NN KINH T PHT GIO Nandasena Ratnapala - Tr Qung dch ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 10 8 - 2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org ---o0o--Ngi ta ni Pht gio khng c mt hc thuyt kinh t ng k. Quan im sai lm ny khi ln v h tin rng Pht gio l mt tn gio mang nng tnh xut th hay ha hn lai sinh hn l nhng vn trn tc hng ngy trn th gii chng ta ang sng. Thc t, gio l nh Pht lun nhn mnh: trc tin, phi sng np chnh hnh hin thi v, sau cng, dn ti hnh phc i sau (dhammacari sukhamseti asmin-loke param hica). Nh vy Pht gio khng dy con ngi ch i thay kip mi sng np chnh hnh. Thm ch Nibbana/Nirvana - cu cnh ti hu -, ngi tu Pht c th t ngay ci i ny. T tng kinh t Pht gio khng c trnh by xuyn sut c lp trong kinh vn no. Ta phi nht qua nhiu bi ging & gom thu nhng ngun ti liu thuc v kinh t, ri n dt thnh h thng kinh t nht qun tinh thn gio l (dhamma). c Pht Gotama tng cung cp cho chng ta phng php thc tin kim chng phi chng mt li dy ph hp gio l ng ging dy hay khng. Trong kinh in, chng ta thy mt bi k 1 hm xc nhng c tnh tinh hoa ca t tng kinh t nh Pht. Bi k khuyn ngi ta nn phn chia ca ci thnh bn phn bng nhau. Phn th nht chi tiu cho nhng nhu cu cn bn nh thc phm, trang phc .v.v. Dng hai phn k tip vo cc hot ng sinh li, c ngha nh cng nghip & kinh doanh. Phn cn li dnh phng gp chuyn hu s nh au bnh hay him ha ngoi mun (l lt, ha tai, trm cp, ngi cm quyn hm hi, chng hn). Mt phn, y th an hng hai phn u t lm n;

phn th t lo ct gi, s chi dng khi cn.2 Bi k gin d ny cn c gii thch nhm lt ht ngha n vo lp gi tr bn ngoi. Trong cu k, ta thy xut hin nhng ch s pht trin kinh t hay thnh vng ca c nhn, nhm ngi hay quc gia. Chnh sch kinh t ca mt quc gia cng c pht ha. Tht khng d dng lm sng t ht nhng ngha hm tang theo ng tinh thn Pht gio, tr phi phn tch cn thn bi k. Mt x hi tu Pht nn c gng m bo mi c nhn trong c i sng n nh, bt lun y th lm ngh nghip g. iu ny ty thuc ngun thu nhp. Y th c th tha mn nhu cu cn bn t mt phn t ngun thu thp nh th. Nu ta p dng nguyn tc ny vo mt quc gia, th mi nam n cng dn khe mnh phi c m bo thu nhp nh cng n vic lm thch hp; nh nc chu trch nhim tr gip ngun thu nhp cho nhng ngi khc. Lin quan vn ny, nh nc phi lo ngh nghip cho cng dn. Nu khng ngh nghip p ng, nh nc cn tr gip nhng ngi no tht nghip n khi h c cng n vic lm. Nh nc cng cn tr gip nhng ngi no tn tt tm sinh l, nhng khng gy tn hi nhn phm ca h. Nn kinh t Pht gio tm thy hai ch s c lng mc thnh vng trong mt quc gia: 1. Ai m bo ngun thu nhp thng xuyn (qua ngh nghip sinh li hay nh tr cp)? 2. C th tha mn nhng nhu cu cn bn ca c nhn (hay gia nh) khi chi tiu mt khong phn t trong tng s thu nhp? Nhu cu cn bn gm thc phm, trang phc, ch tr ng, thuc men, gio dc (tc l s pht trin tinh thn). Nhng thc phm cn thit c sn bt c ai sng trong quc gia c th tm kim khng kh khn. Mc pht trin kinh t c phm nh da trn s tht rng ngi dn mt phn t thu nhp chi tiu cho nm nhu cu cn bn. Nh vy chnh sch kinh t ca mt quc gia c vch ra r rng nhm ph hp vi mc ch ny. Dng k th hai ni rng dng na li tc hng vo nhng hot ng sinh li hay hu ch. Theo tinh thn nh Pht, mi hot ng nn c li ch & khng tn hi cho mnh & ngi. l nhng hot ng nh pht trin k

nng, hun luyn & cung ng cc nhu cu cn bn. V mi mt no , th y l phng cch u t trong c cu t chc kinh t kiu nh Pht. Phn bi k cn li cp n vic tit kim. X hi Pht gio khuyn khch ngi ta sng bit tit kim ti sn phng khi hu s. Tr phi ta s hu ngn khon tit kim, ta s phi i mt vi nhng vn kinh t trong lc khng hong; t bit l khi au bnh xy ra thnh lnh. Nu khng c khon tit kim dnh sn, mt c nhn hay mt quc gia t hn s lm cnh n nn chng cht. S pht trin kinh t c c lng bng nhng ch s ph sau y: 1. Phm vi phc li tinh thn & th cht ca mt quc gia. Sc khe & li ch cao qu nht m ngi ta c th t.3 2. S khng kho nhng ngun ti liu nguyn nhin k vic bo v mi trng sng. Khng nn khai thc hoang ph ti nguyn thin nhin & phi bo v mi trng bao gm cc loi ng vt & thc vt. Sng trong mi trng d chu l mt dim phc (patirupa desa vasoca). 3. Khng bc lt sc lao ng ca con ngi & th vt. Bc lt c ngha l s dng k khc mu cu vt cht cho bn thn hoc li tc x hi m khng tr cng lao ng hay phc dch tng xng. Trong mt quc gia thnh vng kinh t, tuyt i khng nn xy tra tnh trng bc lt nh th; hoc gim n mc ti thiu. 4. Sng sut phn phi mi ngun vt cht ln phi vt cht (tc l nhng c hi nng cao tr thc), to iu kin cho mi ngi sng trong quc gia vui hng phc li ny. Khng c c nhn hay tp on no thng tr k khc. 5. Mt quc gia thnh vng kinh t nn to ra & duy tr trng thi an ha, & gim thiu nhng hot ng phn x hi. Mi ngi, khi m mi lo cng vic ca mnh, s khng ai nhiu lon quc ; ngn kh nh nc tng trng; t nc yn tnh, thanh bnh, nhn dn vui sng ha thi ha, tung con tr trn tay, ca nh lun rng m.4 C nm nguyn tc o c do Pht gio ra cn cho mt nh nc lm kinh t theo kiu mu nh Pht p dng nh mt kinh sch quc gia. Mt nh nc nh th khng nn cng khai hay b mt khuyn khch kinh doanh nm loi hot ng kinh t sau:

1. 2. 3. 4. 5.

Sn xut & bun bn v kh. Sn xut thuc c. Sn xut, phn phi & bun bn cht say. Nui gia sc git tht. Bun bn tht.

Hc thuyt kinh t Pht gio coi i sng rt thing ling. Trong khi xem xt t liu sn xut, Pht gio nhn mnh mi quan h ca sn phm vt cht vi cc vt phi vt cht. S pht trin ca c nhn lin h vi mt gia nh; mt gia nh vi mt nhm ngi; mt nhm ngi vi mt bang hay quc gia; bang ny vi bang khc hay quc gia ny vi quc gia khc. Nh th, tt c con ngi li ko nhau vo qu o pht trin. Nhng Pht gio khng qun nhc ngi ta nh n mi quan h vi th, chim, c cng nh cy c5 . Nhng loi sinh vt c tri gic & v tri ny gn lin vi loi ngi mt thit n ni nu qun hay pht l chng khi sn xut kinh t c th mang li kt qu thm khc trong tng lai. Nn kinh t Pht gio dy chng ta rng s sn xut kinh t phi tp trung trn loi ngi. N nhn con ngi trong mi lin h vi hot ng kinh t m y th thc hin. Hot ng kinh t ny v mc ch m tng ca ci vt cht ring mnh nh m hi nc mt k khc? Phi cn nhc mt hot ng kinh t vi nhng hot ng khc & ch thc hin khi no n khng: (i) bc lt k khc (ii) lm tng dc vng trong lc tc ot nhu cu cn bn ca k khc (iii) ri vo nm hot ng kinh t bt chnh ni (iv) dn n phung ph qu ng, hay sng to s mt thng bng trong nhng ngun vt cht c sn hoc lm hi mi trng sinh thi. Hc thuyt kinh t nh Pht qu tht khng phi v lun hay v gi tr 6 . N nhm n hnh phc & s tha mn hay li lc cho a s dn chng (bahujana hitaya bahujana sukhaya). Mt hot ng kinh t cng l mt hot ng hu , mt kamma/karma chc chn c kt qu ca n, hoc kh au hoc an vui. Do , iu quan trng nht l phi bit gn mnh vo nhng hot ng (kammas) kinh t mang li kt qu an vui c hai i ny & i sau. Kamma/karma l mt lc lng to iu kin sinh tn: Di truyn (bija niyama); mi trng thin nhin, x hi & thc h (salayatana paccaya phasso .v.v); tm thc tng tc vn ng (citta niyama); k c di sn hnh

nghip (kamma niyama) l nhng yu t iu kin7 khin con ngi hin hu. Nhng y th khng b mt hay tt c yu t ny nh ot8 . ch t do ca con ngi nm . Khi hy b tt c nhng yu t & s nh hng ny, con ngi no th t mt ch t do thot khi mi h ly, nu y th mun. Kamma/karma, nh bn yu t khc, tuy nh ot sanh thn ca bn trong mt gia nh ngho hay giu, nhng n khng c ngha rng do iu ny, bn mang nh s giu hay ngho mi mi. Chnh hnh vi hin ti ca bn, cng vic lm n ca hn c tnh cht quyt nh. l l do ti sao Pht gio lun nhn mnh hnh lnh cn mn, khng d dui. im then cht ca s pht trin kinh t t trong phng chm hnh ng: Hy chuyn cn, hy nung nu nhit tm. c Gotama cng nhn ngho i l mt thm trng phi tm ta gii php cp bch. Khi c nhn thiu ht bn hay nm nhu cu cn bn, y th trm sa ngho kh cng cc. Nh nc c trch nhim cu t nhng k cng kh ny. Nu quc gia no trn lan thm trng dn chng cng kh, khng tng trng thu nhp u ngi hay tng sn phm quc gia, th kinh t hc Pht gio gi quc gia lc hu kinh t. Mt nn kinh t pht trin gip mi ngi thot khi ni m nh ngho i, khng c ngi trm sa trong cnh cng kh. Kinh in Pht gio c lu cu chuyn mt nng dn chu cn i giy v n gp c Gotama9 . c Gotama quan st bit y ang i vic trc tin ng lm l yu cu ch t kheo cho y n no bng. H nhu cu cn bn (nh thc phm, chng hn) cha c tha mn, khng th thc y s pht trin c nhn hay tp th. Kinh t hc Pht gio nhn mnh vic nhn thc r tnh trng thiu ht nhu cu cn bn & ra nhng sch lt pht trin gip b phn yu km trong x hi h thot khi cng kh. Ln n c Gotama hi cc v vn ngho i & hu qu ca tnh trng ny: Ch t kheo, c phi ngho l iu kh no cho k trn tc? ng vy, tha Th Tn. Khi ngi ngho lm cnh khn kh, y th vay mn, cng l kh no, phi khng?

ng vy, tha Th Tn.10 Ngi ngho b n nn, cng l kh no? ng vy, tha Th Tn. V khi phiu n n k hn, y th khng th thanh ton, li b ch n thc bch, cng l kh no, phi khng? ng vy, tha Th Tn. Phng php nh Pht trc tin l c gng tm hiu thm trng ngho i, nhn ra nhng nguyn nhn dn n ngho i; nhu cu xo i gim ngho & pht trin nhng chnh sch ng n t mc ch. Do nhng ngi khng c ca ci khng th tch ly ca ci, ngho i lan trn. Do ngho i lan trn, trm cp lan trn; bo hnh; git choc; vu khng; gian dm; di tr & tn dc; tham lam & c ; t kin; c dc; dm ng; cui cng, & tr nn bt hiu & v o. Khi con ngi thiu s quan tm tin cy ln nhau, tt khi ln nhng li hnh x tri nhn ngha, o c nh th.11 Ngho i l kt qu t vic phn phi cc ngun vt cht & phi vt cht qu chnh lnh. Khi con ngi khng o u ra nhng nhu cu cn bn nht, th xy ra tnh trng cng kh. C hai trng hp: th nht, ci ngho dn dai do ngi dn sng di mc ngho kh, h ch tha mn nhng nhu cu cn bn ti thiu m h c th qu quo quanh mnh ch khng dm c m g thm. Trng hp ngho kh ny thng gy ra s suy sp tiu chun sc khe & ri lon x hi. Th hai, mt s ngi d kh nng tha mn nhng nhu cu cn bn chng mc no , nhng ri vo cnh sng di mc ngho kh v l do nghip nhp ru bia, ma ty, c bc & nhng mu cu bt li khc. Trng hp ny (ru, ma ty .v.v.), dm dc (nam n hng dc lc thi qu) & tiu pha bt c g y th kim c v nhng mu cu oi loi nh th hn sm hay mun s ri vo cnh ngho kh. Loi ngi b khc vng hay tham i khng ch. H lm n l cho tham i; & x hi s lun dm mnh trong ngho kh. Pht gio cp n ty thuc duyn khi, theo , v minh hay ngu dt khng tch ri khi nhng nhn duyn khc. Do v minh, khi ln cc hnh vi hu ; do hnh vi hu , khi ln nhn thc; do s nhn thc, khi ln thn (danh) & sc; do thn & sc; khi ln su mi trng (lc nhp); do c su mi trng, khi ln quan h giao tip (xc); do c giao tip, khi ln cm gic (th); do c cm gic,

khi ln tham i; do tham i, khi ln chp trc; do chp trc, nn mi cn (hu); do cn, tip ni sanh, cht .v.v S hiu bit r ngho kh khi ln do kt qu ca v minh/ngu dt trong mi tng quan vi nhng yu t i thng l cha kha m ra nhn thc ng n v thm trng ngho kh. Nhng nguyn dn g dn n ngho i? Nhn t u tin l v minh, t y tt c nguyn nhn khc khi ln; mi nguyn nhn lin h nguyn nhn khc. Khi tp trung xem xt nguyn nhn ny hay nguyn nhn khc trong mt con ngi & mi trng c th, phi nhn din tnh cht rc ri ca chng. Mt bi ging Pht gio12 cho ta thy lm th no tham i hay kht vng cuc ly nhn loi & chnh sch sai lm ca gii cm quyn to iu kin ny sinh & tn ti thm trng ngho i dai dng. Tham i ch ng con ngi khin h khao kht s hu thm & thm na (chng hn, mun chim hu thm t ai), nn tha c phn chia ti sn rch ri & kh khu gn gi. Mt s ngi bing nhc ngh ti b vic lm ngi chi hng th. Nh kt qu tiu cc, h thch tch tr ng cc dng vi ngy hn l i ra rung nng gt hi thc phm hng ngy. Nhng cng c nhng li t, h rnh rp trm cp ti sn k khc thu hoch. Tt c hnh ng ny gp phn to s mt qun bnh trong vic phn phi cc ngun vt cht. Ngi cm quyn & nh nc khng c chnh sch kinh t thch ng gii thuyt tnh trng ny. Hc thuyt kinh t Pht gio cho rng ngi cm quyn hay nh nc phi c trch nhim ch o chnh sch kinh t thc y t nc pht trin & ci thin mc sng ca ngi dn, ch khng phi co rc trong vai tr quan st vin th ng. Chnh sch kinh t nh nc nn can d nng ng nhm iu chnh tnh trng phn phi cc ngun vt cht & phi vt cht ang mt thng bng. Cc hot ng phn x hi nh ti c khi ln do nhng iu kin phc tp lun gn lin vi ngho i. Mt khi cc hot ng phn x hi khi ln, hng lot hu qu chuyn ng to thm nhng iu kin phc tp lm trm trng thm tnh trng ngho i vn tn ti lu nay, ci vng nhn & qu c xoay chuyn ln qun. Theo gio l nh Pht, khng d g nh bi ngho i v n cn mt s hiu bit tng tn tnh cht cht ngho i tn ti trong x hi. Chnh v th, nh nc phi hoch nh sch lc thn trng gii quyt ngho i & hnh ng hiu qu. Nhng sch lt pht trin kinh t t x hi khc nhau & thm ch mt tnh hung x hi ny cng khc tnh hung kia.

Bi tr ngho i l gii php cho vn ny. V mt l thuyt, c th xa sch thm trng ngho i khi nguyn nhn ci r - v minh ngay ngu dt c bng nh tn gc. S d khng th bng nh v minh v mi ngi b tham i ch ng, ch c vi ngi n lc t mch ch rt ro Vi ngi gia nhn loi vt n b bn kia; s ng cn li chy loanh quanh b ny13. Khi a s loi ngi khng eo ui l tng thot ly ton b t trng trn i, tt nhin, vic xa sch ngho i l iu khng d dng 14. Li na, con ngi thng ri vo cnh ngho i do s bing nhc. iu g chng ta c th lm l gim thiu ngho i ang tn ti trong x hi loi ngi. Nn chp nhn sch lt g gii quyt vn ny? Ln n, c mt v cua ngh n vic gii quyt vn quc gia bng cuc t l trng th. Nhng vin thi s can gin vua khng nn trng cy k hoch nh th. L t n s khin chi tiu phung ph tin bc & cc ngun ti vt, hy dit mng th v ti, to ra nhng gnh nng trn ngi dn do tng thu m .v.v.15 Sch lc khc l chiu hng nhng ngi ngho dnh lu cc v phn x hi, hi h: C sao ngi cp bc ca ngi?. Khi nghe h tr li: V chng ti ngho & i, nh vua ban cho h ti sn n nh i sng theo khun php nh nc. Nhng sch lt ny vn khng gii quyt trit vn ngho i. y, nh vua hay chnh quyn khng thc r nhng nhn t ng vai tr nng ct trong hnh vi ngi dn. Th nht, mt c nhn hay nhm ngi vn quen kiu hnh vi no , tht kh gip h t b kiu hnh vi tp qun nh th bng cch ch ban cho ti sn, v n s khng c tc ng lm thay i nh . Th hai, nh vua hay chnh quyn qun mt s tht quan trng khc, l khi kiu hnh vi tc t no c ban thng cng khai th tin tc s loan truyn rng khp, v tnh kch ng dn chng khi khuynh hng bt chc cc hnh vi phn x hi c ban thng. Li khuyn co: ng ai bit nh chc trch ban cho ngi ti sn l v hiu qu. Bnh sinh, dn chng bit phm nhn, li sng ca th, & bit ti sao y th b gii n vua hay chnh quyn. Nhng lc phm nhn quay v nh, khng c g c th ngn h che giu ti sn mi nhn khi tai mt thin h. Ngi khc lp tc c phn ng: Nu h nhn ti sn bng cch ny, di g mnh khng lm theo. Sch lc th ba l p dng hnh php hnh pht. Nhng phn t phn x hi - chng hn, do ng c ngho i - b chnh quyn tm n, bt b. H phi gnh chu nhc hnh khc lit. Dn chng bt u noi gng chnh

quyn. Nh chc trch pht v bn trm cp & bn v li, chi bng mnh cng lm nh vy. H ni & ra tay hnh ng chiu theo lut php m chnh quyn ang p dng. Chc chn iu ny gia tng tnh trng hn n. Pht gio lun nhn mnh rng ngi cm quyn hay chnh quynn nh nc nn thng bao gi to mt kiu mu tai hi tc ng n qun chng. Sch lc ng n gii quyt nhng vn ny l ra cc bin php m bo mt s tip th hp l cc ngun vt cht & phi vt cht. Hin nhin khng th c s phn phi bnh ng cho mi c dn sng trong nc v mi ngi nam hay n sanh vo nhng hon cnh khc nhau, nhng chnh quyn nn m bo rng cc ngun ny dnh sn & mi ngi c ng u c hi tip thu, khng ai c quyn khai thc cc ngun hay bc lt ngi khc. Nh vua hay gii cm quyn nn nht mc chiu c h phn dn chng yu km trong x hi, gip h nhn phn phn chia ngun li thch ng, khng b ai bc lt. hiu thu vn & tm t b phn dn chng yu km cn tr gip nh th no, Pht gio khuyn khch gii cm quyn gi dng dn kinh l y.16 Trong Pht gio, sch lc pht trin kinh t c c trn bn nguyn tc: 1. Nhng ai d phn sn xut kinh t mong nghnh cng nghip nn c cung cp nhng th cn thit nh ht ging, gia sc, phn bn, t, nc, dnh c ti hay dn thy nhp in .v.v Nh nc phi c hnh ng tr gip thit thc nh th. Chnh sch kinh t nn coi trng nng nghip, song song, khuyn khch pht trin cng nghip khc gn vi mc ch lm tha mn nhu cu cn bn ca con ngi. 2. Khuyn khch thng nghip bng cch cung cp vn, & tt c thun li khc cho nhng ai eo ui loi ng ny. Nh nc cng nn gim st thng nghip & iu tra xem c cng nhn hay khch hng b gii chuyn mn bc lt di mi hnh thc. 3. Khch l cc hnh thc chnh ph & cc nguyn gia bng cch tng thng cng lao, bt, cho ngh php, ng bin tinh thn & nhng c n khc h hi lng vi cc cng vic tng ng & khng b ma lc hi l, tham nhng r quyn hay cm d, cng khng chn ght cng vic h ang lm.

4. Nh nc nn m rng s quan tm ng nhng ngi say m lnh vc pht trin tinh thn.17 Thu m l cn thit, v nh thu thu m t sn giu, nh nc mi c th thc hin nhng chng trnh cu gip & h tr dn ngho. Khng phi ly thu m chi tiu phung ph. Chng hn, vin thi s khuyn vua khng nh thu nhn dn t chc t n. Vic thu thu c th so snh vi hot ng ca con ong ht mt hay rc phn hoa nhng khng lm tai ha. Thm vo nhng bin php c chnh thc thng qua nh chnh sch kinh t, c nhng bin php khc khuyn khch nh nc sng to nhng iu kin thun li & thc y s pht trin kinh t. Mt trong nhng bin php ny l dana hay dan s thng c vua cha & thm ch cc ni pht chn ti ph th hay cng thnh, cng lng .v.v & phn phi thc phm, qun o, & nhng nhu cu cn thit cho ngi no cn n. Kinh vn Pht gio18 cp v nm dp b th ng thi n (1) khch ving thm; (2) nhng ngi du hnh xui ngi; (3) nhng ngi au bnh; (4) nhng ngi ang chu kh v thin tai; & (5) b th n nhng ngi c hnh. Sch lc pht trin kinh t bao hm vic lp k hoch cn thn. Kinh t hc Pht gio bn tho k hoch lm kinh t gia nh ring l (t doanh), & cp quc gia (quc doanh). K hoch kinh t & qu trnh thc hin k hoch nn hi bn c im sau:19 1. 2. 3. 4. y nng lc (Uttana sampada) Kho bo qun (Arakkha sampada) Giao du vi nhng ngi ti c gip ta tin trin (Kalyanamittata) Sng i thanh m (Sammajivikata)

Nhng c im ny qu tht lin h vi kinh t. c Pht Gotama lin k bn nguyn tc trn & gii thch cho mt gia ch mun c nghe dy iu g n nhng ngi quay cung theo th s nh y sng an vui, hnh phc. S y nng lc m ch rng d mt ngi lm ngh nghip g, nng dn, lao cng, chuyn gia, thng gia hay l mt nh t bn cng nghip, y th phi cn mn & thnh tho cng vic ca mnh. Y th khng bao gi bing nhc. K li bing lun tr hon vic lm & lun vic dn l do thi tit bn ngoi nh lnh qu, nng qu, hoc thi gian cn sm qu, ti qu,

hoc ni ti ang i bng, by gi ti no qu tr hon vic lm. Do y th s khng c tm lm vic & dn dn mt hiu sut 20. Cng nh th, nh nc nn lun ng vin quc dn vn mn, c gng tip tc, pht huy nng lc. Trong nhiu bi ging, c Gotama nh gi cao thi sng tinh cn hay vic pht huy nng lc. Ln n, vua Pasenadi hi c Gotama iu g c th thnh tu li ch ngay i hin ti & cng s hu ch cho i sau, ng p: Bt kinh xut (appamada: tinh cn).21 c im th hai: kho lo bo qun l s chm sc ca ci khng n tht thot phung ph. Mi th ta t c khng phi trn tri ri xung, m nh lao ng ct lc, m hi si nc mt, tnh ton hp l, nn ta pho bo qun chng. Ct gi ti sn khng b ha tai, l lt cun tri, phng nga him ha t bn trm cp, nh cm quyn bt chnh, k th, & thn quyn ph ca. Ti sn c th tiu tn do: (1) ly thi gian dm; (2) nghin nhp cht say; (3) nghin nhp c bn; (4) giao du b bn gian t. Nh mt ci h p b kin c c bn dng lu thng & bn li thot nc. Nu bn li dn nc vo b ng, ch tha k h no vt sch cho nc tung ra d dng, khng c khng kh cn tr cn dng chy, nc trong h s dn dn chy ra & lng h kh cn. Cng ging nh th, ngi mc phi bn loi hot ng k trn s sm mun b tn gia bi sn. Khi nhng hot ng sai tri thnh thi thng trong mt quc gia, ti sn nh nc s tht thot. Cui cng, x hi i n tnh trng phn ra. c im th ba trong k hoch pht trin kinh t l giao du vi ngi ti c gip ta tin ha. l nhng ngi c gio dc, tu dng tr c, c kh nng phn bit ng hay sai & cho li khuyn hu ch ng lc. H khng phi l hng ngi thch xi by hay dn dt k khc vng vo cc hot ng tai hi. c im sau cng nhn mnh np sng thanh m. y, khi thy vic tm kim ti sn y kh khn, kh nhc, ngi ta nn tiu xi tn tin, phi chng. B li sng cu k xa hoa. Nn tng to lp tinh thn n ha cng nh ti sn khng tht thot hoang ph l li sng gin d, thanh m (subharo sallahukavutti), Pht gio khen ngi nhng ai bit t chc i sng khng c tr thnh khi nng ln bn thn mnh hay ngi khc.

Ngi ta nn thc r mc thu nhp ca mnh & chi tiu ph hp mc thu nhp, trnh xy ra cnh chy vy vay mn n cn. Nhng ai m qung hc i li sng cu k s khng gii hn kht vng & sa thoi ha, y th thng c so snh vi mt ngi thch n to; leo ln cy, rung nhnh c hai loi qu chin & cha chnh ri xung; la n nhng qu chnh & qung b nhng qu cha chin. S lng ph kiu ny s khin cho nn kinh t c nhn & quc gia b suy sp. Theo c Gotama, ti sn nn c (1) Tch ly chnh ng; khng phi bng bo hnh hay cc phng tin si quy. (2) Dng ti sn i ly tin nghi cho i sng cho mnh. (3) V lm li lc cho ngi khc, nh vy tch ly thm cng ch. (4) Hng th ti sn nhng khng dch mc n, khng b u m n n v n, khng ri vo ti li, tnh to nhn thy him ha n mnh bn trong & kt qu tt yu.22 Nn s dng ti sn mt cch khn kho vo mc ch t li & li tha. Ngi ta cn tch tr tn sn, nhng khng phi l thi ca k bn xn. Mt bi ging23 ra cch cho tiu ti sn c nhn. Khi ngi trn th th hng hnh phc gia nh (gahapatisukha), Pht gio khuyn h sng sut hng th vt lc (bhogasukha) ca mnh: 1. 2. 3. 4. Chi tiu cho nhng nhu cu cn bn, nht l thc phm. Chm lo i sng v chng, con ci & nhng ngi lm cng. Ch tr au bnh & nhng vic cn kp khc. Chi tiu cho nhng mc ch t thin.

5. Tip i thn quyn, khch kha, hon mn bn phn i ngi qu c bng cch nhn danh h b th, lm lnh, hi hng cng c, & tr thu nh nc. Nh cp, trong lc thc hin nhng hot ng nh th, phi tri chi tiu thi qu. Mt c nhn, mt bang hay mt quc gia mc n s dn n hu qu khng hay. Tri li, khng n nn l mt cm lc (Anana sukha). C th hiu hot ng kinh t theo m hnh nh Pht m nhun gio l cng c. S tch ly cng c bng vic thc cc hot ng li lc cho bn thn mnh & k khc - ch yu cho con ngi, nhng cng nhm n loi vt & mi trng thin nhin l cn bn ca l tng ny. 24 Chnh v th, vic cung cp nc ti, cy cy, trng trt u c xem nh cc hot ng cng c25. Theo , ta nn lm vic g mang li li nhun kinh t &

li lc cho s ng (bahajana titaya, sukhaya). Tt c cng vic v li x hi u xng ng c ca ngi: Nhng ngi trng cy gy rng & cy n qu, p ng & p, o ging, xy dng lu tri cho k v gia c, cng c ca h tng trng ngy m. Nhng ngi y i t trn ln thin gii nh s mnh c & chnh hnh.26 Khi ni v lao ng & ti sn thu hoch, Pht gio ch ra mt iu kch nhn thc mi m. Lao ng khng ch l thao tc th xc m cn bao gm s vn dng tr c. Ln n, c ng Brahmin (b la mn) co gic c Gotama khng lm g sinh li. c Gotama i p rng vic ng ang lm quan trng hn lao ng chn tay bnh thng: Ny ng b-la-mn, ti cng cy & gieo ht; sau khi cy & gieo ht, ti n 27. V ng gii thch lao ng tr c: Nim tin l ht ging; khc k t ma ri; tr tu nh ci cy & ci ch; tit l gng cy; tm ti lm dy buc, chnh nim l li cy & cy roi chuyn cn l vt ko Mc ch lao ng ny l v li ch & hnh phc ca a s loi ngi. Gio l nh Pht quan nim tm gi vai tr tin khi. Do , khi thc hin thao tc th xc hay lao ng chn tay, trc tin l tm khi ln: Tm dn u mi hnh trng (tt & xu); tm l ch sy. Tt c do tm to28. Trong ngha ny, mt khi ngi ta a thch & hi lng vic lm chn la th y th khng chn ght n. S chn ght ch khi ln khi ngi ta hoang mang lo s iu & tm kim nng ta ni cy ti, ni rng, tha lc bn ngoi. Theo thi gian, nhng sng to n gin do con ngi tng tng bt u ng tr i sng ca h. T , c thi khng hng say gn b vi lao ng. S khng nhn thc ng n hn thc l nguyn nhn ci r pht sinh thi chn ght. Vn t ra y l con ngi cn c hp th mt nn gio dc thch hp & tip cn phng tin cung cp thng tin ng n. Trong mt bi ging 29, bn phn ch i vi nhn cng lao ng c ni n, ch yu nhm hn ch c hi khi ln thi bt mn hay chn ght. Ch nhn nn giao ph cng vic ph hp kh nng cng nhn; quan tm chuyn n mc, tr lng bng theo tui tc & cng lao ca h; khi h au bnh, nn cung cp thuc men & c php min lm vic; san s lng m v, nu c; cho h thi gian ngh ngi, gii tr. V phn mnh, cng nhn phi bit sing nng lm vic, dc ht tinh thn & sc lc lm vic hiu

qu nht. Y th cng c gng ci thin k nng tay ngh & kin thc ngh nghip hon ho nhim v. Hnh tri tc l im son trong i sng ngi tu Pht. N c xem nh mn ti sn qu bu30 . Hnh tri tc thng b gii thch lnh lc vi ngha an phn th thng. Theo kiu gii thch ny, con ngi t nh mt ng lc cu tin. Pht gio gii thch khc hn. ngha ca hnh tri tc trong Pht gio khng hm khuyn mi c nhn bng lng vi ci g y th c c & ng bao gi sng c gng ci thin i sng tt hn. Khng phi v c m c Gotama lun sch tn c hai tu s & c s: Hy chuyn cn, Ch d dui. Bi chuyn cn hay khng d dui vn l phm cht ca ng. Bn cy Bodhi, ng tng t quyt tm chuyn cn khng ri ch ngi cho n khi no chng t gic ng ti tu: Ch d da, gn & xng tn t, ch d mu tht kh cn Ta thi bng nng lc c th t iu cha t bng sc mnh con ngi, nng lc c th t iu cha t bng sc mnh con ngi, nng lc con ngi, tm huyt con ngi.31 S quyt tm khng ch thit cho tin trnh nhn thc chn l ti hu, m cn mang li nhiu thnh cng ngay i sng ny. Mt cu chuyn trong Jataka k lm cch no vi s tin t i, chng trai thng minh n to lp i sng vng vng nh nhng mnh vt nh c kho s dng qut ln ngn la.32 Trong cu chuyn Jataka khc, khi mi thc dng nh tuyt vng, th chnh s chuyn cn ca ngi li bun lnh o khng bao gi t b hy vng hay thm ch i mt vi s tht vng trc mt, cui cng cu gip tt c thot cnh him ngho. Chuyn cn & khng d dui c nh gi cao trng sn xut & bo qun ti sn. Lc sn xut, ngi ta phi n lc khng ngng & c hiu qu. Ni cch khc, s c gng lin tc & nng lc bn b (thi kin tr) tuyt i cn thit trong qu trnh sn xut. Vic bo qun ca ci, ti sn cn s bn ch, nu khng, kh c th bo qun thnh cng. Sn xut kinh t lm ra hng ha vt cht nn da vo phm vi phn phi hng ha sn xut n c nhn hay nhm ngi. Lin quan vn ny, c cu hi l chng hng ha sn xut ch nhm mang li li nhun cho nh sn xut? S phn tch chi ph li l khng phi tiu ch duy nht trong thuyt kinh t nh Pht. Mi sn phm kinh t nn cung ng nhu cu ca

ngi tiu th. u tin hng u gia tt c nhng sn phm ph hp vi cc nhu cu cn bn. Trong qu trnh sn xut kinh t, khng nn c gng sng to nhng nhu cu cn bn i thng trong mi ngi vn cha c tha mn y . Bn thn qu trnh sn xut hng ha cng quan trng nh hng ha sn xut. S sn xut c gy nguy hi tm sinh l k khc, k c i sng ng thc vt? Hc thuyt kinh t nh Pht trnh mi tnh thc bc lt sc lao ng con ngi. Tt c cng nhn u nhn phn li ch t ci g h sn xut. Nhng iu kin lm vic nn tha ng cng nhn khng cm thy chn ght. Vic bun bn hng ha cng nh khi sn xut nn quan tm th hiu ngi tiu dng. Khng nn sn xut hng ha km cht lng la gt khch hng, hay thuyt phc y th mua sn phm ti bng cch cho hng nh sn phm cht lng ho hng. Trong cu chuyn Jataka s 3 cho ta thy mt li bun chuyn ngh mua i bn li c gng la gt b lo & a chu v mt a vng nhng s hu ch khng bit gi tr tht ca n. Gii hnh ngh kinh doanh nn lun tm kha cnh o c; s phn phi ng tin cy l hot ng chng nhng c th gp phn gia tng thu nhp m cn mang n li lc cho tt c. Kinh t hc Pht gio khng gim dy ch ngha x hi nh ngha nn kinh t ch ngha x hi ta hiu ngy nay. Trong cng ng tu s, nhu cu c nhn ch gm c tm mn vt dng cn thit, tri li, quyn s hu cng ng hay cng hu ha ti sn c ca ngi nhm lm tin li cho vic hnh o; thm ch khi vn c nhn khi ln, th quyn s hu c nhn hay t hu c php hn nh no . Trong x hi i thng, con ngi b tham i vy ph hin nhin lun ngh ti chuyn tch ly ti sn c nhn. Th nn, v vn ny, Pht gio khng ph phn khi nim t sn & khng c v l tng u tranh chng bang vic tu hu ti sn. Quan trng l, Pht gio khuyn, chng ta phi bit chnh v minh sai khin ta gom thu ti sn c nhn qu x n ngay bn thn ta khng th qun l ht, mt khc, ta trc tip hoc gin tip tc ot phn li ch ca k khc. y, gio dc nhn tm & chnh sch nh nc thch hp l iu kin to n nh x hi & i sng thi ha. lm c iu ny nh mt chnh sch kinh t ng n, cn cng nhn con ngi c quyn t do s hu nhng g h mun, nhng ng thi khng cho php con ngi lm dng quyn nh th gy phng hi k khc. l c s thc dng ca hc thuyt kinh t nh Pht. ---o0o---

Ht Tr Qung (Dch)

D.III, 180-193 . SBB. IV, Part 2, 180 3 . DhP. 44 4 . SBB vol. II, Part I, 175-176 5 . D.III, 61
1 2

Not value-free. Trong phn gii p nghi vn km theo l th n ngi dch, tc gi gii thch Value-free means devoids fo values. Buddhist economy has values, eg: killing animals or making intoxicants for money is immoral. So Buddhist economy has certain values. tc gi mun ni rng: Value-free ngha l khng c gi tr. Kinh t nh Pht gn lin nhng gi tr o c, xem vic git th hay cc loi cht say v ng tin l phi o c. 7 . Pht gio ni n nm Niyama, tc l quy lut hon v (DB. H, 8; DhsA. 272) gm: (1) utuniyama (lut nhit hay thi tit); (2) bijanyama (lut di truyn hay ph h); (3) kammaniyama (lut chui vn ng hay hnh nghip); (4) cittaniyama (lut tm hnh) (5) dhammaniyama (lut thng nhin hay hin tng xy ra trong th gii t nhin).
6

Chc hn tc gi mun ni n nm quy lut ny, nhng y ch thy xut hin r cc thut ng 1, 3, 4. Cn ngha thut ng 2, 5 c gp chung trong iu g tc gi vit: Man is conditioned by his physical, social & ideological environment (salayatana paccaya phasso) dch l: mi trng thin nhin, x hi & thc h (salayatana paccaya phasso.v.v.) l nhng yu t iu kin kin con ngi hin hu (xin xem nguyn tc Buddhist Sociology, P. 101). Nm Niyama ny c xem nh trit hc tm l & o c. Ngi c khng th hiu bit ni dung su sc ca chng qua cch gii thch tng i trong phn cc ch. Mun bit thm, xin xem BHT., P. 192194, hoc PPP., P. 312-3115. im th v ng lu l on Pali: salayatana paccaya phasso m chng ta thng nghe nh lc nhp duyn xc & hiu theo li gii thch truyn thng: lc cn/su cn (nhn, nh, t, thit, thn, /mt, tai, mi, li, ) tip xc vi lc trn/su trn (sc, thinh, hng, v, xc, php) c tc gi tip cn khoa hc mang li li gii thch ti sng hn mi trng thin nhin, x hi & thc h. l mt nhm t ng hon ton hin i, mi m, ngay nhng ngi khng tu Pht vn nhn hiu. (NDCT)
8 9

Jayatilleke K.N., The Message of the Buddha, London, 1974; P. 146 . DhA, Annatarassa upasaka vatthu, P. 165
.

GS.III, 249 . D.III, 70-76 12 . D.III, 69 13 . DhP. VI, 85 14 . D.II, 89 15 . D.III, 65 16 . J. 320 17 . D. I, 135 18 . A.III, 41 19 . A.IV, 285 20 . D.III, 181-193 21 . S.I, 87 22 . S.IV, 332-336 23 . A.II, 65 24 . Ratnapala, Nandasena, New Horizons in Research Methodology, Colombo, 1983; P. 66-70 25 . M.II, 267 26 . S.I, 33; KS.I, 46 27 . S. 13-14 28 . DhP. 1 29 . D.III, 180-193 30 . DhP. 204 31 . M.I, 262-263; A.I, 180 32 . J.J, 122
10 11