Proyekto sa Araling Panlipunan

Ipinasa ni:
Deliane P. Antolin II-SPJ

Ipinasa kay:
Gng. Daylinda Andres

Aralin 1: Ang Konsepto ng Asya

Ang longitude ay mga distansyang angular na natutukoy sa silangan at kanluran ng Prime Meridian.

Ito rin ay malalaking bilog o great circles na tumatahak mula sa North Pole patungong South Pole. Ang mga latitude ay mga distansyang angular na natutukoy sa hilaga o timog ng equator o ekwador. Ang equator ay humahati sa globo sa hilaga at timog na hemisphere o hemispero. Ito rin ay itinatakda bilang zero degree latitude. Ang Hilagang Asya ay binubuo ng mga bansang Soviet Central Asia. Kilala rin ang rehiyong ito sa katawagang Central Asia (Gitnang Asya) o Inner Asia. Ang Kanlurang Asya ang rehiyong pinagtatagpuan ng hangganan ng tatlong mahalagang kontinente sa daigdig: ang Africa,Asya at Europa. Ang Timog Silangang Asya naman ay nakilala bilang Farther India at Little China dahil sa impluwensya ng mga nasabing kabihasnan sa kultura ng nasabing rehiyon.Nahahati ito sa dalawang subregion: ang kontinenteng Timog Silangang Aya o mainlang Asya at ang pangkapuluang Timog Silangang Asya o insular Southeast Asia. Ang Silangang Asya ay binubuo ng China, Japan, North Korea, South Korea at Taiwan.Ang Kanlurang Asya ay itinuturing na Moslem World at ikanakategorya bilang Arid Asia o bahagi ng Asya kung saan matatagpuan ang malawak na disyerto at tuyong lugar mula Jordan hanggang Arabia hanggang sa Iraq, Iran at maging Afghanistan. Ang Eurocentric ay ang kabihasnan at paraan ng pamumuhay ng Asya ay bunga o resulta lamang ng sibilisasyong Europeo. Ang Asian-centric ay nagbibigay-diin sa ambag ng Asya sa sarili nitong kabihasnan at sa kabihasnan ng daigdig sa pangkalahatan. Hango ang salitang ASYA sa salitang Aegean na Asu na nangangahulugang lugar na sinisikatan ng araw o bukang-liwayway o silangan. Ang salitang Europa ay nanggaling naman sa salitang Aegean na Ereb, nangangahulugang lugar na nilulubugan ng araw o kanluran.Ang Oryentalismo o Orientalism ay kung saan ang Asya ay tiningnan ng mga Europeo sa pamamaraang mapapalitaw ang pagiging superyorng Europa sa usapin ng lahi at kultura.

Aralin 2: Ang Pisikal na Heograpiya ng Asya

 Ang salitang heograpiya ay hango sa wikang Greek na geographia. Ang geo ay nangangahulugang

lupa samantalang ang graphein ay sumulat. Si Herodotus ay kinikilalang Ama ng Kasaysayan. Ang Asya ay lupain ng mga tangway o peninsula. Ang oasis ay matabang lupana matatagpuan sa gitna ng mga tuyong lugar. Ang steppe ay isang malawak na lupaing nagtataglay ng damuhang mayroon lamang ugat na mabababaw(o shallow-rooted short grasses ). Ang prairie ay lupaing may mga damuhang mataas na malalim ang ugat (o deeply-rooted tall grasses). Ang boreal forest o taiga ay mga kagubatan na coniferous at kadalasang nasa pagitan ng katimugan ng mga tundra at hilaga ng mga grassland. Ang tundra ay mga lupaing kadalasang walang puno. Tatlo sa mga rehiyong pisikal na matutunghayan sa Kanlurang Asya ay ang North Tier, Arabian Peninsula at Fertile Crescent. Saklaw ng North Tier ang mga lupaing ng Turkey at Iran na rehiyon ng kabundukan at talampas. Ang Arabian Peninsula ay isang malawak na tangway na pinalilibutan ng ibat ibang anyong tubig. Ang Fertile Crescent ay isang lugar na nagtataglay ng matabang lupa at saganang suplay ng tubig. Ang Huang Ho ay tinatawag ding River of Sorrow. Ito ay sa dahilang madalas magdulot ng pinsala sa ari-arian at pagkasawi ng mga buhay ang ilog na ito sa tuwingmay nagaganap na mga pagbaha. Ang Yangtze naman ay mahalaga para sa pakikipagkalakalan ng bansa. Ang lungsod na ito ay ruta ng mga barko. Ang Shanghai ay matatgpuan sa bukana ng ilog na ito. Samantala, ang Xi Jiang ay siya namang ruta patungong Canton. Ang mainland Southeast Asia ay isang tangway na nasa pagitan ng South China Sea at Indian Ocean. Ang malaking bahagi ng lupaing ito ay kabundukan at manaka-manakang mga nagtataasang talampas mula sa Himalayas hanggang katimugang bahagi ng China. Ang insular Southeast Asia ay binubuo rin ng mga kapuluang nakakalat sa karagatan. Ang ilan sa mg akapuluang ito (kasama ang Japan) ay kabilang sa rehiyong tinatawag na Ring of Fire na matatagpuan sa Pacific Ocean. Ang Ring of Fire ay isang malawak na sona kung saan madalas nagaganap ang mga paggalaw ng lupa at pagputok ng bulkan. Ang klima ay tumutukoy sa karaniwang panahong (average weather ) nararanasan ng isang lugar sa loob ng mahabang panahon. Ang mga hanging nagtataglay ng ulan o monsoon ay isang mahalagang salik sa pamumuhay ng mg Asyano, partikular sa Silangan.

Aralin 3: Mga Likas na Yaman ng Asya

Ang alluvial soil ay mataba at pinong lupa na dineposito o tinambak sa lambak at bukana ng ilog

matapos ang pagbaha o pag-apaw ng ilog. Makapal ang rainforest o mga mayabong na gubat sa mga maulang pook sa timog-kanlurang Sri Lanka. Ang reserbang karbon ng China ay isa sa mga pinakamalaki sa buong daigdig. Ang kaoilang ay ginagamit sa pagkain ng ga alagang hayop at ginagawang alak. Ang natural gas ng Iran ang pangalawang pinakamalaking reserba sa buong daigdig. Ang Pilipinas ay isa sa mga nangunguna sa buong daigdig sa produksyon ng langis ng niyog at kopra. Malaki ang deposito ng langis at natural gas sa Indonesia. Sa Kyrgyzstan, ang kanilang pinakamahalagang yamang mineral ay ginto. Ang deposito ng ginto rito ay isa sa pinakamalaki sa mundo. Ang pangunahing industriya ng Turkmenistan ay langis at natural gas. Pangalawa ito sa Russia sa produksyon ng natural gas. Ang Uzbekistan ay isa sa mga

nangunguna sa produksyon ang ginto sa buong mundo. Ang Uzbekistan ay isa sa pinakamalaking tagaluwas ng cotton seed sa buong daigdig.

Aralin 4: Mga Suliraning Pangkapaligiran at ang Kalagayang Ekolohikal ng Asya

Ang mg dating magugubat o mabubundok na lugar o mga dating sakahan ay ginagawang

subdibisyon o tirahan. Land Conversion ang tawag ditto at nagreresulta ito sa pagkawasak ng mga tirahan ng ibat ibang species ng hayop. Sa Salinization, lumilitaw sa ibabaw ng luoa ang asin o kaya naman ay inaanod ng tubig papunta sa lupa.
Ang dust storm ay isang bagyo ng alikabok na disyerto na nakakaapekto hindi lamang sa kontinente

kundi sa iba pang kontinente. Ang ecosystem ay tumutukoy sa masalimuot na sistema ng interaksyon sa pagitan ng mga bagay na may buhay sa pisikal na kapaligiran. Ang pagtatapon ng solid waste o basura ay isang malaking suliranin sa halos lahat ng bansa sa buong daigdig. May dalawang uri ng basura basurang galing sa mga kabahayan at basurang industriyal na mula sa mga ospital, pabrika at industriya.
Ang kontinente ng Asya ang itinuturing na isa sa mga rehiyon na may pinakamalaking biodiversity.

Ang ozone layer ay isang suson sa stratosphere na naglalaman ng maraming konsentrasyon ng ozone. Ang patuloy na paglabas ng carbon dioxide (CO2), kasama ang iba pang gas, ay dahilan naman ng pagbabago sa klima ng mundo.
Ang red tide ay resulta ng microsopic na organismo na tinatawag na dinoflagellates na lumulutang

sa ibabaw ng dagat. Ang mine tailing ay tumutukoy sa dumi o mga matertyales na latak mula sa proseso ng pagmimina at pagsasala mula sa malalaking minahan. Ang siltation o siltasyon ay isa ring problemang kinakaharap ng mga bansa sa Asya. Ang deforestation ay tahasang pagkawasak ng kagubatan. Napakahalagang panatilihin ang ecological balance o balanseng kalagayang ekolohikal ng Asya.

Aralin 5: Ang mga Grupong Etnolinngwistiko sa Asya

Ang grupong etnolinggwistiko ay tumutukoy sa pagkakapareho at pagkakaiba ng mga tao sa isang

bansa ayon sa kultura. Ang mga wika sa Asya ay maaring ikategorya sa dalawang uri. Una, ang tinatawag na tonal o wika kung saan ang kahulugan ng salita at pangungusap ay nagbabago batay sa tono ng pagbigkas dito. Pangalawa, ang stress o non-tonal language kung saan ang pagbabago sa tono ng mga salita at pangungusap ay hindi nakapagpapabago sa kahulugan ng mga salita at pangungusap na ito. Tinatawag na Dravidian ang wikang ginagamit ng mga katutubo sa India. Ang mga Maliali ay itinuturing na isa sa pinakamalakas at pinakaedukadong grupong etniko sa India. Ang sistema ng

consensus o ang pagpayag ng lahat ay nagiging batayan din sa paggawa ng mga desisyon. Ang Bahasa Indonesia ay may pagpapahalaga sa nakakatanda at sa makapangyarihan sa lipunan. Ang bapak ay ginagamit upang tukuyin ang ama o nakatatandang lalaki, ang ibu naman para sa ina o nakatatandang babae. Ang Javanese ang pangunahing grupong etnolinggwistiko sa Indonesia. Ayon sa mitolohiya ng mga Ainu, sila ang orihinal at pinakamatandang naninirahan sa Japan. Ang kanilang relihiyon ay batay sa animism, kung saan tinitingnan na lahat ng bagay sa kalikasan ay pinananahanan ng mga espiritu o diyos. Ginagamit nila ang wikang Japanese o Niponggo ilang opisyal na wika ng lahat ng mamamayan nito.

Aralin 6: Kabuhayan at Pamumuhay ng mga Bansang Asyano sa Kasalukuyan

Human Development Index (HDI) ay isa sa mga maaring pagbatayan ng antas ng pamumuhay ng

mg Asyano. Ang adult literacy rate ay nakakalkula sa pamamagitan ng pagtiyak sa kaalamang bumasa at sumulat ng mga mamamayan na may edad 15 taong gulang pataas. Ang Purchasing Power Parity ( PPP) ay ang halaga ng pagpapalitan (rate of exchange ) na binibigyang-pansin ang pagkakaiba ng presyo (ng bilihin) sa ibat ibang bansa upang masuri ang kita( income) ng mga bansa sa internasyunal na lebel. Tinatayang 1.2 hanggang 1.3 bilyong katao ang namumuhay sa matinding kahirapan (extreme poverty), lalo na sa mga bansa sa Asya at Africa. Ang Gender-Related Development Index (GDI) ay inihanda dahil sa pagkilala sa katotohanan na ang kalalakihan at kababaihan ay magkaiba at hindi pantay. Ang Gender Empowerment Measure(GEM) ay batayan para sa pagsusuri para sa pagsusuri ng oportunidad ng kababaihan sa tatlong larangan: (1)partisipasyon at pagdedesisyon sa nga usaping pangkabuhayan at pang-ekonomiya; (2) partisipasyon at pagdedesisyon sa mga usaping pulitikal; at (3) kapangyarihang pangasiwaan o gamitin ang mga likas na yaman. Sinusukat ng Human Poverty Index ang kakulangan o kasalatan ng mga bansang umuunlad (developing countries) sa tatlong larangan: inaasahang haba ng buhay, adult literacy, at disenteng pamumuhay.

Aralin 7: Ang Yamang Tao ng Asya

Mahalagang mabatid ang birth rate (bilang ng buhay na sanggol na ipinapangank sa bawat 1,000

populasyon sa loob ng isang taon ), death rate (ang bahagdan ng kabuuang bilang ng namatay sa kabuuang populasyon sa isang particular na lugar sa loob ng isang taon) at life expectancy (inaasahang haba ng buhay) ng mga tao sa Asya. Ang mataas na birth rate ay nangangahulugang mas malaki ang potensyal sa paglaki ng populasyon ng isang bansa. Samantala, ang mataas na death rate ay maaring mangahulugang may kasalatan sa aspetong medikal ng lipunan. Ang kaunlaran ng isang bansa ay maaring masukat sa pamamagitan ng tinatawag na gross domestic product o GDP. Ang GDP ay ang kabuuang halaga ng produkto at serbisyong nilikha ng isang bansa sa loob ng isang taon. Ang Hong Kong ang may pinakamataas na per capita GDP sa buong Asya. Ang unemployment rate ay ang bahagdan ng populasying walang hanapbuhay o pinagkakakitaan

kumpara sa kabuuang bilang ng tao sa laka-paggawa. Ang edukasyon ay isang napakahalagang salik sa pag-uunlad ng isang indibidwal at ng bansang kanyang kinabibilangan. Sa Asya, matutunghayang ang mga pinakmauulad na mga bansa ay iyong mga nagtataglay ng mataas na literacy rate. Ito ay tinatawag din bilang antas ng kamuwangan. Ang migrasyon o pandarayuhan sa loob ng isang bansa at maging sa ibang bansa ay mahalagang salik sa pagtataya ng kaunlarang pangkabuhayan.

Aralin 8: Ebolusyong Biyolohikal sa Asya

Ang mga species na hindi nagbago o hindi umangkop sa bagong kondisyon ng kapaligiran ay

kaunti na lamang ang maisisilang at sa susunod na henerasyon ay unti-unting mawawala. Tinawag niya ang mekanismong ito bilang proseso ng natural selection. Ang paleoanthropologist ay nagaaral sa mga sinaunang kultura ng tao at pag-angkop ng mga sinaunang tao sa nagbabagong kapaligiran. Ang isang physical anthropologist ay nag-aaral sa pinagmulan ng tao at ang ebolusyon nito. Ang mga arkeologo ay nag-aaral sa mga artifact o naiwang ebidensya ng pamumuhay ng mga sinaunang tao.
Ang radiocarbon dating ay sinusukat ang tanda ng isang bagay hanggang sa 40,000 taon. Ang

potassium-argon dating ay sinusukat ang tanda ng isang bagay mula 50,000 taon hanggang 4-5 bilyong taon. Nagsimula ang ebolusyon ng ibon at mammal sa panahon ng Cenozoic Era. Ang bawat era ay hinahati sa period at ang period sa mga epoch o kapanahunan. Sa loob ng mga epoch ng Pliocene, Pleistocene at Holocene ang pag-aaral ng ebolusyon ng tao. Ang unang hominid na nabuhay ay tinatawag na Australopithecus. Sa Panahong Glacial ay natatakpan ng makapal na yelo ang Europa at Antarctic Ocean. Sa gitna ng mga panahong glacial ay may panahon na uminit ang klima ng mundo at natunaw ang makakapal na yelo. Tinatawag itong interglacial.
Ang Dryopihecus ay nabuhay sa kagubatan ng Africa at Europa noong 10 hanggang 20 milyong

taon na ang nakakaraan. Halimbawa nito ang Proconsul africanus na natuklasan ni Mark Leakey noong 1948. May dalawang malaking pangkat ng hominid ang Australopithecus at Homo. Ibig sabihin ng Australopithecus ay southern ape. Ang saliatang homo naman ay nauukol sa tao. Ang Ardipithecus ramidus naman ay nabuhay sa Africa noong 4.4 milyon taon na ang nakakaraan. Ang mga hominid na Australopithecus ay nabuhay 4 na milyong taon na ang nakakaraan. Isa sa mga unang pagbabagong pisikal ng hominid ang paglalakad sa dalawang paa o bipedalism.

Aralin 9: Ebolusyong Kultural sa Asya

Ang terminong paleolitiko ay mula sa mga salitang Greek na palaios na ang ibig sabihin ay

matanda at lithic na ang ibig sabihin ay bato. Ang Panahong Paleolitiko ay tumutukoy sa Old Stone Age. Ayon sa aklat na Kabihasnang Asyano ng historyador na si Zeus Salazar, sa pagtatapos ng

panahon ng Homo erectus, dalawang tradisyon ng paggawa ng kagamitang bato ang nabuo ang core tool o kasangkapang buod at flake o tinapyas. Sa pagkatunaw ng mga glacier o malaking tipak ng yelo noong 10000 hanggang 4500 B.C.E., nagsimula ang pag-usbong o paglago ng mga gubat. Nagsisilbing isang transisyon na panahon ang Kulturang Mesolitiko sa Kulturang Neolitiko.
Hango sa wikang Greek na naois na nangangahulugang bago at lithic na ang ibig sabihin ay bato

ang katagang neolitiko. Tinatawag ito sa wikang English na New Stone Age na naganap noong 7000-3000 B.C.E. Ang malawakang pagsasaka ay isang dramatikong pagbabago na tinatawag na Neolithic Revolution.
Sa Asya, ang mga unang magsasaka ay nagsaka ng cereal at bulak sa Indus sa Timog Asya; palay

at halamang ugat sa Timog Silangang Asya; at cereal at puno ng mulberry sa hilagang China.
Ang unang natutuhang gamitin na metal ng mga sinaunang tao ay ang tanso o copper. Sa

pamamagitan ng pag-iinit ng coppper ore gamit ang uling, nakaproseso ang mga unang tao ng metal na tanso. Sa pamamagitan ng pag-eeksperimento, pinaghalo ang metal na tanso at metal na tin at ang nabuong metal ay tinatawag na bronze, metal na higit na matibay kaysa tanso.

Aralin 10: Mga Sinaunang Kabihasnan sa Asya

Ang sibilisasyon aymula sa salitang-ugat na civitas, na salitang Latin. Ibig sabihin ng civitas ay

lungsod. Ang salitang kabihasnan ay mula sa salitang-ugat na bihasa, ibig sabihin ay eksperto o magaling. Umusbong ang mga kabihasnang Sumer, Indus, at Shang sa halos magkakaparehong katangiang heograpikal ang lambak-ilog. Hindi man magkakasabay na lumitaw, may pagkakapareho sila sa sistemang pulitikal, panreliehiyon at natamong pagbabago tulad ng sistema ng pagsulat.

Ang mga lungsod na umusbong sa tatlong kabihasnan ang sentrong pampulitika at panlipunan. May organisado at sentralisadong pamahalaan na pinamunuan ng paring-hari at kalaunan, ng mga hari. Batay sa mga artifact at uri ng bahay, may nabuong uring panlipunan.

Lalong umunlad ang kultura sa paglitaw ng mas komplikadong sistema ng paniniwalang ispiritwal; likhang sining tulad ng mga tapayan, alahas, palamuti, sandata, at kagamitan; malaking gusali at proyekto tulad ng kanal, imbakan ng tubig, imbakan ng butyl, ziggurat at ibang templo, at matatayog at malalapad na pader.

Aralin 11: Mga Kaisipang Asyano sa Pagbuo ng Imperyo

Noong unang panahon, tinatawag ng mga Tsino ang kanilang imperyo na Zhongguo na

nangangahulugang Middle Kingdon o Gitnang Kaharian. Ibig sabihin nito, naniniwala sila na ang kanilang imperyo ang sentro ng daigdig at mga kaganapan. Ang emperador ng mga Tsino ay Anak ng Langit (Son of Heaven) na namumuno dahil sa Kapahintulutan o Basbas ng Langit (Mandate of Heaven).
Si Amaterasu O-mi-kami ay kinikilala ng mga Hapones na diyosa ng araw. Ipinanganak daw si

Amaterasu nang hinugasan ni Izanagi ang kanyang kaliwang mata. Sa Shinto, ang pinakamahalagang diyos ay si Amaterasu. Kahanga-hanga ang mga Hapones sapagkat bukas sila sa ibang kultura at impluwensya at hindi nangingiming humiram at iangkop ito sa kanilang pamumuhay Maging ang mga Korean ay naniniwala rin sa banal na pinagmulan ng kanilang emperador. Ayon sa kanilang alamat at mito, nagmula ang kanilang pinuno kay Prinsipe Hwanung, na anak ng diyos ng kalangitan na si Hwanin. Bumaba si Prinsipe Hwanung sa kalupaan at itinatag ang lungsod ng diyos. Sa mga taga-Timog Silangang Asya, may malakas na ugnayan ang kanilang mga sinaunang pinuno sa kanilang mga diyos. Ang mga katutbong relihiyon ng mga taga- Timog Silangang Asya ay animism kung saan naniniwala sila na ang kapaligiran ay pinanahanan ng mga espiritu o diyos na maaring mabait o masama. Sa paniniwala ng Mon, isang grupong etnolinggwistiko sa Myanmar, ang kanilang hari ay nangunguna sa mga ritwal para sa ikasisiya ng kanilang mga diyos. Pinaniniwalaang ang sagradong tahanan ng mga diyos o espiritu ay nasa mataas na lugar tulad ng bundok. Ang Borobudur ang pinakadakilang monumentong Buddhist na itinayo sa Central Java, Indonesia.
Ang nirvana ay ang estado ng pagkawala ng paghhihirap at pagtatapos ng siklo ng kapanganakan

at kamatayan. Ang mga hari o pinuno sa Timog Silangang Asya ay pinaniniwalaang mga men of prowess o mga lalaking may kakaibang angking talino, tapang, o kagalingan.
Sa India, ang mga hari ay kinikilala bilang devaraja o haring diyos(impluwensyang Hinduism)

at cakravartin(impluwensyang Buddhism) o hari ng buong daigdig. Ang relihiyon ng kaharian ay umiinog sa pagsamba kay Shiva na kinikilalang diyos ng pag-aanak at sinisimbolo ng isang linga, isang bato na korteng ari ng lalaki. Si Shiva bilang diyos ng daigdig, ay nangangalaga naman sa mga haring Khmer bilang hari ng kalupaan.

 Sa mga Muslin, ang kanilang caliph at sultan ay Anino ni Allah sa Kalupaan at namumuno dahil

sa atas ni Allah. Tinatwag na caliphate ang sistema ng pamahalaan na naitatag ng mga pinunong ito. Ang Quran o Koran ay ang banal na aklat ng Islam. Ang mga caliph at sultan ang siyang pinunong pulitikal at panrelihiyon sa Kanlurang Asya.

Aralin 12: Ang Asya sa Sinaunang Panahon: Kanlurang Asya

Pinamunuan ni Sargon I ang ng Akkadian upang salakayin ang iba pag pamayanan sa

Mesopotamia. Matatagpuan ang kanilang lupain sa Agade, nasa gitnang Mesopotamia. Sumalakay ang mga Gutian mula sa hilagang bahagi ng Tigris River at inatake ang lungsod ng Agade. Bumagsak ang Imperyong Akkadian dahil wala itong gaanong natural na depensa laban sa mananalakay. Ang mga Amorite ay grupong etniko na Semitic din. Ang Babylonia ang ginawa nilang sentro upang mangibabaw sa rehiyon ng Mesopotamia. Tinawag na Code of Hammurabi ang nabuong kalipunan ng batas. Layunin nito na ipaalala sa lahat ng mamamayan ang mahigpit na pagpapatupad ng batas. Ang batas ni Hammurabi ay maikakategorya bilang retributive justice o paggawad ng katarungan batay sa bigat ng kasalanan.
Ang mga Assyrian na matatagpuan sa hilagang Mesopotamia ay unti-unting lumakas ang

kapangyarihan. Ang mga grupong Chaldean at Medes ay kapwa nagsanib ng kanilang mga pwersa laban sa mga Assyrian. Nalikha ang tanyag na Hanging Gardens sa panahon ng pananaig ng ikalawang Imperyong Babylonia. Ang mga Aramean sa Palestine-Syria ay popular dahil sa wikang ipinalaganap nila sa halos buong Kanlurang Asya. Ang mga Lydian sa Hilagang Turkey ang nagpasimula ng paggamit ng barya upang gamitin sa pagbili ng produkto para sa kalakalan. Gumamit ang mga Phoenician ng alpabetong may 22 katinig. Ang Hebrew sa rehiyon ng Palestine ay gumagamit ng wikang Semitic. Ang mga Hittite ay mula rin sa mga lahing Aryan. Ang pangunahing imperyong itinatag ng mga Persina sa pamumuno ni Achaemenes ay kilala bilang Imperyong Achaeminid. Ang Macedonia ay isang kaharian na matatagpuan sa gawing hilaga ng tangway ng Greece. Noong 359 B.C.E., naging hari ng mga Macedonian si Philip II. Taong 336 B.C.E nang patayin ng kanyang mga kaaway si Philip II. Ang pumalit sa kanyang kapangyarihan ay ang kanyang 20 taong gulang na anak na si Alexander na kinilala sa kasaysayan bilang Alexander the Great. Ang Imperyong Roman ay isa sa pinakadakilang imperyo sa kasaysayan ng daigdig. Naitatag sa pagitan ng 27 B.C.E. hanggang 180 C.E. ang Pax Romana o Kapayapaang Roman kung saan malawakang katahimikan at kasaganaan ang naghari sa nasasakupan nito.
Sa pananaig ng mg Roman sa Kanlurang Asya, naging karibal nila sa kapangyarihan ang mga

Parthian na nasa Persia. Bumagsak ng kapangyarihang Parthian nang ipasunog ng emperador ng Rome na si Marcus Aurelius ang kabisera nito sa Tigris. Itinatag ni Ardashir I ang Imperyong Sassanid na kilala din bilang Ikalawang Imperyong Persian. Tinatayang 570 C.E. nang isilang si

Muhammad mula sa grupong Quraysh sa Mecca, sa Arabian Peninsula. Nakapagtatag si Muhammad ng ummah o pamayanang Muslim na ginagabayan ng mga batas ni Allah. Si Abu Bakr ang nahirang bilang unang caliph.
Ang mga Shia(Shiite ang tawag sa mga tagasunod nito) ay naniniwala na ang tanging may

karapatan lamang sa pagiging caliph ay ang mga ank, inapo at iba pang kamag-anak ni Ali sapagkat ito ay isang sagradong posisyon. Ang mga Sunnite (mula sa Sunna o isang tradisyon na nagmula kay Muhammad) ay nananalig na ang caliph ay isang pulitikal na pinuno ng mga Muslim.
Si Mu-awiyah (660-750 C.E.), ang gobernador ng Syria, ang nakaagaw ng kapangyarihan ng

caliphate sa pagkamatay ni Ali.

Aralin 13: Ang Asya sa Sinaunang Panahon: Silangan at Hilagang Asya

Ang Silangang Asya ay binubuo ng tatlong sentro ng kalinangan o kultura: China, Korea at Japan.

Ang China ay ang tahanan ng pinakaunang kabihasnan ang Shang sa Huang Ho. Ang Xia o Hsia ay hindi mapatotohanan dahil walang ebidensyang arkeolohikal bagamat nabanggit ito sa mga tekstong tradisyunal n China. Nauwi sa panahon ng mga digmaan ng mga estado o warring states ang panungkulan ng Zhou. Si Kongzi o Confucius ang naghain ng solusyon sa kaguluhan ng lipunan. Ayon kay Laozi (Lao Tzu), ang kaayusan ay makakamit kung susundin ang daloy ng kalikasan. Ang Qin o Chin ay isa sa nagdirigmaang estado. Ayon sa Legalism, kailangan ang malulupit na batas at mabibigat na parusa upang maabot ang kaayusan Ang kasaysayan ng Korea ay nagsimula sa alamat ni Dangun o Tangun. Ang tatlong kaharian sa timog Korea ay ang Goguryeo o dating Koguryo, Baekje o dating Paekche at ang Silla. Ang Balhae ay itinatag ni Dae Joyeong, isang dating heneral ng Goguryeo at mga tagasunod nito. Itinatag ni Goryeo o Koryo ang Wang Geon. Nagmula ang pangalang Korea sa pangalan ng kahariang ito. Ang celadon ay isang porselanang makintab at kulay-bughaw at berde. Ang Joseon o Yi ang pinakahuli at pinakamahabang dinastiya ng Korea. Itinatag ito ni Yi Seong-gye. Si Jemmu Tenno ang unang emperador ng Japan. Banal siya dahil apo siya ni Amaterasu o ang diyosa ng araw. Ang The Tale of Genji ay isang nobela ni Murasaki Shikibu o Lady Murasaki. Ang Grupong Bushi (mandirigma) at samurai (nangangahulugang ang mga naglilingkod). Sila ang mandirigma na nagtatanggol sa mga daimyo. Ang Bakufu ay isang pamahalaang military sa Japan. Ang Shogun ay dakilang heneral na namumuno sa pamahalaan kung kaya kilala rin ito sa pangalang Shogunato. Ang Mongolia ay ibinibilang na bahagi ng Silangang Asya. Ito ay dahil ang Inner Mongolia ay nasa ilalim ng China. Ang rehiyong ito ay tirahan ng mga nomadikong pastoral na grupong tao simula noong neolitikong panahon. Ang Ger ay tirahan na yari sa balat ng hayop at ginagawang tolda. Aralin 14: Ang Asya sa Sinaunang Panahon: Timog Asya Noong 150 B.C.E, tinawid ng mga Indo-Aryan ang hilagang bahagi ng India. Ang Vedas (nangangahulugang Karunungan) ang pangalan ng unang panitikan ng mga Indo-Aryan.

Tinawag na epiko ang panahong Epiko sapagkat ang mga ulat tungkol sa pamumuhay ay galing sa mga epiko. Malawak ang kapangyarihan ng raja. Ang caste ay mahigpit ns sistema ng paghahati ng lipunan sa mga pangkat. Ang apat na pangkat ng caste:1) Brahmin o pari, 2)kshatriyas o mandirigma, 3)vaishya o magsasaka at mangangalakat at 4) sudras o alipin.

Ang Sanskrit ay wika na dinala ng mga Indo-Aryan sa India. Ang Rig-Veda(ibig sabihin ay Awit

ng Karunungan) ay awit ng pagpupuri sa mga diyos. Inagaw ni Chandragupta Maurya ang isang kaharian at iniluklok ang kanyang sarili sa kapitolyo ng Pataliputra bilang bagong hari. Siya ang unang hari ng dinastiyang Maurya. Si Kanishka ang pinakamakapangyarihang hari ng Kushan. Pagsapit ng ikaapat na siglo C.E., isang bagong dinastiya , ang Gupta ang naging makapangyarihan. Ang Panchatantra ang pinakakilalang aklat ng mga kwento na binubuo ng 87 kwento. Ang Miniature Painting ay isang mayamang istilo ng sining Muslim. Ito ay maliit na larawang ipininta na hango sa sining ng Persia. Ipinatayo ni Shah Jehan ang Taj Mahal noong 1632 para sa kanyang paboritong asawa na si Mumtaz Mahal.

Aralin 15: Ang Asya sa Sinaunang Panahon: Timog Silangang Asya

Dalawa ang pananaw sa pag-aaral ng kasaysayan ng Timog Silangang Asya. Ang unang pananaw

ay ang tradisyunal kung saan tinitingnan ang rehiyon bilang tagatanggap lamang ng kultura mula sa India at China. Ang ikalawang pananaw ay ang makabago kung saan binibigyangpansin ang pagkakaroon ng maunlad na kabihasnan bago lumaganap ang mga dakilang impluwensya at ang aktibong pag-aangkop ng mga katutubo sa mga impluwensyang ito upang maibagay sa lokal na kondisyon. Makikita ang katutubong kultura ng mga taga-Timog Silangang Asya sa neolitikong kulturang Hoabinhian, sa migrasyon ng mga Austronesian, at sa kulturang Dongson. Makikita ang paglaganap ng impluwensyang Indian at pag-aangkop dito ng mga taga-Timog Silangang Asya sa mga kahariang namayani sa Timog Silangang Asya.

Aralin 16: Mga Relihiyon sa Timog at Kanlurang Asya

Ang mga relihiyon sa Timog Asya ay ang Hinduism, Buddhism, Jainism, at Sikhism. Ang mga

relihiyon naman sa Kanlurang Asya ay ang Judaism, Kristiyanismo, Islam at Zoroastrianism. Halos lahat ng mga relihiyon na tinalakay ay binibigyan ng diin ang konsepto ng mabuti at masama. Ang labanan ng dalawang pwersag itoat ang laya ng tao na pumili ng dapat niyang sundin ang naging pangunahing tuon ng Zoroastrianism.

Aralin 17: Mga Relihiyon at Pilosopiya sa Silangan, Hilaga, at Timog Silangang Asya
Ang Confucianism ay isang pilosopiya na nakatuon sa pagpapabuti ng ugali sa pamamagitan ng

pagtataguyod sa mga virtue ng kagandahang loob, tamang pag-uugali, at pagkamagalang. Sa kabuuan ng tradisyunal na China, Confucianism ang naging opisyal na pilosopiya ay

naimpluwensyahan nito ang lahat ng aspeto ng pamumuhay tulad ng edukasyon, pamahalaan, paguugali ay kaayusan sa lipunan. Ang Taoism ay isang pilosopiya na nakatuon sa pakikiayon at pakikipag-isa ng tao sa kalikasan. Tinanggap ng mga Tsino ang Mahayana Buddhism mula sa India at ito ay umangkop sa kulturang Tsino. Sa Japan, naging popular ang Zen Buddhism na nagpapahalaga sa pagkamit ng kalinawagan sa pamamagitan ng pagninilay-nilay. Tibetan Buddhism o Lamaism ang tinanggap ng mga taga-Tibet.

Aralin 20 Sa araling ito ay nagsimula ang panahon ng paggalugad at pagtuklas noong ika-15 siglo. Malaking tulong ang compass at astrolabe sa paglalayag dahil higit na naginh wasto ang pagsusukat ng distansya at paggawa ng mga mapa. Hindi lamang nakuntento ang mga Kanluranin sa pagtuklas ng bagong ruta. Mabilis na sinakop din nila ang malaking bahagi ng Asya at ginawang mga Kolonya. Aralin 21 Sa araling ito, pinalawak ng maraming bansang Kanluranin ang kanilang pamamahala sa Asya, lalo na sa mga lugar na hindi maunlad noong ika-19 siglo. Ang hangad nila para sa mas maraming kolonyal ay dahil sa ma pangangailangan ng Rebolusyong Industriyal para sa mga hilaw na kagamitan. Ang pakay ng ibang bansang Kanluranin sa ikalawang yugto ng kolonisasyon ay turuan ng kabihasnang Kanluranin ang mga Asyano. Aralin 22 Sa araling ito ay malawak ang epekto ng imperyalismo at kolonyalismo sa Asya. Kabilang dito ang sumusunod:1)ang Asya ay nagging kuhanan ng mga hilaw na materyales at pamilihan ng produktong Kanluranin, 2) umusbong ang mga kolonyal na lungsod, 3)umunlad ang sistema ng transportasyon at komunikasyon upang mapabilis ang pagluwas ng mga produkto sa pandaigdigang pamilihan, 4) nawalan ng karapatan ang mga Asyano na pamahalaan ang sarili. Aralin 23 Sa araling ito , natutunan ko ang tatlong hari na nagpatatag sa Thailand. Ito ay sina Haring Buddha Yodfa, Haring Mongkut at Haring Chulalongkorn. Meron ring tatlong hari na nagpatatag sa Korea. Ito ay sina Haring Sejong, Haring Daewongun, at Haring Gojong. Magaling sa diplomasya ang mga hari ng Thailand kung kayay napanatili ang mabuting ugnayan nito sa mga bansang Kanluranin. Napanatili ng Thailand at Korea ang kanilang kasarinlan sa kabila ng pananakop ng mga Kanluranin sa mga bansang Asyano. Aralin 24 Sa araling ito, natutunan ko na ang nasyonalismo ang nagging pangunahing reaksyon ng mga Asyano sa imperyalismo at kolonyang Kanluranin. Hati ang Timog Silangang Asya. May mga

ngapamalas ng marahas na nasyonalismo na nauwi sa rebolusyon. Mayroon din naming nakamtan ang kalayaan sa pamamagitan ng banayad at matahimik na pamamaraan.

Aralin 25 Sa araling ito, dahil sa Unang Digmaang Pandaigdig, nagabago ang balance of power sa Asya. Humina ang mga bansang Europeo at lumakas ang United States at Japan. Pagkatapos ng Unang Digmaang Pandaigdig, pumasok ang mga Kanluranin sa Kanlurang Asya upang malinang ang langis. Dahil sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig, lumakas ang nasyonalismo sa Timog Silangang Asya. Naghirap ang maraming bansa at marami ang nasawi sa ilalim n Japan. Aralin 26 Sa araling ito dalawa ang anyo ng pakikibaka ng kababaihan para sa pantay na karapatan: ang karapatang bumoto at ang pantay na karapatang makibahagi sa pang-ekonomiyang kabuhayan. May mga kilusang nabuo sa India, Pilipinas at Japan upang isulong ang karapatan at mapabuti ang kalagayan ng kababaihan sa tahanan at lipunan. Bagamat malaki na ang nakamtan na karapatan ng kababaihan, malaki pa rin ang hinaharap na hamon ng mga babaing Asyano upang mapabuti ang kanilang kalagayan at maisulong ang pagkakaroon nila ng pantay na karapatan. Aralin 27 Sa araling ito, maraming uri ng pamahalaan sa Asya ayon sa bilang ng tao na may hawak sa kapangyarihan. Maari itong monarkiya, aristokrasya, oligarkiya, One-Party System o pamahalaang military, o demokrasya. May pagtatangka ang bawat pamahalaan ng bansa na mapabuti ang pangangasiwa sa nasasakupan. Sa pangangasiwa nanatili ang kaakibat na interes ng may hawak sa kapangyarihan na nagging dahilan sa pagtapak sa karapatang pantao ng mamamayan. Aralin 28 Sa araling ito ay tumatayo ang pamilya bilang isang mahalagang institusyon sa Asya. Mababa ang posisyon ng kababaihan sa kalakhan ng Asya. Dapat itaguyod ang mga karapatan ng kabataan at kababaihan sa Asya. Malaki ang pagpapahalaga ng mga Asyano sa edukasyon. Aralin 29

 Sa araling ito ay ang edukasyon ay lubhang mahalaga sa pamumuhay ng mga Asyano. Isa itong instrument sa pagsusulong ng nasyonalismo at interes ng isang bansa. Kadalasang ang antas ng edukasyon ng mga mamamayan ng isang bansa ay isang batayan ng kaunlaran.

Aralin 30 Sa araling ito, malaki ang impluwensya ng relihiyon sa tradisyon at kultura ng lipunan. Makabuluhan ang pagpapanatili ng tradisyong nakaugat sa relihiyon subalit may mga pagkakataon ding ito ang naging sanhi ng tunggalian lalo na sa usapin ng tradisyon laban sa modernisasyon. May mga aspeto ang mga relihiyon na may direktang epekto sa kalagayan ng kababaihan. Aralin 31 Sa araling ito, bagamat may pag-unlad na pang-ekonomiya sa Asya, may ibat iba naman ang antas ng nasabing pag-unlad para sa mga bansang Asyano. Malaki ang papel na ginagampanan ng mga organisasyong pang-ekonomiya gaya ng WTO at APEC sa pagbuo ng Asya ng modelo sa pag-unlad na pang-ekonomiya. Aralin 32 Sa araling ito na ang kalakalan ay isang transakyon sa pagitan ng dalawang tao o sa pagitan ng mga bansa na kabilang sa isang pamilihan. Mahalaga ang papel ng kalakalan sa kasaysayan ng Asya hanggang sa kasalukuyan. Ang kalakalan ay susi sa pag-unlad ng Asya. Ang kalakalan ang nagsisilbing ugnayan ng kultura at pagpapalitang kultura sa mga bansang Asyano. Aralin 33 Sa araling ito na ang mga Asyano ay may mahalagang kontribusyon sa larangan ng humanidades, panitikan at palakasan. Ang panitikang Asyano ay lubos na napakayaman at maaring ihanay sa dakilang akda sa buong daigdig. Tanyg naman ang Asyano sa larangan ng palakasan. Dinadakila at tinitingala ang mga Asyanong nagkaloob ng karangalan sa kanilang bansa. Aralin 34 Para sa akin, malaki ang kinalaman ng kultura sa asal at gawi ng bawat tao sapagkat ang kultura ang batayan ng pakikitungo sa ibang to, ng pagtingin sa daigdig at sa buhay. Dapat panatilihin ang gawi at magandang asal ng mga Asyano upang mapanatili ang ating pagiging Asyano. Aralin 35 Sa araling ito, ang mga pagbabagong nagaganap sa Asya at daigdig sa larangan ng pulitika at ekonomiya ay may tuwiran at di-tuwirang epekto sa Pilipinas. Ang mga isyu at problema na hinaharap n gating bansa ay ang pagkawask ng kalikasan, paglaki ng populasyon, paglabag sa

karapatang pantao, malawakang kahirapan, katiwalian sa pamahalaan, kawalan ng katatagang pampulitika at banta ng terorismo.

Aralin 36 Sa araling ito, ang mga sakit ay sanhi rin ng pagbawas ng polulasyon sa Asya. Matindi rin ang epekto nito sa pamumuhay at kabuhayan ng mga Asyano. May tatlong klasipikasyon ang sakit at ito ay ang Epidemic, Endemic, at Pandemic. May mga sakiy sa kanayunan at mayroon din sa mga lungsod. Snail fever , beri-beri at malaria ay ilan sa mga sakit na dumadapo sa mga magsasaka. Ang dengue, kolera at Hepatitis A ay karaniwang mga sakit sa mga lungsod.

Aralin 37 Para sa akin, mahalaga ang kasaysayan ng pandaigdigang kalakalan sa daigdig mula pa sa panahon ng mga sinaunang imperyo. Hawak ng ilang mga bansang Asyano sa pandaigdigang kalakalan ang mga batayang produkto tulad ng langis at bigas. Mahalaga ang papel na ginagampanan ng mga Timog Asya at Timog Silangang Asya sa pagluwas ng lakas-paggawa sa ibat ibang bahagi ng mundo. Aralin 38 Sa araling ito, ang population density ay ang bilang ng tao bawat milya kwadrado o square miles sa Asya. Ang populasyon ng isang bansa ay may malaking implikasyon sa pamumuhay ng kanyang mamamayan. Kaakibat ng urbanisasyon ay ang ilan sa mga suliraning kinakaharap ng mga Asyano sa kasalukuyan tulad ng malawakng kahirapan, mababang kalidad ng kalusugan, at pagkasira ng kapaligiran. Aralin 39 Sa araling ito, ang migrasyon o pandarayuhan ay isang proseso ng paglipat ng tirahan mula sa isang rehiyon patungo sa isang pang rehiyon o lungsod. Ang urbanisasyon ay dulot din ng malawakang migrasyon ng mga Asyano. Human trafficking, money laundering, drug trafficking, terorismo, at piracy ang pinkamalalang mga uri ng transnational crime sa Asya. Ang tanging solusyon sa mga krimeng ito ay dapat sama-samang kumilos ang mga bans sa Asya at daidig. Aralin 40 Para sa akin, sa kabila ng magkakaibang pananampalataya, kultura at paninindigan, nagawa ng mga bansa ng Asya na bumuo ng mga organisasyon. Kabilang sa mga binigyan ng katugunan ng mga organisasyon ay ang mga problemang dulot ng kahirapan tulad ng usapin sa kalusugan, edukasyon, paggawa, kababaihan, paglaki ng populasyon at kabataan. Ang samahan ay malayang tumalakay sa mga isyung kinakahatap ng mga bansang kasapi.