LC S PHT GIO V Quang Nhn (Lng u) ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 6-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
1. Bi cnh lch s n trc Pht gio 2. Giai on s khai v Gio hi u tin 2.1 Giai on s khai 2.2 T chc gio hi u tin 3. Cc Hi ngh kt tp kinh in chnh 3.1 Kt tp ln th I 3.2 Kt tp ln th II 3.3 Vua Asoka v Kt tp kinh in ln th III 4. V khi nim Tiu tha 5. Nguyn do suy tn ca Pht gio ti n 5.1 S phn ho trong Pht gio n 5.2 Pht gio v quan h vi n gio (Hindu) 5.3 S bnh trng c tnh cch bo ng ca Hi gio 6. Cc di tch, di ch, v trung tm Pht gio quan trng trong lch s 6.1 n 6.2 Sri Lanka (Tch Lan) 6.3 Nepal 6.4 Afghanistan (A Ph Hn) 6.5 Ty Tng 6.6 Min in 6.7 Trung Hoa 6.8 Vit Nam 6.9 Triu Tin 6.10 Thi Lan 6.11 Campuchia 6.11 Nht Bn 7. Pht gio ngy nay o Pht cc nc Ty phng 8.Tm tt cc din bin trong lch s Pht gio S pht trin ca Pht gio thi vua Asoka 9. Ti liu Tham kho

---o0o--Pht gio l mt tn gio c c Thch Ca Mu Ni (Shakyamuni) truyn ging min bc n vo th k th 6 TCN. Do o Pht c truyn i trong mt hn hay 2500 nm v lan ra nhiu ni cho nhiu chng tc nn lch s pht trin ca n kh a dng v cc b phi cng nh l cc nghi thc v phng php tu hc. Ngay t bui u, c Thch Ca, ngi truyn o Pht, thit lp c mt gio hi vi cc lut l hot ng cht ch ca n. Nh vo s uyn chuyn ca gio php, o Pht c th thch nghi vi cc hon cnh ch x hi, con ngi, v tp tc cc thi k khc nhau, nn ngy nay Pht gio vn tip tc tn ti v pht trin ngay c trong cc nc c nn khoa hc tin tin nh Hoa K v Ty u. ---o0o--1. Bi cnh lch s n trc Pht gio V a l, pha Bc ca n l dy Hy-m-lp-sn (Hymalaya) cao ln v di to nn mt hng ro c lp cc vng bnh nguyn ca x ny vi cc vng cn li. lin lc vi bn ngoi th ch c con ng ni xuyn qua A Ph Hn (Afghanistan). Nn vn ha chnh ng tr thi by gi l vn ha V (Veda). Theo s liu hin nay th dn tc n (Veda) c chung t tin vi cc dn tc chu u l cc b lc du mc m mang v xm chim cc vng lnh th Ty Bc n v lan rng ra hu ht bn o n khong 1000 nm trc Cng Nguyn. Vn ho V nghing v th phng nhiu thn thnh cng nh c cc quan im thn b v v tr. Nhng s pht trin v sau bin Veda thnh mt tn gio (o B La Mn) v phn ho x hi thnh 4 giai cp chnh trong giai cp B La Mn (hay tng l) l giai cp thng tr. T tung lun hi v cho rng sinh vt c cc vng sinh t thot thai t o B La Mn (hay sm hn t t tng Veda). o ny cn cho rng tn ti mt bn cht ca vn vt l Brahman (hay Phm Thin). Do vic giai cp tng l c cao v c hng mi u i bng lc trong x hi to iu kin cho vic phn ho thnh phn ny ra rt nhiu hng trit l hay hnh o khc nhau v i khi chng chi phn bc nhau. Trong thi gian trc khi Thch Ca thnh o c rt nhiu trng phi tu luyn. Cc xu hng trit l cng phn ho mnh nh l cc xu hng khoi lc, ngu

nhin, duy vt, hoi nghi mi th, huyn b ma thut, kh hnh, tu c hnh, tng kinh... Chnh s phc tp ca x hi, cc t tng v nhn sinh quan v tr quan kh phong ph, v s xut hin ca cc phng thc tu tp d bit nhau l mt mi trng gip cho Thch Ca t tm ra con ng ring cho o Pht v sau. ---o0o--2. Giai on s khai v Gio hi u tin

iu khc bng vo th k th I du chn Pht c chm hnh bnh xe Php Lun ---o0o--2.1 Giai on s khai Ngay sau khi thnh o (vo khong gia sau th k th 6 TCN - c ti liu cho l vo nm 544 TCN) th Thch Ca quyt nh thuyt ging li hiu bit ca mnh. 60 t u tin l nhng ngi c quan h gn vi Thch Ca hnh thnh tng on (hay gio hi) u tin. Sau , nhng ngi

ny chia nhau i khp ni v mang v thm ngy cng nhiu ngi mun theo tu hc. lm vic c vi mt lng ngi theo tu hc ngy cng ng, Pht a ra mt chun mc cho cc t c th da vo m thu nhn thm ngi. Cc chun mc ny phn chnh l vic quy y tam bo -tc l chp nhn theo hng dn ca chnh Pht, nhng li ch dy ca Pht (Php), v cng ng Tng on. ---o0o--2.2 T chc gio hi u tin Trong thi cn ti th th gio hi trc tip chu s hng dn ca Thch Ca v gio l v phng cch tu tp. y l t chc thng nht, bnh ng gia mi thnh vin khng phn bit gi tnh, tui tc, i v x hi v c mc tiu ti cao l em li gic ng cho mi thnh vin. Nh vo t chc cht ch v qui c nn gio hi trnh c nhiu chia r. K lut ca gio hi da trn nguyn tc t gic. Trong cc k hp, gii lut c nu ln, sau thnh vin t xt v nhn vi phm nu c. Nhng iu l chnh c cp l nhn nhc, hnh thin trnh c, t ch v kim ch trong n ni v tinh tn. Ngoi nhng ngi xut gia, Pht cn c rt nhiu t ti gia (hay c s). Gii c s cng c Pht thuyt ging v ngc li tham gia ng h tng on v nhiu mt. Sau khi Pht nhp tch th Tn gi Ma Ha Ca Dip (Maha Kassapa) thay phn lnh o gio hi. Gio hi gi nguyn cc hot ng truyn thng ca mnh cho n k kt tp kinh in ln th hai. ---o0o--3. Cc Hi ngh kt tp kinh in chnh 3.1 Kt tp ln th I L do Khi Pht cn sinh tin th cc ging thuyt u ch truyn ming. Pht li tu theo trnh hiu bit v kh nng hp th c li ging thch hp. Cc phng php dng li rt phong ph ty theo hon cnh v phong tin. Do , s d bit kh trnh khi trong cc li ging.

Ngay sau khi Pht nhp dit c cc t cho rng phi lm iu ny, khng lm iu n, khng chu rng buc tm ... trnh s sai bit, v bo tn cc gio php v lut l cho c ton vn, Ma Ha Ca Dip (Maha Kassapa) ngh kt tp v phn loi ton b li dy ca Pht li thnh kinh in trnh chia r, sai lm v gio php. ---o0o--Din bin v Kt qu Cuc kt tp c t chc ti T X Ly (Rajagriha, nay l Rajgir) gm 500 t kheo do s tr gip ca vua A X Th (Ajatasatru) x Ma Kit (Magadha) vo khong u th k th 5 TCN. A Nan (Ananda) l ngi theo hu Pht sut 30 nm, c xem l ngi c tr nh tuyt vi, ng ra tr tng li nhng iu Pht ging thuyt (bi vy cc b kinh u bt u bng cu "Ti nghe nh vy:", li ca A Nan ). Cn Upali, l ngi th co, k li v gii lut. Phng php kt tp c k li bng tr nh v cng khng c ghi thnh vn bn. Nhng iu ghi nhn ny sau c vit li thnh 4 b kinh: Kinh Trng A Hm (Digha agama) Kinh Trung A Hm (Majjhima agama) Kinh Tng Nht A Hm (Anguttara agama) Kinh Tp A Hm (Samyutta agama) y l cc ti liu c nht c ghi li cuc i ca Pht v hot ng ca Tng on, nh du bc u hnh thnh Kinh tng v Lut tng. Cc b kinh vn trn cng l cn bn cho Pht gio nguyn thu. ---o0o--3.2 Kt tp ln th II L do Sau 100 nm (u th k th 5 TCN) th c nhiu ngi mun thay i mt s iu chi tit trong gii lut. i hi kt tp ln th II ct bn tho v nhng thay i ny. i hi cn nhm mc ch ngn khng cc t tng ca cc o khc thm nhp vo gio l Pht gio.

---o0o--Din bin v Kt qu i hi c 700 v t kheo, c t chc ti Vesali trong tm thng di s tr gip ca vua Kalasoka. Trong i hi nhng ngi khng ng vi vic gi nguyn gii lut ban u b ra t chc mt hi ngh kt tp ring v thnh lp i chng b (Mahsamghika). S ngi cn li vn tip tc kt tp kinh in, sau hnh thnh Thng ta b (Theravada). ---o0o--3.3 Vua Asoka v Kt tp kinh in ln th III

Thi vua A Dc, o Pht truyn ra ngoi n Asoka (A Dc) l vua ca x Mauryan, ra i khong nm 273 TCN. Trc khi tr thnh Pht t, ng c tnh kh rt hung bo, git nhiu anh em ca mnh cp ngi vua cng nh xua qun chim lnh th Kalinga (ngy nay thuc v Orissa) pha ng n. Nhng ngay sau nh gp c Sa di Nigrodha, ng theo Pht gio ci hi v lm rt nhiu iu thin, chng li bo lc. ng l ngi c cng ln khuyn khch Pht gio, xy dng hng chc ngn cha chin, bo thp Pht gio cng nh xy dng h thng ng x, nh thng cho t nc.

y l giai on nh du s pht trin ca Pht gio ra khi a bn nc n . Nhiu on truyn gio o Pht c c n khp ni t u sang n tn Hy Lp, cc nc ti Trung , ti Trung ng cng nh Trung Quc, Min in v Tch Lan. Mt tranh lun kh si ni hin nay l liu on thuyt php ca vua Asoka n c Vit Nam hay khng? Cu hi ny cn trng ch vo vic tm ra thm cc bng chng v di ch kho c Vit Nam. Ngoi ra, vua Asoka cn l ngi bo tr cho k kt tp kinh in th ln th III. ---o0o--Kt tp kinh in ln th III v bn dch ting Pali ca ton b Tam Tng kinh L do: Trong thi gian vua Asoka tr v vo gia th k th 3 TCN, Pht gio pht trin rng ra nhiu ni. Mt iu tt yu l c nhiu s phn ha, ngay trong o Pht. Tng on cng b mt s ngi tr trn v lm dng, gy nhiu bt ha ni b. Din bin v Kt qu: Hi ngh c ch tr bi Moggaliputta Tissa bao gm 1.000 t kheo u t c c n. Hi ngh c t chc vo khong nm 325 TCN v ko di trong 9 thng. a im kt tp l thnh Pataliputta thuc v x Maggadha di s khi xng v gip ca vua Asoka. y l ln u tin Tam Tng Kinh bao gm Kinh tng, Lut tng v Lun tng c hon thnh y . Cui i hi, Moggaliputta Tissa ra "Nhng im D Bit" (Kathavatthu) bc b lun thuyt khng hp l ca mt s b phi. i hi kt tp ny c hn ch l ch c s cng nhn v gio php ca tng phi Pht gio nguyn thu (Theravada), tng phi chim a s lc by gi. Sau i hi, Tam Tng kinh cng vi cc ch gii c em ti Tch Lan bi con trai vua Asoka l Mahinda. Cc kinh in ny sau c dch sang ting Pali cn nguyn vn cho n nay. ---o0o--Kt tp ln th IV v cc ln sau

i vi k kt tp ln th IV th cc s liu khng hon ton thng nht vi nhau v thi gian tnh v a im. C hai thuyt ng lu l: Thuyt th nht: L do:: Vua Kanishka l tn trung thnh vi Pht gio, rt a c nghe ging kinh vn nn thng mi nhiu tu s Pht gio n ging kinh. Tuy nhin, ng nhn thy c rt nhiu s khc bit v cc kin gii trong Pht gio nn khi tm bo tr cho k kt tp ln th IV. Din bin v Kt qu: Thi gian kt tp l vo khong 400 nm sau khi Pht nhp dit (th k th 1). a im l vng Kasmira min ty bc n . Hi ngh bao gm 500 hc gi gii v Tam Tng kinh v do Vasamitra ch ta vi s tr gip ca Parsva. Sau khi kt tp, Vua Kanishka ra lnh khc li ton b Kinh tng, Lut tng v Lun tng ln trn nhng l ng, bo qun ti mt ni c nh, khng cho mang ra ngoi. Tuy nhin, nhng di vt ny b tht lc, nay ch cn phn thch lun A T t Ma i T B Sa (Abhidharma Mahavibhasa sastra) m Trn Huyn Trang dch sang ting Hn, gm hai trm quyn. Thuyt th hai: Thi gian kt tp l vo khong 400 nm sau khi Pht nhp Nit Bn, do vua x Tch Lan l Vattagmani h tr. K kt tp ny c, hiu nh v xp li th t ca Tam Tng kinh cng dch li chng sang ting Pali. Thuyt ny c nhiu hc gi cng nhn chnh l kt tp ln th IV ca Thng Ta B (Theravada). Cc k kt tp khc: Cc ln kt tp cn li u l ca ring b phi Thng Ta B (cn gi l Nam Truyn) tin hnh. Kt tp ln th V c t chc vo nm 1871, trong sut 5 thng ti th ca Min in lc by gi l Mandalay. S ngi tham d gm 2.400 cao tng di s bo tr ca vua Mindon. Kt qu l vic hiu nh li 3 tng kinh v em khc trn 729 phin hnh vung c ct vo trong cha thp Kuthodaw. Kt tp ln th VI bt u ngy 17 thng 5, nhn dp l Pht n, nm 1954, trong sut thi gian l 2 nm. a im kt tp l pha bc ca Ngng Qung, trn i ni Ngh C. Di s khi xng ca Gio hi Pht gio

Min in v bo tr ca Chnh ph Min in. Kt qu l s tham kho li tt c kinh in ca cc nc Pht gio Nam truyn, ri c kt v em xut bn truyn b. Theravada, cn c gi l Pht gio nguyn thu hay Pht gio Nam truyn (ting Phn: Sthaviravada). Tng phi ny hnh thnh ngay trong th k u tin sau khi Thch Ca vin tch. Ch Theravada c ngha l "li dy ca bc trng thng". Do nhiu sch cn gi nhm ny l Trng Lo b. Chnh x Sri Lanka l ni bo tn c truyn thng ca Theravada mc d o Pht ti l mt k tha t trung tm n . Pht gio n b suy tn v bin mt t th k th 6 do vic lan trn ca Hi gio v n gio.

Quan Th m B Tt Mt hnh nh tiu biu ca t tng i tha cc nc ng Nam Mahayana, cn c tn l i tha hay Pht gio Bc truyn . T th k th 1 TCN cc t tng i tha bt u xut hin v thut ng Mahayana, hay i tha, ch thc s c khi n c cp trong b kinh Diu Php Lin Hoa (Saddharma pundarika sutra). Ni chung, tng Mahayana l c xu hng rng ri v t do hn l cc php tc rng buc ca Theravada. n th k th 3 khi nim Mahayana mi c xc nh r rng qua cc trc tc ca b tt Long Th (Nagarjuna) trong Trung Lun (hay Trung Qun Lun), chng minh tnh khng ca vn vt. Cc ny c Long Th khai trin. Bn trong i tha, li c cc trng phi khc nh l Madhymaka, Yogacara. Vajrayana cn c cc tn gi l Tantra, Mt tng, Kim cng tha. Mt tng thng c khuynh hng gi b mt cc thng tin nn kh xc nh c chnh xc thi im ra di ca tng ny. N xut hin vo khong th k th 6, hay chc chn hn l th k th 7. Mt tng c rt nhiu k thut thc nghim trong bao gm Mandala, Mantra, Mudra, Yidam, DhyaniBuddhas, Bija, Mahamudra, Vajra v Ghanta. Khi lng kinh in Mt tng rt khng l cha c bit ht. Trong cn k n i Nht, Kim Cang nh, T tt a, Du k, Yu lc nim tng Pure Land, hay Tnh tng (Ching T'u), xut hin vo gia th k th 4 t s truyn b ca s Hu Vin (Hui-yuan). T tng v Tnh th c sn trong Pht gio n nhng ti khi sang Trung Hoa th n pht trin thnh mt tng phi. Kinh in phi ny phn chnh l cc kinh V Lng Th, Qun V Lng Th, kinh A Di , cng vi lun Vng sinh Tnh . Phng php tu hc c 3 nguyn tc Tn, Nguyn v Hnh. y l mt trong cc tng phi tng

i d tu hc nn ng v Nam c rt nhiu Pht t trong vng theo tng ny, nht l cc ngi ln tui. Ch'an cn c cc tn gi l Thin tng, Zen. Thin l phng php tu tp c t khi Thch Ca truyn ging. N c B t Ma (Bodhidharma) em sang Trung Hoa vo u th k th 6. n u th k th 8 th Thin tng thc s pht trin v ln mnh su rng hn cc tng phi khc. Thin tng cng thng c xem l mt nhnh ca i tha. Tuy nhin, phng cch tu hc c nhn mnh l vic t n lc ph b cc nh kin chp trc, cc kinh nghim, hay l li suy din c ca bn thn trc tip chng nghim chn l. Do s ln mnh c bit, Thin tng cn c chia ra thnh nhiu tng phi nh, quan trng l Lm T (Lin-chi) v To ng (Tsaot'ung). Ngoi ra cc b phi khc tm mc nh hn ng k l Lut tng (Vinaya), Duy Thc tng cn c tn l Php Tng tng (Vijnnavda hay Dharmalaksana), Thin Thai tng (T'ien T'ai), Hoa Nghim tng (Avatamsaka) hay Hin Th tng, Thnh Tht tng (Satyasiddi), v Chn Ngn tng (true-word). ---o0o--4. V khi nim Tiu tha Trc y c mt s nh gi khng y v cc danh t Tiu tha (Hinayana) v i tha (Mahayana). C hai khi nim trn xut hin vo khong th k th 1 trong kinh Diu Php Lin Hoa. c mt s nhm ln khi nhp chung khi nim Tiu tha vi Thevarada (Nguyn thu hay Trng lo b) lm mt. S tht l Thevarada c truyn ti v pht trin Tch Lan vo th k th 3 TCN (thi vua Asoka). Trong thi gian ny th cha h c cc khi nim Tiu tha v i tha. Mi cho n khi b phi Tiu tha hnh thnh n th Thevarada hon ton pht trin c lp Tch Lan. Phi Tiu tha ngy nay hon ton khng cn tn ti. Do , Hi Pht gio Th gii (World Fellowship of Buddhists, WFB) quyt nh xo b danh t ny vo nm 1950 v n hon ton khng lin quan ti o Pht hin din ngy nay Tch Lan, Thi Lan, Min in, Campuchia, Lo ... ---o0o---

5. Nguyn do suy tn ca Pht gio ti n S suy tn ca o Pht ti n c th bt u t th k th 7 v o Pht thc s bin mt trn t n vo th k th 14. Mi cho n th k th 19 th phong tro chn hng Pht gio ti n mi bt u li. 5.1 S phn ho trong Pht gio n T th k th 7 tr i, o Pht c nhiu phn ho. Nhiu tng phi xut hin li c ng li d bit v nhiu lc chia r nhau. Thi gian , cng l lc ra i cc tng phi Mt tng. Cc phi ny a ra rt nhiu hnh nh b tt v c nhiu hot ng v hnh thc tng t vi vic th cng thn linh ca n gio. Do , t nhiu lm lu m cc im c th ca Pht gio. S bao dung v t do ca Pht gio cng l mt tin cho s suy tn. Cc vua trong nc n mc d rt sng bi o Pht nhng kh tm thy trong o ny mt v tr tn xng xng ng. Do , h c th sn sng nghe thuyt php nhng vn khng b qun o B La Mn v khng ngng pht huy o ny thay v Pht gio. ---o0o--5.2 Pht gio v quan h vi n gio (Hindu) n gio (hay B La Mn) l mt o gio ra i t th k 15 TCN, vi mt im c th l n sn sng tip thu cc nguyn l hay khi nim ca o khc. Mt mt, trong s tn Pht gio c rt nhiu tu s pht gc t o B La Mn nn cc t tng v n np ca n gio c nh hng t nhiu n o Pht. Mt khc, quan trng hn l vic n gio mc nhin thu np cc t tng ca Pht gio lm thnh t tng B La Mn. (Trong c vic Pht Thch Ca Mu Ni tr thnh mt v tin tri quan trng ca o ny). Nhng cuc t i mi ca o n k t th k th 7 em li sinh kh cho o cng nh lm m nht dn hnh nh Pht gio. S pha trn cc t tng Pht gio vo n gio su v nhiu n ni mt ngi bnh dn rt kh tm c mt s phn bit r rng gia n gio v Pht gio. Mi cho n ngy nay, khi nghin cu v Pht gio v n gio vn cn nhiu tc gi Ty phng bi ri khi phn bit hai tn gio ny.(Xin xem thm Exploring Hindu-Buddhist Connections) Ngoi ra, trong thi gian , vi c tnh d thch nghi v hp vi nhu cu

th phng ca ngi bnh dn n, nn o Pht dn d tr thnh th yu hay tr thnh o ca giai cp tr thc. ---o0o--5.3 S bnh trng c tnh cch bo ng ca Hi gio

i hc Nalanda mt trung tm Pht gio quan trng n (b ph hu nm 1197) Vo na cui th k th 8, vua al-Mahdi (775-785) ca triu i Hi gio Abbasad xua qun tn cng n v h ph hu, cp bc cc ti liu, cng trnh, kin trc Pht gio -- trong quan trng l trung tm Pht hc Valabhi (Valabh). Mc d sau h khng tip tc bc hi Pht gio nhng du sao y cng l bc u trong vic hu hoi Pht gio ti n , Afghanistan v Trung ng. Cho n 1178 th qun i Hi gio ca Muhammad Ghuri tin hnh nhiu cuc chinh pht n , hu ht cc cng trnh Pht gio dn d b tiu hu. Vo nm 1197 Trung tm Pht gio Nland b hu dit hon ton k c cc tng s. Vikramala cng b chim nm 1203, chm dt ton b mt thi i lch s ca Pht gio ti n . ---o0o---

6. Cc di tch, di ch, v trung tm Pht gio quan trng trong lch s 6.1 n L ci ni u tin ca Pht gio. Cc trung tm Pht gio ra i ngay t thi Thch Ca truyn o v pht trin mnh vo thi vua Asoka. Ngy nay, nhng di tch quan trng n l:

Thp Dhamekh di tch c xy rt sm (th k 6 TCN) cao 150 b bng gch nung B o trng (BodhGaya). y l ni m Thch Ca ngi thin v thnh o. Alexander Cunningham v cc cng s tm ra cc chng tch

v cc ct tr ca o trng ny vo thp nin 1880. Thp B ngy nay c dng li t th k th 7. BodGaya cch thnh ph Gaya 12 km bng ng b. Ngi ta c th n qua ng Gaya bng ng hng khng hay dng xa l Deli-Calcuta. Sarnath, cn gi l Mrigadava (Deer park). y l ni m Pht bt u thuyt ging gio l cho 5 anh em Kiu Trn Nh (vn Lc Uyn). Di tch cn st li l thp Dhamekh c xy vo triu i Gupta th k th 6 trc Cng nguyn. (Ch Phn dharmekh ngha l chnh php.) Sarnath ch cch Varanasi Uttar Pradesh khong 8 km v c th n t Varanasi bi ng hng khng, hay xe la. Kusinagara y l ni m Pht nhp nit bn. Qua cc khai qut th ngi ta tm thy c cc mnh v ca cc tng pht v cc ct t m vua Asoka xy dng. Ni ny ngy nay l Kasia, thuc v Deoria ca bang Utta Pradesh. Trung tm Pht gio Nalanda. y l trng i hc Pht gio u tin trn th gii. Nalanda nm cch Patna 90 km. c th n Patna bn ng hng khng hay ng b. Sau c th n Nalanda bn ng tu ho. Trm Nalanda nm trn nhnh ng ca Bhaktiyarpur-Rajgir trong phn Eastern Railway. Hoc t Patna, c th dng xe bus n Nalanda. ---o0o--6.2 Sri Lanka (Tch Lan) Sri Lanka c rt nhiu cc di tch Pht gio. Quan trng nht bao gm. Anuradhapura: y l c ca Sri Lanka (thi y c tn l Tch Lan, hay Ceylon) c rt nhiu di tch Pht gio. Trong s , ng ch l: Cy b c chit cnh t cy b gc ni m Thch Ca thnh o. Cy ny c tui th hn 2100 nm. Cy b chnh n b hu hoi. Hu ht cc nhnh b hin ti chit ra v cc ni khc trn th gii u ch xut pht t cy b con ny. n Thuparama, y l mt trong nhng ngi n c nht ca Pht gio ti Sri Lanka, xy dng vo th k th 3 TCN di triu i vua Devanmpiyatissa. n ny c t mt mnh vn xng vai phi ca Pht.

Ngi n c trng tu v xy li nhiu ln. Ngi n hin ti l phin bn nm 1862. Khu n Ruvanveli c xy ct bi vua Dutugemunu vo th k th 2 TCN. y l mt kin trc khng l cao 103 mt v chim chu vi 286 mt. Khu di tch ny c c pht hin vo u th k 20 v c phc ch theo ng kch thc ban u.

Tng Pht ngi thin Lord Buddha c tc vo th k th 12 cao 14 mt Sri Lanka Anuradhapura, cch Colombo 250 km v pha bc. T Colombo c nhiu chuyn xe but Colombo-Anuradhapura mi ngy. Phng tin tu ho t Colombo n Anuradhapura cng c. Tng Pht ngi thin Lord Buddha tm thy Polonnaruwa. Tng c tc vo thnh ni bng granit vo th k th 12 cao 14 mt. Gn , cng c hai khi tng hnh s Anan ng khoanh tay bn cnh Thch Ca tch dit trong t th nm. Polonnaruwa nm phi ng Sigiriya, tn chng 1,5 gi i xe but. Qun th tng v tranh Pht trong cc hang ng Dabulla. y l ni tr n ca vua Valagam Bahu th k th 1 TCN. Tng cng hn 80 hang ng c cc s thi dng to thin. 5 trong tng s cc hang ny c nhiu tng v tranh Pht c kin to vo thi gian . Dambulla nm

cch Kandy 72 km v hng bc v cch Anuradhapura 64 km v hng ng nam trn ng ni hai thnh ph ny. T ng ci ngi ta phi di b ln cao 150 mt qua cc bc trc. Nn mang theo d khi thm ving. ---o0o--6.3 Nepal

Nepal cng c nhiu trung tm Pht gio quan trng nh: Thp c dng t thi vua Asoka nh du ni Pht Thch Ca ra i Lumbini, ni Pht Thch Ca ra i. Vng di tch tm thy hng Ty Nam l mt ng bng chn ca rng ni Churia (xem thm bn trong bi Thch Ca Mu Ni). Trc y ngi ta khng xc nh c a danh ny. Mi n 1 thng 12 nm 1886, nh kho c ngi c Dr. Alois A. Fuhrer mi tm thy ct thp ca vua Asoka ghi li lm xc nhn ni ra i ca Thch Ca Mu Ni. n Lumbini, dng ng hng khng t Kathmandu ti Bhairawa. T ni ny c cc loi xe but hay taxi a n Lumbini cch 22 km. Kathmandu: y l thnh ph m c khong 1/3 s ngi theo Pht gio. ng d c:

Thp Swayambhunath (c ngha l "t ti") Kathmandu. Nm v phi ty ca trung tm thnh ph. Thp ny c 2000 nm tui. Thp ny nm trn nh ca mt i cao 77 mt v c 350 bc thang i b. nh thp l cc khung thip vng ca cc mt Pht nhn v bn phi. Gia hai mt thng c thm mt th 3 tng trng cho kh nng thin nhn thng. Thp Bodhnath (hay Boudhanath) Kathmandu. y l thp ln nht Nam cch 5 km v phi ng ca Katmandu. y uc xem l trung tm Pht gio Ty Tng quan trng nht bn ngoi Ty Tng. Trong khun vin ca thp c 35 thin ng. Thp c th uc xy vo th k th 14. C mt t ng bay n Kathmandu. Sn bay quc t l Tribhuvan. ---o0o--6.4 Afghanistan (A Ph Hn) Afghanistan nm trn con ng t la (the Silk Road), ng b huyt mch giao thng -u trong lch s loi ngi. o Pht trc khi truyn sang Trung quc cng lan n x ny t rt sm, khong th k th 2 TCN. Vua Kaniska, mt Pht t, cai tr Afghanistan t th k th 1 TCN. n th k th 3, thi i vua Asoka, th Pht gio y tr nn hng thnh. Mt trung tm Pht gio quan trng hnh thnh vo cui th k th 1 ti ni ny l Gandhara.

Tng Pht khng l tc vo ni Bamiyan, Afghanistan (nay khng cn na) Grandhara l mt trung tm Pht gio rt ln. Ngh thut Pht gio y t n nh cao. Cc thnh ph chnh ca vn minh Granhara bao gm Zaranj, Bamiyan, Paktia, Kabul, Zabul, v Peshawar. Mt trong nhng cng trnh ngh thut Pht gio tiu biu l cc tng Pht tc vo ni khng l Bamiyan. Cc cng trnh ny c xy dng khong th k 2-5. Pho tng ln nht cao khong 52 mt (pho nh hn cao 35 mt). Ngh thut ny chu nh hng kin trc vn ho ca Hy Lp, Ba T, Trung v Nam . Cng trnh b ph hu mt ln bi Hephthalites (White Huns, Yanda, ) vo th k th 6. Ln , pho tng ln nht vn cn. Sau , cc tng b chnh quyn Hi gio cc oan Taliban ph hu hon ton vo thng 3 nm 2001. Ngoi ra, trong nm 1994 th th vin quc gia Anh cng b tm c mt di ch kinh Pht c ly t Grandhara bao gm nhiu mnh gm. Tip sau , i hc Washington (Hoa K) vo thng 8 nm 2002 cng tm c thm 8 mnh v ca cng mt di ch ny. Bn kinh Pht ny, vit bng ting Grandhara, c xem l bn vn t kinh Pht lu i nht (vo khong th k th 1) hin tm thy. Vic nghin cu gii m ni dung c tin hnh trong nhiu nm qua v ang c xut bn t t ---o0o--6.5 Ty Tng Ty Tng l quc gia m trc khi b Trung Quc chim (1951) c hn 99% dn s theo Pht gio m a s l Mt tng. Th Ty Tng l Lhasa v cng l trung tm Pht gio quan trng. Sau khi b chim ng, hng chc ngn cha chin b tiu hu v rt nhiu di sn qu lin quan ti Pht gio y b cp ph nghim trng, v khong hn 87,000 Pht t Ty Tng b git. S di tch cn st li hin nay thuc v thnh ph Lhasa

in Potala, Lhasa Ty Tng Lhasa Thnh ph cao gn 3700 mt ny c t th k th 7 v ngay t khi thnh lp n dung np Pht gio. Hai a danh cn gi li v c chnh quyn Trung Quc trng tu cho mch tiu du lch l n Jokhan v in Potala Cha Jokhan (hay i Chiu) ngy trc l trung tm ca b phi Shakya (Thch Ca) thuc Mt tng. Trn nh cha c hnh tng bnh xe Php Lun. Ngi cha l mt cng trnh kin trc khng l vi 3 tng bn trong ph y bi cc tng Pht. ng k nht l tng Jowo Shakya (Thch Ca khi 12 tui). Ni ny l trung tm cho hng trm ngn ngi Ty Tng n hnh hng. in Potala, ngha l "thnh a Pht gio", l ni m cc Dalai Lama tr ng. y l mt biu tng ca Pht gio Ty Tng. in ny c xy ct t th k th 7. Dng hin ti ca n l kin trc trng tu vo thi gian ca Dalai Lama th 5. in ny c 13 tng cao 117 mt gm gn 1000 phng l ni lm vic ngy xa ca chnh quyn Ty Tng. ---o0o--6.6 Min in Min in, nay l Myanma, l mt quc gia m Pht gio truyn n rt sm. Pht gio l quc gio ca x ny. Truyn thuyt cho rng Pht gio du nhp x ny t khi Pht Thch Ca cn sng, hai t l Tapussa and Bhallika mang c 8 si tc ca Pht v v hin cc di tch vn cn gi

ti cc cha thp. D liu c xc minh chc chn l cc on truyn gio thi vua Asoka n Min in vo th k th 3 TCN. Hin ti a s Pht t theo Thevarada.

Thp Shwedagon ti Yangon Myanma, ton thn thp c dt vng c lng ln n 30 tn Yangon (hay Rangoon) v vng ph cn. y l trung tm Pht gio ln cn gi li rt nhiu n i trong s ny c: Thp Shwedagon: Ngi n ln nht ti y ton b c dt vng v trang tr rt nhiu g, qu. Chu vi ca ngi thp l 1.420 feet v cao 326 feet. Xung quanh c 64 n nh. Truyn thuyt cho rng n ny c hn 2500 nm c xy t thi Thch Ca cn ti th. cao nguyn thu ca ngi n l 66 feet nhng sau nhiu ln trng tu n t c cao hin ti. Thp Sule: Theo truyn thuyt th y l ni cha tc Pht do hai t ca Thch Ca Mu Ni nn s tui ca n c cho l hn 2000 nm. Thp c tit din dng bt gic, nhn xa gn ging nh mt ci chung t p, cao 152 feet, ln cui cng n c trng tu vo thp nin 1880. n Botataung (ngha l "mt ngn s quan") c xy dng gn nh cng lc vi n Shwedagon. n cao 132 feet dng th tc Pht. Thnh ph Bago, 80 km bc Yangon l ni ng ca 42 v vua triu i Bago. Ni ny c nhng di tch quan trng l:

Tng i Kyaik Pun l s ghp ca 4 hnh tc Pht khng l nhn v 4 hng. Nm gn dng ni Yangon-Bago. Tng i c xy bi vua Zedi nm 1467 cha b hu hoi. Cha Shwemawdaw, y l cha c nht Bago c hn 1000 nm tui, cao 114 mt v c th hai cng tc Pht trong bo thp. Trung Tm Pht gio Bagan, hay pagan. Thnh ph c ny thuc vng Trung Min nm v phi t ngn sng Irrawaddy. y l ni c cc nh kho c cho l c nhiu di ch nht th gii m chnh yu l di ch Pht gio. Cc vua ni dy t th k 11 ti th k 13 cho xy hng ngn cha thp. Anawrahta (1044-1077), v vua u tin, tr thnh mt Pht t phi Thevarada sau khi hnh hng n Sri Lanka v ng chuyn x Bagan theo Pht gio. n nm 1287 th triu i ny sp bi qun Mng C v thnh ph Bagan b xo s. Nhiu n i y c trng cho cc kin trc Pht gio. Thp Shwezigon l thp duy nht ph vng tr thnh kiu mu cho nhiu n thp sau ny. n Ananda, y l mt trong nhng ngi n cn nguyn vn nht c xy bi Kyansittha trong nm 1090. N l biu tng cho nng lc tr hu v bin ca Pht. Ngi thp trung tm khu n c mt ct ngang hnh vung, cao 175 feet. Trong trung tm ca khi l 4 nh Pht cao 31 feet quay v bn hng chnh: Kakusanda (Pht Ca La Tn i) hng bc, Konagamana (Pht Kim Tch) hng ng, Kassapa (Pht Ca Dip) hng nam v Gotama (Pht C m) hng ty. Thp Maha Bodhi, y l ngi thp rp li theo khun mu ca thp Bodhgaya v c t cng tn "B o Trng" c xy trong triu vua Nadaungmya (1211-1234). Tng truyn, chnh nhng ngi th xy thp ny c gi sang n phc hi li ngi bo thp nguyn thu Bodh Gaya. Ngoi ra ni y cn c cc thp nh l Bupaya (850), Nathlaung Kyaung (931), Nga-kywe-na-daung (khong th k th 9), Shwezigon Paya (cui th k 11), Pahtothamya... ---o0o---

6.7 Trung Hoa Pht gio pht trin rt sm Trung Hoa. Do a bn rng ln nn c nhiu di tch lin quan n lch s Pht gio. ng k l:

Tng Pht ln nht th gii cao 71m c tc trong ni t 713, cng trnh mt 90 nm mi xong Nh th T ng Pha, Mt Pht t i Tng c vit bi th v L Sn nh sau L sn yn ta Chit Giang triu, V o bnh sinh hn bt tiu. o c bn lai v bit s, L sn yn ta Chit Giang triu. Dch nghi: (theo Tu S): M ta L sn sng Trit giang Khi cha n hn mun vn

n ri v li khng g l M ta L sn sng Trit giang Cha Thiu Lm (Shaolin), c xy khong nm 540. Ni y, s t phi Thin tng Trung Hoa l B t Ma (Bodhidharma) tr tr v truyn o cho Hu Kh cng nh dy v tng cng sc kho cho nhng ngi ph vic dch kinh Pht trong cha. Cha xy trn mt phn rng cn li sau khi cnh rng ny b chy (Thiu Lm c ngha l rng non) trn ni Tung sn (Songshan) tnh H Nam. Ngi cha sau ny khng cn gi c tinh thn Pht gio ban u bi nh hng ca Lo gio. Ngi cha nguyn thu hon ton b ph hu trong thi gian ni chin gia qun i Tng Gii Thch v Mao Trch ng. Trc n b t chy nhiu ln do chin tranh. Nga Mi Sn (Emei) pha nam tnh T Xuyn, dy ni ny c n hng trm ngi cha v cha ln nht kin trc bng g l Baoguo c xy vo th k 16. Pht gio truyn ti T Xuyn t th k th 1. Truyn thuyt cho rng ni Nga Mi l ni tu luyn ca Ph Hin B Tt. Pho tng Pht ln nht th gii cng ti y, n c c vo trong ni L sn (Leshan) cao 71 mt c bt u khi cng nm 713 v xong nm 803 (90 nm). Ng i Sn (Wutai), tnh Sn Ty. Ni y t i nh Hn (25-220), c nhiu ngi cha c c vo trong ni. Ni ny c tin l ch m Vn Th B Tt ha thn. Hin nay vn cn khong 47 ngi cha cn nguyn vn. Tng cng c n hng trm ngn tng v hnh v Pht ln nh. Hai ngi cha c quan trng nht y l Nanchan (1200 tui) v Foguang (c bt u xy t th k th 7). Cu Hoa Sn (Jiuhua) -- ch Jinhua ngha l "9 to sen" -- tnh An Huy, ni ny theo truyn thuyt l ch m a Tng Vng B Tt ha thn. Cha c nht ni y l Huacheng. Ph Sn (Putuo) nm trn o nh gn Thng Hi thuc tnh Trit Giang, l ni Qun Th m B Tt th hin. Hai cha ln l Php V Thin T v Ph T Thin T ng n Hong (Dunhuang) ti tnh Cam Tc nm trn con ng t la. Ti y c vi chc thch ng m bn trong c tc tng, v tranh hay kinh vn Pht gio bng nghiu th ting m a phn l ting Hn c t thi Wei n i Song.

Tn ca mt hang ng chnh l Mogao (Mc Cao) c Le Zun tm thy v khi u vic tc tng Pht nhm ghi nh li s vic ng ta thy nh ho quang nh ca nghn v pht pht ra ti . Ngoi ra cn c ng Long Mn (Lung-men) ti tnh H Nam v ng Vn Cng (Yungang hay Yun-Kang) ti tnh Sn Ty (Datong) cng c cc kin trc hay ngh thut Pht gio ni ting. ---o0o--6.8 Vit Nam C nhiu bng chng cho thy Pht gio du nhp vo Vit Nam vo th k th 1, sm hn c Trung Hoa. Tuy nhin, Vit Nam cng nh cc nc ln bang kh trnh khi nhiu nh hng v vn ho v truyn thng tn gio ca Trung Hoa. Vit Nam tri qua rt nhiu cuc chin tranh vi ngoi bang v nhng ln ni chin c h qu tt yu l hu ht cc cng trnh kin trc c sc ni chung v Pht gio ni ring b hu hoi phn ln. Cha k ngay c trong thi bnh cc ph iu tng khc hay ngh thut c Pht gio Vit Nam cng b tht thot ra nc ngoi. Hin ti cc vng cn li nhng di ch quan trng l:

Cha Du tnh Bc Ninh xy khong th k th 3, ti trung tm Pht gio Luy Lu Vit Nam Bc Ninh vi trung tm Pht gio Luy Lu (hay Lin Lu). y l trung tm Pht gio ln ca qun Giao Ch vo th k th 1. Cn st li ti y c: Cha Du, cn c tn l Din ng, lng Du. Ngi cha c nht Vit Nam hin nay, c xy vo u th k th 3. Cui th k th 4, Thin s T-ni-

a-lu-chi thuyt php ti cha ny, lp nn thin phi u tin Vit Nam. Cha c ng Mc nh Chi dng li vi qui m ln vo th k 14, v trng tu nhiu ln cc th k sau. Cha Bt Thp, c t i vua Trn Thnh Tng (1258-1278), xy li vo nm 1646-1647 tc l thi nh Hu L - th k 17. Cha c tn nguyn thu ghi trn bia dng vo nm 1646 l "Ninh Phc T". Theo Pht s Vit Nam th thin s Chuyt Chuyt, ngi li nhc thn khng b thi ra cho n ngy nay, tr tr ti cha ny (vin tch nm 1644). Cha Pht Tch, nm trn sn nam ni Pht Tch, c khi cng vo nm 1057. Qua cc cuc chin tranh cha ny b h hi nhiu ln v c nhiu ln trng tu. Theo cc tin tc gn y (nm 2004-2005) th nhc thn ca thin s Chuyt Chuyt c t ti cha ny. H Ni: (Tn c Thng Long) L th lu i ca nc Vit, Pht gio tng l quc gio nn ni ny mt thi lu di l trung tm Pht gio ln. Cc di ch Pht gio cn li ng k l: Cha Trn Quc, y l ngi cha c nht H Ni. Tng truyn cha c xy vo i L Nam (544-548) vi tn gi "Khai Quc". Sau ny, tn cha thay i nhiu ln nh "An Quc" thi L Thnh Tng (1434-1442), "Trn Quc" nm 1628, "Trn Bc" nm 1844 v nay cha Trn Quc. Cha cng c nhiu t trng tu. Kin trc cn gi c n nay l t cuc trng tu ca vua Gia Long nm 1815, cha chim din tch hn 3000 mt vung. Cha Bo n, xy thi nh Trn, l mt trong nhng trung tm ln nht ca Thin phi Trc Lm, ni vua Trn Nhn Tng, cc thin s Php Loa v Huyn Quang u tng tr tr. Ngi cha tng tn ti trong mt thi gian di, t th k 8 n th k 15. n nay Cha Bo n Gia Lm hin ch cn trong quy m rt nh. Cha Mt Ct, tc cha Din Hu nm gia H Ni. Theo truyn thuyt, vua L Thi Tng (1028-1054) nm mng thy Pht Quan Th m dt vua ln ta sen. Sau , S Thin Tu khuyn vua xy cha, dng ct gia ao, t ta sen ca Pht trn ct nh thy trong chim bao. l vo nm 1049. Cha Mt Ct b ph hu v c trng tu nhiu ln trong lch s. i hnh vung, chiu di mi cnh 3 mt, mi cong, dng trn mt ct cao 4 mt, ng knh 1,20 mt gm 2 tr ghp chng ln nhau lin thnh mt khi.

Qung Ninh: Ni Yn t thuc tnh ny l ni Pht xut ca phi thin Yn T. Ni y l mt qun th nhiu cha trong c cha Hoa Yn (tn c l Vn Yn - th k 13) ni m cc t phi Yn T tr tr. Ngi thp ni tri nht l Thp T, bng , 6 tng. Cn li l cc cha Qunh Lm, Long ng, Gii Oan, Bo Si, Mt Mi v cha ng l cha cui nm trn nh Yn T. ---o0o--H Ty: Cha u. Tng truyn cha c t u cng nguyn, nhng theo vn bia cha th cha c dng t i nh L, theo kiu "Ni cng ngoi quc". Cha cn lu li nhiu di vt v th c c gi tr nh i rng , khnh, chung... c bit, trong cha c hai pho tng l nhc thn ca hai v thin s V Khc Minh v V Khc Trng tr tr cha vo khong th k 17. Cha Thy, cn c gi l cha C, ta lc chn ni Si Sn. Cha c dng t i vua L Nhn Tng (1072-1128). Lc u cha ch l mt tho am nh ca thin s T o Hnh. Sau , c m rng ra. Cha xy theo hnh ch "Tam" c ba lp: Cha H, cha Gia, cha Thng. Lp ngoi cng l ni t l, lp gia th pht, lp trong cng th s T o Hnh. Di ch vn ho c-eo: Khu vc vn ho c-eo tri rng nhiu tnh min Ty v ng Nam b, cc di ch khai qut c xc nh l t th k th 1 n th k th 7. Trong s cc di vt tm thy c nhiu tng Pht g chng t Pht gio du nhp vo khu vc ny t rt sm bng ng bin. ---o0o--6.9 Triu Tin o Pht c truyn sang Triu Tin khong cui th k th 4 (nm 372). Do lch s pht trin c th, ti y c mt cc tng phi ln Thevarada, Mahayana (k c Zen) v Vajrayana. Hin nay, c n 90% dn chng theo Pht gio. Cc di tch y rt nhiu nhng cng b tn ph do chin tranh hay do s cm on hot ng nh l di triu Joseon (1395-1910). Hn na t u th k 20 Bc Hn, do chnh sch tiu dit tn gio, cc cng trnh Pht gio ni ny hon ton b hu hoi. Nam Hn ngy nay c khong 90% dn theo Pht gio v c n hng chc ngn cha chin. Do

, rt kh lit k hay nh gi ht cc cng trnh quan trng ra. y ch hn ch vi kin trc Pht gio tiu biu. Nhm cha Tam Bo bao gm Tongdosa: nm trn ng ni hai thnh ph Ulsan v Busan c t gia th k th 7 (nm 646). y l ngi cha quan trng nht bn o Triu Tin c s Jajang-yulsa khi cng. Ch "Tongdosa" theo ting Triu Tin c ngha l "vut qua gic ng". Cha c lu gi mt s mnh xng Pht (X Li Pht) trong ngi thp chnh. Trc y, n tng c n hng trm cng trnh xy dng nh v hng ngn s c ng. Sau , b phn ln ca cha b hu hoi do qun Nht trong th chin th 2, ngoi tr to thp Daeungjeon. Ln cui cha c tu sa l vo u th k 17. Ngi ta thng gi y l "cha khng Pht" v n khng c bt k tng Pht no cc ca ra trong tng trt. i vi ngi Triu Tin th y l "Bo t th nht ca Hn Quc" (Korea's first Jewel Temple) hay Pht Bo t. Haeinsa: ng Nam Daegu, xy nm 802, c gi l Php Bo t (Dharma). Ni ny c cha cc b kinh in i tha (Mahayana ) gi l "Triu Tin Tam Bo Kinh" (Tripitaka Koreana) nguyn vn nht th gii bao gm 52 triu Hn t (ch ci Trung Hoa) c khc vo trong 81.258 khi g v c lm vo th k th 13. Cha l trung tm chnh ca "Hoa Nghim Tng" (Avatamsaka hay Garland Sutra). Songgwangsa: nm v pha ng Gwangju, ban u ch l mt cha nh thi Silla. n cui th k 12 th c s Chinul m rng ra thnh trung tm thin v c ngi Triu Tin mnh danh l Tng Bo T. Ch Songgwangsa c ngha l "thin". Cha c hn 50 thin ng cho tng v 30 cho ni. y cng l Trung Tm thin quc t u tin ca Triu Tin do thin s Kusan sng lp. Bulguksa: c xy vo nm 535 vi tn gi c l Hwaeombeomnyusa. Ngi cha nm phi ng Daegu trn ni Doham gm hn 80 to nh cng vi hai ngi n ln l Shakyamuni v Tabotap. Ti y c cha bn in c nht th gii l Tnh Quang La Ni kinh (Pure Light Dharani Sutra). Ch Bulguksa c ngha l "t Pht". Ngoi ra y cng c pho tng pht thin Seokguram c khong 1250 nm lch s. Cha b t nm 1592 bi qun i Hideyoshi Toyotomi. Ngi cha hin ti trng tu trn nn mng ngi cha c vo thp nin 1970.

Tng Pht Dc S nm trn nh ni Gwanbong Ngoi cc cng trnh Pht gio k trn, Triu Tin cn c cc kin trc Pht gio khc khng phi l cc ngi cha nh: Sinse-dong: thp 7 tng (xy vo khong th k th 7 n th k th 10), nm ngoi Andong, l ngi thp bng ln nht ca Triu tin. Thp cao 7,75 mt uc trang tr theo cung cch 8 ngi bo v ca Pht gio. Thn thp lm bng nhng vin xm c 24x14x6 cm chim 7,75 mt vung. Tng Pht Dc S (Gatbawi Buddha): c tc vo th k th 9, nm trn nh ni Palgongsan (hay Gwanbong) Daegu. im c bit l tng Pht c i nn dng bt thng dy khong 15 cm v trn tay c cm mt siu thuc cha bnh tng trng cho vic y lui ma o. Pho tng ngi, cao khong 4 mt. y l mt trung im du lch v cnh tr p. n ni du khch phi mt t nht 1 gi leo b ---o0o--6.10 Thi Lan Nhiu ngi tin l Pht gio truyn ti Thi Lan trong thi gian vua Asoka n a ngi i truyn gio vo th k th 3 TCN. Mt cch chc chn th Pht gio v n gio n y qua cc ng giao thng ng

bin hay qua cc nc ln bang nh Min in v Campuchia vo th k th 6. Ngy nay, c n 94% dn Thi theo Pht gio. Cc di tch y rt nhiu nhng a s c xy sau th k 14. Nhng cng trnh hay trung tm c gi tr lch s ln bao gm:

Thp Pht gio ln nht Phra Pathom, Nakhon Pathom, Thi Phra Pathom Chedi thuc tnh Nakhon Pathom, 56 km ty Bangkok. (Ch chedi c ngha l "thp"). Nakhon Pathon c xem l ni xut pht o Pht u tin Thi. Ngi thp Phra Pathom cao 120 m vi y trn bn knh 233,5 m. Thp hin nay l c khi cng trong thi vua Mongkut Rama IV (1804-1868) trong vng 17 nm nhm bao bc cho mt thp nh hn c cho l c t hn 2000 nm tui. y l thp ln nht th gii.

Wat Mahathat (ch wat c ngha l "n" hay "cha"). y l cng trnh kin trc tiu biu cho nh hng ca vn ho Khmer (giai on ngh thut Tch Lan). Khu n nm trung tm thnh ph Sukhothai thuc v Ayutthaya c tng cng hn 200 ngi thp. C mi ngi thp ln dng i sen s c vy quanh bi 8 thp nh hn. n ny c l xy vo nm 1374, ni y ngy trc c dng th mnh xong Pht. Ngy nay th thp trung tm b nt do thi gian. Ngoi ra, ti Ayuttaya cn c cc n Pht ni ting l Phra Si Sanphet (xy nm 1448 vi 3 ngi thp hnh chung p l biu tng cho Ayuttaya), Ratchaburana (xy vo th k 15), v Lokaya Sutha (cha xc nh chnh xc nin i). Trung tm Pht gio Haripuchai, ngy nay thuc v thnh ph Chiang Mai. y l trung Pht gio ln ca Thi khong 1000 nm trc. Hin ti cn li rt nhiu cha thp. Trong s , c thp Wat Chiang Man dng nm 1306. Bn trong n c bit c mt bc tranh Pht c cho l mang v t Tch Lan 2000 nm trc y v mt tng Pht bng tinh th (crystal) ly v t Lopburi c khong 1800 nm tui. Ngoi ra, trung tm Haripuchai cn cc cc n Pht khc nh l: Chedi Luang (xy nm 1391), Chet Yot (xy cui th k 15), Doi Suthep (xy nm 1386), Phra Sing (xy nm 1345) v Wat Suan Dok (xy vo th k 16). ---o0o--6.11 Campuchia Mt s thuyt cho rng o Pht du nhp vo x Campuchia vo th k th 3 TCN do kt qu ca vic gi cc nh truyn o Pht gio i khp ni ca vua Asoka. Tuy nhin, thuyt ng tin cy hn l o Pht du nhp cng lc vi o B La Mn qua vic m rng giao thng vi n sm nht l vo th k th 1 TCN. Nhng lc o B La Mn hng thnh hn o Pht trong sut thi gian di ca triu i Funan. n th k 12, vua Jayavarman II cho xy dng ngi n Hindu khng l Angkor th thn Vishnu. n ny m rng thnh Angkor Wat. Nhng n triu vua Jayavarman VII, tr v t 1181 n 1215, Pht gio gn nh thay th hon ton vai tr ca n gio v vua Jayavarman VII xy mt n Pht gio rt ln l Angkor Thom gn n Angkor Wat, b lm h hi bi qun i Chm.

Cng n Angkor Thom -- s pha trn vn ho Hindu vo mt kin trc Pht gio Kampuchia Angkor Thom l mt cng trnh Pht gio ln nht Campuchia c xy vo cui th k 12, nay thuc v tnh Siem Reap. N c c im l chu rt nhiu nh hng ca kin trc B La Mn. Ngay sau khi xy xong t lu th cng trnh Angkor li b s tn cng, t ph v chim ng ca qun Chm. n ny c ho nc bao bc rng 100 mt cp theo bn vch tng cao 8 mt lm thnh mt khu vc hnh vung mi cnh khong 3 km theo cc hng chnh. Cc cng ln c tr ngay trung im ca cc bc tng cho cc hng Ty, Nam v Bc c cc cu bc qua. Ring hng ng c hai cng vo. Cc ng dn ti cng vo c cc dy 54 hnh tng bng . ---o0o---

6.11 Nht Bn o Pht chnh thc du nhp vo Nht Bn t th k th 6. Hai trung tm Pht gio ti y l c Nara, Kyoto, v Tokyo

Vn si kin to do thc hnh thin - cha Ryoan-ji Nht Nara nm im cui ca con ng t la (the Silk Road) vi cc cha: Horyu-ji xy nm 607, y l cha c nht bng g cn st li trn th gii. Thin tai hu i phin bn u tin ca cha. N c xy li vo khong 710. Gian thp chnh ca n c n 5 tng. Cha Kokufuji xy nm 730, c thp nm tng bng g cao nht nc Nht (50 m), trng tu nm 1426 v cha Todaiji (760). Kyoto tp trung kh nhiu cha c nhng a s xy t th k 14 tr i. Quan trng l cc cha Kiyomizudera (dng khong 798, trng tu li nm 1633), Ninnaji (xy nm 888, trng tu nhiu t th k 17 tr i), Byodoin (1053) v cha Ryoan-ji, dng nm 1450, ni ting vi vn si kin to do vic thc hnh thin, cha Chionin ca Tnh tng dng nm 1234 nhng phin bn cn li xy t th k 17. Tokyo vi cha quan trng nht l Sensoji (t th k th 7), c xy dng do vic 3 ng ph tm thy nh nh ca Quan Th m B Tt (Kannon) trong lui ca h. ---o0o---

7. Pht gio ngy nay Theo s liu thng k ca Adherents th s ngi theo o Pht trn ton th gii l 376 triu (vo nm 2005), chim khong 6% dn s th gii. Cng theo thng k Adherents, 10 nc c ng ngi theo Pht gio nht l: Trung Quc 102,000,000 ngi Nht Bn 89,650,000 ngi Thi Lan 55,480,000 ngi Vit Nam 49,690,000 ngi Myanma 41,610,000 ngi Sri Lanka 12,540,000 ngi Hn Quc 10,920,000 ngi i Loan 9,150,000 ngi Campuchia 9,130,000 ngi n 7,000,000 ngi ---o0o--o Pht cc nc Ty phng Hoa K: Theo World Almanac nm 2004 c khong 2-3 triu ngi theo o Pht. o ny ng hng th 5 y. T l tng s ngi theo o t 1990 n 2000 l 170%. Theo Australian Bureau of Statistics ca c th s ngi theo o Pht c t l tng nhanh nht nc ny t 1996 n 2001 (hn 150%). Nm 2002 c n hn 360,000 ngi theo Pht gio. Theo Pluralism Project th trong nm 1997 Php c khong 650,000 v Anh c 180,000 tn Pht gio. ---o0o---

8.Tm tt cc din bin trong lch s Pht gio S pht trin ca Pht gio thi vua Asoka

566-486 TCN: Siddhartha Gautama n sinh. Nhng nhin cu gn y cho rng Pht ra i khong 490-410 TCN. Do , thi gian tnh trong 500 nm u k t khi ra i ca Pht gio s khng c chnh xc, s kin ch ghi li khong chng. 530 TCN: Thch Ca gic ng ( tui 36) v thuyt php trong khong 45 nm. 486 TCN: Thch Ca tch dit. 486 TCN: Hi ngh kt tp kinh in ln I Rajaghgraha khong 500 t khu, do Mahakassapa ch tr nhm gp nht li cc bi ging ca Thch Ca. Hnh thnh Gii tng v Kinh tng. Khong 443-379 TCN: Hi ngh kt tp kinh in ln II Vesali, bn v mt s im d bit trong gii lut ny sinh. 297 TCN: Vua Asoka (274-236 TCN) ci o sang Pht gio; o Pht pht trin thnh mt quc gio v bt u lan truyn ra khi n . 250 TCN (308 TCN?): Hi ngh kt tp ln th III di s bo tr ca vua Asoka Pataliputra, n . Ch tr bi Moggaliputta Tissa. Bn tho v

ngn nga s phn ho trong gio php. Ln u tin ra i Tam tng kinh. Cc nh truyn ging Pht gio c vua Asoka gi ti Tch Lan (Ceylon, nay l Sri Lanka), Kanara, Karnataka, Kashmir, vng Hy M Lp Sn, Min in (Burma, nay l Myanma), Afghanistan, ngay c n Ai Cp, Macedonia v Cyrene. 240 TCN Tch Lan: Thnh lp cng ng Theravada u tin. Cng cha Sanghamitta, con vua Asoka, thnh cng chit nhnh cy b , ch Pht thnh o, v trng ti Tch Lan. 94 TCN Tch Lan: K kt tp kinh in ln th IV ca Theravada mi Aloka trong thnh Malaya. Nm 35 Tch Lan: Hnh thnh s phn phi gia Mahavira v Abhayagiri Vihara Tch Lan. Nm 65 Trung Quc: Di ch sm nht chng t Pht gio thm nhp vo Trung Hoa. Th k th 1: K kt tp ln kinh in ln VI ti Jalandhar, n c vua Kaniska bo tr. Cc nh s t Tch Lan truyn Pht gio Theravada n Thi Lan v Min in. o Pht xut hin ti Vit Nam cng thi im ny. Cui th k th nht: o Pht n Campuchia. Th k th 2: Nm 200 n , i hc Pht gio Nalanda ra i v tr thnh trung tm Pht hc ca th gii hn 1000 nm (c ti liu cho rng i hc ny ra i vo u th k th 5). Cng thi gian ny hnh thnh phi Mahayana bt u tch ra t Theravada. Hu bn Th k th 2: o s Nagarjuna (Long Th); c bit n do cc thuyt ging v tnh khng. (Tht s tnh khng c Thch Ca ging dy cho Ananda t khi cn ti th nhng ti o s Long Th th khi nim ny c lm ni bt ln v cng nh ngha r hn v Mahayana). Th k th 3: o Pht lan ti Ba T (Persia) qua ng bun bn. Nm 320: Phi Vajrayana hnh thnh v pht trin n t c s Mahayana. Th k th 4: o s Vasubandhu (Th Thn) lm ni bt khi nim "duy tm" (mind-only) v nim Pht A Di (Amitabha) cho s ti sinh min Tnh (Pure Land). Tnh tng hnh thnh t thi gian ny. Nepal hnh thnh s tn ti gia hai o Pht gio v n gio.

334-416: S Hu Vin (Hui-yuan), em Tnh tng vo Trung Hoa (Bch Lin Hi). 372: Pht gio thm nhp n bn o Triu Tin. 390: Phi Php Hoa ra i ti Trung Hoa. Th k th 5: Mahayana du nhp vo Indonesia v Philippines. 499: Nht Thit Hu B Tng (Sarvstivdah) hnh thnh n . (C ti liu cho rng Nht thit hu b hnh thnh ngay sau ln Kt tp Kinh in th II.) 526: B t Ma (Bodhidharma) t n n Trung Hoa. ng l s t ca Thin tng (Ch'an hay Zen) v t s ca phi v Thiu Lm. 552: o Pht n Nht Bn v tr thnh quc gio. Th k th 6: Thin Thai tng (T'ien T'ai) c s Tr Gi (Chih-I)thnh lp. 641: o Pht du nhp vo Ty Tng (Tibet). Na sau th k th 7: S Php Tng (Fa-tsang) thnh lp phi Hoa Nghim. Cng trong cui th k th 7: Thin s Hu Nng pht trin Thin tng mnh Trung Hoa. Trong khi , Kashmir v Ty Tng Mt tng pht trn mnh. T nm 713: Nhiu Thin phi hnh thnh trong c Lm T (Lin-Chi) vi khi nim n ng v cng n (koan), To ng (Tsao-t'ung). Th k th 8: C Mt tng ra i ti Ty Tng. Th k th 9: Chn Ngn tng (Shigon) ra i Nht t o s Kukai. T gia th k th 9: Angkor Wat c xy dng Campuchia. o Lo pht trin mnh lm nh hng nhiu n o Pht . Trong khi , o Hi bt u thay th cho o Pht nhiu ni. Th k 11 ti th k 13: n o Hi thm nhp mnh; nhng ngi cc oan tiu hu nhiu kin trc cng nh t chc Pht gio. Nm 1193 h chim Magahda tn ph cc cng trnh v cc i hc Pht gio nh Nalanda v Vikramasila. Th k 13: o Pht pht trin nhiu tng phi Nht c bit l cc phi Thin tng (To ng v Lm T) cng nh Tnh tng. Nht Lin tng cng ra i ti y do o s Nichiren Daishi (1222-1282). Cng trong giai on ny, Pht gio Theravada du nhp ti Lo, Pht gio Ty Tng thm nhp vo Mng C. Th k 14: Gelugpa (phi Nn Vng) hnh thnh Ty Tng do Tsong-khapa. Th k 15: S ra i ca nhiu gio phi n gio nh du s suy tn cui ca Pht gio ti Nam n. Ty Tng th dng Dalai Lama (t Lai Lt Ma) bt u.

Th k 16: B o Nha chim Tch Lan, o Pht khng cn l quc gio v hu nh b bin mt do h qu ca cc hnh ng phn bit tn gio nh ph hu cha chin dng nh th, hu ht cc s si phi o t. Mi cho n th k 17, vi nh hng ca H Lan th o Pht mi bt u du nhp li ni ny t Min in. Cng trong thi gian ny, thin phi Obaku c ra i do o s Ingen (1592-1673). (Tuy nhin c ti liu cho rng Obaku uc s Yin-Yuan Lung-ch'i (n Nguyn Long Kh)- nguyn thuc phi Lm T - sng lp t 1654 ti Nht. 1862: Ln u tin Kinh Php c (Dhammapada) c dch ra ting c. 1871: Bt u k kt tp kinh in ln th V th Min in l Mandalay. Kinh in Pali c khc trn 729 phin hoa cng. Cng trong gia sau th k 19, khi xut hin cng ng ngi Hoa ti Bc M th o Pht cng thm nhp vo y v mt phn ca kinh Lin Hoa c dch ra ting Anh. Nm 1905: o s Soyen Shaku l ngi u tin dy Thin ti Bc M. T nm 1920: Ch ngha cng sn cng khai tm cch dp b tn gio c bit bt u l o Pht ti Mng C. 1950: Trung Quc chim Ty Tng bt u cng vic n p ph hu cc cha chin Pht gio y. n 1959 th v Dalai Lama ca Ty Tng phi t nn ti n v Pht gio Ty Tng li c pht trin mnh cc nc Ty phng. Sau Dalai Lama c gii Nobel ho bnh nm 1989. 1954: Hi nghi kt tp kinh ln th VI ti Min in Ngng Qung (Rangoon). 1966: Tu vin Theravada u tin xy dng Hoa K. ---o0o--9. Ti liu Tham kho Ting Vit Lch s kt tp kinh lut -- Thch Phc Sn Pht Gio Khp Th Gii. Thch Nguyn Tng S lc lch s Pht gio n sau thi c Pht -- Thch Tm Hi Cm Nang Du Lch Chm Com Kinh c nc Vit: Du tch nhng th c CC HANG TH PHT NI TING TRN TH GII -Vn Hng Hnh hng Trung Quc Hang Mc Cao n Hong - Trung Quc Nhng Thnh a Pht Gio ti n -Thch n Minh Tm dch TINH HOA v S PHT TRIN ca O PHT - Edward Conze

S lc lch s hnh thnh v pht trin cc tng phi Pht gio Trung Quc -- Thch Tm Khanh LCH S KT TP PHP TNG LN TH V - VI - Thch Phc Sn Thng Trm Ca Pht Gio Ti A-Ph-Hn -ng Tn Hu X Hi n Trc Khi Pht Ra i -- Thch Thin Tm Pht gio v Vn Ha n --Dr. Bimlendra Kumar o Pht Nguyn Thy v o Pht i Tha - W. Rahula i Cng Lch S Pht Gao Th Gii -- Andrew Skilton ---o0o--Ting Anh The History of Buddhism -- Dr. C. George Boeree -- Shippensburg University History of Buddhism ca trang about Buddhism Timeline Dictionary of the History of Ideas Timeline of Buddhist history The Buddhist Hand Book - A Complete Guide to Buddhist Schools, Teaching, Practice, and History. John Snelling. Barnes & Nobles. 1998. ISBN 0760710287 Buddhism and Hinduism Historical Sketch of Buddhism and Islam in Afghanistan Sacred Island - A Buddhist Pilgrim's Guide to Sri Lanka Buddhism and Its Spread Along the Silk Road History of the Shaolin Temples Travel China Guide Pagan, Myanmar Bagan (Pagan) Buddhism in Myanmar A Short History - Roger Bischoff Myanmar travel information Korean Buddhism Survey of Korean Buddhism and Temples - Brian Barry Asian Historical Architecture The Buddhist World HISTORY OF BUDDHISM IN KINGDOM OF CAMBODIA History of Cambodia Angkor History Angkor Thom

Lu : bi vit ny c tc gi khi ng trn wikipedia.org vi vi chi tit nh khc nhau Namo shakyamuni Lng u

---o0o--HT