T DREJTAT E GEGRISHTES December 28, 2011 by Xha Xhai Para pak ditsh, u mblodh n Tiran nj konferenc mbi shtje

t gjuhs shqipe me titull Gegnishtja sot, e organizuar nga Instituti i Promovimit t Vlerave n Gjuhn Shqipe, i drejtuar nga Primo Shllaku. Qllimi krejt ambicioz i ksaj konference ishte t shoh se ku gjendet sot koineja letrare gege dhe t shqyrtoj rrugt pr kthimin e prestigjit t saj n ligjrimin publik, prvese atij letrar. Pr arsye praktike, vetm tani mund tu kthehem disa shtjeve q u diskutuan n konferenc, pr ti par n kontekstin e temave t rrahura prej kohsh n kt blog. Shtypi i kish dhn vend t konsiderueshm nj kumtese ose diskutimi t Blerta Krajs, e cila sht juriste (avokate), bashkthemeluese e Institutit t Promovimit t Vlerave n Gjuhn Shqipe dhe drejtore politikash e tij. N kt kumtes, Kraja hedh tezn se, neni 14, pika 1 e Kushtetuts s vitit 1998, ku thuhet se Gjuha zyrtare n Republikn e Shqipris sht shqipja duhet interpretuar se Kushtetuta nuk e lidh gjuhn zyrtare tonn me asnj vendim detyrues t mparshm, apo me t ashtuquajturin standard; madje Kushtetuta e re nga fton ta ridefinojm shqipen dhe nuk na lidh me kurrfar vendimi detyrues t para Kushtetuts. M tej, ajo vren se t drejtat gjuhsore jan t drejta dhe liri themelore t njeriut, duke iu referuar Deklarats Universale t s Drejtave Gjuhsore, t miratuar n Konferencn e Barcelons t 9 qershorit 1996, n kuadrin e UNESCO-s; dhe m tej i referohet faktit q Bashkimi Europian n organizimin e tij ka t prfshir nj komisioner q mbulon dhe multilinguizmin. Sa qndrojn kto argumente? Pr mendimin tim, ato nuk qndrojn. Prcaktimi i shqipes si gjuh zyrtare n Republikn e Shqipris, nga neni 14, pika 1 e Kushtetuts, duhet kuptuar n rrafshin e diversitetit gjuhsor, jo t diversitetit brendagjuhsor; n kuptimin q Kushtetuta e vendos shqipen si gjuh zyrtare, prball greqishtes, serbishtes, bullgarishtes, arumanishtes, romishtes, doganes dhe ndonj gjuhe tjetr q mund t flitet nga grupe etnike brenda territorit t republiks. Kjo nuk ka t bj me formn e shqipes zyrtare; meq askush nuk pretendon, askund, q ta shndrroj kushtetutn n nj gramatik normative t shqipes s sotme, e cila tu kundrvihet formave dialektore t shqipes, q fliten anemban trojeve ku jetojn shqiptar. Po ashtu, ma merr mendja se shum jurist do t ishin gati t argumentonin se vet termi gjuha zyrtare, si prdoret n Kushtetut, e parakupton nj form gjuhsore jo vetm t njsuar, por edhe t kodifikuar (si sht standardi), meq s paku shqipja e akteve zyrtare, p.sh. e ligjeve, duhet t jet vetvetiu, pr nga vet natyra, e kodifikuar; n kuptimin q kodifikimi ka t bj jo me ndonj nevoj kulturore ose hegjemonike, por lidhet me mnyrn si funksionon ligji, si formulim gjuhsor i nj rregulle ose shtrngimi eksplicit. (Aq e vrtet sht kjo, sa njihen raste kur, n ShBA-t e shekullit XIX, kan dshtuar procese gjyqsore vetm e vetm ngaq gjykatsi dhe palt e tjera nuk kan rn dot dakord si ta shqiptojn nj term t caktuar; n fakt, njsia formale sht kusht pr identifikimin e sakt t termave dhe vet interpretimin e ligjit.) Edhe aktet ligjore t Bashkimit Europian dhe referimet ndaj t drejtave t njeriut duhen kuptuar, si rregull, n kt prizm: si akte q kan pr objekt gjuht e ndryshme brenda nj jurisdiksioni t caktuar, jo format e ndryshme t nj gjuhe (dialektet, variantet letrare, zhargonet). Kraja i referohet nenit 5 t Deklarats Universale t s Drejtave Gjuhsore, ku thuhet se kjo deklarat sht e bazuar n parimin se t drejtat e komuniteteve gjuhsore jan t barabarta dhe t pavarura nga statusi ligjor apo politik i gjuhs s tyre, si zyrtare, rajonale apo minoritare. Mirpo edhe n kt pasazh, duket qart se sht fjala pr gjuh, jo pr form gjuhsore, koine dialektore, ose variant letrar. Nga ana tjetr, neni 9 i s njjts Deklarat thekson se T gjitha komunitetet gjuhsore kan t drejt t kodifikojn, standartizojn, ruajn, zhvillojn dhe promovojn sistemin e tyre

gjuhsor, pa ndrhyrje nnshtruese apo detyruese, pohim ky q nuk sht domosdo i lidhur me nj gjuh t caktuar, meq sistemi gjuhsor, si koncept, mund ti referohet edhe nj koineje dialektore ose varianti letrar. Gjithsesi, manovra e Krajs, pr ti paraqitur trajtesat komunitare europiane t multilinguizmit si pertinente n rastin e raporteve t gegrishtes cilsdo gegrishteje me shqipen standard ka brenda nj element sofistik, sa koh q Kraja vet nuk e pranon ta quaj gegrishten, ose m mir gegnishten si gjuh t ndryshme nga standardi dhe konkurruese me t n nivelet letrare madje edhe publike; por i mbetet besnike tezs tradicionale se kjo gegnishte sado imagjinare dhe sado mitike sht po aq form e shqipes sa edhe standardi. shtja besoj se duhet formuluar kshtu: nse do t luftohet pr rehabilitimin e gegrishtes, t fardo forme, a do t konsiderohet kjo gegrishte si form e shqipes dhe rehabilitimi i saj publik do t bhet n baz t nenit t siprcituar t Kushtetuts; apo do t konsiderohet kjo gegrishte si gjuh e ndryshme dhe e mvetsishme nga standardi, dhe rehabilitimi i saj publik do t bhet sipas legjislacionit europian pr t drejtat e njeriut dhe multilinguizmin. N trajtesn e vet, Kraja nuk pozicionohet qart ndaj ksaj dileme, q ka rndsi kritike pr shtrimin e shtjes vet, por edhe pr gjetjen e nj rrugzgjidhjeje. Kjo manovr, ky sofizm i pshtjellimit mes nj gjuhe dhe nj dialekti ssht hera e par q nxjerr kok, n debatet pr format publike t shqipes. Natyrisht, vet dallimi mes gjuhs dhe dialektit sht konvencional dhe pak a shum arbitrar; gjuhtari Max Weinreich ka popullarizuar thnien se gjuha sht nj dialekt i pajisur me nj ushtri dhe nj flot, pr t treguar, para s gjithash, se dallimet mes gjuhs dhe dialektit nuk mund t prcaktohen vetm me mjete gjuhsore. Kjo do t thot edhe se prgjigjja q do ti japim pyetjes nse gegrishtja letrare sht apo jo gjuh nuk do t jet kurrsesi e pafajshme; meq n rrethanat e kulturs shqiptare sot, gegrishtja letrare gjuh do t thot separatizm geg, organizim politik rajonal, federalizm kulturor dhe federalizm politik. Po a jan kto qllimet e Primo Shllakut, t Blerta Krajs dhe t prkrahsve t tjer t rehabilitimit t gegrishtes letrare si form t ligjrimit publik? A jan gati ithtart e gegrishtes letrare q t mbrojn tezn se kjo sht gjuh m vete, po aq e pavarur nga toskrishtja letrare (dhe standardi) sa edhe, bie fjala, katalanishtja nga spanjishtja, ose provensalishtja nga frngjishtja? uditrisht, t njjtn ambivalenc n lidhje me statusin linguistik t gegrishtes (gjuh, dialekt, variant letrar) Arshi Pipa e ka gjetur edhe n analizat e Kostallarit, pr rrugn e formimit t standardit t vitit 1972. Pipa madje citon, n veprn e vet Politika e gjuhs n Shqiprin socialiste (botimet Princi, 2010), nj pikpamje t Marr-it (gjuhtarin me t cilin polemizoi Stalini, n pamfletin e vet t mirnjohur pr Marksizmin dhe shtjet e gjuhsis), sipas s cils faktikisht, cilidoqoft dialekt sht gjithmon vetm mbijetes e nj gjuhe t pavarur. Pipa e v re mir se kjo pikpamje, q nuk sht aq skandaloze sa mund t duket n vshtrim t par, bie ndesh kryekrejet me konceptin krahasimtar pr dialektin, si form t nj gjuhe t vetme kombtare, koncept q sot e marrim pothuajse pa vrtetim, s paku n nivelin kulturor. Pipa madje e akuzon Kostallarin se, n diagramin e vet famkeq t raporteve mes shqipes s njsuar, gegrishtes letrare dhe toskrishtes letrare, gegrishtja dhe toskrishtja nuk jan dy dialekte t s njjts gjuh, ata jan dy gjuh t ndryshme (vep. cit. f. 56; korsivi, n kt shembull, sht i Pips). Duket sikur, n mnyr qoft edhe t pavetdijshme, Kostallari e prfytyronte gegrishten letrare jo vetm si variant konkurrent t standardit t vitit 1972, por edhe si gjuh konkurrente t shqipes standard; ky marifet i vogl, por me pasoja t rnda, do t lejonte edhe referimet e shumta, eksplicite dhe implicite, ndaj ideve t Stalinit pr prplasjen mes gjuhve, n perspektivn e nj darvinizmi linguistik primitiv, por t efektshm. Nse sht kshtu, ather prfytyrimi i gegrishtes (m sakt, shkodranishtes katolike) si zhargon t antikomunizmit, gjat viteve t totalitarizmit, nuk ishte aq folklorik sa kujtohet; meq n aspektin thjesht kulturor armiku i klass, pr tu identifikuar, kishte nevoj edhe pr nj gjuh t vetn, s paku nga pikpamja marriste; dhe, prap s paku, n at mas q njsimi i shqipes gjat po

atyre viteve prkoi me homogjenizimin kulturor dhe ideologjik t shoqris shqiptare (mnjanimi me dhun i diversitetit: n politik, n kultur, n fe, n ligjrim). KTHEHET KRISTOFORIDHI January 18, 2011 by Xha Xhai Qkur u botua n fund t viteve 1980, libri i Arshi Pips me titull The Politics of Language in Socialist Albania pati meritn q ta gjallronte n mnyr t jashtzakonshme debatin pr historin e shqipes s njsuar (standard) n kontekstin e reformave t ndrmarra nga regjimi komunist n Shqiprin e gjysms s dyt t shekullit XX. Kt libr e ka sjell tani n shqip shkrimtari dhe prkthyesi Primo Shllaku, tashm edhe drejtor i Institutit pr Promovimin e Vlerave n Gjuhn Shqipe; i njohur edhe si nj nga promotort m t respektuar t lvrimit t pavarur t gegrishtes letrare n botime t reja, nga autor t rinj. Librin e ka botuar Botimet Princi (tetor 2010) me titullin e dyfisht: Politika e Gjuhs n Shqiprin Socialiste/Politika e Gjuhs n Shqipnin Socialiste.

Kopertina n gegrishte Ka nj logjik q bashkon qndrimet e Arshi Pips, n lidhje me fatet e gegrishtes letrare t prndjekur politikisht n vitet e stalinizmit shqiptar dhe zotimin e Primo Shllakut, poet dhe njohs i shklqyer i ktij varianti letrar t shqipes, pr ta sjell librin e t parit n gjuhn shqipe. Kjo logjik manifestohet edhe n strukturn e pazakont t librit; meq Shllaku e ka shqipruar veprn e Pips edhe n shqipen e njsuar, edhe n gegrishten letrare, me nj gjest q t kujton, njfarsoj, nj ndrmarrje t dikurshme t Kristoforidhit, q i shkroi t dy dialektet e shqipes. Kto dy versione nuk jan vn krah pr krah (testo a fronte), por shpin m shpin; pr t kaluar nga njri tek tjetri, libri duhet t rrotullohet, ose faqja e fundit t bhet e para. Ja si tingllon n t dy versionet nj pasazh fardo, i nxjerr arbitrarisht nga libri: Standard Gegnishte Gramsci sht i prer lidhur Gramsci sht i prem lidh me me qasjen historike pr qasjen historike pr studimin e studimin e gjuhs, kur gjuhs, kur specifikon se nji specifikon se nj autor autor gramatike normative nuk gramatike normative, nuk mund ta shprnjof historin e mund ta shprnjoh historin e ksaj gjuhe. Reforma e GjNjL ksaj gjuhe. Reforma e sht ahistorike par excellence. GjNjL sht ahistorike par Rregullat kryesore n

excellence. Rregullat kryesore institucionalizimin e GjNjL jan n institucionalizimin e GjNjL hartue n shprfillje t skjshme jan hartuar n shprfillje t t historis s gjuhs shqipe. skajshme t historis s gjuhs shqipe. Natyrisht, vet zgjedhja e prkthyesit pr ta dhn librin e Pips n dy versione t ndryshme t shqipes s shkruar sht homazh ndaj autorit t saj, i cili e prjetoi n kurriz, si njeri dhe si studiues dhe si poet, izmen e rnd t diktaturs. Prndryshe libri i Pips mund t ishte prkthyer edhe n arbrishte (Camaj, n gramatikn e vet, i studion krah pr krah toskrishten, gegrishten dhe arbrishten), vetm se pastaj, pr ta shtypshkruar, do t duhej shfrytzuar edhe dimensioni i katrt. Me daljet e veta n publik, Shllaku gjithnj ka mbrojtur iden se gegrishtja letrare (ose m sakt, shkodranishtja letrare) duhet t lvrohet si e till, duke u promovuar nprmjet letrsis (nj intervist e tij mund t lexohet ktu). Megjithat, vendimi i tij jo vetm pr ta prkthyer veprn e Pips n gegrishte, por edhe pr ta vn kt prkthim krah pr krah me versionin n shqipen standarde, si t barabart, ka implikime q shkojn m thell se synimet e shpallura t Institutit t Shllakut, pr ta mbajtur t ndezur pishtarin e nj tradite t vyer kulturore dhe q ka edhe shum ti jap kulturs shqiptare. Kjo sepse vepra e Pips sht jo vetm gjuh, por edhe metagjuh; ose tekst (ligjrim, diskurs) q flet pr gjuhn, e ka gjuhn pr objekt, sht i kthyer me fytyr nga vetvetja; madje, m tej akoma, sht nj tekst n gegrishten letrare q flet, ndr t tjera, pr mnyrn si u likuidua gegrishtja letrare nga kultura zyrtare n Shqipri, gjat viteve t regjimit komunist. N t vrtet, nj gj sht t nxitsh prdorimin e nj varianti letrar pr t shkruar letrsi, nj gj tjetr sht ta prdorsh kt variant n tekste metagjuhsore. Kto t dytat lypin nj nivel t ri, m t lart, t artikulimit gjuhsor. N rrafshin praktik, kjo prthyhet, ndr t tjera, n mundsin pr ti pasur nj dit edhe tekstet shkollore n shkodranishte, ka sht cilsisht, madje rrnjsisht e ndryshme nga nevoja pr ta studiuar gegrishten letrare n shkoll; dhe q, n thelb, i hap rrugn do prpjekjeje pr autonomin, t paktn kulturore-gjuhsore t Shkodrs (ktu m vjen n mend Catalunya, por vetm si shoqrim idesh, h pr h). Kjo nuk ka t bj me far synimesh ka pasur pikrisht Shllaku n mendje, kur i sht futur ksaj ndrmarrjeje; por me efektet e saj objektive n kulturn shqiptare, t cilat nuk mund vese t jen subversive. Thash m lart q, n vllim, shqipja standard dhe gegrishtja letrare trajtohen si t barabarta, ose n t njjtin rrafsh; kjo vlen n prgjithsi, meq n detajet nuk ka dyshim se libri sht prkthyer dhe prgatitur n gegrishte, ndrsa versioni n shqipen standard ose t njsuar sht shtuar m pas, pr ata lexues q e preferojn shqipen t shkruar sipas normave t 1972shit. Versioni n gegrishte ka edhe nj parathanie t shkruar nga vet Shllaku, si dhe bibliografin e hartuar nga Pipa; t cilat jan ln jasht kundrversionit n standard; po ashtu, versioni n standard i ka t gjitha shnimet n fund t faqes t shkruara n gegrishte (nuk jam n gjendje t them nse Shllaku i ka harruar ashtu, apo i ka ln qllimisht n tekst), ka prfton nj efekt t pakndshm n lexim, duke i przier format e shqipes s shkruar. Ja nj shembull i nxjerr nga nj faqe e librit, q dshmon bashkjetesn, n t njjtn faqe, t shqipes s njsuar n tekst dhe t gegrishtes letrare n shnimet: Prndryshe, botimi n shqip i veprs s rndsishme t Pips u prcoll me heshtje; asnj fjal nuk u tha pr t n konferencn e fundit gjuhsore t Durrsit; pak u shkrua n shtyp; munguan analizat dhe kritikat e nevojshme. Establishment-i i vjetr akademik, n Tiran, e ka pritur me prbuzje kt studim, n nj koh q t tjera segmente, sa joakademike aq edhe lokaliste dhe centrifugale, e kan prshndetur si dokumentin baz t ringjalljes kulturore t Shkodrs dhe, n prgjithsi, t komponentit geg n kulturn shqiptare. Primo Shllaku sht nga t paktt q e ka kuptuar, prej vitesh, se kjo ringjallje nuk mund t kryhet vetm nprmjet vullnetit politik pr t ndrequr padrejtsit dhe krimet e s shkuars;

duhet edhe frym proaktive, krijuese dhe bashkpunuese, pr t provuar se fermentet kulturore n Shkodr kan mbetur gjall; sikurse ka kuptuar se ringjallja nuk do kuptuar si rikthim n situatn kulturore-gjuhsore t viteve 1930, kur institucionet e kulturs katolike n Shkodr lulzonin si kurr ndonjher m par dhe m pas. Megjithat, dhe n fund t fundit, sht mir q studiuesve t shqipes dhe studentve t degve filologjike n universitetet tu jepet n dor, n shqip, kjo vepr e Pips, si interpretim krejt alternativ, n mos subjektiv, i procesit t ngjizjes s shqipes s njsuar, gjat shekullit XX dhe veanrisht nn regjimin komunist t Enver Hoxhs. Koha do t tregoj nse efekti subversiv i aktit t botimit t veprs n trajtn dy-variantshe, ose edhe thjesht i vendimit t Shllakut pr ta dhn Pipn t prkthyer n gegrishten letrare do ta amplifikoj apo do ta dobsoj efektin pa dyshim pozitiv q do t ket kjo vepr n debatet kulturore t tashme dhe t ardhme. KONFERENCA GJUHSORE: PRFUNDIMET December 17, 2010 by Xha Xhai M posht po prcjell prfundimet zyrtare t konferencs shkencore me tem Shqipja n etapn e sotme: politikat e prmirsimit dhe t pasurimit t standardit, q u mbyll sot, para pak orsh. KONFERENCA SHKENCORE Shqipja n etapn e sotme: politikat e prmirsimit dhe t pasurimit t standardit Durrs, m 15, 16 dhe 17 dhjetor 2010 PRFUNDIME Konferenca Shkencore Shqipja n etapn e sotme: politikat e prmirsimit dhe t pasurimit t standardit, e organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiran, me pjesmarrjen e specialistve nga tr hapsira shqiptare, i zhvilloi punimet m 15-17 dhjetor n Durrs. Konferenca u zhvillua n pes sesione. N secilin sesion u paraqitn dy referate q solln trajtime t thelluara t tems s sesionit, si dhe nj numr prej pes deri shtat kumtesash q u prqendruan n problemet e veanta. Mbi referatet dhe kumtesat e paraqitura n sesione u zhvilluan diskutime n prfundim t do sesioni, n t cilat diskutuesit solln argumentet e tyre n mbrojtje, n kundrshtim, ose n specifikim t problemeve t veanta. Pes sesionet patn prkatsisht kt tematik: I Historia e formimit t standardit. Standardi dhe legjislacioni; II Probleme gramatikore t standardit; III Probleme t drejtshkrimit dhe t pasurimit t standardit; IV Marrdhniet e standardit me dialektet. Norma leksikore; V Standardi dhe norma letrare (letrsia, shkolla, mediat). Konferenca i zhvilloi punimet n frymn e nj debati konstruktiv dhe bashkpunues, i karakterizuar nga profesionalizmi shkencor dhe, prgjithsisht, nga interesi pr t dgjuar argumentet e kolegve dhe pr t qen i hapur ndaj tyre. Konferenca arriti n prfundimet e mposhtme: 1) Megjithse u vendos n nj epok t ngarkuar me ideologji dhe me munges t liris shkencore, standardi gjat gjith ktyre viteve e ka dshmuar vlefshmrin e tij. 2) Praktika e prdorimit t shqipes standarde n kto dyzet vjet dshmon se shqipja, ashtu si t gjitha gjuht e lvruara, ka nevoj q ti nnshtrohet periodikisht nj shqyrtimi shkencor lidhur me funksionimin e sistemit n t gjitha segmentet. 3) sht e nevojshme q t shqyrtohen m tej disa rregulla t drejtshkrimit, me qllim njsimin e tyre dhe shmangien e konflikteve t krijuara si pasoj e zbatimit t dy parimeve t ndryshme njhersh (atij fonetik dhe atij morfologjik). N mnyr t veant, drejtshkrimi i zanores ka nevoj pr rishqyrtim. 4) T rishikohet prdorimi i shkronjs s madhe, drejtshkrimi i emrave t huaj t prvem, si dhe drejtshkrimi i toponimeve. 5) Leksiku i standardit t shqipes t jet i hapur ndaj prurjeve nga dialektet, sidomos nga dialekti geg dhe nga autort e tradits letrare n kt dialekt. T vazhdoj puna pr

pasurimin e leksikut me krijime t reja sipas gjedheve fjalformuese t shqipes, si dhe pr pastrtin ndaj huazimeve t panevojshme. 6) T thellohet puna pr begatimin, njsimin dhe kodifikimin e terminologjis n t gjitha fushat. 7) N sistemin morfologjik, t rishqyrtohet formimi i shumsit t emrave, pr nj saktsim t mtejshm paradigmatik, duke synuar njsimin dhe shmangien e prjashtimeve t shumta. 8) T studiohet mundsia e integrimit t paskajores gege n standardin e shqipes. 9) Studimet dhe hulumtimet t jen t hapura edhe n fushn e sintakss. 10) Nxnia e shqipes n shkoll, n t gjith hapsirn shqiptare, ka shfaqur vshtirsi dhe probleme, ndaj propozohet prmirsimi i kurrikulave, i teksteve, i metodave t msimdhnies, si dhe aftsimi i mtejshm i msuesve t gjuhs amtare. 11) N konferenc u shfaqn edhe shum mendime e teza t veanta lidhur me standardin dhe me prdorimin e shqipes. Konferenca dshmon se debati pr shtjet e norms s shqipes dhe t prdorimit t saj sht nj debat pjellor, i cili e pasuron mendimin gjuhsor shqiptar dhe hap perspektiva studimore e krkimore t domosdoshme pr etapn e sotme t zhvillimit t shqipes. 12) Krijimi i Kshillit Mbarshqiptar pr Gjuhn, me statusin e personit publik, mund t jet nj rrug e mir pr tu gjetur zgjidhje shtjeve t rndsishme t politikave gjuhsore, t planifikimit t gjuhs, dhe t strategjis pr zhvillimin dhe mbrojtjen e shqipes. Komisioni Shkencor i Konferencs vlerson se konferenca i mbylli punimet me sukses dhe se, n perspektivn e prfundimeve m sipr, duhet vijuar me studime t thelluara pr shtje t veanta, si dhe duhen gjetur mnyrat dhe mundsit q puna e nisur t vazhdoj n mnyr periodike, n prputhje edhe me porosin e dal nga Kongresi i Drejtshkrimit, n t cilin u sanksionua kodi normativ i shqipes:Struktura e sotme e gjuhs letrare sht e hapt e do t mbetet e till. Prndryshe zhvillimi i gjuhs letrare do t ndrpritej. Ai q ne quajm kristalizimi prfundimtar i norms n t vrtet nuk sht kurr prfundimtar, i prjetshm, statik; ai duhet kuptuar si vendosje e nj qndrueshmrie tipike, por relative t norms, e cila sht dinamike, zhvillohet e prsoset. Komisioni Shkencor i Konferencs: Prof. Dr. Ardian Marashi, kryetar Akademik Kolec Topalli, antar Akademik Ethem Likaj, antar Prof. Dr. Imri Badallaj, antar Prof. As. Dr. Valter Memishaj, antar Xha Xhai [ja edhe platforma zyrtare e konferencs] Konferenca shkencore Shqipja n etapn e sotme: politikat e pasurimit dhe t prmirsimit t standardit Parashtrimi: N qendr t veprimtarive t edicionit II t Ditve t Albanologjis do t jen konferenca shkencore Shqipja n etapn e sotme: politikat e pasurimit dhe t prmirsimit t standardit dhe tryezat e puns rreth zhvillimeve aktuale t gjuhs shqipe, politikave gjuhsore dhe planifikimit gjuhsor. Shqipja e sotme gjallon si gjuh e mbar shqiptarve n formn e dy dialekteve kryesore dhe n variantin shqipe standarde. E ndodhur prball hapjes dhe liberalizimit t shoqris shqiptare, ajo po pson zhvillime t fuqishme t brendshme, q lidhen me shtimin e jashtzakonshm t kontakteve ndrmjet vet shqiptarve, me migrimet dhe me emigracionin, me rikonfigurimin gjeopolitik e gjeokulturor t faktorit shqiptar n rajon, si dhe prgjithsisht me ngritjen e prshpejtuar ekonomike, sociale e kulturore t shoqrive shqiptare n dhjetvjearin e fundit. Gjuha shqipe po kalon nj proces t vrullshm zhvillimi e pasurimi dhe n kt

dinamik lipset shqyrtuar edhe vet standardi, si nj variant i saj. Vrejm se disa nga dukurit dhe problemet e shumllojshme q jan br t pranishme mbas Kongresit t Drejtshkrimit, kan trhequr m shum vmendjen e publikut sesa t gjuhtarve, ndrkoh q situata e sotme gjuhsore nuk e toleron m kt komoditet. Gjykojm se ka ardhur koha q shtja t shihet pa pasione t ndezura, n nj prizm thjesht shkencor, pr t evidentuar me prgjegjsi problematikat e krijuara, me nj vshtrim prfshirs dhe me parashikime afatmesme e afatgjata. Qllimi: Konferenca shkencore do t evidentoj problematikat e ndryshme e t shumllojshme t situats gjuhsore mbas vitit 1990, duke nxjerr n pah nevojn e pasurimit t shqipes me mjetet e saj t brendshme, nevojn e rishikimit e t rikodifikimit t disa normave t standardit, si dhe nevojn pr t ndrmarr politika gjuhsore t guximshme, n baz t miratimit t nj legjislacioni pr zhvillimin e shqipes dhe pr prkujdesjen institucionale e mbarshoqrore ndaj saj. Konferenca shkencore mbarkombtare synon jo thjesht ti ndrgjegjsoj specialistt e gjuhs shqipe rreth problematikave t reja gjuhsore t krijuara mbas hapjes s shoqris shqiptare dhe rivendosjes s komunikimit mes pjesve t saj n nivel gjithkombtar, por kryesisht ti ftoj ata q t pozicionohen shkencrisht dhe t japin kontributin e tyre pr shtjet konkrete, t evidentuara tashm n prdorimin e prditshm, t folur e t shkruar, t shqipes. Ky hap i rndsishm n shqyrtimin e situats gjuhsore aktuale nga kjo konferenc, do t mundsoj bashkpunimin dhe bashkveprimin ndrmjet specialistve dhe institucioneve n rrafsh mbarkombtar, me qllim q t prcaktohen rrugt dhe format e mundshme t prmirsimit t standardit, nprmjet aplikimit t politikave gjuhsore t qndrueshme n perspektiv. Prfituesit direkt dhe indirekt: Gjuhsia shqiptare, shkolla shqipe, mediat, shteti shqiptar dhe institucionet, shoqria shqiptare, kombi dhe diaspora shqiptare, studiuesit e huaj t shqipes dhe mbar komuniteti ndrkombtar i folsve t shqipes. Xha Xhai Ja edhe lista e pjesmarrsve t konfirmuar:

Shum prej ktyre jan specialist t shklqyer n fushat e tyre; le t shpresojm se do t din ti rrin larg ideologjizimit dhe tundimit pr ngutje. Xha Xhai Un jam dhe mbetem outsider pr qarqet akademike dhe universitare t Tirans, por disa gjra mund ti them me siguri: s pari, Akademia e Shkencave dhe Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis ishin t prfaqsuara mir n Konferenc, n t gjitha nivelet; s dyti, nga Fakulteti Histori-Filologji ishte s paku shefja e dept. t Gjuhsis, Aljula Jubani. Dy specialist t tjer, Gjovalin Shkurtaj dhe Kristina Jorgaqi, e kishin konfirmuar pranin e tyre, por u trhoqn n sekondn e fundit. S treti, t tjer ekspert t mirnjohur, si Emil Lafe, ishin ftuar por pr arsye t ndryshme e refuzuan pjesmarrjen. Xhevat Lloshin e takova vet gjat ditve t Panairit t Librit dhe e pyeta se pse nuk po vinte n konferenc: mu prgjigj se e kishin lajmruar von dhe si kishin dhn koh t prgatitej ka sm bindi shum. Megjithat, asnj arsye serioze nuk shpjegon se pse Jorgji Gjinari, Met eliku, Ferdinand Leka, Tomorr Osmani, Bahri Beci dhe Seit Mansaku ishin n konferenc, ndrsa Emil Lafe, Xhevat Lloshi, Remzi Pernaska dhe Enver Hysa jo i prkasin t njjtit brez dhe kan pikpamje pak a shum t ngjashme pr shqipen. Prof. Shaban Demiraj, ndr firmtart e letrs kontestuese, ka koh q nuk lviz nga krevati, pse i smur rnd; i biri, prof. Bardh Demiraj, jo vetm q erdhi n konferenc vet dhe mori pjes aktive atje, por edhe la t kuptonte, ditn e fundit t punimeve se i jati ishte manipuluar, pr ta firmosur at letr. Jam i

sigurt se prof. Shabani nuk sht nga ata q do ti shmangej debatit, qoft edhe me David Lukn. T tjer bojkotues t konferencs, dhe firmtar t njoftimit pr opinion, q u botua PARA konferencs duke paragjykuar n mnyr qesharake punimet e saj, nuk jan vese njerz t fryr me veten, t cilt kan marr prsipr t mbshtillen me flamurin kombtar n kt moment, pa kuptuar shum nga punt e gjuhs (me pretekstin se patriotizmi ua prligj protagonizmin); madje disa prej tyre smund t ekzistojn publikisht, n kt periudh, vese duke kundrshtuar (me forc) zhvillime t ndryshme. Nuk dua t prmend emra konkret, por nga informacione private q kam, q nuk i sjell dot ktu pse sm takon mua ti bj publike, m rezulton se politizimi i skajshm i ksaj konference ka ardhur, kt her, nga krahu i bojkotuesve (kam par me sy dokumente nga m t uditshmet, t tilla si nj letr drejtuar Edi Rams, nga nj prej firmtarve t letrs s hapur, ku i krkohej Kryetarit t PS-s q ti vinte fr deputetes Ledi Shamku-Shkreli, e cila prfaqsoksh PS-n n Konferenc). M n fund, konferenca nuk nxori ndonj rezolut, por vetm prfundime, t cilat nuk u nnshkruan nga pjesmarrsit, as u votuan. Ky dallim do mbajtur mir parasysh. Prfundimet, t cilat i afishova edhe ktu n PTF, kan pr qllim vetm t informojn se far u tha e u b n Konferenc e cila, n thelb, nuk ishte vese nj konsult ekspertsh pr shtjen e standardit. Sa pr ann institucionale t problemit, m duket se kt e trajtoi hollsisht dhe zgjidhjen ia formuloi kryesisht Rexhep Ismajli (Prishtin), i cili sht ekspert i politikave gjuhsore. shtja u debatua me zjarr t madh ditn e fundit, por m duhet t pranoj se nuk e ndoqa debatin me shum interes; vetm se, e theksoj, ndryshimet n drejtshkrimin e shqipes standard nuk i rekomandon konferenca vet, as mund ti rekomandoj, por vetm ai organizm ose kshill mbarkombtar, i cili mbetet pr tu formuar dhe miratuar, me ligj, nga parlamentet e Shqipris dhe t Kosovs (t paktn). DY LEXIME T NJ TITULLI November 22, 2010 by Xha Xhai Ditt e fundit, gjuhtari Rahmi Memushaj, n nj shkrim te Shekulli me titullin Gjuha standarde, krijes kombtare, jo totalitare, i referohet gjersisht librit tim Shqipja Totalitare, t botuar n 2009. Pasi prshkruan mnyrn si krijua gjuhsisht standardi i vitit 1972, Memushaj shkruan: Pra, gjuha standarde shqipe nuk sht gjuha e komunizmit shqiptar, pjell e totalitarizmit, po krijes kombtare, fryt i prpjekjeve pr t ruajtur njsin e kombit. Fakti q gjermanishtja i shrbeu Hitlerit, italishtja Musolinit dhe japonishtja Hirohitos, nuk dim ti ket shtyr gjuhtart e ktyre vendeve ti quajn kto gjuh totalitare. sht e vrtet q regjimet totalitare e prdorin gjuhn si mjet propagande, duke ndrhyr n leksikun e saj dhe duke ndrtuar me mjetet gjuhsore nj ligjrim t veant, po kjo nuk do t thot aspak se kjo i bn gjuht totalitare, sikundr mton A. Vehbiu, i cili, duke u nisur nga nj silogjizm, arrin n prfundimin se prdorimi q i bhet nj instrumenti sjell ndryshime n instrumentin vet. Tjetr gj sht ligjrimi dhe tjetr gj sistemi q shfrytzohet n ligjrim. T flassh pr shqipe totalitare, do t thot t pranosh se para saj ka ekzistuar nj shqipe mbretrore dhe sot nj shqipe demokratike, dmth. t thuash marrzira. Natyrisht, argumenti i Memushajt sht i tipit straw man; ai nuk i referohet librit tim, por nj fantazie q i ka lindur n kok, kur ka par librin tim n vetrin t libraris, pr s largu.

E them kt, sepse un e kam sqaruar, q n nntitull t librit tim pa folur pastaj pr librin vet, se merrem me tipare t ligjrimit publik n Shqiprin e viteve 1945-1990. Madje, kush e ka shfletuar at libr, do ta ket par q un atje merrem fare pak me shtjen e standardit, duke u ndalur vetm n aspektet totalitare t politiks gjuhsore q u ndoq nga regjimi pr ta imponuar n shoqrin shqiptare, duke i dbuar nga prdorimi publik format alternative, si gegrishten e Shkodrs. Por Shqipja totalitare, si form ligjrimore dhe si tem e studimit tim, nuk ka t bj aq me standardin sesa me marrdhniet e pushtetit me ligjrimin publik. Me fjal t tjera, Memushaj e shtrembron qllimisht prmbajtjen dhe mesazhin e librit q kam shkruar, ka nuk e nderon si gjuhtar dhe si njeri. S njjts shtje, ose komentimit t titullit t librit tim, i sht kthyer edhe shkrimtari I. Kadare, n librin e tij Mosmarrveshja, t botuar ditt e Panairit t Librit n Tiran. Edhe Kadareja shkruan disa faqe pr ta mbrojtur standardin nga sulmet e albanologve t rinj, si i quan ai, dhe pastaj i rezervon nj shnim t tr Shqipes totalitare, t cilin po e riprodhoj m posht: N librin Shqipja totalitare t A. Vehbiut, midis kundrthnieve, sht pikrisht ajo q ka lidhje me titullin: nse mund t ket shqipe totalitare, n kohn q, pr shembull, as rusishte, as gjermanishte t till ska, ndonse rusishtja e ka pasur totalitarizmin dy her m gjat mbi shpin, kurse gjermanishtja ka provuar bitotalitarizmin. Ajo q cilsohet si gjuh e drunjt, e thar ose burokratike sht tipar gjithbotror, q m shum ka lidhje me stilin dhe varfrin e t shprehurit sesa me vet makinn gjuhsore. Dihet se kjo e fundit shrben n mnyr krejtsisht asnjanse dhe kjo, m fort se n shum gjuh t tjera, ndihet pikrisht te shqipja. Dshirorja (optativ-i) i shqipes sht shembulli m i qart se si mekanizmi gjuhsor vihet n shrbim t bekimit ose t mallkimit me t njjtn shprfillje. Sa pr shprehjet hi e pluhur, n jet t jetve e t tjera t ngjashme, q autori sjell si shembuj, ato si mund t hyjn n pun n nj mbledhje ku dnohen armiqt e komunizmit, po aq mund t prdoren n nj kish, ku kryhet nj mesh a nj prshpirtje. (Mosmarrveshja, Onufri 2010, f. 187). Si shihet, ka nj paralelizm pothuajse t plot mes ktyre dy kritikve, far m bn t mendoj se Memushaj do ta ket lexuar Kadaren, para se t kuturisej t kritikonte edhe ai nj titull libri. Natyrisht, edhe Kadareja e ndrton keq argumentin. Pyetjes nse mund t ket shqipe totalitare ose jo, do ti prgjigjem kshtu: nse t japin n dor nj tekst t ligjrimit publik t atyre viteve, ti menjher do ta dallosh se sht hartuar ather; studimi im merr prsipr, para s gjithash, t shkoqit se cilat jan ato tipare q e bjn ligjrimin publik t asaj kohe kaq unik, kaq t dallueshm dhe kaq t identifikueshm si shqipe t kohs s regjimit totalitar. Kt un e quaj shqipe totalitare por sdo mend se shtja e standardit ktu nuk hyn fare, meq prthyerja e pushtetit totalitar n ligjrimin publik bhet n nivelet pragmatike, semantike, retorike dhe prgjithsisht diskursive t ktij ligjrimi. Pyet Kadareja nse mund t ket shqipe totalitare, n kohn q, pr shembull, as rusishte, as gjermanishte t till ska; n t vrtet, ka, dhe ka koh q studiohet; monografit kryesore, si ajo e Patrick Seriot pr rusishten sovjetike (Analyse du discours politique sovitique), ose e Victor Klemperer pr gjermanishten naziste (The language of the Third Reich, kjo e fundit n trajt eseje letrare, jo studimi akademik) i kam prmendur edhe n bibliografin e librit. Po

kt argument e sjell edhe Memushaj: Fakti q gjermanishtja i shrbeu Hitlerit, italishtja Musolinit dhe japonishtja Hirohitos, nuk dim ti ket shtyr gjuhtart e ktyre vendeve ti quajn kto gjuh totalitare (vreni shtrembrimin flagrant q bn ky i fundit un se kam quajtur gjuhn shqipe gjuh totalitare, por vetm kam analizuar mnyrn si u pasqyrua totalitarizmi n ligjrimin publik t shqipes). Duke iu referuar gjuhs (langue) si instrument komunikimi, edhe Kadareja edhe Memushaj arsyetojn njlloj, dhe pikrisht se gjuha, n dallim nga ligjrimi, nuk ndikohet nga prdorimi q i bhet. Kadareja: Dihet se kjo e fundit shrben n mnyr krejtsisht asnjanse dhe kjo, m fort se n shum gjuh t tjera, ndihet pikrisht te shqipja. Memushaj: Tjetr gj sht ligjrimi dhe tjetr gj sistemi q shfrytzohet n ligjrim. Natyrisht, kjo sht edhe teza e njohur e Stalinit, artikulli i t cilit pr marksizmin dhe shtjet e gjuhsis ishte pjes e detyrueshme e katekizmit totalitar, n Fakultetin e Historis dhe t Filologjis, ku jemi kunguar t gjith: edhe Kadareja, edhe Memushaj, edhe un vet. Prandaj, edhe sikur argumenti i Stalinit t jet i drejt (pr far un kam rezervat e mia, meq teksti i Stalinit m tingllon po aq i drunjt sa edhe Stalini vet), Kadare dhe Memushaj e kan prdorur at argument pa vend. Nse Kadareja sht para s gjithash shkrimtar dhe mund ti falet ngatrresa q bn mes gjuhs dhe ligjrimit si dhe pasaktsi t tjera n pasazhin e cituar (pa prmendur pastaj faktin q argumenti i tij sht i prshkuar nga diskursi stalinian: vreni termat makina gjuhsore, mekanizmi gjuhsor, t cilat i referohen drejtprdrejt zhargonit t parashtress s Stalinit pr marksizmin n gjuhsi, si dhe konceptimin e gjuhs si makin ose mekanizm, i cili nuk sht aq i mirqen dhe i mirditur sa e bn Yni), Memushaj, si gjuhtar q sht, nuk ngatrron asgj, por vetm manipulon, duke shpresuar n padijen e lexuesit. Ja nj shembull konkret i histeris s Memushajt: T flassh pr shqipe totalitare, do t thot t pranosh se para saj ka ekzistuar nj shqipe mbretrore dhe sot nj shqipe demokratike. Po si kshtu? Ndryshe nga forma t tilla t organizimit t shtetit, si monarkia ose demokracia, totalitarizmi dallohet pikrisht ngaq shteti, nprmjet pushtetit, jo vetm merr kontroll t plot mbi t gjitha aspektet e jets sociale dhe individuale, duke prfshir edhe prdorimin q i bhet gjuhs; por edhe e ushtron kt kontroll n mnyr t dhunshme ose me rrug policore. N totalitarizm, do aspekt i komunikimit publik kontrollohej nga pushteti dhe i shrbente para s gjithash riprodhimit t tij, far nuk mund t thuhet as pr monarkin, as pr demokracin STANDARDI: ZRA ALTERNATIV November 18, 2010 by Xha Xhai Shkrimtari Primo Shllaku, drejtor i Institutit t Promovimit t Vlerave n Gjuh Shqipe, parashtron sot, te Gazeta Shqiptare, qndrimin e tij n lidhje me standardin ekzistues t shqipes. Shllaku u kundrvihet jo vetm t gjith atyre gjuhtarve t cilt gjykojn se standardi nuk ka arsye t preket, madje edhe vet konferenca e dhjetorit nuk ka arsye pr tu mbajtur, por edhe atyre t tjerve, t cilt flasin ve pr meremetime t vogla n fytyrn e standardit, si me than, se dikush duhet t marr nji pickatore dhe, shum-shum, t hjek ndonji qime n vetulln e tij dhe kaq. Veanrisht, ai polemizon me nj shkrim t tanishm t gjuhtarit veteran Emil Lafe, nj nga arkitektt e gjuhs s njsuar dhe standardit t sanksionuar nga Kongresi Drejtshkrimor i vitit 1972; n t cilin shkrim, Lafe argumenton se standardi nuk duhet marr si produkt komunist. Shllaku nuk e fsheh pozicionin e vet ndaj ksaj shtjeje, duke specifikuar se:

[S]tandardi ishte produkt i komunizmit shqiptar, se ai u vendos nga nalt posht e me diktat, sado ti themi se ai kishte n thelb metodat e vendosjes s hegjemonis dhe t monopolit, se ishte produkt i nji konsensusi n diktatur. Ktu ka vend pr nj objeksion t menjhershm: a ishte standardi, apo standardizimi (dhe politikat e zbatimit) produkt i komunizmit shqiptar? T njjtn gj mund ta themi edhe pr hekurudhn Rrogozhin-Fier: ajo hekurudh ekziston edhe sot e ksaj dite dhe nuk ia kujton kujt komunizmin; por mnyra si u ndrtua, me pun vullnetare, ishte krejtsisht komuniste. Gjithsesi, jo t gjith do t binin dakord me homologimin e gjuhs s njsuar, si dukuri sociale me valenca kulturore dhe ideologjike, dhe nj hekurudhe, e cila i prket infrastrukturs; dhe kt nuk mund ta diskutojm tani. Shqetsimi kryesor i Shllakut ka t bj me dmin objektiv q po u shkakton standardi i sotm shkrimtarve t gegrishtes dhe tradits letrare gege. Duke iu drejtuar atyre q mendojn se standardi nuk ka gj pr t ndryshuar, ai shkruan: Na ban shum prshtypje se kta gjuhtar t nderuem nuk merakosen fare pr letrsin dhe shkrimtart si prdoruesit e alkimistt e gjuhs q fjaln e thjesht e t rndomt e kthejn n stof t mueshme t tingullit e t rezonancs. Edhe pse kan kalue 40 vjet t thukta e kritika jan ngrit kta 20 vjett e fundit, ata nuk na thon asnji fjal pr letrsin e shkrueme n gegnisht, si do ti bhet halli asaj, a duhet q pr hatr t standardit t sakrifikojm letrsin gege q lavrohet tash 500 vjet t rrasta e q prban traditn e madhe letrare e humaniste t kulturs son t shkrimit. A mendojn kta se me ket standard sui generis, t ngurtsuem rreptsisht mbrenda kufjve t tosknishtes ose edhe t hipertosknishtes, mbas nji 50-vjeari tjetr na do t mbetemi pa Eposin e Kreshnikve, pa Kanunin e Lek Dukagjinit, pa kuatrinn e autorve t vjetr, pa Vaso Pashn, pa Fishtn, pa Mjedn, pa Prenushin e Shantojn, pa Migjenin e Esad Mekulin, pa Pashkun e pa Camajn, pa Zorbn e poett e msheft t kohs s diktaturs si dhe gati 40 shkrimtar m t rij q shkruejn aktualisht me zell e me dashuni t kulluet pr letrat e traditn e kryedialektit verior. Apo me sui generis kuptojn ket indiferenc e anmiqsi t ktij standardi ndaj letrsis kombtare e, pikrisht, ndaj asaj m t mirs e me tradit m t gjat e me nord t shkoqun kah Prendimi? N ciln praktik botnore, t sotme ose t djeshme, krijimi i nji standardi mund ti fshij nga faqja e dheut letrsis s vet nji parcele kaq gjigande t prodhimit letrar t gjatkohsis e t bashkkohsis dhe t vazhdoj me u quejt gati i prsosun? Pr hatr t moshs e t puns me landn e shjt t gjuhs ton po e pranojm se standardi nuk qenka produkt i komunizmit, se gjuha nuk sht kuvend ku prfaqsohen krahinat, por kuvend ku u imponohesh krahinave, por t paktn na thoni ju, gjuhtart, se si do ti vej halli ktij korpusi gjigand letrash shqipe me stamp traditn e lasht e moderne gege, n qoft se na e vazhdojm aparteidin ndaj saj dhe zbatojm edhe sot si ather ligjin e msheft e dinak t monopolit? [theksimi im, 2Xh] Shqetsimi sht i drejt, por themelohet mbi nj ngatrres t madhe. Standardi i shqipes ekziston, para s gjithash, si marrveshje pr t prdorur nj form zyrtare t shqipes n publik dhe pr t njsuar shqipen e prdorur n ligjet, n dokumentet shtetrore, n tekstet msimore dhe shkencore, n mediat mbarkombtare krkes dhe nevoj legjitime e nj shteti modern. Marrdhniet e ktij standardi me letrsin shqipe t vjetr dhe bashkkohore, n rrethanat e sotme, mbeten t ndrmjetsuara nga tradita, dhe shijet individuale t autorve q prdorin forma alternativa ndaj standardit. Sidoq t jet standardi i shqipes, fardo forme q t marr, ai nuk mund ti prfshij njkohsisht edhe Buzukun, edhe Zyko-Kamberin, edhe De Radn, edhe Fishtn, edhe Skiroin, edhe Camajn sepse ashtu nuk do t ishte standard, por mish-mash. Ky sht gabimi i madh por shum i madh q i shpton Shllakut. Ai e denoncon me forc monizmin totalitar, por i mbetet besnik nj mnyre t menduari moniste, sa koh q implikon se standardi ose mund t hapet ose do t mbetet i mbyllur; duke prjashtuar, gjithnj me nnkuptim, se standardi do t mund t hapet, n disa nivele, vetm

nse qndron i mbyllur, n disa nivele t tjera; dhe se reforma drejtshkrimore ose normative (p.sh. q fjala pavarsi t filloj t shkruhet si pavarsi, Evrop si Europ dhe format e s ardhmes t eliminojn pjeszn t: do vij dhe jo m do t vij), sido q t kryhet dhe sado q t shtrihet, nuk ka fare t bj me qndrimin publik ndaj teksteve letrare t shkruara n variantet letrare alternative t gegrishtes (shkodranishte, kosovarishte, elbasanishte), ose, pr at pun, edhe t arbrishtes. M an tjetr, autorit n fjal, q sht shkrimtar vet, i dhimbset me t drejt jetrsimi i tradits madhore t letrsis n gegrishte, nga brezat e tanishm t lexuesve, t edukuar trsisht me format rudimentare t standardit ende t veshura n uniformn ushtarake q ia pat blatuar totalitarizmi. Prandaj zgjidhja nuk vjen duke rishikuar standardin si t till, por vetm duke riprkufizuar (remapping) sferat dhe ligjsit e zbatimit t tij. Sa i prket letrsis s tradits dhe asaj t sotme, q shkruhet n gegrishte, kjo krkon studimin e gegrishtes letrare n shkoll, fillimisht n rrug filologjike jo vnien n qarkullim t abetareve dhe teksteve shkollore alternative. Shkruan Shllaku: Poqese standardi nuk prmirsohet e nuk e zgjanon bazn e vet q t spjegoj dhe t prfshij letrsin artistike dhe ligjrimin e prditshm, ai do t katandiset n gjuh administrative dhe kjo nuk i ban ndonji nder. Vetm hapja e bazs dhe rritja e valencave gjuhsore unversale q banojn me shumic te gegnishtja e prjashtueme mund t na e kthej letrsin kombtare pa firo e pa paraventa. Ktu ka prsri nj kontradikt: hapja e standardit n nivelin letrar nuk ka t bj me prmirsimin e standardit kto jan dy gjra t ndryshme, sikurse e shpjegova m sipr. Sot askush nuk e pengon Shllakun q t shkruaj dhe t botoj n gegrishte si e provon vet artikulli i tanishm. Prkundrazi, far e pengon at si shkrimtar, duke ia marr frymn e prer hovin komunikues, sht se ndr shqiptart sot nuk ka lexues t prgatitur pr ta shijuar estetikisht dhe prtypur kulturorisht letrsin e krijuar prej tij, prve nj pakice elitare ndoshta edhe t kufizuar gjeografikisht. Kta lexues duhet ti prgatit shkolla publike (dhe private), nprmjet nj reforme themelore t programeve t gjuhs dhe t letrsis, t cilave u duhet integruar nj komponente e fort filologjike, q t lejoj studimin e gegrishtes letrare n t gjitha aspektet e saj dhe analizn e teksteve klasike n at variant letrar. Natyrisht, e njjta reform do t krkonte edhe njsimin e vet gegrishtes letrare t sotme, e cila ende shkruhet shkel e shko, duke u praktikuar m tepr si form subversioni ndaj standardit, sesa si variant letrar alternativ. Prfundon autori: Instituti pr Promovimin e Vlerave n Gjuh Shqipe mendon se vertikaliteti zhvillimor i gjuhs nuk mund t arrihet tue ia ngushtue bazn ksaj t fundit. Gabimi i madh historik i politikave t standardit ishte prjashtimi i gegnishtes dhe vendosja prej tij i nji regjimi okult monopoli. Prandej na si Institut krkojm q s pari t zmontohet prej praktikave t standardit do instinkt i tij monopolist q ka prejardhje dhe stamp t dukshme totalitariste. [...] Instituti shef q n t ardhmen e afrt t punoj pr rehabilitimin moral dhe material t gegnishtes, t gjej mnyra pr ta normue dhe modernizue at me studime mbi shndetin e saj mbas stins s vshtir asfiksuese [...]. Kto jan fjal me mend por q nuk do t zbatohen dot, prvese pasi t jet prcaktuar, shkencrisht, se far pikrisht, brenda standardit ekzistues, do t hapet dhe far do t mbetet e mbyllur ndaj formave alternative; dhe sidomos, pasi t jet siguruar, n nivel publik dhe privat, respektimi rigoroz i rregullave t standardit, duke prfshir rregullat e mbylljes dhe rregullat e hapjes, madje edhe rregullat e t shkruarit t nj gegrishteje q nuk e fyen ndjeshmrin gjuhsore dhe kulturore t kujt e merr seriozisht ligjrimin shqip dhe gjuhn shqipe, si form dhe shprehje t kulturs shqiptare dhe themel t kombit shqiptar.

STANDARDI: RISHIKIM DHE MIRMBAJTJE November 17, 2010 by Xha Xhai Her pas here dgjon zra, t t gjitha llojeve dhe nga shum drejtime, t propozojn se standardi i shqipes duhet ndryshuar. Arsyet q sillen pr propozime t tilla jan t ndryshme; her t mbshtetura, her emocionale, her kompetente, her t pabaza. Megjithat, n vetvete, krkesa pr t rishikuar aspekte t ndryshme t standardit sht legjitime, sa koh q standardi ngrihet mbi nj marrveshje ose konvencion pr t prdorur n publik nj sistem t caktuar rregullash gjuhsore, pr t siguruar komunikim optimal brenda bashksis adoptuese. Mes arsyeve q sillen n mbshtetje t krkess pr ndryshime t standardit, spikat pikpamja se standardi n formn q ka sot nuk i prmbush dot nevojat gjuhsore t nj pjese t madhe t shqiptarve. Kjo pikpamje lidhet edhe me argumentin se mangsit, t metat dhe dobsit n prdorimin aktual t standardit jan n vetvete dshmi ose simptom e dikaje q nuk shkon me standardin vet. N t vrtet, ligjrimi publik i shqipes, veanrisht i shqipes s lvruar n mediat e shkruara, sot l pr t dshiruar. Prdoruesit shpesh nuk e zotrojn standardin gjuhsor, as jan n gjendje t shfrytzojn t gjitha mundsit q ai ofron e jo m t ndihmojn pr pasurimin e tij. Ligjrimi n mediat e shkruara vjen shpesh i sprkatur me gabime drejtshkrimore, gramatikore dhe leksikore; pa folur pastaj pr fjalt e huaja t panevojshme dhe mungesn e shkronjave dhe n disa tekste q hartohen shkeleshko n kompjuter. Por a kemi vall t drejt q gjendjen e sotme t prdorimit t standardit n mediat ta prdorim si argument pr nevojn e ndryshimeve n standard? Un besoj se kt t drejt nuk e kemi. Nse prdoruesit e sotm t ligjrimit publik nuk arrijn ta prdorin shqipen e njsuar n pajtim me rregullat e miratuara, kjo nuk ka aq t bj me mangsit strukturore dhe lndore t standardit vet, sesa me shkaqe dhe rrethana jashtgjuhsore. Mes ktyre vlejn t prmenden, para s gjithash, mungesa e nj zotimi t qndrueshm institucional pr ta mbrojtur standardin; mangsit serioze n msimin e shqipes s njsuar n shkollat; dhe rnien e prestigjit t standardit vet n publik, pr shkak t prshoqrimit q i bhet me regjimin komunist, monizmin kulturor dhe politikat gjuhsore totalitare. Kjo do t thot se, far mungon sot, sht para s gjithash vullneti pr ta imponuar standardin n tekstet publike, vullnet i cili, n rrethana normale, do t manifestohej me pjesmarrjen aktive t redaktorve gjuhsor ose t korrektorve teknik, n prgatitjen e teksteve pr botim. Si dihet, dhe si e tregon prvoja e trajtimit t ligjrimit publik n anglishte, frngjishte, gjermanishte, rusishte, italishte dhe n do gjuh tjetr q mton ti jap form nj kulture qytetare t organizuar, jan pikrisht kta filtra, s bashku me vullnetin institucional n mbshtetje t formave gjuhsore t rregullta q sigurojn mirmbajtjen e standardit n koh dhe n hapsir. Pa nj mirmbajtje t till sistematike, ligjrimi publik, veanrisht ligjrimi i shkruar, vjen e rrgjohet vetvetiu. Ndonj ithtar teorish komploti, prball realitetesh t tilla, mund t kuturisej e t mendonte se rrgjimi i standardit pr faj t mungess s mirmbajtjes sht pjesrisht i qllimshm, meq vetm duke u rrgjuar standardi ekzistues mund t bindet prfundimisht publiku pr nevojn e zvendsimit t tij me nj standard tjetr. Natyrisht, kjo hipotez ose teori nuk ka ndonj baz. N gjendjen e tanishme t dijes ve mund t pohohet se standardi i ligjrimit t shkruar publik sht rrgjuar pr t njjtat arsye si jan rrgjuar edhe institucionet e tjera publike: shkollat, institucionet krkimoreshkencore, bibliotekat, teatrot, kinemat etj.; ose vepra dhe shrbime t ndryshme publike si parqet, hekurudhat, spitalet e m n fund mjedisi. Shkaku i ktyre shkatrrimeve pak a shum t kontrolluara sht nj i vetm: indiferenca nga ana e organizmave q duhej t kujdeseshin pr mirmbajtjen e institucioneve, objekteve dhe veprave, ose t ruanin kompleksitetin e sistemeve prkatse.

Veanrisht, entropin e sotme n ligjrimin e shkruar publik mund ta krahasojm me fatin e disa objekteve arkitektonike t qendrs s Tirans, me t cilat kryeqyteti dikur krenohej, ndrsa sot jan ln t shkrmoqen deri n shmti. Pallati i Kulturs dhe Hotel Dajti t vijn menjher n mendje, s bashku me rastin e fundit, t bujshm, t Piramids. Jasht Tirans, meriton vmendje amortizimi i ish-vils s Zogut n Durrs por mund t silleshin edhe shum shembuj t tjer. Kur sht fjala pr ndrtesat publike, njeriu tundohet fort q tu jap t drejt teorive t komplotit meq ndrtesa publike e rrgjuar sot sht projekti privat shummilionsh nesr; dhe qarqe t caktuara fare mir mund t komplotojn pr t hedhur n dor troje n qendr t kryeqytetit. Megjithat, edhe vetm indiferenca e autoriteteve ndaj nevojs s ktyre ndrtesave qendrore pr mirmbajtje sistematike mjafton pr t shpjeguar gjendjen e tyre sot dhe pr t par nj logjik perverse n veprim, e cila lejon t lihen pas dore, me ose pa vetdije, pasuri dhe hapsira dhe institucione publike n emr qllimesh private gjithfarsh. A vepron nj logjik e till edhe me politikn e shprfilljes, e cila po ndiqet kundrejt zbatimit t standardit gjuhsor t shqipes n ligjrimin e shkruar publik? Pas gjith gjasave jo; meq standardin gjuhsor ekzistues nuk mund ta zvendsosh me nj standard gjuhsor privat, as mund t nxjerrsh fitime materiale nprmjet kapjes mafioze ose paramafioze t ligjrimit publik shqip, t folur dhe t shkruar. Mirpo, n kushtet e indiferencs institucionale flagrante ndaj pasurive dhe hapsirave publike, sht vshtir q amortizimin dhe rrgjimin e standardit ekzistues t mos e lidhsh, sado trthorazi, me synimet dhe instinktet kulturore t kujt shqipen e sotme t njsuar nuk e sheh si institucionin e vet, as si institucionin e prbashkt t shqiptarve, por si xham pr tu thyer, truall pr tu zaptuar, mur pr tu shembur, ose pem pr tu prer n park. Me fjal t tjera, shqipja e njsuar ose standardi gjuhsor i sanksionuar n Kongresin Drejtshkrimor t vitit 1972 dhe tashm me nj tradit t vetn t pavarur nga variantet letrare q i paraprijn, mund dhe ndoshta duhet t rishikohet, pr ta prmirsuar funksionimin e standardit n t gjitha nivelet dhe regjistrat. Gjithsesi, pamja e sotme e mjerueshme e aktualizimit publik t standardit nuk mund dhe nuk duhet t prdoret si argument n mbshtetje t ktij rishikimi, por vetm e vetm si laborator pr t analizuar shmangiet nga norma dhe identifikuar pikat e dobta t standardit, ose ato struktura q jan tronditur m shpejt e m thell prej trysnive qendrikse. Zbatimi n praktik i standardit, veanrisht n ligjrimin e shkruar publik, lyp zotim t vazhdueshm nga ana e institucioneve q kan n ngarkim mirmbajtjen e ligjrimit shqip ose mbikqyrjen teknike t teksteve q i jepen publikut. Edhe prdorimi publik i gegrishtes s shkruar, q ndeshet her pas here n mediat ose n letrsin artistike, nuk vjen si pasoj e shprfilljes s rregullave t shqipes standard, por sht rezultat i nj politike gjuhsore m liberale ndaj formave alternative ndaj standardit; ka don t thot edhe se liria gjuhsore, brenda ligjrimit publik, do kuptuar si liri pr t zgjedhur mes varianteve letrare t konsoliduara, jo si autorizim pr t prdorur n publik, me goj dhe me shkrim, t folmen e katundit tnd. Cilido qoft standardi gjuhsor, sot dhe nesr, me ndryshime ose pa ndryshime, ai do t krkoj miratimin dhe mbshtetjen aktive t prdoruesve pr t funksionuar si duhet, s bashku me angazhimin e institucioneve q merren me mbrojtjen dhe mirmbajtjen e ligjrimit publik. Prandaj edhe zbatimi sistematik i standardit n ligjrimin e shkruar publik dhe nevoja pr rishikim t standardit ekzistues t shqipes jan dy shtje t ndryshme. E vetmja lidhje mes tyre, po ta krkonim, do t kishte t bnte me at q nisma komplekse pr rishikimin e standardit do t mund t ndrmerret me sukses vetm nga institucione t cilat e shohin ligjrimin e shkruar t shqipes para s gjithash si pasuri publike, t rrnjosur n traditn ton kulturore t prbashkt mbarshqiptare dhe t vyer pr t gjith prdoruesit. [botuar n Shekulli, dt. 15.11.2010]

DINJITETI I ARGUMENTIT October 23, 2010 by Xha Xhai N shkrimin e titulluar Gjuha, identiteti dhe dinjiteti botuar n Shekulli m dt. 20 tetor 2010, Albri Brahusha flet pr nevojn e standardizimit t gegrishtes, nj krkes legjitime dhe e br n kohn e duhur. Gegrishtja tem e shkrimit vihet prball dy sistemeve: toskrishtes dhe standardit, t cilat kan dallime mes tyre, me gjith lidhjet gjenetike t padiskutueshme. Ky dyzim i prballjes, ia vshtirson punn dhe argumentin autorit. Gjithashtu nuk kuptohet mir, nga artikulli, nse autori krkon t standardizoj gegrishten, apo bn thirrje pr t rishikuar e reformuar standardin e shqipes e pr t futur aty elemente t gegrishtes. Ky pshtjellim n shtrimin e shtjes cenon edhe vet prfundimin disi t prgjithshm dhe retorik t artikullit se Gjuha asht pjes e identitetit dhe identiteti asht pjes e dinjitetit. Uniteti asht ma i fort kur t tana pjest q e prbajn kan identitet dhe dinjitet. Edhe dshira e autorit pr t par nj dit n Shqipri nj situat t norms gjuhsore t ngjashme me at t Norvegjis s sotme, tingllon problematike, sa koh dihet sa e padshirueshme sht situata e krijuar me normn gjuhsore t dyzuar n Norvegji, ku aq m tepr q njri nga variantet e standardit i prgjigjet gjuhs s pushtuesit danez. Vall sht pr tia uruar edhe shqipes nj situat t till, e cila i ka kushtuar dhe vazhdon ti kushtoj shum energji komunikimit publik n at vend skandinav? M ann tjetr, Brahusha mbron krkesa t drejta me argumente logjikisht t dyshimta. Nevojn e mirkuptueshme pr standardizim t gegrishtes s shkruar, ai e mbshtet me nj krahasim informal t dy kryedialekteve t shqipes, duke vn n dukje eprsit e gegrishtes, si paskajoren e tipit me punue e duke prmendur disa karakteristika fonetike t toskrishtes q ai i gjen t paprshtatshme. Shkruan Brahusha: - Tosknishtja vuen prej rotacizmit si edhe shum gjuh t tjera, rotacizmi asht shkronja r q gegnishtja shpesh e ka n, mundur-mundun, rra-rana, bra-bana e me radh. r duke ken nji bashktingllore ajrore zakonisht ka tendenc me u hangr kur shqiptohet [], ajo n shum raste bjen dhe nse nuk zvendsohet me n kjo shkatrron fjaln, asht si me than nji virus q smur fjalt ku ndodhet duke i mbyt ato; Vreni zgjedhjen e fjalve dhe pathosin e ligjrats autoriale: toskrishtja vuen prej rotacizmit; thuase ky proces fonetik i rndomt qenka ndonj smundje gjuhsore ose sakatllk. Rotacizmi mund ti tinglloj i uditshm nj folsi t gegrishtes, por kjo nuk e bn, n vetvete, patologjik, as e bn gj rotacizmin nj virus q smur fjalt ku ndodhet duke i mbyt ato, prvese n fantazit gegocentrike t autorit. Pohime t tilla q tingllojn t improvizuara, impresioniste e t nivelit t kafenes, flasin m shum pr metodn e mangt t autorit, sesa denoncojn ndonj shqetsim real t dialekteve dhe t standardit vet. Shkruan m tej Brahusha, duke iu referuar standardit t shqipes: [Standardi] prjashtoi nga fjalori i shqipes fjal t vjetra dhe shqipe t pazvendsueshme q gegnishtja i prdor ende, duke varfnue vogabularin ndjeshm. Kjo e prjashtimit leksikor vjen, pr fat t keq, si nj tjetr klishe ose canard, tashm e dal krejt boje, n lidhje me prejardhjen dialektore t leksikut t shqipes standard; q e dgjon t prcillet nga nj ligjrat n tjetrn, por q kurr ssht mbshtetur nga ndonj studim serioz, i liruar nga patetika dhe pasionet krahinore. Natyrisht, duke par sa keq po shkruhet sot gegrishtja nga prkrahsit e saj, do krkes pr standardizimin e saj sht pr tu prshndetur, dhe ktu sbn prjashtim as thirrja e Brahushs.

Por gegrishtja meriton t standardizohet sa koh q shkruhet dhe praktikohet n nivelin publik, jo pr shkak t ndonj eprsie t saj reale ose imagjinare ndaj toskrishtes ose standardit gjuhsor t vitit 1972. Prkundrazi, standardi tashm ka fituar eprsi t mdha funksionale ndaj t dy varianteve letrare, thjesht pr shkak se po prdoret, me shkrim dhe me goj dhe prej disa dekadash, n t gjitha nivelet dhe regjistrat; dhe me t kan shkruar e po shkruhen me mijra vepra, origjinale e t prkthyera, letrare dhe joletrare, anemban gjeografis shqiptare. Pr ta thn ndryshe: problemet q kan standardi i shqipes sot nuk mund t reduktohen, as duhet t reduktohen, n marrdhniet e tij me gegrishten e shkruar dhe gegrishten dialektore, as me mangsit e tij n raport me gegrishten e shkruar dhe gegrishten dialektore; por kan t bjn m shum me disa dobsi strukturore t standardit vet (p.sh. shtangsia e tepruar ndaj dysorve), si dhe me statusin dhe prestigjin e nj sistemi normativ ose shtrngues perceptohet, nga shum an e fillesa social-kulturore, si trashgim i periudhs dhe metods totalitare; si dhe me ekspozimin e shqipes publike ndaj fjalve t huaja, praktikimin n mas t pashembullt t shqipes bisedore e me alfabet t cunguar n Internet dhe tatpjetn e msimdhnies s shqipes n arsimin e detyruar, n Shqipri e sidomos jasht Shqiprie. Prandaj argumentet q sjell autori jo vetm q nuk kan vler shkencore, por edhe tradhtojn nj kndvshtrim provincial ose t ngusht krahinor, t nj shtjeje q prek, n mnyra t ndryshme, krejt arealin ku flitet shqipja. Duke ndrmarr krahasimin mes dialekteve t shqipes dhe formave t tyre letrare, Brahusha jo vetm nuk e fsheh prejardhjen e vet gege, por duket sikur refuzon t kuptoj se disa prshtypje dhe reaksione t tij ndaj standardit lidhen, drejtprdrejt, me origjinn e tij krahinore. sht pikrisht ky lloj qndrimi q e minon, do t thoja n mnyr t pariparueshme, themelin e krkess pr standardizim t gegrishtes s shkruar. Autori sjell edhe argumente t tjera t pasakta n shkrimin e vet: ai e lidh ndarjen e shqipes n dy kryedialekte me ndarjen midis Iliris dhe Epirit n lashtsi; e lidh nevojn pr njsim t gjuhs me nevojn e shteteve pr sisteme administrative, duke shprfillur krejt rolin e tregjeve t njsuara ndrrajonale dhe t rritjes ekonomike; ia atribuon shkronjat latine t alfabetit t shqipes prpjekjeve t Mjeds dhe t Fishts n Kongresin e Manastirit, edhe pse natyr mirfilli latine kishte edhe alfabeti i Stambollit, etj. T gjitha kto argumente kan nevoj vet pr tu argumentuar; prandaj sjellja e tyre si premisa e fundos edhe m tezn kryesore t shkrimit. Nse nevoja pr standardizim t gegrishtes do t vijoj t mbshtetet n kt mnyr, q do t quaja amatoreske dhe provinciale, ather perspektiva q nj dit do t shohim t prdorur, n tekstet letrare dhe n publicistik, nj gegrishte t shkruar t nivelit dinjitoz q krkon me t drejt autori, do t rrezikoj t mbetet perspektiv e largt, e mjegulluar dhe praktikisht e paarritshme. Shekulli, 23 tetor 2010 GJUHT E SHQIPEVE September 15, 2010 by Xha Xhai Pardje m mbrriti nj mesazh nga nj agjenci prkthimi: nj gjykat n Oregon krkonte nj prkthyes t shqipes nga Deani. Me sa kuptova, kta kishin atje nj dshmitar ose t pandehur ose nuk di far nga ky qytet dhe kur ishin prpjekur t komunikonin me t, ai u kishte thn se duhej ti gjenin nj prkthyes t shqipes dhe jo prkthyes dosido, por pikrisht nga Deani. Nuk mora vesh nse kishte specifikuar edhe mhalln apo jo. Po mir xhanm, po sikur ky prkthyes t ishte me origjin jo nga Deani, por nga Peja ose Juniku? Jo, nuk pranohej.

Po sikur t paraqitej pr ta ekzekutuar prkthimin vet Migjen Kelmendi? As ashtu jo. Nuk e kam t qart nse ky specifikim etnografik pr prkthyesin buronte nga ndonj kokfortsi e personit n fjal, apo lidhej me politikat e diversitetit q zbatojn institucionet publike n ShBA. E kam t qart, prkundrazi, q disa kompani prkthimi krkojn prkthyes pr Kosovar Albanian, edhe pse deri m sot nj gjuh e till nuk ekziston, as studiohet gjkundi, as shkruhen me t libra, as fliten kanale televizive. Ka dialekte t shqipes, t nyjtuara m tej n t folme e deri n idiolekte. Ka diferenca gjuhsore midis krahinave; ka edhe gegrishte t shkruar nga shkrimtar kosovar n t kaluarn dhe sporadikisht nga ndonj i sotm. Kjo gegrishte dikur edhe u kodifikua n Prishtin me rregullat e veta t drejtshkrimit, para se t merrej vendimi tjetr, pr prdorimin e shqipes s njsuar t Tirans. Ka edhe kosovarishte t prdorur n Internet, e cila ka t njjtin status me tironen q praktikohet n ndonj forum cool, ose shkodranishten q shkruajn ndonjher katolikt, kur duan t vrtetojn se myslimant shqiptar e kan prejardhjen nga Anadolli. Gjuha vrtet kocka ska e kocka thyen, por ndrkoh qent e agjencive t prkthimit lehin dhe karvani nuk shkon prpara. Nj agjenci e till, prsri kto dit, m drgoi nj material t nj kompanie amerikane t prkthyer n shqip dhe t radhitur si broshur disa-gjuhshe t ilustruar, gati pr botim n mijra kopje; donin t merrnin nj miratim prfundimtar pr seksionin shqip. E cila lexohej pak a shum si n vijim:

Kur i lexova kto radh, m shkoi menjher mendja te Musa Ahmeti dhe Etleva Lala sepse dokumente t tilla t shqipes, deri m sot, vetm n arkivat e Vatikanit (ato sekretet) kan mundur t ruhen e t mbijetojn. Natyrisht, nuk dua t insinuoj se kshtu e shkruajn shqipen n Dean; por vetm t ilustroj nj dukuri t ciln ende nuk po e rrok dot n trsi. Si mund t shkruhet shqipja kshtu? N cilat shkolla msohet ky far versioni i letrarishtes? Pyetje t destinuara t mbeten pa prgjigje. Ndonj i shkatht mund t sugjeronte se dokumenti nuk sht i prkthyer, por i lokalizuar; n kuptimin q shqipja e prdorur atje u prshtatet puntorve shqiptar t kompanis q ka prgatitur broshurn; dhe se burokratt e atjeshm u kan krkuar prkthyesve t jen sa m komunikues. Kt argument e rrzon jo aq natyra dialektore e tekstit, sesa prpjekjet patetike t prkthyesit pr ta letrarizuar shqipen e vet ka tregon se ky t paktn shkolln fillore e ka mbaruar (edhe pse mezi).

Nj shpjegim tjetr, praktik, do t ishte se prkthyesi, ose m mir prkthyesi, aq ka ditur dhe aq ka br; me bindjen se, pr t prkthyer, mjafton t dish nga pak t dy gjuht t folmen e katundit nga vjen dhe t folmen e katundit ku ke shkuar. Ashtu, pa e kuptuar as vet, ka arritur t nxjerr nga pena tekste si ky m posht:

Alarmantt do t pyesnin: far po ndodh me shqipen? M pak alarmantt do t pyesnin: far po ndodh me shqiptart? Le ta vm veten pr nj ast n vendin e kujt e shkruan gjuhn e vet si m posht (kt shembull t fundit po e sjell pr dashamirsit e filologjis dhe t shqipologjis s krahasuar):

Ky shqipshkrues jo vetm e shkruan keq gjuhn e vet, por edhe nuk e kupton se po e shkruan keq dhe kjo e dyta, sado hipotetike qoft, shqetson m shum se e para. Pas Buzukut, Naim Frashrit, Kristoforidhit, shkollave t para shqipe, dshmorve t helmuar nga Patrikana, librave t fshehur e librave t djegur e t shpuar me plumb tej e tej, Normales s Elbasanit, shoqris Bashkimi, Gjergj Fishts, Cucs s Maleve e kshtu me radh deri te Ismail Kadareja, nj katastrof si kjo nuk paska qen shmangur dot. Ky person sht jo vetm i paditur dhe gjysmanalfabet, por edhe nuk e percepton dot q sht i till. I mungon jo vetm drita e qiririt, por edhe shqisa e t parit. Duke gjykuar nga prvoja e shekullit XX, kam frik ndonjher se kta troglodit do t na e msojn nj dit shqipen ne t tjerve, q kemi dashur t kujdesemi pr t. E ardhmja politike dhe kulturore do t vendoset ashtu e tra n dialektologji. PSE JO PASKAJORJA GEGE January 9, 2008 by Xha Xhai Flitet shum pr paskajoren e gegrishtes dhe pr dmin q i qenka shkaktuar standardit duke e ln jasht sistemit foljor t shqipes normative, por shum nga ata q flasin, pr fat t keq, nuk e kan shum iden se pr far po protestojn. Ktu m posht do t bj nj prshkrim t shkurtr t paskajores gegrishte dhe t funksioneve t saj, n prqasje me format e ngjashme t standardit; si dhe do t sjell disa arsye thjesht gjuhsore se pse kjo paskajore nuk mund t prfshihej n sistemin foljor t shqipes zyrtare.

Funksionet gramatikore t paskajores gegrishte Paskajorja e gegrishtes e tipit me punue konsiston n nj pjesz me e cila historikisht sht e njjt me parafjaln me; e q i bashkngjitet pjesores s shkurtr t gegrishtes (gegrishtja ka edhe nj pjesore t gjat, e cila ndeshet, pr shembull, n mbiemrat prejpjesor: khs.: dru i punuem). Nuk dua t ndalem ktu n historin e ksaj forme gramatikore; as dua t diskutoj nse ajo trashgon konceptualisht paskajoren e foljes indoeuropiane, apo prfaqson nj formim dytsor n gegrishte, pas nj periudhe kur edhe ky dialekt madhor i shqipes, njlloj si dialekti tjetr, e kish humbur paskajoren origjinale indoeuropiane; pr t vetmen arsye se konsideratat historike nuk ngren pesh n diskutimin e funksioneve t formave dhe kategorive gramatikore. Ndryshe nga gegrishtja, toskrishtja nuk e ka nj paskajore t till; edhe pse n toskrishte dhe n standard prdoret nj paskajore tjetr, e tipit pr t punuar. Kjo e dyta i ka funksionet m t reduktuara se paskajorja gegrishte e tipit me punue. prfaqson paskajorja n gjuht indo-europiane? Kryesisht, kjo form foljore shenjon foljen n form t kulluar, pa e bashklidhur me kategorit gramatikore t vets, numrit, kohs e mnyrs. N nivel konceptual, paskajorja sht m abstrakte dhe e pavarur sesa format e shtjelluara t foljes (punoj, punon, punoni, etj.). funksione prmbush paskajorja n gegrishte? Po rendit m posht disa nga funksionet kryesore t ksaj forme, sipas Albanische Grammatik t Buchholz dhe Fiedler: 1. N ndrtime pyetse: ma mir me krye punn apo me fjet? 2. Si pjes predikatesh foljore (zakonisht n ndrtime kundrinore): lypi me hangr due me i harrue t gjitha m nep me pi filloi me u interesue 3. N ndrtime kryefjalore: asnjanit nuk ia mbante me ia nis kangs i pari asht kot me fol me t 4. Rrethanor kohe t paraprir nga para se: Matu mir para se me fol 5. N ndrtime kushtore: Ban me ngri deti, norape leshi e fill nItali Me e pa, kishit me u habit 6. N ndrtime lejore: Sado von me ra, ai ngrihet gjithnj hert. 7. N ndrtime rrjedhore: Shprazi sa mujti uj rreth e rreth, aq sa mu ba nji liq 8. N ndrtime qllimore: Syt jan me pa. 9. N ndrtime krahasore: Nuk asht aq e prap sa mos me i zan bes 10. N ndrtime prcaktore: Nuk e ka fort zakon me u sjell zyrave. Asht koha me u ngrit n kamb 11. N ndrtimin e s ardhmes e t disa formave me folje modale: kam me punue nuk mundem me ardh duhet me ia ba Bepinit nji dhurat pr Krishtlindjet atij sasht me i fol me goj

Si i shpreh kto funksione folja n toskrishte dhe n standard? Paskajorja e tipit pr t punuar prdoret kryesisht n funksionet e mposhtme: 1. N ndrtime prcaktore: Aftsia pr tu prshtatur (khs. aftsia me u prshtat) T gjith kemi nevoj pr tu edukuar (khs. kemi nevoj me u edukue) Dshira pr tu kthyer n vendlindje (khs. dshira me u kthye) sht hert pr ta ln punn (khs. asht hert me e lan punn) I zoti pr t qeverisur (khs. i zoti me qeveris) Kjo sht pr t qeshur e pr t qar (khs. asht me qesh e me qa) 2. N ndrtime qllimore: U munduan pr t hapur dern (u munduen me hap dern) U ngjesha pas pems, pr tu mbajtur (khs. u ngjesha pas pems, (pr) me u mbajt) Kam ardhur pr tu regjistruar (khs. kam ardh me u regjistrue) 3. N ndrtime kryefjalore: I mbetej pr t rregulluar atin (khs. i mbetej me rregullue atin) M vjen pr t qar (khs. m vjen me qa) 4. N disa ndrtime t s ardhmes: Nuk kemi pr ta pranuar fajin (khs. nuk kena me e pranue fajin) N raste t tjera, atje ku gegrishtja ka paskajoren, toskrishtja prdor mnyrn lidhore: Krkoi t hante (khs. lypi me hangr) Filloi t interesohej (khs. filloi me u interesue) Askujt nuk ia mbante tia niste kngs i pari (khs. asnjanit nuk ia mbante me ia nis) Matu mir para se t flassh (khs. matu mir para se me fol) Po t ngrij deti (khs. ban me ngri deti) Sado von t bjer, ai ngrihet hert (khs. sado von me ra) Nuk mund t vij (khs. nuk mundem me ardh) Nuk duhet ti biem n sy Saimirit (khs. nuk duhet me i ra n sy Saimirit) N t gjitha kto shembuj, niveli i abstraksionit nuk preket; vetm se ndrtimet toskrishte jan zakonisht ridondante (me prjashtim t atyre me folje modale), sepse i shprehin kategorit gramatikore dy her: Te lypi me hangr, kategorit e vets s tret, njjsit dhe t kryers s thjesht i shpreh vetm folja lypi; ndrsa te krkoi t hante kto kategori rimerren edhe nga lidhorja t hante. M problematike jan ato raste kur paskajorja gege i referohet foljes si kategori abstrakte, sikurse edhe gjuh t tjera indoeuropiane: Ma mir me krye punn apo me fjet? Asht kot me fol me t. Toskrishtja kto funksione ia beson vets s dyt njjs t lidhores: M mir t kryesh pun apo t flesh? sht e kot t flassh me t. Kjo vet e dyt e lidhores i ka humbur lidhjet kuptimore me vetn e dyt, dhe sht funksionalisht e barazvlershme me paskajoren gege. Prdorimi abstrakt i vets s dyt nuk sht ndonj akrobaci e standardit ose e toskrishtes, pse ndeshet rndom edhe n gjuh t tjera. Kur anglishtja thot: you cant have your cake and eat it too, nuk i referohet ndonj personi konkret si t adresuar t thnies. Me fjal t tjera, edhe pse nuk e ka paskajoren e gegrishtes, toskrishtja dhe standardi i mbshtetur mbi toskrishten nuk kan asnj vshtirsi pr ti shprehur, me mnyrat e tyre, funksionet e paskajores s gegrishtes. Natyrisht, dikush q i qaset standardit nprmjet gegrishtes, do ta ket fillimisht t vshtir t msohet me kto mnyra shprehse, por kjo sht shtje tjetr. Pse nuk mund t integrohet paskajorja gegrishte n standard? Njerzit gjithnj pyesin: edhe pse toskrishtja mund ti shpreh funksionet e paskajores gegrishte, a nuk do t ishte m mir q kjo form t ishte integruar n standard?

Pr kodifikuesit e gjuhs kjo pyetje formulohet kshtu: a mund t integrohet paskajorja gege n sistemin gramatikor t toskrishtes? Pr fat t keq, integrimi i ksaj forme gramatikore has n disa vshtirsi t pakaprcyeshme, t cilat kan t bjn me morfologjin e pjesores gegrishte. Nj nga dallimet themelore t toskrishtes me gegrishten, n rrafshin fonetik, sht dallimi ua/ue. Atje ku toskrishtja ka ua, gegrishtja ka ue. Ky dallim sht gjithprfshirs, n rrnj t fjalve dhe n mbaresa; madje edhe n mjete fjalformuese si prapashtesat. Grupi ua/ue shfaqet edhe n mbaresat e foljeve. Pjesorja e foljes punoj n toskrishte sht punuar, por n gegrishte punue(m). Po ashtu, formave toskrishte punuam, punuat, punuan u prgjigjen format gegrishte punuem, punuet, punuen. Dallimi n pjesoret prek nj numr t madh formash foljore t ashtuquajtura analitike: atje ku toskrishtja thot: kam punuar, jam punuar, kisha punuar, duke punuar, pa punuar etj., gegrishtja thot: kam punue, jam punue, kisha punue, tue punue, pa punue etj. Gjithashtu, pjesorja shrben si tem e mbiemrave prejpjesor, t cilt prdoren jashtzakonisht dendur n shqipen e t gjitha niveleve: uj i gazuar/i gazuem; bjeshkt e nmura/e namuna; gur i latuar/i latuem; burr i martuar/i martuem, etj. Standardi, kur ka qen fjala pr t zgjedhur midis ua dhe ue, ka preferuar si rregull formn toske, edhe pse ka marr prej gegrishtes format e tipit sulmues, lexues dhe i lexueshm, i lavdrueshm. Me t drejt mund t pyetet se, n qoft se jan marr prej gegrishtes forma si sulmues dhe i lexueshm, ather pse t mos merrej edhe paskajorja me punue? Vall vetm pr arsye politike? Jo. Paskajorja gege nuk integrohet dot n sistemin morfo-fonetik t foljes toskrishte. Ka m se 100 vjet q shkrimtar vullnetmir prpiqen t prdorin ndrtime me paskajoren gegrishte brenda tekstesh t shkruara n standard, por pa sukses (sikurse ka pasur t tjer q kan eksperimentuar, prsri pa sukses, me kimera t tipit me punuar). Vshtirsia ktu ka t bj kryesisht me formn q do t ket pjesorja e foljes n variantin standard. Sistemi foljor nuk mund t pranoj q pjesoret e foljeve t dalin n dy trajta fonetike t ndryshme: edhe punuar, edhe (me) punue. Ky do t ishte nj dallim q nuk do ti prgjigjej ndonj nevoje funksionale, por vetm do t shrbente si burim paqndrueshmrie n sistem. Nse do t futej n standard paskajorja e gegrishtes, ather atje duhej prfshir krejt sistemi foljor i gegrishtes; ka ishte e mundshme, por e pagjas, n rrethanat kur u kristalizua shqipja zyrtare meq pas Lufts II Botrore, toskrishtja ishte politikisht e shenjuar pr tu vendosur n baz t standardit. Ka edhe m: sistemi foljor i gegrishtes trupzon shum nga ato karakteristika fonetike dhe gramatikore t cilat e dallojn gegrishten nga toskrishtja, duke prfshir rotacizmin, grupin ue/ua, dhe mbaresat e ndryshme t pjesoreve (ndar/nda(m), kthyer/kthye(m), i ikur/i (h)ikun, etj.) Kjo do t thot q, po t adoptohej sistemi foljor i gegrishtes, ather edhe fonetika e shqipes s njsuar duhej t ndiqte modelin gegrishte. Prandaj paskajorja e gegrishtes nuk mund t shartohej n standard pa e prmbysur kt t fundit; meq ajo paskajore shpreh thelbin fonetik dhe gramatikor t dialektit geg dhe t variantit letrar prkats. Natyrisht, edhe gegrishtja letrare mund t kish shrbyer fare mir si baz e shqipes s njsuar, meq i kishte t gjitha kartat n rregull, nga pikpamja gjuhsore dhe kulturore. ka smund e nuk duhej t ndodhte, ishte przierja politikisht korrekte dhe oportuniste e t dy dialekteve, nprmjet bashkjetess s formave paralele n sistem. Xha Xhai Paskajorja gege n histori: Pyetje & Prgjigje 1. A sht e vjetr paskajorja gege? Relativisht e vjetr, meq dokumentohet n t gjith autort e vjetr geg. Megjithat, si do

form tjetr analitike (ose e krijuar nga dy ose m shum fjal t pavarura) nuk mund t jet shum e vjetr. 2. A ka pasur shqipja ndonjher paskajore sintetike, si gjuh t tjera IE? Kjo nuk dihet; edhe pse sht teorikisht e mundshme q paskajorja analitike t ket zvendsuar nj paskajore t mparshme, sintetike. Por n shqipe nuk ka gjurm t ndonj paskajoreje sintetike (njfjalshe), si ajo e latinishtes, gjuhve gjermanike dhe gjuhve sllave. 3. A ka gjurm t paskajorjes t tipit me punue n dialektet e tjera t shqipes? Po ka, por shum sporadike. Forma do me thn e toskrishtes prmendet shpesh, por kjo mund t jet nj huazim kontakti nga gegrishtja. Shkrimtar jugor pararilinds kan gjurm t paskajores gege (p.sh. Nezimi), por kto pas gjase lidhen me ndikime t gegrishtes. Prndryshe, paskajoret n shkrime toskrishte t rilindsve u detyrohen t gjitha prpjekjeve t ktyre pr ti afruar dialektet e shqipes, duke przier format. 4. A ka gjurm t paskajores t tipit me punue n arbrishten e Italis? Ka, por prsri shum t rralla. Kto gjurm mund t shpjegohen ose ndikimin e shkrimtarve t vjetr katolik (t cilt njiheshin edhe ndr arbresht), ose me pranin e gegve ndr arbresh. 5. Po toskrishtja ka pasur ndonjher paskajore analitike t vetn? Kjo nuk dihet. Disa autor mendojn se edhe toskrishtja duhet t ket pasur paskajore, por pastaj e ka humbur, si pasoj e ndikimit ose edhe e substratit grek. Kjo tez nuk sht e mbshtetur n t dhna gjuhsore. Ka edhe nj hipotez tjetr, sipas s cils nj nga gjuht e lashta jogreke t Ballkanit (ilirishtja ose trakishtja) nuk kan pasur paskajore, dhe ky tipar sht trashguar pastaj nga disa gjuh n Ballkan. Nj gj sht e sigurt: prirja n shum gjuh ballkanike pr t prdorur lidhoren atje ku pritej t prdorej nj paskajore. Kt prirje e kan edhe rumanishtja, edhe greqishtja, edhe shqipja; ka tregon se ajo duhet t ket t bj me ekspozimin e ktyre tre gjuhve ndaj nj faktori t vetm. Cili sht ky faktor? Greqishtja, shqipja, parashqipja apo nj gjuh ballkanike tashm e zhdukur? Ksaj pyetjeje nuk mund ti japsh dot prgjigje sot pr sot. 6. Pjesza me e paskajores a sht e njjt me parafjaln me? Prgjithsisht mendohet se po. Kjo tez gjen mbshtetje t trthort n forma t tjera t pashtjelluara t shqipes, si pa punuar, me t punuar, t cilat gjithashtu ndrtohen duke kombinuar nj parafjal dhe nj element prejpjesor. Madje edhe pjesza duke, te prcjellorja duke punuar, sht shpjeguar si parafjal e vjetr. 7. A sht pjesore forma punue n paskajoren me punue? Sot pjesa e dyt e paskajores gegrishte interpretohet si pjesore, meq sht formalisht identike me pjesoren gege. Megjithat, pjesorja e shqipes ka kuptim t shkuar dhe psor, ndrsa paskajorja nuk i ka kto kuptime. Prandaj historikisht pjesa e dyt e paskajores nuk mund t ket qen pjesore. Ky argument gjen mbshtetje dhe n natyrn parafjalore t pjeszs me, meq nj parafjal nuk mund t kombinohet me pjesoren, por vetm me nj element emror ose premror. 8. A mund t jet pjesa e dyt e paskajores gegrishte nj form e mbijetuar e paskajores sintetike t shqipes? Jo nuk mund t jet, sepse ajo prkon formalisht me pjesoren, prandaj duhet t rrjedh nga nj form e ndrmjetme e prftuar mbi baz pjesoren. Paskajorja nuk mund t formohet mbi pjesoren, pr shkak t dallimeve t mdha n kuptimin gramatikor. Pjesorja e shqipes, nga ana e vet, sht shum e vjetr, dhe formohet me prapashtesa q ndeshen edhe n gjuh t tjera indo-europiane. 9. far mund t ket qen pikrisht pjesa e dyt e paskajores gegrishte? Shaban Demiraj mendon se pjesa e dyt, foljore e paskajores gegrishte sht n thelb nj emr prejpjesor; sikurse jan emra prejpjesor edhe format foljore q ndeshen n prcjelloren dhe n format e tjera t pashtjelluara parafjalore. N shqipen e sotme, emrat prejpjesor formohen nprmjet paranyjzimit: nga shkruar, kemi t shkruarit, nga ngrn kemi t ngrnt. Megjithat, paranyjzimi sht dukuri relativisht e re n gramatikn shqipe gjithnj

sipas Demirajt. Forma t pashtjelluara m t vonshme, si me t hyr, e prmbajn nyjen e paravendosur. 10. N qoft se pjesa e dyt e paskajores sht emr prejpjesor, ather pse nuk lakohet? Sipas Demirajt, forma punue n paskajoren me punue sht nj kallzore e pashquar, e cila nuk dallohet nga emrorja e pashquar. EFEKTI PASQYR December 30, 2011 by Xha Xhai Mehmet Elezi, publicist i njohur, shkrimtar, leksikograf, gazetar dhe tani s voni diplomat, sht nj nga figurat m t spikatura n prpjekjet pr vlersimin dhe rehabilitimin e gegrishtes si pasuri kombtare gjat ktyre njzet vjetve t fundit. Libri i tij Gjuha shqipe n bunker dhe sidomos Fjalori i gjuhs shqipe, me rreth 40 mij fjal q mungojn n Fjalort e Shqipes t botuar n vitet 1980 nga Akademia e Shkencave, jan vetm dy nga kontributet e tij m t njohura, pr t rithemeluar marrdhniet e shqipes standard me gegrishten e folur dhe, deri n nj far mase, edhe me variantet letrare t gegrishtes (veriperndimore dhe verilindore). Edhe n vet ligjrimin e vet publik, Elezi shquhet pr prpjekjet pr t integruar, n indin e standardit, elemente kye t gegrishtes, duke nisur nga paskajorja e tipit me punue; ka e rreshton at n krahun e atyre q krkojn hapje t mtejshme t strukturave t standardit ndaj elementeve gegrishte. sht pr tu vn re se, ndryshe nga shum revizionist t sotm t standardit, t cilt nisen nga fillesa kulturore katolike n kulturn shqiptare dhe mbshteten n traditn e pasur t shkodranishtes letrare t kultivuar prej shkrimtarve dhe publicistve t arealit katolik, Elezi i prket nj areali tjetr kulturor, duke pasur m shum pika takimi, edhe objektivisht edhe subjektivisht, me gegrishten e Kosovs dhe traditat letrare t shqipes verilindore. Me sa thash m lart, nuk dua t vizatoj nj portret t plot t Elezit si autor dhe si veprimtar n fushn e politiks gjuhsore, por vetm t bj nj hyrje, krejt informale, n sa do t parashtroj m posht, pr ta vendosur mendimin tim n kontekst. Koht e fundit, Elezi ka botuar nj libr me kujtime, t cilin e ka rimarr pjes-pjes edhe Gazeta shqiptare. M duhet t them se, me sa kam par n shtyp, libri nuk sht pritur mir, pr shkak t s kaluars komuniste t autorit, i cili n vitet 1980 mbante poste t larta n nomenklaturn komuniste; pa ka se sht vendi pr ta thn prpjekjet e Elezit dhe t s tjerve zyrtar t lart t krahut liberal t nomenklaturs pr ta revizionuar vijn politike t PPSh-s n Shqiprin e fundit t viteve 1980 kan qen ndoshta po aq t rndsishme sa edhe protestat e studentve t dhjetorit, n kryerjen me sukses t tranzicionit nga monizmi n pluralizm. Megjithat, mua nuk m intereson ky aspekt i kujtimeve t Elezit, as kam ndrmend t merrem me t ktu (ju lutem edhe komentuesve ta ln jasht nse munden, ose t shkojn ta komentojn te ResPublica, ku do t gjejn hapsirat e duhura). Prkundrazi, m intereson mnyra si e ka vizatuar ai nj figur t njohur t politiks shqiptare t viteve 1980, prof. Sofokli Lazrin. Sofokli Lazri na vidhte dietat kur dilnim jasht, titullohet fragmenti prkats i kujtimeve t Elezit i botuar n Gazetn Shqiptare; titulli, pas gjase sht i gazets, jo i autorit. Duket, nga leximi i ktij fragmenti, se Elezi nuk ka shkuar mir me Lazrin, ose s paku sht poshtruar prej tij, ose nuk ia ka duruar dot pushtetin, autoritetin, ose mnyrn si vepronte ai, n kulisat e shtetit totalitar, e veanrisht n marrdhniet me shtypin. Nj dit, gjat periudhs kur Elezi ishte prgjegjs pr shtypin pran KQ t PPSh (nse e kam kuptuar mir), sekretari i kolegjiumit t Zrit t Popullit, Sami Milloshi, i jep nj intervist Zrit t Ameriks. Elezi tregon se, t nesrmen pas intervists, n zyrn e Milloshit kishte rn zilja e telefonit:

- Jo, nuku kisha ndonj gj t veant, nj pjetje desha t t bja un tia, more djal, foli zri q vinte nga kati i tret i ndrtess s KQ t Partis. Nj pjetje vetm: ku ke qejf t punosh tia, n Zri i Popullit apo n Zri i Ameriks? Samiu ishte shtangur. N telefon ishte Sofokli Lazri, kshilltar pr gjithka i Ramiz Alis. - Por shoku Hekuran sapo m prgzoi pr kt intervist Zri i njohur matan telefonit nuk dorzohej. - Dgjo djal, po t pjes prap tia, tia t intereson thot ki apo ai, apo t intereson thot Komiteti Qendr[o]r i Partis? Sofoja nuk shqiptonte dot y- n Qartazi, personazhi negativ Lazri portretizohet nprmjet t folmes s vet dialektore, e cila (qllon) t jet toskrishtja. Q t mos ler asnj dyshim pr qllimet e veta, Elezi kujdeset t sqaroj, n fund t ksaj skene, se Sofoja nuk shqiptonte dot y-n. Lexuesi mund t vras mendjen, pr t gjetur se lidhje mund t ket midis t folmes dialektore t Lazrit dhe bmave t tij negative, q i prshkruan pena e Elezit. Flak pr flak, t shkon mendja te nj afrim shijekeq mes defekteve n shqiptim t profesorit dhe Enver Hoxhs, q gjithashtu i kishte disa probleme me y-n; por gjithsesi vshtir ta besosh se Elezi, njeri i kulturuar dhe i ndjeshm, t bjer n nivele t tilla folklorike t karakterizimit. Ja si e prshkruan autori m posht momentin kur Lazri i shfaqet n zyr: Se po shkruaja n zyr kur hapet dera ngadal. Nuk u udita kur pash at. Me kostumin e prhimt me vija t venitura, si t shlyera, me kmishn e bardh t zbrthyer pak, si gjithnj me kravat. Vetm ai futej kshtu, prore pa trokitur. T gjith e thrrisnin profesori. Me Sofo a shoku Sofo e aq m pak Sofokli nuk i drejtohej kush Qesh i sigurt se vinte me m pyet a kisha pir kafe Kt radh profesori skishte ardhur q ta ftoja pr kafe. - More, m tha, duke qndruar as hyr as del kjo gazeta jote dhe e Foto amit, ku do t na shpjer kshtu, prse nuku jepni njoftimin pr ardhjen e Misturs? Edhe ktu, Lazri portretizohet nprmjet dialektit t vet, si personazhi i ndonj romani jo m realist, por natyralist. [N nj shkrim tepr kritik ndaj kujtimeve t Elezit pr Lazrin, Alban Dega sqaron se e ka dgjuar Elezin ti drejtohet Lazrit disa her si Barba Sofo, n mnyrn karakteristike t bregut.] Vazhdon Elezi: Profesori bri edhe dy hapa prpara drejt meje, duke i dhn nj t shtyr ders pr ta mbyllur. oi kryet e m kqyri ngultas n kokrr t syrit - Hm, tha duke buzqeshur pa asnj grim gazi t vrtet Po Reiz Malile nuk e heq kush, se ai ka qen n Brigadn e 7- t. Juve po, ju heqin. Pr shembull, ke tia ndonj mik na Gashi t t mbroj tia? Nuku ke. Ather ti do t iksh q ktej Nj minidram vjen e prvijohet, n hapsirn mes ksaj ndeshjeje titansh t nomenklaturs: sht minidrama konfliktit veri-jug. Komenton Elezi: E dija se profesori skishte iden e gjeografis s Shqipris, prve Tirans, kryesisht pjess rreth hotel Dajtit, ku e qerasnin ose shtrohej npr darka zyrtare, dhe Vunoit, fshatit ku kishte lindur. Kjo mosnjohje nuk tregonte vetm sht[e]rpsi intelektuale e gjymtim kulturor Dshmonte, m s fundmi, primitivizm t rrezikshm politik: Sofokli Lazri vuante nga paragjykime t errta krahinore Dikush m kish kallzuar se, kur do t emrohej Maxhun Peka ambasador n Franc, profesori kishte rrudhur buzt: djal i mir sht, por sht na Hasi! Kjo ishte politik e pashpallur e atij regjimi Nuk dua t dyshoj q Lazri ka qen vrtet krahinist i paragjykuar; por vall a nuk prvijohet edhe Elezi vet, n kto kujtime, si po aq krahinist si Lazri? Nse profesori ka rezerva pr t emruar dik n diplomaci, meq qenka na Hasi, vall nuk vepron njlloj Elezi yn, kur ia nxjerr n pah kaq theksueshm vunjotshen e karikaturizuar personazhit t vet?

M tej, n shkrim tregohet si Lazri u prvetsonte nj pjes t dietave atyre q udhtonin me shrbim jasht shtetit, dhe riprodhohet dialogu i mposhtm, midis profesorit dhe nj qyqari t fardoshm q do t nisej pr jasht: - E sa do t rrini juve atje? - Si e keni vendosur ju profesor, tre m - A, po, tre muaj. Epo mir, fifty- fifty, nj muaj e gjism pr vete, nj muaj e gjism pr mua. T vrehet edhe ktu pranvnia ose kontrapunkti i pashmangshm, midis korrupsionit t supozuar t Lazrit dhe paaftsis s tij pr t shqiptuar y-n (aq perndimore) t shqipes. Ja edhe nj shembull tjetr, pr ata q nuk jan bindur akoma: Te dera e zyrs kalonte si rastsisht profesori dhe lshonte pyetjen shkatrruese: More, po ki televizioni in, i Tirans sht apo i Prishtins, kt nuk po e marr vesh un! Dhe m tej, n nj dialog t mpasm me autorin: - Po ja, pr kt intervistn t thirra un tia, more djal. Mund t m kundrshtojn dhe t m thon se portretizimi i Lazrit, n kto kujtime, bhet nprmjet t folmes s tij gjysm dialektore ndoshta pr ti dhn kolorit, ose nerv rrfimit, pr ta br at m realist, m t besueshm, m konkret. Natyrisht, qllimet autorit Elezi nuk mund ti paragjykohen. Por prshtypja mbetet, e pakundrshtueshme, se toskrishtja jugore e Lazrit shnjon, n penn e Elezit, zhargonin e s ligs: intolerancs, intrigs, korrupsionit. Ia kam lexuar Elezit kujtimet e botuara n gazet (por ende jo librin), dhe nuk m rezulton q personazhe t tjera t cilat prmenden atje t portretizohen edhe ato nprmjet dialektit ose t folmes. Qemal Sakajeva nuk flet n dialekt, as Ramiz Alia, as Sami Milloshi, as Sali Berisha. Ndoshta n pjesn tjetr t kujtimeve dalin edhe personazhe t tjera dialektore, ve Lazrit t lig nga Vunoi; nse edhe ato jan nga Jugu, ather kemi nj problem n duar. Teknika e Elezit m kujtoi, sht e vrteta, nj stilem dylekshe t kinemas s realizmit socialist, ku diversantt dhe kolaboracionistt dhe tradhtart dhe kuislingt dhe monarkistt dhe spiunt e nazifashizmit dhe priftrinjt katolik dhe n prgjithsi t gjith ata ndaj t cilve publiku ftohej t mbante qndrim duke i urryer ose prmuar, viheshin t flisnin n gegrishte ose me paskajore, aq sa batutat e tyre, t piperosura si ishin me dialekt, prfundonin n gojn e t gjith shqiptarve. Pr nj takm kalemxhinjsh t asaj kohe, gegrishtja e sidomos shkodranishtja prdorej vrtet si t ishte zhargoni i armikut, ose shenja dalluese, pr t dalluar k nuk ishte yni (ose edhe ini). Pr fat t keq, kt bn sot edhe Mehmet Elezi, kur e v prof. Lazrin t flas n dialekt dhe t mos i prdor y-t e shqipes; me nj fjal, kur e paraqit kt jo vetm si prfaqsues tipik t nomenklaturs komuniste t viteve 1980, por edhe si prfaqsues tipik t jugorit, labit dhe gjirokastritit gegofag, n krye t shtetit komunist. Q ka pasur t till, mes brezit t katundarve t Jugut q solli n Tiran Enveri, pr kt nuk kam dyshim; por nga Elezi nuk e prisja, sinqerisht, t vishte zhgunin gegocentrik pr ti stigmatizuar, ve n mos atij si autor i vjen pr shtat, qoft edhe simbolikisht, nj lloj revanshi maoist, i llojit borgjezia bhet proletariat dhe proletariati borgjezi. E kot t shtoj se, n rrethanat kur standardi i sotm gjuhsor, i bazuar n toskrishten, po sulmohet mbar e mbrapsht si krijim i politikave gjuhsore totalitare (q pr mendimin tim nuk sht) dhe vet toskrishtja po perceptohet aq trash, nga nj takm militantsh gardist t kaltr, si zhargoni i komunizmit shqiptar, prpjekja e Elezit pr ta vn personazhin e vet negativ, Lazrin, t flas n toskrishten jugore, nuk mund t interpretohet ndryshe, vese si prpjekje pr ti kumtuar lexuesit se edhe ai i bashkohet ktij perceptimi militant dhe prars. N penn e nj autori q ka krkuar dhe krkon, prej kohsh dhe me djers e prkushtim si pakkush tjetr, integrimin e elementeve thelbsore t gegrishtes n standard, ky qndrim tradhton pr fat t keq nj mendsi po aq krahinore, madje gegocentrike, dhe nj vetdije t rreme pr marrdhniet politike midis krahinave t Shqipris, kulturave rajonale dhe varianteve letrare.