nn Trung lun a ra rt nhiu th d lun chng phn tch thc ti thng gi l bin chng php Trung qun chng minh tnh v t tnh tc tnh Khng ca vn php. Trong b lun ny, B tt Long Th thit lp nn tng trit hc Trung qun ta trn kinh nghim: "Cha tng thy c bt c php no khng sinh t nhn duyn. Th nn tt c cc php u Khng." [V tng hu nht php/ Bt tng nhn duyn sinh./ Th c nht thit php/ V bt th khng gi.// (Bi tng Trung lun, XXIV.19)] Khng y l v t tnh, ngha l khng c yu tnh quyt nh, khng c tnh, tng, v dng ch xc. Ngi phn tch nhng hin tng m kinh nghim thng tc hay nhiu lun thuyt trit hc cho rng hin hu c t tnh v dng php bin chng bc b ht thy mi trng hp hin hu c t tnh nh vy. Thng thng khi ni n ci thy chng hn, ta hay phn bit mt ch th thy, mt i tng b thy, v s thy tc l s tng quan lin h gia ch th thy v i tng thy. Bo rng ch th thy c t tnh tc l mun ni rng ch th y hin hu du n c thy i tng b thy hay khng. Ch th y hin hu trc v/hay sau khi thy i tng y. Cng nh vy, bo rng i tng b thy c t tnh ngha l i tng hin hu trc v/hay sau khi c ch th thy. Ni cch khc, nu ti l ch th thy v ti thc hu (hu c t tnh) thi ti c th khng cn thy i tng b thy v i lm mt chuyn khc, chng hn nh nghe mt bi nhc hay suy t v mt vn no . Cng nh vy, nu mt i tng b thy thc hu thi n vn hin hu ngay du ti khng thy n, v sau ny c th c ngi khc thy n. Ngi Long Th cho rng ni n mt ch th thy m khng thy mt i tng, hoc ni n mt i tng b thy m khng c ch th thy, hoc ni n mt s thy u m khng c ch th thy v i tng thy l mt iu phi l. Gi th ta cho rng ch th thy khng hin hu trc khi c i tng b thy v s thy i tng y. Nhng lm th no mt ch th phi hu c th lm hin khi mt s thy v mt i tng b thy? Hoc gi ta cho rng i tng b thy khng hin hu cho n khi c ch th thy n, thi th hi lm th no mt i tng phi hu m c th c mt ch th thy? By gi ta th cho rng ch th thy v i tng b thy c hai ng thi hin khi. Trong trng hp ny, hoc ch th v i tng l mt v khng

d bit, hoc chng l hai s th khc nhau. Nu l mt v khng d bit thi khng phi l trng hp thy, v s thy i hi phi c mt ch th thy, mt i tng b thy, v s thy i tng. Ta khng th bo rng con mt t thy n. Nu l hai s th khc nhau, thi mi s th u c t tnh, t sinh t hu. Nh vy ngoi s thy c th c rt nhiu tng quan lin h khc gia hai s th ring bit v c lp y. Nhng ta khng th bo rng ch th thy "nghe" mt i tng b thy. Ch c mt ch th nghe mi nghe c mt m thanh. n y ch cn cch l chp nhn c ba s th, ch th thy, i tng b thy, v s thy u khng th t sinh t hu c lp nhau m tri li ng thi c ba ha hp to thnh mt st na thc c thc, v st na thc y chnh l thc ti ti hu. Nhng lm th no m ba s th phi hu hp li to thnh mt s th thc hu? Tht vy, lm th no c th ni rng mt st na thc hu khi m iu kin thc hu l phi khng ty thuc cc st na trong qu kh v trong tng lai? Thm na, mt st na ch l mt hnh tng ca thi gian. Vy st na thc ni trn hin hu ring bit c lp vi thi gian v do thi gian cng phi hin hu c lp i vi st na y! Nhng thc mc nh vy lm ta bng hong khi ngh rng c ba s th, ch th, i tng, v s thy u khng hin hu. Cng v ngha hn na nu ta chp nhn mt ch th phi hu hoc thy hoc khng thy mt i tng phi hu ti mt thi im phi hu thay v tin rng thc c mt ch th thy! Tht ra, ngi Long Th khng c xc quyt l s th khng hin hu hay s th hin hu. Ngi ch mun ni s vt sinh khi l do nhn duyn. Chng u c tnh cch tng i, khng c thc cht, khng c yu tnh quyt nh, khng c t tnh. Bo rng "khng c X" c th hiu rng "khng c mt thc ti khch quan, thng cn, tng ng vi ci s vt c danh xng l X", hay ngn gn hn, "khng c vt th thng cn X", hay "khng c vt t hu X", hay "danh xng khng tng ng vi thc ti", hay "thy vy m khng phi vy". Mt cu hi c t ra: "Ti sao kinh vn khng ni thng ra nh va gii thch?" Nn hiu kinh vn khng bao gi c dng trnh by mt l thuyt. Tc dng ca kinh vn l kch thch nhn thc, suy t, v xc nh. Lun chng Trung qun nhm phn bc mi kin chp ngc li vi thuyt duyn khi thng ch trng vo ba loi mc: ch th v i tng ca chng; s vt v thuc tnh ca chng; v nhn v qu ca chng. Lun chng c th tm tt nh sau.

1. Nu ch th v i tng lin h, s vt v thuc tnh ca chng, v cn nhn v kt qu tng ng hin hu c lp nhau nh ta thng tng, hay t hu mt cch tuyt i nh l nhng yu t cn bn dng lm l chng cho s phn tch, thi tt nhin chng khng ph thuc vo bt c iu kin hay quan h no. Ni cch khc, theo nh ngha, mi vt ch v ch c lp, c t tnh, hay tnh cht tuyt i khi no chng khng ph thuc vo bt c ci g khc; chng phi c mt t th vt ra ngoi nhng quan h ca chng. 2. Kinh nghim cho thy khng tm u ra c nhng thc th nh vy. Cng mt nhn xt, mi cng trnh nghin cu khoa hc cng nhm mt mc tiu l pht hin nhng nhn duyn lm sinh khi th gii vt cht. Ngi Long Th i xa hn. Khng nhng gii thch quan h nhn duyn gia ch th, i tng, v hnh ng, Ngi cn xt n ci tm ca ch th ang nhn thc, ngha l cch thc ch th thu np nhng yu t nhn duyn to nn nhng khi kin trc ca mt ngoi gii gi thit l khch quan, v mt ni gii gi thit l ch quan. 3. Do , mi s th, tm hay vt u do duyn sinh. Ni theo thut ng Pht gio, mi php u v t tnh, u Khng. Tuy nhin, theo quan im Trung qun, mc du cc hin tng l duyn khi nh huyn, khng c t tnh, nhng theo quy c th tc, chng c, chng l gi hu, l danh t gi tng. l im c bit ca Trung qun lun. Thuyt Nh , th tc v Chn , c thit lp gii thch hai mt c v khng ca mi hin tng. Khi ng trn lp trng th tc ta c th cp th gii hin tng m khng lm in o th gii chn nh. Khi ng trn lp trng Chn ta c th siu vit ln trn tt c vng chp hu - v, vn ti th gii chn nh m khng lm xo trn th gii gi danh. Phi hu cng l hu. Danh hnh tng sc ng thi l Khng v Khng cng tc th hnh danh sc tng. Trung lun cho rng chnh theo th tc m c Pht ging rng tt c cc php m c l do nhn duyn; nhng theo Chn thi tt c cc php u Khng. Trong Lun i tr , c on: "V theo tc nn c, theo nht ngha nn ph. V tc c nn khng ri vo t kin chp on dit. V theo nht ngha ph nn khng ri vo t kin chp thng." Xa la t kin chp thng chp on, l ngha v cng thm diu ca chn l duyn khi.

Th tc hay chn l tng i l "s tht" hiu theo ngn ng v l lun thng tc v thng c kim chng bng tri thc thng nghim. l mc tiu ca s pht trin tng tri, thc tri, v tri nhm m rng kin thc v khoa hc, k thut, trit hc, m thut, o c hc, v.. v... Theo th tc , vn hu hon ton b chi phi bi nguyn l tng i tnh v c nhn thc t quan im hu v v. Mi s vt u c i th ca n, mi A u km theo ci phi A ca n. Trong bi cnh sinh hot thng nht mi lng qu do trc gic hay do suy lun u c cng nhn chnh xc nu thun hp vi nhng mc tiu thc dng. Chng hn, gi tr chnh xc ca t "tht" trong cu "c xe ny tht" l do c xe y c chuyn ch mt khi lng hng ha t im a n im b nh ta k vng hay khng. Cng c th v t y ch vo mt ng th hin hu, ch khng ch vo mt c xe trong u c ca mt k s ang tr tnh ch to n. Ngoi hai ngha , vng tng phn bit thng gn cho t mt ngha siu hnh thot ra khi hon cnh thc t trong t ang c s dng. y l trng hp hai trit gia, mt thin l tr, mt thin l tng, chuyn tr vi nhau. Khi ngi ny ni "c xe ny tht", ngi kia hiu rng c xe y c mt bn th siu hnh. Nu chng ta c mun xc nh v tr ca ci bn th y bng mi cch, chng ta khng tm thy n u c. Theo th tc , du khng minh nh c s hin hu ca mt bn th nh vy, nhng v nhng mc tiu thc dng ca i sng hng ngy, ta vn chp nhn theo quy c c xe l mt tn gi t ra cn c s y trn cc thnh phn to nn n. Nh th, khi nim "c xe" c gi tr chnh xc v n qui chiu mt vt th c tht theo quy c. V mt hu c tht l khi no ng th c kh nng tnh tc ng. Tm li, trn lp trng th tc , ta vn c th phn bit th no l pht biu ng hay pht biu sai. Nh vy, Th gian gii, th gii ca tng i v c bit, l mt th gii c trt t v do nguyn l duyn sinh chi phi. Bi vy cho nn khoa hc mi khai trin c trong v thnh qu khoa hc gt hi c minh chng tnh cch phi l ca nhiu t tng siu hnh. Nhng khoa hc ngh nh th no v quan im "nht thit php Khng" ca Trung qun? Trong Vt l hc, phng php dng hm sng m t khi nim lng t, s pht hin tnh "pha bt tng ly" (phase entanglement), v s chng minh tnh ni kt phi cc b ca th gii lng t bng phng php ton hc, tt c u ni ln tnh Khng ca vn hu. Vn vt trong v tr khi ln ng thi, tng thnh tng hy, h tng giao thip nh hng v ng nht ha hp.

Trong Sinh hc, nng vo nhng bng chng tm thy ni cc vt ha thch (fossils), nh phn tch nhng kt qu m phng trn my tnh (computer simulation), v ta trn cc khm ph v cu trc v chc nng ca t bo v chui xon DNA v RNA, a s khoa hc gia tin vo s thnh tu t nhin nhng h thng tiu tn c c tnh lin tc t phi tr. Cc h ny v nh nhng mng li bin chuyn khng ngng, ngha l khng c bn th thng ti, v tin ha theo lut chn lc t nhin ca Darwin tr thnh nhng h thng sinh sng c mc phc tp gia tng. Do , sinh mnh v s nguyn khi ca sinh mnh hon ton do nguyn l duyn sinh chi phi. V nhn thc tnh Khng, ngoi hai ngnh trn, tng cng nn ni n mt ngnh khoa hc hin i ang trn pht trin ly t tng v ng lm nim cn bn trong mi cng trnh nghin cu. l khoa hc Tnh Bit (Cognitive Science). Khoa ny tng hp nhiu ngnh by lu xem nh ring bit: ngn ng hc, thn kinh hc, tm l hc, nhn chng hc, v trit hc v tm thc (mind). Trng tm ca khoa ny l thng minh nhn to (artificial intelligence; AI), tc l dng my tnh m phng tm thc. i , thng minh nhn to c nghin cu theo hai chiu hng. Mt l theo chiu hng tm l v sinh l hc nhm tm hiu bn cht ca t tng con ngi (human thought), v hai l theo chiu hng pht trin k thut ch to cc h thng my tnh cng ngy cng a nng a nhim, x l d kin cng nhanh, v ct gi s lng d kin cng ln. Ni chung thi c hai phng php nghin cu bn cht ca t tng con ngi. Phng php th nht l x l ghp song song (parallel processing) tc l kt ni v ng qui cc vn hnh my tnh. Phng php th hai l dng ming tch hp (computer chip) lp thnh nhng mng li thn kinh nhn to (artificial neural networks) cn c gi l my tnh thn kinh (neurocomputer) m phng theo cc mng kt ni v tng giao tc dng gia cc t bo thn kinh (neuron) ca no (biological neural networks). No ngi gm 100 t neuron ni kt vi nhau. Mi neuron thng ni kt vi khong chng 10 ngn neuron khc, nhng cng c loi ni kt vi hn 200 ngn neuron. Do s lng neuron rt ln v s ni kt cc neuron rt dy c nn no ngi c kh nng thc hin mt s php tnh ton v cng ln trong mt thi hn v cng ngn. Trong no khng c mt v tr no c th xc nh l ni ct gi thng tin hay qui tc vn hnh, hoc l trung tm ca B X l Trung ng (Central Processing Unit; CPU). Chnh

cc bin i trong mng li dy c gm nhng ni kt hai chiu gia cc neuron mi l nguyn nhn ca s vn hnh ca no. Thay v c hnh dung nh mt h nht thng hot dng di s ch o ca mt ch t, tm no c biu tng nh bao gm nhiu c th, mi c th l mt my tnh thn kinh c chc nng v tc dng ring bit, nhng kt hp thnh mt mng li tng giao h tc bin chuyn khng ngng. Mi c th li c chc nng tham gia vo vic sn xut hay bin i cc c th khc ca mng li. Do mng li va l sn phm ca cc b phn ca n, va l ngun sn xut cc b phn y. Mi thnh phn cng nh ton b mng li ht thy u l nhng tin trnh hot dng ca nhng tng quan h tc v hnh, khng trng dn mt bng chng no v s hin hu mt ch th nhn thc, v mt ci "ng" thc hu. Mi my tnh thn kinh l mt h thng ng lc hc gm nt (node) biu tng neuron v mp (edge) biu tng khp thn kinh (synapse; din tip hp). My chuyn i nhp kin (inputs) thnh xut kin (outputs). Khng c vn tho chng trnh ch th iu khin my tnh thn kinh. Tuy nhin, ta c th dy my tnh thn kinh hc hi. Chng hn dy nhn ra mt ca mt ngi trong mt tp nh, c mi ln a cho my thy cc nh c chp mt ca ngi y thi ta tm cch "thng" bng tc dng trn my mt tn hiu hi tip dng (a positive feedback signal) v nhng khi a cho my thy cc nh khng chp mt ca ngi y thi ta tm cch "pht" bng tc dng mt tn hiu hi tip m (a negative feedback signal). Dy my tnh hc hi theo cch ny c gi l theo phng php tng quan (by correlation), ngha l dy my tri nhn mt lot th d my ghi nh m dng ca tng th d hu v sau c th tm s tng quan gia nhng m dng y vi mt hnh nh mi. Trn phng din sinh l hc, khi cc tn hiu thn kinh dn vo mt neuron gy tc ng th (action potential; kh nng truyn dn in tn hiu) thi neuron b kch ng v qua trung gian ca din tip hp (synapse) pht sinh tc ng th trong neuron k tip. Cc din tip hp trong mt mng li thn kinh v trong no ct gi cc c nim v cc thng tin m dng. Tng t nh vy, my tnh thn kinh tc dng nh mt b nh ct gi song song (associative memory) nhng d kin tng hp gia nhp kin v xut kin, gia kch thch v phn ng. Chng hn, mun ct gi nhiu nh mt ngi thi n chng mt ny ln mt kia ti cng mt ch ca b nh, khc hn vi b nh truy dng ty thi (RAM; random access memory) trong cc my in ton c nhn ct gi mi d kin vo mt v tr

chnh xc. V th khi truy dng d kin, my tnh thn kinh khng tm n a ch ch xc, m ch cn hp xng tng ng vt cn nhn din vi mt trong nhng vt tng t c ct gi song song trong mi cht mang d liu. Theo thuyt h thng, ty theo mc phc tp, khi mt s yu t cn thit hi thi chng to thnh cn c s y ca mt phm tnh gi l xut hin tnh (emergent property). y l phm tnh c bit ch xut hin khi h thng vo mt mc xc nh v phm tnh ny khng tm thy trong cc yu t to thnh h y. Theo thut ng Pht gio, xut hin tnh l mt php hu vi. Dng ngn ng ca khoa hc tnh Bit, ta c th v thc un tc tm thc tm vng nh xut hin tnh khi hi nhng tm s php lin h. Bn un kia cng vy, c th v nh nhng xut hin tnh khi t tp y cc php tng ng cng loi thnh nhm. Chng hn, sc un l xut hin tnh cn c s y trn t i nng to, t i s to, v v biu sc; th un l xut hin tnh cn c s y trn th tm s; tng un l xut hin tnh cn c s y trn tng tm s; hnh un l xut hin tnh cn c s y trn tt c nm mi mt php tm tng ng hnh ngoi tr sc, th, tng, t, thc v hai mi bn php tm bt tng ng hnh. mc tm s ta cng c nhng xut hin tnh, chng hn nh nm xut hin tnh bin hnh tm s: tc , xc, th, tng, v t. Tc l xut hin tnh cn c s y trn qu trnh kch thch cho nhn thc pht hin hay khi nhn thc pht hin thi khin cho nhn thc tp trung vo i tng. Xc l xut hin tnh cn c s y trn qu trnh tip gip gia gic quan v i tng, gia cn v trn. Qu trnh "xc" c th m t nh va nhn va qu. L nhn thi xc l s em li vi nhau gic quan th ph (ph trn cn) v i tng (trn). L qu thi xc l s xc chm gia cn v trn. y ta c th nhn thy ngha ca xut hin tnh l mt qu trnh m t va nhn va qu. Th l xut hin tnh cn c s y trn qu trnh tip gip n tng cm quan vi gic quan vi t (thng ngha cn; thn kinh cm gic v trung tm tip nhn n tng cm quan trong no b). Tng l xut hin tnh cn c s y trn qu trnh cu to khi nim. T l xut hin tnh cn c s y trn qu trnh pht sinh nhng hin tng tm l nh cc tm s dc (c mun), tro c (s lay ng), tu (s hiu hit), v.. v... Nm tm s bin hnh hip vi mt s tm s bit cnh (dc, thng gii, nim, nh, v tu) v tm s bt nh (hi, min, tm, v t) l nguyn nhn ca s pht hin nhng st na nhn thc.

Nh vy, i vi khoa hc Tnh Bit dng tip ni ca nhng chui cm gic m ta gi l thc l mt xut hin tnh cn c s y trn s tip ni ca nhng chui xc chm gia cm quan sinh l v i tng vt l ca chng. Un l nhng xut hin tnh to thnh mt trng thi ton b gm nhng m dng cng hng trong mng neuron, thnh tr hoi dit trong st na, do s tng giao h tc hai chiu gia cc neuron, v do phn ng ca cc neuron i vi nhng kch thch t mi trng. Bi vy, khoa hc Tnh Bit nh ngha tnh bit l s xut hin trong tng st na trng thi ton b ca mt mng gm nhng thnh phn n gin. V mng c m t bng mt h thng phng trnh vi phn (a dynamical system) hay bng mt c quan t bo t ng [cellular automaton; mt ton th gm nhng thnh phn gi l "t bo", mi t bo tin ha theo mt s qui tc n gin, nhng khi ghp li vi nhau thi chng vn hnh mt cch ht sc phc tp kh lng] cho nn ngha (meaning) c bao hm trong cch thc trng thi ton b ca mng vn hnh, v c lin kt vi hiu sut thc hin trong mt lnh vc hot dng, nh hc hi hay nhn din chng hn. Hin nay, mt s chuyn gia v Tnh Bit nu ra vn kh hiu l do quan st v phn tch va bng phng php th nghim trc tip trn c th v t bo, va bng phng php ton hc thc hin trn my tnh thi mi ngi u nhn thy khng c tc gi, khng c th gi, ch c tc nghip, th m ti sao vn cn v s khoa hc gia tin tng vo mt ci "ng" thc hu? V vn ny, Francisco J. Valera, gim c ngnh Kho cu ti Trung tm Nghin cu Khoa hc Php v gio s khoa hc Tnh Bit v Nhn thc hc ti Trng Bch khoa Paris, ghi li ngh ca ng trong quyn sch The Embodied Mind do ng v hai gio s i hc khc vit, nh sau: "Ta to mt nim tin hay mt tm tht c mt ci ng (ego-self) ni thn ta khng phi v chung cnh tm thc (mind) ta khng c ci ng m ti v ci tm chp ng ca ta l do cuc sng hng ngy iu phi. Hay ni theo thut ng tnh thc (mindfulness/awareness), nim tin y bt r t s hun tp ngy ny qua ngy khc nhng c hnh ng m nhun nhng tm s bt thin lm tng trng i dc v chp trc. Ta c tip tc tin v t nh l c ng khng phi v ci ng t n khng c; tin v t nh nh vy l phn ng tnh cm i vi tnh v ng. V thng tng chng c mt ci ng cho nn khi suy lun khng tm thy ci ng m ta tin l c thi ta cm thy c s mt mt. Ta cm thy nh mt mt vt g qu bu v thn thit, v lp tc tm cch trm vo ch trng y mt nim tin c ng. Nhng lm th no ta ( y, "ta" tm c ngha l xut hin tnh "ta") c th mt mt vt m ta khng c? V nu t trc n nay ngay t u ta cha bao gi c mt ci ng, th hi tip tc tm cch duy tr mt ci ng bn trong ta l

lm g? Nu ta ni chuyn vi ta thi ti sao cn phi ni ra tt c nhng iu y trc mi chuyn? Mc du ci cm gic mt mt c v t nhin khi cn trong giai on suy lun tra tm, n gia tng v ko di thm khi s khm ph tnh v ng vn cn trong vng l thuyt. Theo truyn thng thin nh, s thc tnh ban u bng lun chng chuyn ha su vng hn thnh t chng t gic v tnh v ng. Qua mt tin trnh tu tp ta thin, hnh gi thc tnh chuyn i t cch lng bit bng suy lun qua cch thng sut trc tip bng tri gic n thun. Kinh nghim th nghim tnh v ng ca nhiu th h hnh gi cho thy chng qu khng mang li mt cm gic mt mt i hi phi thay th bng mt nim tin hay tm mi. Tri li y l khi u ca mt cm gic v t do gii thot khi tri buc ca nhng nh kin v pht hin tnh khai phng (openness) v h khng (space) trong nhng g ngay ch ang l hay ng l phi l tr nn c th bin i c." F. J. Varela pht biu ging ht nh v lt ma ni ting Pabongka Rinpoche khi ch dn php mn Qun Khng thut li li bn ca Tsong-ka-pa, t sng lp tng phi Pht gio M vng Geluk Ty tng: "... Nh vy ng c gi thit l mt ci g t n bit lp, v n khng l hu qu ca nhng iu kin khc. N cng c gi l mt thc th t tn, v n khng l thuc vo bt c g khc, cng khng l hu qu ca mt ci g khc. Bn c th s dng nhng li ny trong cuc tranh lun bt b i phng, nhng nu bn cha xc nh c n bng kinh nghim th bn vn cha nhn din ra i tng ca s bc b. ... Bn s khng hiu c i tng ny qua s m t ca ngi khc hoc qua nhng hnh nh trong tm do danh t gi ln. Bn phi nhn ra i tng ca s bc b nh nhng kinh nghim tm linh c nhn sng ng v thc th, qua mt tin trnh phn tch. Nu bn cha xc nh i tng s bc b th bn c nguy c ri vo ci by l phn chng l duyn sinh ca cc php, mc d c s dng nhiu lun c chng minh chng thiu thc hu." (Gii thot trong lng tay. Tp II. Thch n Tr Hi dch) c Pht nhiu ln nhn mnh trn s t chnh mnh thy, bit, v hiu r, v l phng cch hu hiu gii ta mnh ra khi t kin. Ngi khuyn nhng ngi thuc b tc Kalama Kesaputta: "Ny cc Kalama, ch c tin v nghe li thut li, ch c tin v theo truyn thng, ch c tin v nghe nhng li n. ng b dn dt bi uy quyn ca kinh in, bi lun l siu hnh, hay bi s xt on b ngoi. ng b li cun bi

nhng g c v ng tin, bi thch th trong nhng quan nim v on, hay bi ngh 'y l thy ta... Nhng ny cc Kalama, khi no cc ngi t mnh bit rng cc php y l thin, l tt, c ngi c tr tn thn, cc php ny nu c chp nhn v thc hin th s em li hnh phc v an lc " (Tng Chi B Tp I, Kinh Cc v Kesaputta). Ngi gii thch v sao khng th dng ngn ng v l lun thng sut tnh v ng hay tnh Khng: "Chnh thc ti hay php tnh khng phi hu tng, cng khng phi v tng; th ca n nh h khng, vt ngoi tri kin v liu gii; php y vi diu, kh ly vn t m din ni. Ti sao th? Bi v n siu qu ht thy cnh gii ca vn t; siu qu ht thy cnh gii ca ngn thuyt; siu qu ht thy cc cnh gii ng nghip vn hnh; siu qu ht thy cc cnh gii ca h lun, phn bit t lng; siu qu ht thy cc cnh gii ca tm t v tnh ton; siu qu cnh gii s t ca tt c chng sinh ngu mui; siu qu cnh gii ca ht thy phin no tng ng ma s; siu qu ht thy cnh gii ca tm thc; khng b khng th, v tng, ly tng, siu qu ht thy cnh gii h vng; v tr ni tch tnh v tr x vn l cnh gii ca cc Thnh gi. Ny thin nam t, cnh gii t chng ca cc Thnh gi y khng c sc tng, khng c cu tnh, khng c th x, khng c trc lon; thanh tnh ti thng; tnh thng bt hoi; d ch Pht xut th hay khng xut th, ni php gii tnh, th thng nht." (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp Trung). Theo thuyt Nh , mc du nhn thc chnh xc v tnh Khng khng th hon ton bng vo nhng phn tch ca t tng, m i hi mt cng trnh thc chng, nhng mun i v Tuyt i, khng th hiu mt cch hi ht l phi loi b trit mi hnh thc ca ngn ng. L do: Ngn ng v lun l l con ng khai hin v ch th Tht tng. Nu khng c con ng khai hin v ch th thi khng c con ng th ng v chng nhp. Ni cch khc, mun trnh by v Tht tng thi phng cch duy nht l pht biu trn bnh din tc . Nhng ngn t v khi nim nh v thng, v ng, duyn sinh, v..v... rt cn thit gii thch tnh Khng. Tt c u thuc phm vi ca tri thc thng nghim, ca tc . Vi mc ch bin gii thuyt Nh Trung lun a ngay bn song th ph nh trong bn cu u bi tng tn khi. Sau y l bn vn ch Hn. Bt sinh dic bt dit Bt thng dic bt on

Bt nht dic bt d Bt lai dic bt xut Dch l: Chng sinh cng chng dit Chng thng cng chng on Chng ng cng chng khc Chng n cng chng i M u bi tng, nhm minh nh mt cch khi lc ton b yu ch ca Trung qun lun, ngi Long Th s dng tm ph nh (bt bt) biu dng o l Duyn Khi ca c Th Tn nhn di lng knh Nh . Nh vy l bo trc trong ton b lun khng c mt khng nh no xc quyt chn tng ca s vt. y, chn l ch c th khm ph bng cc quan im ph nh v s hu c t tnh. Mt mt, tm "bt" ph tp qun quan st v phn tch th gii theo li nh bin, sinh/dit, thng/on, mt/khc, v i/li, v li phn bit yu t ch quan, yu t khch quan, vi nhng quan h nhn duyn gia chng. Mt khc, tm "bt" nhm mc ch nh ngha v mt ci g m ngn ng v suy lun khng kh nng m t. Thc ra, ch cn mt "bt sinh" (anutpda) cng ni ln khng nhng cc "bt" khc c nu ra trong bi tng, m cn v s "bt" lin h n mi phm tnh c th p dng vo ci Thc ti bt kh thuyt m ta mun nh ngha. Qu vy, bt sinh (anutpda), mt trong nhng nim cn bn nht ca Pht gio i tha, c th din t bng nhng t ng tng ng, nh l Khng (snyat), v t tnh (asvabhva), bt nh (advaita), thc t (bhtakoti), Nit bn (Nirvana), v tng (animitta), v nguyn (apranihita), v..v... Trong kinh Lng gi, c Pht thng ni n bn tng php v ng: Khng, bt sinh, bt nh, v v t tnh l hin by t tnh, chng ri vo c khng. "Ny i Hu! Khng, bt sinh, bt nh, v t tnh, khp vo tt c kinh in ch Pht. Phm c kinh u ni ngha ny. V cc kinh in thy u ty theo tm hy vng ca chng sanh, v h phn bit ni hin by ngha y, m khng phi chn tht ti ngn thuyt. V nh mt con nai kht nc tng nc, ri lm m lm c by nai. Nh th, tt c kinh in ni ra cc php v khin k ngu pht hoan h, chng phi tht thnh tr ni ngn thuyt. Th nn phi y ni ngha ch chp ngn thuyt."

i : V t tnh vng tng chp trc nn ni Khng, bt sinh, bt nh, v t tnh. Nu hay chng bit t tnh vng tng, lin la chp trc, ngay ni lng l. Th mi bit, Khng, bt sinh, bt nh, v t tnh, l ngn t v khi nim ch ra ch yu, chng phi hin thng nht ngha. Hin by ngha kia, l do ng m vo ngha, nh ngn n soi s vt, m chng phi chn tht li ni. Cho nn khng th y ng m nhn ngha. Phi y ni ngha ch y ni ngn thuyt. Khi m tnh cch hin hu ca mt s vt khng c mt thin kin no ca t c xc nh, khi n vt ra ngoi lng cc hu v v, v khng b chi phi bi nguyn l tng i tnh, thi khi y khng cn cch no khc m t s hin hu ca s vt ngoi cch gi n l bt sinh. Bt sinh khng c ngha l thng ti v thng ti i nghch vi v thng. Bt sinh cng khng c ngha l 'khng c to tc ra' v khng c to tc ra i nghch vi 'c to tc ra'. Bt sinh tc l vt qua th gii c kin thit bng lng nguyn tnh. Ni n gin hn, s vt bt sinh khng thuc mt phm tr no c cha mu thun, i i, v tng phn. Trung lun a ra bn lun chng thuyt minh tnh bt sinh. A) Khng c ch th ca sinh khi. iu ny c cp trong cc bi tng Trung lun I.6 v 7: 6. Qu tin duyn trung Hu v cu bt kh Tin v vi thy duyn Tin hu h dng duyn. 7. Nhc qu phi hu sinh Dic phc phi v sinh Dic phi hu v sinh H thi ngn hu duyn. Dch gii: 6. Hu hay phi hu nh vo duyn l iu khng hp l. V lm sao mt phi hu m cn n duyn v lm sao mt hin hu m cn cn n duyn? 7. V chng c hu sinh, cng chng c phi hu sinh, cng chng c hu-phi hu sinh, thi lm th no m c duyn sinh?

B) Khng c nhn ca sinh khi. iu ny c cp trong bi tng Trung lun I.1: 1. Ch php bt t sinh Dic bt tng tha sinh Bt cng bt v nhn Th c tri v sinh. Dch l: 1. Cc php chng t sinh ra t t th, chng sinh ra t mt vt th khc, chng sinh ra t t v tha cng li, chng sinh ra m khng c nguyn nhn. Do bit cc php vn v sinh. C) S vt khng th thnh lp v khng thnh lp c tnh ng nht hay d bit ca chng. iu ny c cp trong bi tng Trung lun II.21: 21. Kh kh gi th nh Nhc nht d php thnh Nh mn cu bt thnh Vn h ng hu thnh. Dch gii: 21. Nu tnh ng nht hay tnh d bit ca mt s vt ( y, ng tc v k chuyn ng) khng th thnh lp thi lm sao c th thnh lp s vt c. D) S vt hin ra tung nh ci ny tng hp vi ci kia v ngc li. Chng tung nh d bit nhng k tht chng khng c t tnh nn tnh d bit ca chng l v t tnh. iu ny c cp trong cc bi tng Trung lun XIV.5-7: 5. D nhn d hu d D ly d v d Nhc php tng nhn xut Th php bt d nhn. 6. Nhc ly tng d d ng d d hu d Ly tng d v d Th c v hu d.

7. D trung v d tng Bt d trung dic v V hu d tng c Tc v th b d. Dch gii: 5. Mt s vt d bit i vi mt s vt d bit tng h l do tnh d bit. Tch ri tnh d bit, thi s vt d bit khng cn d bit. Mt s vt khng d bit vi mt s vt t n xut sinh. Ngha l: Nu tnh d bit thc s l c t tnh, thi phi thnh lp c c lp ring r tnh ng nht v bn tnh ca mi s vt d bit tng h. l iu khng th thc hin. 6. Nu tch khi ci d bit m tnh d bit vn hin hu, thi khi tch khi tnh d bit ci d bit vn d bit. Theo bi tng trn (bi s 5) iu ny khng xy ra. Do , tch khi ci d bit thi tnh d bit khng cn na. V th nn tnh d bit khng c t tnh. 7. Tnh d bit khng tm thy nh l quan h gia s vt hay trong mi c th s vt. Vy tnh d bit l v t tnh. Nhng v cho rng tnh d bit c t tnh cho nn mi c vn tng hp. V tnh d bit l v t tnh nn khng c nhng s vt ng nht hay nhng s vt d bit. iu ny cng c cp trong cc bi tng Trung lun XVIII.10-11: 10. Nhc php tng duyn sinh Bt tc bt d nhn Th c danh thc tng Bt on dic bt thng. 11. Bt nht dic bt d Bt thng dic bt on Th danh ch Th tn Gio ha cam l v. Dch gii: 10. Nu php do duyn sinh, th n chng ng nht vi nhn m cng chng sai khc vi nhn. V th gi l tht tng. Khng on cng khng thng, 11. khng ng nht cng chng d bit, khng thng cng khng on, chnh l nhng v cam l (gio php bt t) m ch Pht ging dy ha .

Dng duy mt "bt sinh" ni ln Thc ti bt kh t ngh bt kh c thi ch m t mi c mt kha cnh, kha cnh tnh, ca Thc ti v ngn. Trong trng hp ny, Chn c ngha nh mt chn l cu cnh. S dng ngn ng theo li ny khng lm sng t kha cnh linh ng ca ngn ng. Bt bt l Trung o, l mt vn ng hng n mt ci bt kh t ngh bt kh c. Chng l phng tin s dng ngn ng bng c tnh ng ca ngn ng. Ni khng, khng nht thit l khng. Ni c khng nht thit l c. Cch ni c v khng nh vy l ni m khng ni. chnh l li ni "tc phi, th danh" ca kinh Kim Cang. Trong trng hp ny, Chn c ngha nh l mt vin tng chn l. Nhng d nhn Chn nh mt chn l cu cnh hay nh mt vin tng chn l, Chn cng nh tc l mt chn l gi nh. Nhng tc thi khng nh m Chn thi ph nh. Ph nh trit , ph nh khng hm dung mt khng nh no c. Trung lun vit: "Tht tng ca cc php th on bt, ct t c tm hnh (t duy) ln ngn ng, khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn" (Bi tng Trung lun XVIII.7). Bt bt bao hm c tc ln Chn . Do , ta phi nhn bt sinh bt dit qua tng quan vi sinh dit. l tng quan gia ph nh v khng nh. Sinh dit, thng on, nht d, lai xut l nhng khng nh do p dng nhng nh lut ph qut ca lun l trn cn bn nhn qu. Tha nhn tin trnh sinh ha ca hin thc, c khi ln v c bin mt, m tha nhn qua l duyn khi, thi chnh l ph nh hin thc . Bi v hin thc do duyn khi nn n khng c yu tnh quyt nh. V t tnh tc bn tnh ca n l Khng. Vy sinh dit chnh l bt sinh bt dit. Sinh dit, nhng l bt sinh bt dit, l ngha ca Khng. Ngc li, bt sinh bt dit chnh l sinh dit, l ngha ca Gi danh. Ta thy ngay li pht biu nhng nh lut ph qut trn cn bn tri thc thng nghim bng c tnh tnh ch ca ngn ng lm cho Thc ti tr thnh phi l, nh mng huyn, tc l Khng. Nhng nu nhn thc chnh xc v ngha Gi danh, thi Thc ti m ta thy c bin mt c khi ln, k thc l khng c bin mt hay khi ln, bi v ta gi n l Gi danh. l Gi danh thi khng th sinh dit. V Thc ti m khi ln nh mng, bin mt cng nh mng, thi sinh dit chnh l bt sinh bt dit v bt sinh bt dit chnh l sinh dit. l ngha ca Trung o. Nh vy, d ni hin thc khi ln v bin mt hay khng khi ln v bin mt, gin on v thng tn hay khng gin on v thng tn, ng nht

v d bit hay khng ng nht v d bit, hin n v hin i hay khng hin n v hin i, d ni cch no i na, Thc ti vn l Thc ti, n nh vy l nh vy, khng l g c. l li nh ngha c o ca tnh Khng bng bt bt. Thuyt Nh phn cch tnh Khng l L tnh tuyt i vi vn hu l nhng s th c th. Theo trit l Hoa nghim, L tnh v s th tng tc, v khng chng ngi, h tng nhip nhp mc d chng vn phn lp v i u nhau. Ni nh th c ngha l, th nht, L tnh tc tnh Khng tc v t tnh u ni mi mi s th. Ni cch khc, mi s th u v thng. Th hai, l tnh ca bt k mt s th ring bit no cng ng nht vi l tnh ca ht thy mi s th. Nn hiu ch "ca" y l "bao dung ln nhau", nh ni mu xanh ca tri; v mu ca tri l mu xanh. Ch "ca" din t s bao dung theo ngha tng ti v tng th. Tng ti l ci ln trong ci nh v ci nh trong ci ln. Vy ci ny chnh l ci kia: tng ti tc tng th. T ch tng dung ca L v S, ca ci Ln v hn v ci Nh hu hn, bi v L tc S v S tc L, do tin n ch tng dung ca vn hu. Php gii, trong ngha va l cnh gii ca l tc va l cnh gii ca tt c s tng, ng ngha vi Nh Lai Tng v cng ng ngha vi v tr hay th gii hin thc. Nh vy, Php gii mt mt khc vi Th gian gii, nhng mt mt cng l Th gian gii. Trong bn cch nhn Php gii bao gm Nh (s php gii, l php gii, l s v ngi php gii, v s s v ngi php gii) do ngi Trng Qun ra, c sc nht l s s v ngi php gii. S s v ngi php gii l mt th gii trong c mt s h tng giao thip ton din. Nhng thc ti c bit c bao hm trong mt Thc ti bao la v Thc ti bao la ny li tham d trong tng mi thc ti c bit. Khng duy ch c th. Mi mi s vt bao hm trong chnh n mi mi s vt khc. l mt th gii ca kinh nghim tm linh thc th, khng t c bng suy l hay tng tng m do trc tip cm nghim. D trn ngp thin hnh vn trng, nhng rt c trt t. Trt t c thit lp trong nhng phn chiu trng trng v tn, mi s th t phn chiu v phn chiu tt c mi s th, nh c din t: "Asya ktgrvyha anyony sambhinn anyony maitribht anyony sankirnh pratibhasyogena bhsamagamannekasminnrambane yath caikasminnrambane tath, sesarvrambaneusu"

Dch thot: Mi vt c phi tr lm cho khng c s h tng gin cch ca chng, v tt c u hn hp, nhng mi vt khng v vy m mt c bit tnh, bi hnh nh ca k sng mt c Di Lc c phn chiu trong mi vt , v khng ch phn chiu trong mt phng hng ring bit m trong mi hng ca Lu cc, to thnh s tng giao phn chiu ton din gia cc nh tng" (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H). Mt ci th gii c trt t tng t nh s s v ngi php gii tht ang cn thit cho cc nh v tr hc, sinh hc, sinh l hc, thn kinh hc, tm l hc, khoa hc tnh Bit, h ta trn m gii thch nhng d kin thu thp trong cc cng trnh nghin cu v th nghim. T nm 1714, ton hc v trit gia G. W. von Leibniz [ngi khm ph ton vi tch phn, v cng nhn s m ha nh phn (binary code) m ng t ra c vua Phc Hy dng biu trng l bin ha ca v tr trong 64 qu Dch nm ngn nm v trc] pht biu l c mt thc ti siu hnh ci ngun ca th gii vt cht. Hn hai trm nm sau, vo nm 1947, nh vt l hc Anh gc Hung gia li Dennis Gabor p dng ton vi tch phn ca Leibniz tin on v m t mt cch chp nh kch thc ba chiu gi l php ghi nh ton k (holography). Nm 1969, Emmett Leith v Juris Upatnicks bo tin thc hin thnh cng php ghi nh ton k bng tia laser va mi c pht minh. V s khm ph php ghi nh ton k c nhiu ng dng li ch nn Gabor c trao gii Nobel Vt l nm 1971. Th no l php ghi nh ton k? y l mt cch chp nh khng dng thu knh (lens) nh trong cc my nh thng thng. nh sng l mt chm tia laser chiu n mt tm gng m bc na phn chm laser c th chia thnh hai phn, mt phn tm gi l phn 1 phn chiu trn gng ri n chiu sng vo vt th ta mun chp nh v mt phn khc tm gi l phn 2 i thng sut qua mt gng n chiu vo tm phim ghi nh. nh sng phn 1 sau khi chiu vo vt th s phn chiu tr li v hng tm phim ghi nh v giao thoa vi nh sng phn 2 trn tm phim ghi nh to nn mt hnh nh ca vt th, gi l nh ton k (hologram). Mun nhn nh ton k thi phi s dng nh sng laser v khi nhn vo nh, mt nh vi kch thc ba chiu hin ra r rng nh khi ta nhn cnh vt qua ca s. im c bit v mi l ca nh ton k l nh th ny. Th d ta chp nh ton k hnh ton th mt con voi, v sau ta ct vn nh ra. Khi em mt mnh vn, bt k mnh no, phng i ln theo ln ca nh nguyn thy thi iu lm ngc nhin l mnh vn y cha hnh ca ton th con voi. Mi mnh vn cha thng tin v ton th s vt.

Nh vy, hnh tng v cu trc ca ton th s vt c thu nhip trong mi mt vng ca nh ton k. Khi chiu nh sng vo bt c vng no thi hnh tng v cu trc y m by phng khai tr li ti to hnh nh ca ton th s vt nh trc. Trong trng hp ny, c mt th trt t mi: mi s vt thu nhip trong mi s vt. Nh vt l hc David Bohm, gio s i hc London, ngi tng lm vic vi Einstein, gi l trt t thu nhip (implicate order). ng phn bit hai th trt t ty theo li nhn vo thc ti: trt t thu nhip tng phn vi trt t phng khai (explicate order). Trong vt l hc, trt t phng khai c ngha l mi mi s vt chim c mt vng khng thi ring bit ca n v nm ngoi nhng vng cc s vt khc chim c. l li nhn c in qua thu knh (lens) ch trng vo s phn tch chia ch ra thnh phn ring bit. Li nhn th hai m ng ngh thay th li nhn kia l qua php ghi nh ton k (holography) nhn thc ti nh ton th v phn ha (unbroken wholeness). Ni cho ng, nh ton k ch l mt dng c c chc nng "bt chp" (snapshot) ghi li mt hnh nh tnh. Trt t thu nhip c ghi li nh vy tht ra nm trong chuyn ng truyn dn ca cc in t trng di dng sng nh sng. Sng nh sng chuyn ng truyn dn khp ni v trn nguyn tc, s chuyn ng truyn dn thu nhip ton th khng thi gian ca v tr vo trong mi mt vng. Ch cn dng mt tht tt hay mt vin vng knh l c th thy mi s vt thu nhip phng khai tr li. Ngoi chuyn ng truyn dn ca nh sng, trt t thu nhip v phng khai c th nm trong chuyn ng ca cc sng khc, nh trong sng m thanh hay sng m in t, sng dng in t, v..v... Tt nhin cn nhiu loi sng mi l sau ny c th khm ph thm. Nhng danh t sng dng y l ch vo loi sng tun theo nhng nh lut ca c hc lng t. Ngha l c tnh gin on v phi cc b. Cc nh lut ny v sau c th tr nn nhng trng hp c bit ca nhng nh lut tng qut hn na. Nh th, ton b chuyn ng thu nhip v phng khai c th vt xa khi tm mc thy bit ca chng ta. Bohm gi ton b y l ton lu (holomovement). Theo ng, mi ci ng l (what is) chnh l ton lu v mi s vt phi c hiu nh l s tng dn xut t ton lu m c. Theo thut ng Pht gio ton lu ca Bohm l s s v ngi php gii ca Hoa nghim. Bohm cn gi n l v tr ton k (holographic universe). Trc khong chng hai nm (1969), Karl Pribram, gio s chuyn v no b ti i hc Stanford, khi xng mt thuyt mi v no quan h nhiu phm tr hot dng ca thc. Theo ng, c cu lm ton ca no ph

thuc nhng h tng tc dng ni din tip hp (synapse) cc neuron do cc si trc (axons; cc nhnh truyn xung ng thn kinh) ca mng chuyn n. Cc ln sng xung ng truyn dn chm dc theo cc si trc c kh nng thc hin cc php ton. Thng tin trong no c th c phn phi ging nh trong mt nh ton k v c x l song song (parallel processing). Nh vy, khng c ch no xc nh l ni tr s ca b nh. Cc mc ni l gm nhng tuyn truyn dn nh sng. No b tnh ton v dng ln nhng cu trc c th v thc ti bng cch phin gii nhng tn s n t mt th gii khc, th gii ny vt ra ngoi khng gian v thi gian. n ngy nh ngi con cng l mt nh vt l hc cho bit cng trnh nghin cu ca Bohm, Pribram ng ngay vi Bohm quan nim th gii ny chnh lv tr ton k ca Bohm. Tm li, no l mt nh ton k phin gii mt v tr ton k c mi c tnh ca s s v ngi php gii ca Hoa nghim. Do Pribram kt lin hai lnh vc nghin cu sai bit, khoa hc v no v vt l l thuyt. C Bohm ln Pribram u cng nhn thin nh l phng php chn thc v chnh ng th nghim v tr ton k. Tm li, i vi s cng ngy cng ng khoa hc gia c kinh nghim v tnh Khng nh Varela, Bohm, v Pribram, thi mi qun st v phn tch khoa hc phi ta trn hai lp trng Chn v tc . H ng vi ngi Long Th: "Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l" (Bi tng Trung lun XXIV.14). Tnh Khng l bn th ca l duyn khi v i vi cc nh khoa hc duyn khi c ngha l: "Khng c tc gi, khng c th gi, ch c tc nghip". o l duyn khi Trung o nay tr thnh l tc cn bn cho nhng cng trnh nghin cu khoa hc c tnh cch tin b v li ch nht trn khp th gii. Chnh l duyn khi l ng c thc y Stuart Kauffman, nh nghin cu rt ni ting v s thnh lp v hot ng ca sinh vt, t ra mt s cu hi nh hng cho cng vic nghin cu ca ng trong thin k mi ny. Nh l, ngoi ba nh lut Nhit ng hc by lu p dng gii thch hot dng ca mi h thng kn, c th no tm ra mt nh lut Nhit ng hc th t iu hnh mi h thng h nh cc sinh quyn (biosphere) trong khp v tr hay khng? Nhng iu kin no khin mt h thng vt l hin thnh mt tc nhn t qun? ng cn bit tr li cu hi th nht nh ngha th no l chu k vn hnh ca h thng h. V bit chu k vn hnh l tr li cu hi th hai, v ng mng tng cu tr li, i , mt tc nhn t qun l mt h thng t sanh c kh nng thc hin t nht l mt chu k vn hnh. Ri chu k vn hnh dn n khi nim ch ng, v vn hnh tc l s gii phng nng lng c ch ng (constrained release of energy) lm ra cng (work). V cng li c

dng to nhng ch ng trong s gii phng nng lng, v c th m tun hon din tin vn hnh. Do , ny sinh ra khi nim mi l khi nim "t phi tr" (self organization). Khi nim ny khng nhng bao gm cc khi nim v vt cht, nng lng, entropy, hay thng tin (information), m cn lin quan n s xut hin nhng ch ng trong v tr v trong sinh quyn cn thit cho s gii phng nng lng lm ra cng, v cng to ch ng gii phng nng lng, ... Phi hiu r rng nhng khi nim ny thi mi c th hiu lm th no cc sinh quyn t cu thnh v lm th no v tr t cu thnh. Sau l cu hi lm th no khuch trng s phi tr thnh nhng chc nng mi, nh nghe, thy, bay, ni. Tip tc t ra nhng cu hi nh vy tt nhn ngay ra rng khng th no xc nh y ht thy mi yu t cu thnh sinh quyn. Bi vy mi nh lut khoa hc hin c v cc th ton hc nh c hc thng k hay vi tch phn u bt lc v khng th no m t sinh quyn l h thng khng c bin gii, v thy v chung. ng ngh rng ng phi tm cch gii p nhng cu hi v cng kh hiu y. Stephen Wolfram, mt nh ton hc k ti, ch trong vng mt nm hon thnh lun n tin s v Vt l l thuyt ti i hc Caltech, mt trong nhng i hc ln nht th gii, vo nm hai mi tui, v c mi ging dy ngay ti trng ng tt nghip, sp vit xong mt quyn sch ta l A New Kind of Science, m ngi mi gii, chnh tr, kinh t, x hi, khoa hc, ton hc, tn gio, v..v... ch i hn bn nm nay. Trong mt cuc phng vn, ng cho bit vo khong nm 1984 ng nhn ra trc ng phm mt li lm l gi nh cc h thng thin nhin tin ha t tnh trng hn mang n mt tnh trng c trt t. ng t hi ti sao khng o ngc li vn , khi xut t nhng iu kin c trt t tm nhng qui lut dn n nhng h thng phc tp nhiu hn. ng p dng thuyt c quan t bo t ng ca Von Newmann v tm cc qui lut bin ha c quan mt chiu (one dimensional cellular automata) thnh mt ci my tnh vn nng c th pht hin tng trng ca vn hu, t thin th, bo t, sinh vt, cnh hoa, n th trng chng khon, ... Trn phng din din t, ng thay i hn ngn ng ton hc c dng by lu trong khp mi ngnh khoa hc. V mt khoa hc, ng khng cn lut chn lc t nhin ca Darwin m vn chng minh mt cch c th l sinh vt khoc mt tng trng kh hu theo nhng qui tc ca c quan t bo t ng. Mt vi im chng minh khc l ti sao thi gian di chuyn mt chiu, lm th no ch tc nhng c th nhn to, th trng chng khon vn hnh nh th no, lm th no cc h phc tp nh thin h hay ging t biu l thng minh, nhng phng php mi v ch to mch t hp v my tnh mc nguyn t, ti

sao cy, l, v c bin, hoa tuyt, ... c nhng hnh th nh hin nay. iu ng lu trong cuc phng vn ny l ng tuyn b trong khoa hc tn k ca ng khng c ch ng cho "God" (dch l ng to ha). Nhng cng trnh nghin cu nh va trnh by trn khng phi l nhng suy on siu hnh hc. Mt phn l do tnh hiu k t nhin ca s khoa hc gia c kh nng kinh nghim tnh Khng ca vn hu. Nhng phn chnh yu l bng nhng phng php khoa hc hin i v vi nhng my mc, dng c tn tin mi pht minh h gia cng tm hiu cch thc "diu hu" sinh khi t ci "chn khng" bt kh thuyt m h tin l c. i vi nhng ngi con Pht, qun trit l duyn khi Trung o khng nhng nh php tc vn hnh trong Th gian gii m cn l phng cch t c tr tu nh thc tri kin. C nh th mi th hin l tng ti cao ca con ngi l l tng gii thot. c Pht khng nhng thy c php duyn khi, Ngi cn em phn bin thuyt minh ch cho mi ngi u thy sut 45 nm truyn b chnh php. Trong bi tng u ca Trung lun B tt Long Th tn thn cng c cao dy v su rng , ca tng c Pht l bc V Thng S, v ng thi mun ni ln rng s thng hp tnh Khng vi l uyn khi cng nh thuyt Nh Trung o c mc ch bin gii, ch khng phi l l gio, ngha l nguyn l m Pht ging dy. Xin kt lun bi ny vi bi tng tn khi y. Bt sinh dic bt dit Bt thng dic bt on Bt nht dic bt d Bt lai dic bt xut Nng thuyt th nhn duyn Thin dit ch h lun Ng kh th l Pht Ch thuyt trung nht. Thng ging, 2001 ---o0o--Ti liu tham kho Ting Vit. Thch Duy Lc. Duy Ma Ct s thuyt kinh. T n thin ng. 1993

Thch c Nim. Kinh Thng Man. Pht Hc Vin Quc t. 1990 Thch Minh Chu. Thng Php Tp Yu Lun. Cha K Vin. Hoa Thnh n. 1989 Hy t mnh thp uc ln m i. Tu vin Kim Sn. 1992 Thch Nht Hnh. Vn nhn thc trong Duy thc hc. Pht Hc Vin Quc t. 1985 Kinh Php n. L Bi. 1990 D. T. Suzuki. Thin lun. Trc Thin v Tu s dch. C s xut bn i Nam. 1971 Kimura Taiken. Pht gio t tng lun. 3 Quyn. Pht hc vin Quc t. 1989 Tm Minh L nh Thm. Kinh Th lng nghim. Pht Hc Vin Quc t. 1981. Thch Thanh T. Kinh Kim Cang Ging gii. Cha c Vin. 1989 Kinh Lng gi Tm n. Thin s Hm Th s gii. Sui Trc B. 1995 Thch Thin Hoa. Lun i tha khi tn. Pht Hc Vin Quc t. 1992 Thch Thin Siu. i cng Cu x lun. Vin Nghin cu Pht gio Vit Nam. 1992 V ng l Nit bn. Pht Hc Vin Quc t. 1997 Li vo Nhn minh hc. Pht Hc Vin Quc t. 1997. Lun Thnh Duy Thc. Pht Hc Vin Quc t. 1997 Lun i tr . Nh Xut bn Thnh ph H Ch Minh. 1997 Ng un V ng. Nh Xut bn Tn gio. 1999 Lin Hoa Tnh Hu. Kinh Kim Cang lun gii. Nh Xut bn Tu Quang. 1997 Thch Tr Hi. T tng Pht hc. Pht Hc Vin Quc t. 1983 Gii thot trong lng tay. Pabongka Rinpoche. Xun Thu. 1998 Thch Tr Quang. Nhip Lun. Pht Hc Vin Quc t. 1994 Kinh Gii thm mt. Pht Hc Vin Quc t. 1994 Php Hoa lc gii. Nh Xut bn Thnh ph H Ch Minh. 1998 Tu S. Trit Hc v Tnh Khng. Pht Hc Vin Quc T. 1984 Cc Tng Phi ca o Pht. Pht Hc Vin Quc T. 1987 Thng Man Ging lun. Am Th Ngn. Pht lch 2543 Thch Vin L. Trung Lun. Vin Trit L Vit Nam & Trit Hc Th Gii. 1994

Ting Anh. Kamaleswar Bhattacharya. The dialectical method of Ngrjuna. Motilal Banarsidass Publishers.1998 Jos Ignacio Cabezn. A Dose of Emptiness. State University of New York Press. 1992 Mangala R. Chinchore. Dharmakrti's theory of hetu-centricity of Anumna. Motilal Banarsidass Publishers. 1989 Thomas Cleary. Buddhist Yoga. Shambhala. 1995 Georges B. J. Dreyfus. Recognizing Reality. State University of New York Press. 1997 Alec Fisher. The Logic of Real Arguments. Cambridge University Press. 1997 Jay L. Garfield. The Fundamental Wisdom of the Middle Way, Oxford University Press. 1995 John Gribbin. Schrkdinger's Kittens and the Search for Reality. Little, Brown and Company. 1995 Yoshito S. Hakeda. The Awakening of Faith. Columbia University Press. 1967 Nick Herbert. Quantum Reality. Anchor Books. 1987 Elemental mind. A Plume/Penguin Book. 1993 S. K. Hookham. The Buddha within. State University of New York Press. 1991 Jeffrey Hopkins. Emptiness Yoga. Snow Lion Publications. 1995 Meditation on Emptiness, Wisdom Publications. 1996 Ngrjuna's Precious Garland. Snow Lion Publications. 1998 C. W. Huntington, Jr. The Emptiness of Emptiness. University of Hawaii Press. 1989 D. J. Kalupahana. Ngrjuna, State University of New York Press. 1986 A History of Buddhist Philosophy. University of Hawaii Press. 1992 Anne Carolyn Klein. Knowledge and Liberation. Snow Lion Publications. 1986 Path to the Middle. State University of New York Press. 1994 Chr. Lindtner. Master of Wisdom. Dharma Publishing. 1997 Donald S. Lopez, Jr. Buddhist Hermeneutics. University of Hawaii Press. 1988 Elaborations on Emptiness. Princeton University Press. 1996 William Magee. The Nature of Things. Snow Lion Publications. 1999

Hsaku Matsuo. The Logic of Unity. State University of New York Press. 1987 Nancy McCagney. Ngrjuna and the Philosophy of Openness, Rowman & Littlefield Publishers. 1997 T. R. V. Murti. The Central Philosophy of Buddhism. Unwin Paperbacks. 1987 Gadjin Nagao. Mdhyamika and Yogcra. State University of New York Press. 1986 H. Nakamura. Ways of Thinking of Eastern Peoples. University of Hawaii Press. 1964 Elizabeth Napper. Dependent-Arising and Emptiness. Wisdom Publications. 1989 Guy Newland. The Two Truths. Snow Lion Publications. 1992 Bibhu Padhi & Minakshi Padhi. Indian Philosophy and Religion. McFarland & Co. 1990 R. Pandeya & Manju. Ngrjuna's Philosophy of No-Identity. Eastern Book Linkers. 1991 Jogn Powers. Wisdom of Buddha. The Samdhinirmocana Mahyna Stra. Dharma Publishing. 1995 F. Th. Stcherbatsky. Buddhist Logic. Dover Publications. 1962 The Conception of Buddhist Nirvna. Motilal Banarsidass Publishers.1999 Florin G. Sutton. Existence and Enlightenment in the Lankvatra-Stra. SUNY Press. 1991 D. T. Suzuki. Studies in the Lankvatra Stra. Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd. 1998 The Lankvatra Stra. Motilal Banarsidass Publishers. 1999 Musashi Tachikawa. An Introduction to the Philosophy of Ngrjuna. Motilal Banarsidass. 1997 Robert A. F. Thurman. The Central Philosophy of Tibet, Princeton University Press. 1984 Dr. Thynn Thynn. Living Meditation, Living Insight. The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation. 1995 Fernando Tola. Vaidalyaprakarana. Motilal Banarsidass Publishers. 1995 Francisco J. Varela, Evan Thompson, and Eleanor Rosch. The Embodied Mind. The MIT Press. 1995 A. K. Warder. Indian Buddhism. Motilal Banarsidass Publishers. 1997 Alex Wayman. A Millennium of Buddhist Logic. Motilal Banarsidass Publishers. 1999

Alex and Hideko Wayman. The Lion's Roar of Queen Srml. Motilal Banarsidass Publishers. 1990 Ken Wilber. The Holographic Paradigm and other Paradoxes. Shambhala. 1985 Gary Zukav. The dancing Wu Li Masters. Bantam New Age Books. 1980 Fritjof Capra. The Web of Life. Anchor Books. 1996 Stuart Kauffman. At home in the Universe. Oxford University Press. 1995 John Maddox. What remains to be discovered. The Free Press. 1998 Chn thnh cm n anh Phc Trung, Nguyt san Pht Hc, gi tng phin bn vi tnh v sch do Nguyt San Pht Hc Louisville, KY - USA xut bn nm 2001. ---o0o--HT