LC S PHT GIO N

Sa mn Thch Thanh Kim THPG TP. H Ch Minh, TP.HCM, 1989 ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 6-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Li ta 1. THIN TH NHT. THI I NGUYN THY PHT GIO CHNG TH NHT. THI I C THCH TN I. T TNG TN GIO C TRC THI C THCH TN XUT TH II. T TNG TRIT HC THI K C TH TN XUT TH III. TRNG THI CHNH TR V X HI TRONGTHI C THCH TN CHNG TH HAI. LC S C THCH TN I. C THCH TN TRC KHI THNH O II. C THCH TN SAU KHI THNH O III. C THCH TN NHP NIT BN CHNG TH BA. GIO ON T CHC V KINH, LUT KHI NGUYN I. GIO ON T CHC II. KINH, LUT KHI NGUYN CHNG TH T. GIO L NGUYN THY PHT GIO I. GIO L CN BN CA PHT GIO II. T III. MI HAI NHN DUYN IV. TH GII QUAN V. PHN LOI TH GII VI. PHIN NO V GII THOT VII. NGHA NIT-BN VIII. GIO L THC TIN TU HNH IX. TAM HC 2. THIN TH HAI. THI I B PHI PHT GIO

CHNG TH NHT. KT TP KINH IN V S NGHIP CA A DC VNG I VI PHT GIO I. KT TP KINH IN LN TH HAI II. S NGHIP CA A DC VNG I VI PHT GIO III. S KT TP KINH IN LN TH BA CHNG TH HAI. GIO ON PHN PHI I. S I LP CN BN CA HAI B II. S PHN LIT V MT PHI CA HAI B CHNG TH BA. GIO NGHA CA CC B PHI I. GIO NGHA CA THNG TA V HU B II. GIO NGHA CA I CHNG B III. GIO NGHA CA MT PHI V CHI PHI CHNG TH T. PHT GIO VNG TRIU KANISKA I. PHT GIO SAU TRIU I A DC VNG II. VNG TRIU KANISKA III. KT TP KINH IN LN TH IV CHNG TH NM. PHT GIO THI K GIA TIU THA V I THA I. LI TIU DN II. NGI NGASENA (NA TIN T-KHU HOC LONG QUN) III. NGI VASUMITRA (TH HU) IV. NGI ASVAGHOSA (M MINH B-TT) V.GIO NGHA CA NGI M MINH (ASVAGHOSA) CHNG TH SU. VIC THNH LP TAM TNG I. LUT TNG THNH LP II. KINH TNG THNH LP III. LUN TNG THNH LP IV. VN NGN NG CA NGUYN THY KINH IN V. HAI H THNG LN CA KINH IN PHT GIO VI. TRC TC CA CC THNH TNG N CHNG TH BY. S PHT TRIN CA TIU THA PHT GIO I. TIU THA PHT GIO THNH LP II. S PHT TRIN GIO NGHA CA HU B III. S PHT TRIN CA H THNG KINH LNG B IV. NI DUNG B A T T MA CU X LUN V. NAM PHNG THNG TA B PHT GIO 3. THIN TH BA. THI I I THA PHT GIO CHNG TH NHT. KHI NGUYN CA I THA PHT GIO I. NGHA I THA V TIU THA II. KHI NGUYN CA T TNG I THA PHT GIO III. CC KINH IN CA I THA PHT GIO THNH LP TRC THI I NGI LONG TH CHNG TH HAI. PHT GIO THI I NGI LONG TH, B V BT LA I. LC TRUYN V TRC TC CA NGI LONG TH II. GIO NGHA CA NGI LONG TH

III. NGI B IV. NGI BT LA CHNG TH BA. CC KINH IN CA I THA PHT GIO THNH LP SAU THI NGI LONG TH I. KINH THNG MAN II. KINH I BT NIT BN III. KINH GII THM MT IV. KINH LNG GI CHNG TH T. PHT GIO THI I NGI V TRC, TH THN I. LC TRUYN V TRC TC CA NGI V TRC II. LC TRUYN V TRC TC CA NGI TH THN III. GIO NGHA CA NGI V TRC V TH THN CHNG TH NM. HAI H THNG LN CA I THA PHT GIO I. CC BC LUN S THUC H THNG THC TNG LUN II. CC BC LUN S THUC H THNG DUYN KHI LUN III. NGUYN NHN HNG THNH CA CHA NA LAN CHNG TH SU. PHT GIO THI I NGI TRN NA N NGI GII HIN I. NGI TRN NA II. NGI THANH BIN III. NGI H PHP IV. NGI TR QUANG V GII HIN 4.THIN TH T. THI I MT GIO CHNG TH NHT. S THNH LP V BIN THIN CA MT GIO I. S QUAN H GIA MT GIO V N GIO II. T TNG MT GIO C THNH LP III. S PHT TRIN CA MT GIO IV. QUN HI GIO XM NHP V BI KCH CA PHT GIO CHNG TH HAI. PHT GIO TY TNG I. PHT GIO BT U TRUYN VO TY TNG II. S BIN THIN CA MT GIO TY TNG III. KINH IN CA PHT GIO TY TNG IV. GIO L CA PHT GIO TY TNG

---o0o--Li ta Lch s Pht gio c t trn 2500 nm. Lc u Pht gio c trin khai t n , ri dn dn lan trn ra hai ng Bc phng v Nam phng. Bc phng l cc nc Ty Tng, Mng C, Trung Quc, Vit Nam, Triu Tin v Nht Bn, cng cc nc thuc a vc Tiu T . Nam phng l nhng nc Tch Lan1, Min in2, Thi Lan, Ai Lao3, Cao Min4, o Java, Sumatra trong Nam Dng5 qun o v hin nay Pht gio c ph cp hu khp cc nc trn th gii.

V t tng ca Pht gio th c nhng gio l ca Nguyn thy Pht gio, Tiu tha Pht gio, i tha Pht gio, v gio ngha ca cc tn, cc phi. Hn na, Pht gio c truyn b vo nc no th t tng ca Pht gio cng c vit bng ting Vit. Trong khi cha i Nht Bn, chnh chng ti cng mun hc hi v nghin cu lch s Pht gio n , nhng khng th tm u ra s liu vit bng Vit ng, ngoi vi nt tng trng thy chp trong cun Lch s truyn b Pht gio ca tc gi Thch Tr Quang v.v... y cng v nhng l do trn nn cun Lc s Pht gio n ny mnh dn c ra i. Ni dung cun Lc s Pht gio n ny chia lm bn thin. Thin th nht l Thi i Nguyn thy Pht gio, k t thi k c Pht cn ti th cho ti cui th k th III trc Ty lch, sau vng triu Asoka, lc chp tt c s bin thin v s phn lit ca gio on Pht gio, v bn r phn gio l ca Nguyn thy Pht gio. Thin th hai l Thi i B phi Pht gio, k t cui th k th III trc Ty lch n cui th k th II Ty lch, trong khong 400 nm, chp s bin thin ca gio on cng l gio ngha ca B phi Pht gio. Sau ni v s pht trin ca Tiu tha Pht gio. Thin th ba l Thi i i tha Pht gio, k t cui th k II cho ti cui th k th VII, chp v s hng long v pht trin ca i tha Pht gio qua cc thi i ngi Long Th, B, u thch ng vi tp tc ca tng dn tc, tng a phng m chuyn hng, nn t tng ca Pht gio rng li rng thm. Lch s truyn b ca Pht gio qu rng m t tng ca Pht gio li qu su, nu ngi mun nghin cu v gio l ca Pht gio m khng t mt ng li nh noi theo th kh th t c phn kt qu tt p. Vy bc u tin ca ng li chnh l vic nghin cu v lch s ca Pht gio. Lch s Pht gio ca mi a phng, mi nc u c nhng c cht khc nhau. Tuy vy, nhng Pht gio cc nc u bt ngun t n m c, nn vic kho st v lch s Pht gio n n chim mt a v rt quan trng. Vit Nam ta, Pht gio c truyn vo c gn 2000 nm lch s. T tng ca Pht gio tng lm b ch di cc triu i inh, L, L, Trn. Pht gio to cho nc Vit Nam thnh mt nc vn hin. V lch s Pht gio Vit Nam cng da theo vo tng thi i, c lc thnh lc suy.

 ghi chp li tt c nhng giai on thnh suy , nn cun Vit Nam Pht Gio S Lc ca Thng ta Thch Mt Th c ra i. Ring v lch s Pht gio n , l iu kin khng th thiu trong vic nghin cu Pht gio th li khng thy Th Thn v V Trc. l thi i ton thnh ca Pht gio n . Thin th t l Thi i Mt gio, k t cui th k th VII ti th k th XII, lc thut s hng thnh v bin thin ca Mt gio n v Ty Tng; cui cng ph lc v di tch ca Pht gio n . Trong khi bin son cun s ny, chng ti vp phi s kh khn nht, l vn Nin i. V cc b sch dng tham kho, v nin i xy ra cc thi i, th mi sch ni mi khc, ch ni phng chng, nh Vo khong nm y, th k y vy nn kh th m quyt nh c chnh xc. thc l mt khuyt im ln trong vic chp s, rt mong c gi lu . Sau khi tho xong bn co, chng ti t ngh, trn phng din k cu cn c nhiu im thiu st, cha phi l mt cun s hon b. Nhng v mc ch gy mt phong tro cho cng vic nghin cu lch s, v gp mt phn no s liu cho Pht gio nc nh, nn chng ti cho cun s nh ny ra mt cng c gi, trong khi qu v ch i mt cun s hon b hn. Saigon, ma Xun nm Qu Mo (1963) Sa mn THCH THANH KIM ---o0o--1. THIN TH NHT. THI I NGUYN THY PHT GIO (624 - 270 trc Ty lch) CHNG TH NHT. THI I C THCH TN I. T TNG TN GIO C TRC THI C THCH TN XUT TH Trc thi k c Thch Tn xut th, vn ha n cng pht trin ti mt trnh kh cao, do t tng sng to ca ging ngi Aryan. Nguyn thy, ging ngi Aryan c tr ti min Trung ng T , ly ngh du mc sinh sng. Vo khong 3000 nm trc k nguyn, ging ngi ny

vt qua dy ni Hindukush di c xung vng ng nam T ; mt phn ca ging ngi ny di chuyn v pha Ty nam thuc Ba T (Iran), mt phn th tip tc di chuyn v pha ng nam, xm nhp vo pha Ty bc nc n , nh ui ngi bn x, chim lnh vng Panjab (Ng h a phng), thuc thng lu sng Indus, v ging ngi ny c gi l dn tc Aryan n . Dn tc Aryan n c tr vng Panjab, ngy mt phn thnh, nht l v mt t tng th rt pht t, v th, dn tc ny ch tc c b kinh in u tin, tc l kinh in Rg Veda (L Cu Ph ) 40 quyn, l ngun t tng vn ha thi k th nht ca B La Mn gio, trong khong 1500 -1000 nm trc k nguyn. Ni dung ca kinh in Rg Veda ch l nhng bi ca tn c tnh cch thn thoi, nhng bao hm nhiu t tng v v tr v nhn sinh quan, t tng Rg Veda l t tng m u cho nn vn minh v trit hc n , v cng l c s khai trin cho nhng tro lu t tng hu lai. Ngun t tng thi k th hai ca B La Mn gio l thi i Brhmana (Phm th), trong khong 1000 - 800 nm trc k nguyn. Trong thi k ny, dn tc Aryan n ln lt tin v pha ng, chim c khu t ng bng ph nhiu trn b sng Hng H (Gange), ly ngh canh nng lm mc tiu, t ra chc tc vua quan, bt nhng ngi khc ging lm n l, chia x hi thnh bn giai cp khc nhau: Giai cp B-la-mn (Brhmana), ch trng vic nghi l tn gio; giai cp St--li (Ksatriya) l giai cp vua quan, nm quyn thng tr; giai cp T-x (Vaisya) l giai cp bnh dn, nng, cng, thng; giai cp Th--la (Sdra) l giai cp tin dn, i i lm n l. V giai cp B-la-mn ch trng cng vic l nghi, tn gio, nn ch tc ra b kinh in Brhmana, ch thch v thuyt minh kinh in Veda. Ni dung ca sch Brhamana th hon ton l mt pho sch c tnh cch thn hc. T tng trit hc ca Brhmana th khai trin theo th t trong ba giai on. Giai on th nht ly Prajapati (Sinh sn) lm trung tm. T cch ca Prajapati l thn ti cao, to ra v tr, tri t v h khng, ri ln lt to ra Thi Dng thn, Phong thn, Ha thn, con ngi v vn hu, nn giai on ny thuc v quan nim sng to. Giai on th hai, ly Brhaman (i ng) lm trung tm. Brhman thay th Prajapati nm quyn chi phi cc v thn. Gi tr ca Brhman ng trn hai phng din, mt phng din th duy tr ci bn cht bt bin bt ng ca n, mt khc

th hot ng theo hai yu t l Nma (Danh) v Rpa (Sc) khai trin vn hu. Giai on th ba, ly tman (T ng) lm trung tm. Brhaman v tman tn tuy khc nhau nhng cng mt th. Brhman thuc v phng din v tr; tman thuc v phng din tm l. Cn c vo phng din tm l th linh hn bt dit, ngha l tman khi la th xc th linh hn c quy thuc v Brhman. Ngun t tng thi k th ba ca B La Mn gio l trit hc Upanishad (o ngha th). Tip sau t tng Brhman l trit hc Upanishad c thnh hnh trong khong 800 - 600 nm trc k nguyn. Ni dung t tng trit hc ny ch trng thuyt PHM NG NG NHT (Brhman, tman ailkyam), v l tng gii thot. L tng gii thot chia lm ba giai on. Giai on th nht l vic i tm gii thot, nhng gii thot phi tm t ni mnh, khng phi l tm bn ngoi, cho nn nhn ca gii thot l t gic, nhn ca lun hi l bt gic. Giai on th hai, mun thot lun hi cn phi an tr ci bn tnh, v bi dng phn tr tu. Giai on th ba, phi noi theo phng php tu tr mong pht minh trc qun tr, tc l php tu Du-gi (Yoga). Theo th t nh th m tu, dn dn chn ng s ton hin, ti lc chn ng ton hin, th tman tr thnh Brhman, tc l gii thot, chm dt lun hi. ---o0o--II. T TNG TRIT HC THI K C TH TN XUT TH T tng trong ba thi k: Rg Veda, Brhmana v Upanishad nh trn k u l t tng cn bn ca B La Mn gio. Nhng t khong 600 nm trc k nguyn tr v sau, t tng n c t do pht trin, th lc chnh thng ca B La Mn gio ngy mt st km, v th nn pht sinh ra nhiu t tng, tn gio v trit hc mi nh Pht gio, K Na gio, Lc S ngoi o phi v su phi trit hc. ---o0o--K NA GIO (Jaina). - Gio T tn l Vardhamana (i Hng). Gio ny ch trng v Vt hot lun. T tng trit hc cn bn ca gio ny l thc th (dravaya). Thc th chia ra hai trng thi l Sinh mnh yu t v Phi sinh mnh yu t (Java, Ajava). Sinh mnh yu t th gm hai phn l tr v tnh cm; phi sinh mnh yu t c chia lm nm th: Khng (Akasa), Php (Dharma), Phi

php (Adharma), Vt cht (Pudgala) v Thi gian (Kala). Khng l nguyn l bao gm mi ni mi chn; vt cht l nguyn l to thnh nhc th; php l nguyn l vn ng; phi php l nguyn l nh ch; thi gian l nguyn l bin ha. Sinh mnh yu t v Phi sinh mnh yu t v lin kt vi nhau nn sinh ra cc phin no, b lun qun trong vng lun hi. V mong gii thot lun hi nn gio ny ch trng phng php tu hnh kh hnh lm mc ch ti cao. ---o0o--LC S NGOI O PHI (Sat-Tirthakarah). - Cn c vo kinh in v s liu ca Pht gio, ng thi c Thch Tn, c su nh ngoi o ch trng mi phn l thuyt khc nhau, nn Pht gio thng gi l Lc S ngoi o. Nhng, nhng l thuyt ca su phi ny ch bt pht nht thi ri b tiu dit. i cng v l thuyt ca Lc S ngoi o phi nh sau: 1. Phi Prana Ksspa (Ph Nan Ca Dip). - Phi ny ch trng thuyt ngu nhin, khng tin lut nhn qu, cho ht thy s kh vui, ha phc ca con ngi ch l ngu nhin. Pht gio gi phi ny l phi ngoi o Vt v nhn qu. 2. Phi Makkhali Gosla (Mt Gi L Cu X Li). - Phi ny ch trng thuyt t nhin, cho ht thy s vui kh, ha phc ca con ngi u l t nhin, khng nh hng ca bt c mt nguyn nhn no. Nn Pht gio gi phi ny l T mnh ngoi o. 3. Phi Ajitakesa Kambali (A Di a Thy X Khm B La). - Phi ny ch trng thuyt Duy vt lun, cho thn th con ngi ch l do bn yu t: a, Thy, Ha, Phong kt hp li m thnh, khi cht th t i li hon t i, khng trng dng v phng din tinh thn, o c, ly ch ngha khoi lc cho nhc th lm mc ch. 4. Phi Pakudha Katyyana (B Ph Ca Chin Din). - Phi ny ch trng sinh mnh v vt cht u thng tr, cho tt c cc vt c to thnh l nng vo s ha hp ca by yu t: a, Thy, Ha, Phong, Kh, Lc, Sinh mnh. Vy nn s sinh t ch l mt cng vic t hay tn ca by yu t , m nhng yu t th thng tr bt dit.

5. Phi Anjaya Belatthiputta (Tn Nh Gia T La L T). - Phi ny ch trng thuyt tu nh, thuc phi ngy bin. H cho chn l khng phi l khng bin i, nn vic tu o l v ch, m ch chuyn tu thin nh. 6. Phi Nigantha Ntaputta (Ni Kin Nh T). - Phi ny ch trng tu kh hnh, cho s kh, vui, ha, phc ca con ngi u do tin nghip nh, mun thot khi tin nghip , cn phi luyn thn khc kh mong cu gii thot. ---o0o--SU PHI TRIT HC. - K Na gio v Lc S ngoi o phi nh trn lc thut, khng thuc v t tng ca B La Mn gio, nhng su phi trit hc mi pht sinh th u chu nh hng trc tip hoc gin tip ca ba thi k Rg Veda, Brhmana v Upanishad. T tng i cng ca su phi trit hc nh sau: 1. Phi Nyya (Chnh l phi). - Thy t tn l Aksapda (Tc Mc). T tng ca phi trit hc ny thuc a nguyn lun, ly kinh in Nyya Stra lm cn c. Kinh ny gm c 538 cu. V quan nim nhn sinh ly phng chm la kh ti ch gii thot lm mc ch. Phi ny cho rng con ngi c sinh ra ni trn th l c y dy s kh, m nguyn nhn c sinh ra (janma) l do tc nghip (pravrtti), tc nghip lm c s cho phin no (dosa), phin no l cn bn ca v tri (mithyajnna). Vy nn mun la kh phi tiu dit v tri, tiu dit c v tri tc l ti cnh gii an vui gii thot (nihsreyasa). L thuyt ny tng t vi thuyt mi hai nhn duyn trong Pht gio. V phng thc ngh lun, phi ny chia lm nm giai on: Tn (Pratijan), Nhn (Hetu), D (Udhadana), Hp (Upanaya), Kt (Nigamana). Phng thc l lun ny nu em so snh vi lun l Ty phng, th Tn tng ng vi b phn on n, Nhn l Mi gii t, D tng ng vi b phn i tin . Nhng phng thc lun l ca phi ny cn thm hai chi l Hp, Kt, t ra lp trng lun l rt vng vng. V sau, phng thc lun l ny c ph chnh nhng ch cha hon b qua tay hai bc thc hc trong Pht gio l Th Thn v Trn Na, v c chuyn lm mn lun l hc trong Pht gio. 2. Phi Vaissika (Thng lun phi). - Phi ny ch trng thuyt Thanh thng tr (m thanh thng cn), ng trn lp trng t nhin trit hc gii thch v tr vn hu. Khai t l Kanada (Ca Na ), kinh in cn c l Vaisesika Stra, gm c 370 cu. Trong c nu ra su phm tr: Thc

c ngha, c c ngha, Nghip c ngha, ng c ngha, D c ngha v Ha hp c ngha, lm nguyn l thnh lp vn hu. Trc ht ch quan st vn hu phn c th, gt b phn tnh cht, vn ng v trng thi, mc ch t ti khi nim thc th ca vn hu. thch ng vi nguyn l , nn trc ht thnh lp Thc c ngha (Dravya Padrtha); gc b khi nim ca thc th v vn ng, ch quan st v khi nim tnh cht hay thuc tnh ca vn hu, thch ng vi nguyn l ny nn thnh lp ra c c ngha (Guna Padrtha); ch thch ng vi nguyn l thc ti hp vi khi nim vn ng nn thnh lp ra Nghip c ngha (Karma Padrtha). Tm li, vn hu u do ba nguyn l Thc, c, Nghip (Th, Tng, Dng) kt hp li m thnh lp. Cn c vo ba nguyn l y m quan st s quan h trong ni vn hu, nu trng hp ba nguyn l y cng quan h vi nhau, nn li thnh lp ra ng c ngha (Smnya Padrtha); nu ba nguyn l y trong trng hp phn i nhau, nn thnh lp ra D c ngha (Vissa Padrtha); nm nguyn l k trn nu trong trng hp lin kt vi nhau, nn li thnh lp ra Ha hp c ngha Samavya Padrtha). Su nguyn l k trn tc l su phm tr cn bn thuyt minh v l gii vn hu. V phng din nhn sinh quan, phi ny cho con ngi c thnh lp bi tm yu t. Trc ht l yu t tman, thc th ca n th bt sinh bt dit; th hai l (Manas), l c quan lin lc gia tman v ng cn, ng cn th hon ton do vt cht to thnh: Nhn cn do ha i, Nh cn do khng i, T cn do a i, Thit cn do thy i, Thn cn do phong i to thnh. i tng ca ng cn l ng trn: Sc, thanh, hng, v, xc. tman l trung tm, cn cc c quan khc ch l ph thuc nhn thc v hnh ng. Yu t sau ht l Nghip lc (Adrsta), bi nghip lc hun tp nn b lun hi, mun thot lun hi cn phi dit nghip lc, mun dit nghip lc cn phi tu tr kh hnh mong t ti cnh gii thun ty ca tman, l l tng ca gii thot. 3. Phi Smkhya (S lun phi). - Khai t l Kapia (Ca T La). Phi ny ch trng Nh nguyn lun l tinh thn v vt cht. Vt cht l yu t thnh lp vn vt, i lp vi vt cht l v s linh hn (tinh thn). Linh hn th hot ng, t do kt hp vi vt cht to thnh sinh vt. Bn cht ca linh hn th thun ty ch quan, khng bin ng; vt cht l khch quan lun lun bin ha dao ng, nng theo ba nguyn cht l Sattva (h), Rajas (u), v Tamas (m). Ba nguyn cht ny cn gi l ba c (guna). Cn c vo s phi hp ca ba c ny thuyt minh hin tng

vn hu. Th d: Ba c y nu c hai c mt chi phi ln nhau l ng lc to thnh ba c y ng trng thi bnh hnh l nguyn nhn tiu dit. 4. Phi Yoga (Du gi phi). - Khai t l Patanjali (Bt T X L), ly kinh in Yoga Stra lm cn c. Phi ny ch trng php mn tu thin nh mong cu gii thot, theo phng php thc tu chia lm tm giai on: Cm ch (Yama), Khuyn ch (Niyama), Ta php (sana), iu tc (Prnyma), Ch cm (Pratykra), Chp tr (Dhran), Tnh l (Dhyna), ng tr (Samdhi). Cm ch cn phi gi nm gii iu: Khng st sinh, khng trm cp, khng gian dm, khng ni di, khng tham lam, thuc c tiu cc. Khuyn ch cn phi lm nm vic: Thanh tnh, mn nh, kh hnh, hc tp kinh in, nh thn, thuc c tch cc. Ta php l iu ha thn th. iu tc, chnh n h hp. Ch cm, thng tr ng cn. Chp tr, tp trung t tng. Tnh l, thng nht ci tm. ng tr, tm tr thnh vng lng nh h khng, ch cn l cnh gii xn ln, tc l chng c tam mui (sammadhi), ch cn l mt thn ng gii thot t ti. 5. Phi Mimms (Nh Man Tt phi). - Khai T l Jaimini (S Y Nh Ni), ly kinh in Mimms Stra lm cn c. Phi ny ch trng v phng din lun l trit hc, phc tng mnh lnh v cm ch ca kinh in Veda, ch trng thuyt m thanh thng tr. V l tng gii thot, phi ny cho rng hin th v lai th, mun c sung sng, cn phi c nhiu hnh thc hy sinh. Kt qu ca s hy sinh c bo n trong i tng lai hay hin ti. 6. Phi Vednta (Ph n a phi). - Khai t l Bdarayana (B t La Gia Na), ly kinh in Vednta do Bdarayana trc tc lm cn c. T tng trit hc ca phi ny ch trng rng, Brhman l tng nguyn l ca v tr, vn hu, l duy nht, l siu vit. Th gian vn hu u bao hm trong Brhman, t ch ca Brhman khai trin ra hin tng gii. Brhman, trc ht khai trin ra H khng, t h khng pht sinh ra Gi, t gi pht sinh ra La, t la pht sinh ra Nc, t nc pht sinh ra t. Nm nguyn t ny mt mt c t chc thnh vt kh th gian, mt mt c t chc thnh hu tnh th gian. Cn c kinh Vednta Stra th Brhman v tman l mt th. Khi giai on cha khai trin th tman l bo thai ca Brhman, nhng khi giai on khai trin th tman ca con ngi a v c lp, chu phn chi phi ca Brhman. c cht ca tman l tr tu, hnh vi, nng theo vo t do ch phn on, to thnh nhiu loi tc nghip, do tc nghip hun tp nn qun mt c hng, ch

theo hun tp chu sinh t lun hi trong hin tng gii, chu kh no trong loi hu tnh. Hu tnh l mt b phn ca Brhman, y th tnh thanh tnh nh Brhman, mun tr li vi Brhman th cn phi noi theo mn tu hnh gii thot. Do cng phu tu hnh gii thot, tman li c dung hp vi cnh gii Brhman, ti giai on ny th hon ton gii thot vnh vin. ---o0o--III. TRNG THI CHNH TR V X HI TRONGTHI C THCH TN V thi c i, dn tc n t chc gung my chnh tr theo chnh th Cng ha. Nhng ti thi k c Thch Tn xut th, th ch b suy tn, v c thay th bng chnh th Qun ch chuyn ch. Duy c hai nc l Magadha (Ma Kit ) v Kosala (Kiu Tt La) l ch Cng ha vn cn tn ti. Nc Magadha pha Nam sng Hng H, th ca nc ny l Rajagrha (Vng X thnh). Nc Kosala pha Bc n , th ca nc ny l Sravasti (X V thnh). Hai nc ny l trung im cho nn vn minh n lc ng thi v rt c quan h mt thit vi Pht gio. Pha ng bc nc Ma Kit c ging h Anga (ng Gi tc) ng thnh Camp (Chim Ba); i din vi nc ny c ging h Licchavi (Ly Xa T tc) ng thnh Vesal (Ph X Ly). Ngoi ra cn c cc ging h Ksi (Ka Thi), Vacch (B Ta), Mall (Mt La) c tr gn nc Kosala v.v..., gy thnh trng thi qun hng ct c lc ng thi. V ging h ca c Pht l Sky (Thch Ca tc) ng thnh Ca T La (Kapilavastu), phng Bc nc Kosal thuc Trung n . Thi c i, dn tc n rt tn trng nghi thc t t, knh thn. Lc u h t ra ngi gia trng, hoc tc trng gi vic t l, gi l chc Ty t. Dn dn chc Ty t ny tr thnh vic chuyn mn nn c thay th bng cc Tng l. Mc khc, v theo tin trin ca x hi, lin pht sinh ra bn chc nghip: S, nng, cng, thng. Dn dn, ngh nghip ny tr thnh giai cp ha. Giai cp Tng l coi vic t t chim a v ti cao; th n giai cp vua cha, nm quyn thng tr; th dn thuc hng nng, cng, thng a v th ba; sau cng l tin dn a v thp nht. Li phn chia giai cp mi ngy thm cht ch. Cc Tng l nm c thc quyn ca x hi, lin em t chc thnh bn giai cp r rt: Tng l thuc giai cp B-la-mn (Brhman), vua cha thuc giai cp St--li (Ksatriya), bnh dn thuc giai cp T-x (Vaisya), tin dn thuc giai cp Th--la (Sdra). Hai giai cp B-la-mn v vua cha l giai cp thng tr, hai giai

cp bnh dn v tin dn l hai giai cp b tr. Bn giai cp ny theo ch th tp, cha truyn con ni, nn giai cp n l c phi i i lm n l to thnh mt t chc x hi bt cng. Giai cp B-la-mn li nng vo ch ca x hi m quy nh thnh bn thi k tu hnh ca giai cp mnh. Bn thi k nh sau: 1. Phm tr k (Brahmacrin). - Thi k sinh hot hc sinh ca thi i thiu nin, t 7 ti 11 tui. tui ny, phi xut gia theo thy hc tp kinh in Veda, ti khi hc nghip thnh tu li c tr v nh. 2. Gia c k (Grhastha). - Thi k sinh hot gia nh ca thi i trng nin. Thi k ny l thi k lp gia nh, trng nom con chu, lm trn nhim v t t ca ngi gia trng. 3. Lm c k (Vnaprastha). - K sinh hot xut gia ca thi i trng nin. Ngi lm xong ngha v ca gia nh ri, lin vo chn thm sn, rng rm tu luyn thin nh, kh hnh. 4. Du hnh k (Parivrjaka). - Thi k sinh hot du hnh ca thi i lo nin. Ti thi k tui gi cn phi mong cu cho s tu hnh c thnh tu, thn tm c thanh tnh, gii thot, ni khng nht nh, nay y mai . Cho nn, ngi tu thi k ny c tn l kht s (Bhiksu) hay hnh gi (Yati). Bn thi k sinh hot k trn l sinh hot l tng ca giai cp B-la-mn. Nu ngi no trong tu hnh t ti ch cu cnh th c mi ngi trong x hi cung knh tt bc. Ging h B-la-mn ch nh ra bn giai cp, t cho mnh a v ti cao, v chia s tu hnh lm bn thi k, sinh hot theo l tng. Nhng tri li cn ba giai cp khc, nht l giai cp tin dn li b x hi khinh mit, khng c php lut bo h, cm ch khng cho d phn tn ngng tn gio, v tn tng kinh in Veda. Do m gy thnh s t chc x hi bt cng, dn chng h hng kht vng c bc thnh nhn xut hin cu i. p li lng mong mi , nn pht sinh mt tn gio tha thit vi mc ch nht v bnh ng cu i, chnh l c Pht Thch Ca Mu Ni sng lp. c Pht, Ngi khng nng vo ging h cao thp nh gi con ngi, m ch nng vo phn phm hnh o c. c bit, Ngi ph nhn giai cp bt cng, em ch bnh ng i ng mi hng ngi

trong x hi. Cho nn, Ngi ch cn c vo phn tr tu c nng su, c hnh c hu bc nh th v con ngi. n nh k tin dn l ng u Ba Ly (Upli), sau khi c Pht cho xut gia, cng chng c o qu, m tr thnh Bc Tr lut th nht, l mt trong s mi v i t ca Pht. c Pht khng phn bit k ngho, giu, sang, hn nn trong mi k thuyt php, b gio ca Ngi, trn c cc bc quc vng, cc nh ho ph, di n cc cng dn ngho kh cng u c thm nhun php v. Do nn mi ngi trong x hi ng thi, bt lun thuc giai cp no cng u ngng m ci c T Bi H X ca Ngi ti cc . ---o0o--CHNG TH HAI. LC S C THCH TN I. C THCH TN TRC KHI THNH O V Gio ch sng lp ra o Pht l Pht Thch Ca Mu Ni (Skymuni), Hn dch l Nng Nhn Tch Mc, ly ngha Ngi l mt bc tr tu trong ging h Thch Ca. Tn chnh ca Ngi l C m Tt t a (Gautama Siddhtha). C m ngha l Gic Gi (Budha), hay l Th Tn (Bhagavat). Gic Gi v Th Tn l danh hiu tn xng v c ca Ngi. Ging h Thch Ca c tr nc Ca T La V (Kapilavastu), thuc pha Bc Trung n. Vua nc ny l Tnh Phn (Suddhodana), vng phi l Ma Da (Maya) phu nhn, con gi vua A Nu (Anu) nc Cu Ly (Koli), mt nc nh i din vi nc Ca T La V. Ma Da phu nhn mi ti nm 45 tui mi th thai. Ti k mn nguyt khai hoa, phu nhn tr v c quc sinh n (theo phong tc lc ng thi, khi ngi n b c thai, phi tr v qu ngoi sinh). ni y, mt bit in c thit lp sn sng trong vn Lm T Ni (Lumbini) n Ma Da phu nhn. Tc truyn, mt hm Ma Da phu nhn ra do chi vn th sinh Thi T di gc cy V u (Asoka), nhm vo ngy mng 8 thng 4 nm 624 trc Ty lch(1). Vua Tnh Phn t tn cho Thi T l Tt t a (Siddhtha). Sau khi sinh Thi T c by ngy th Ma Da phu nhn bt hnh t trn. Thi T c k mu l Ba X Ba (Prajpati) trng nom nui nng. Khi ln 8 tui, Thi T c theo hc v c hai ngnh vn hc v v o. V bm tnh thng minh, nn hc khng bao lu, Thi T u thng tho c. tip xc vi cuc i, ba ln Thi T c php vua cha cho ra ngoi thnh quan st v trng thi dn gian, x hi. Thi T mc kch thy

nhng cnh tng tn tng st ca cc loi su b chim mung, nhng cnh gi, m, cht ca nhn th. V vy, nn Thi T cm ngay thy cuc i khng c chi l vui sng, l bn vng, l gii thot, ht thy u l v thng. Sau khi quan st, Thi T sinh ra bun ru, v lun lun suy ngh tm cch cu kh cho chng sinh. Li mt ln na Thi T ra chi ngoi thnh, ln ny gp mt v Sa mn, tng mo oan trang, i ng ung dung, trng c v tiu dao gii thot, do Thi T lin ny ra t tng xut gia cu o. Thi T my ln xin php vua cha i xut gia, nhng vua cha u khng ng thun. V s Thi T i xut gia nn vua bt tm mi s khoi lc cho Thi T khuy lng. Khi 16 tui (hoc 19, 20 tui), Thi T phi vng lnh vua cha, thnh hn cng cng cha Da Du La (Ysoddhar), con gi vua Thin Gic (Suppabuddha) nc Cu Ly (Koli), sau Thi T sinh mt con trai tn l La Hu La (Rhula). Vua cha thy th li cng yu qu, vui mng, v sai tuyn thm m n vo cung hu h Thi T. Nhng v ch xut gia quyt, nn d trong hon cnh cao qu, xa hoa, lng ly m Thi T cng khng say m. Khi ti 29 tui (c thuyt 19 tui), l thi k xut gia n, Thi T khng th chm tr c na, lin trn vua cha, t gi v v con, b ni hong cung, na m vt thnh ra i, nhm vo ngy mng 8 thng Hai. Sau khi vt thnh ra i, Thi T mt mnh dn thn trc bng tuyt, tm vo ni sn lm u tch su tm chn l. Trc ht, Thi T i vo rng kh hnh, thuc nc Ma Kit , hi o ng tin Bt Gi B (Bhagav), sau khi nghe gio l ca ng, v khng mn nguyn, nn ch lu li c mt m ri t gi ra i ni khc. Sau Thi T li hi o nh i hc gi tr danh ca tn gio n ng thi l A Ra La Ca Lan (Arlaklama) v Ut Ka La Ma T (Udraka Rmaputta), nhng v t tng trit l ca hai hc gi ny, i khi ch l tu thin nh mong cu phc bo sinh ln ci tri V S Hu X (Akicavyyatan) v Phi Tng Phi Phi Tng X (Naivasamjnansamjnayatana) lm cnh gii gii thot ti cao. Thi T cho rng php mn tu ny cng cha phi l cu cnh, v sau khi hng ht phc bo ci tri, ri li b sinh t lun hi, nn Thi T cng li t bit ra i. Thi T, sau khi t bit cc ng tin ra i, lin t ngh: Phi chnh mnh tu th mi tm c chnh o. Ngh th ri, Thi T i su vo khu rng kh hnh, thuc Ty ngn sng Ni Lin Thuyn (Nairanjan), mt chi lu ca

sng Hng H, lm ni cn c tu hnh. ni y, Thi T tu hnh kh hnh sut trong su nm trng, mi ngy ch n cm hi mt cht go, cht vng, thn th tr nn kh ho, gy cm, ch cn da bc xng m vn cha chng c o qu. Thi T t ngh: Ta thng hnh h xc tht, ch kh s m khng ch g, chi bng c t n ung nh thng, gi cho xc thn khe mnh, lm ci li kh cu o gii thot. Sau lc ngh , bng c mt thiu n chn b tn l Nan trng thy Thi T, trong lng vui mng khn xit, nng lin chn hai con b mp, vt ly sa em v nh canh, ri ng vo bt vng mang ra dng cng Thi T. Thi T hoan h np th v cu nguyn cho nng, do cng c cng dng ny, nng s c sung sng i i. Sau khi dng sa xong, Thi T t thy trong mnh khoan khoi, kh lc iu ha, lin xung sng Ni Lin Thuyn tm gi sch nhng cu ght m trong nhiu nm tu hnh kh hnh khng n. Tm xong, Thi T n di cy Tt-b-la (Pippala, tc l cy B-, Bodhydruma) Gi Da (Yy) ri c ct tng lm ta, ngi kit gi, hng mt v pha ng. Khi bt u ngi, Thi T th rng: Nu ta ngi ta ny m khng chng c o V Thng B , th thn ny d nt, ta cng quyt khng chu ng dy. Pht nguyn xong, Thi T lng l vo thin nh, suy ngh lun trong 49 ngy m, Ngi suy ngh bit c kip trc ca mnh, ca ngi, ca mi chng sinh. n na m th 49, nhm vo ngy mng 8 thng 12, gia lc sao Mai mc th trong tm Thi T t nhin i ng, sch ht phin no, chng c o qu V Thng i B , hiu l Pht Thch Ca Mu Ni, vo nm Thi T 35 tui (c thuyt 30 tui). ---o0o--II. C THCH TN SAU KHI THNH O Sau khi Thi T thnh Pht hiu l Thch Ca Mu Ni, Ngi lin em nhng gio php chng ng c ging din ha chng sinh, cho bit n ci ngun s kh v s vui. Trc ht, Ngi tuyn dng php mn T vn Lc D (Mrgadava), thuc nc Ba La Ni T (Vrnas) cho nm ngi t u tin tn l A Nh Kiu Trn Nh (Ajnta Kaudinya), A Thp B (svjit), Bt (Bhadrika), Ma Ha Nam (Mhnman) v Thp Lc Ca Dip (Dsbala Ksypa). Trong Pht in gi ln thuyt php ny l S chuyn Php lun (Dharma cakrapravatana). Ngi Tam bo tc l Pht bo (Buddha), Php bo (Dharma), Tng bo (Sangha) cng bt u c t y.

Cng vn Lc D, c Pht cn cho ng trng gi Da X (Yassa) v song thn ca ng lm ti gia Pht t. Bn nam gii gi l u-b-tc (Upsaka), bn n gii gi l u-b-di (Upsika). Hai chng ti gia Pht t cng bt u t . Sau khi nm v T-khu, c Pht v cc t i cc ni gio ha. Trc ht, Ngi i v nc Ma Kit , th ph l Vng X thnh. gia ng, Ngi cho ba anh em ng Ca Dip, tc l Tam Ca Dip. Trng huynh tn l u Lu Tn Loa Ca Dip (Uruvilv Ksapa), th huynh l Na Ca Dip (Nani Ksapa), ngi em t l Gi Da Ca Dip (Giy Ksapa). Ba ng ny thuc B La Mn gio, th thn La, nghe Pht gio ha, ai ny u vui mng, lm l ci gio, xin theo Pht lm t. Cc ng ny cn c mt ngn ngi cng c c . V vy gio on ca c Pht ngy mt bnh trng, vua Tn B Sa La (Bimbisra) nc Ma Kit , sai trng gi Ca Lan (Karanda) xy dng Trc Lm tinh x (Venuvana Vihra) pha ngoi thnh Vng X, v tinh x Linh Thu ni K X Qut (Gghridharkta), cng dng Pht lm ni thuyt php an c. ni ny, c Pht cho ba ng thuc B La Mn gio: X Li Pht (Sriputra), Mc Kin Lin (Maudgalyyana) v i Ca Dip (Mah Ksapa). X Li Pht v Mc Kin Lin c hai trm nm mi ngi, thng thng i theo Pht gio ha. Khi tr v thm bnh Ph vng, c Pht cn gio ha cho c vua Tnh Phn cng cc hng vng t. Trong cc hng vng t, c chnh con ca Ngi l La Hu La, ngi em khc m l Nan (Nanda), em h l A Nan (nanda), B t a (Devadatta), A Nu Lu (Anurudha), cng u xin theo Pht lm t. Sau c Pht i ha o ti thnh Vng X, th ph nc Kiu Tt La, vua nc ny l Ba T Nc (Prasenajit), con vua Ba T Nc l thi t K (Jeta). Thi t K v mt bc ph ho trong nc l trng gi Tu t a (Sudatta) c nghe Pht thuyt php, rt hm m v knh phc, hai ng u pht nguyn lm K Vin tinh x (Jetavana Vihra) cng dng Pht. Ngoi ra, nh vua nc T X Ly (Vaisli) th lm i Lm tinh x (Mahvana Vihra) v ging ng Lc T Mu (Mrgramtuh Prsda); i ngn vi thnh Vng X l nc Ph X Ly th thit lp Trng Cc ging ng (Ktgra Sla); pha Ty thnh Vng X l nc Kiu Thng Di (Kosambi) th dng tinh x C S La Vin (Ghosilrma) cng dng Pht lm ni thuyt php. Cc tinh x tuy c rt nhiu, nhng

ch c Trc Lm tinh x v K Vin tinh x l c Pht hay lui ti ging o nhiu hn c. Pht thnh o c nm nm th Ph vng mt, k mu ca c Pht l Ba X Ba v cng cha Da Du La cng c Pht cho xut gia lm T-khu-ni. l ln u tin m bn n gii c Pht vo hng t xut gia. n y th Gio on ca Pht gm t chng, l hai chng xut gia: T-khu (Bhiksu, Tng on) v T-khu-ni (Bhiksuni, Ni on); hai chng ti gia l u-b-tc (nam gii) v u-b-di (n gii). Trong hng t ca Pht th rt ng, nhng c mi v t tr danh, trong kinh gi l Thp i t. l Tn gi X Li Pht l bc tr tu nht; Mc Kin Lin, thn thng nht; i Ca Dip, tu nh nht; Ca Chin Din, ngh lun nht (cc v t k trn xut thn t giai cp Bla-mn); A Nan , a vn nht; A Nu Lu , thin nhn nht; La Hu La, mt hnh nht (cc v t ny xut thn t giai cp St--li); Tu B , gii khng nht; Ph Lu Nan (Purna), bin ti nht (cc v ny xut thn t giai cp T-x); u Ba Ly, tr lut nht (xut thn t giai cp Th--la). Cc t ngoi h Pht php tr danh trong chng u-b-tc nh vua Tn T Xa La v vua A X Th (Ajtasatru) nc Ma Kit ; vua Ba T Nc nc Kiu Tt La; trng gi Tu t thnh X V... Cc hng t trong gii u-b-di nh: Vi Hy (Vdeh) phu nhn, Mt Li v Thng Man (Sriml) phu nhn, v v ca ng Tu t l Thin Sinh (Sujt) v.v... ---o0o--III. C THCH TN NHP NIT BN T lc c Pht thnh o ti lc nhp Nit-bn, trong khong 45 nm tri (c thuyt 49 nm), Ngi i khp ni tuyn dng chnh php, ha chng sinh, khng my lc l gin on. Ni trung tm im m c Pht thng hay lui ti gio ha nhiu nht l hai nc Ma Kit v Kiu Tt La, ri n cc nc thuc Trung n , theo duyn ngn sng Hng H nh: nc Thim Ba (Camp) pha ng, nc Kiu Thng Di v nc Ma Thu La (Mathr) pha Ty, nc Ba La Ni T (Barnaisi) thuc pha Nam, thnh Ca T La thuc pha Bc. Ngoi ra cn nhiu nc nh khc cng u c vt chn ca Pht ti thuyt php.

V cch thc thuyt php m c Pht hay dng nhiu nht l phng php i thoi v th d, ct ngi nghe php d hiu v mau lnh ng. V ni dung ca s thuyt php th c Pht ty theo cn c m ni, ngha l ty c thuyt php, ty bnh cho thuc, nh i vi cc hng vua cha, c Pht ni phng php tr nc, an dn, li ch h tr Pht php; i vi thng dn, Pht ging dy cch lm phc b th, cch c x trong gia nh, ngoi x hi. i vi pha ti gia Pht t, Pht ging gii nhng php Tam quy, Ng gii, Thp thin v Bt chnh o. i vi pha xut gia, Pht ging gii v php mn T , Mi hai nhn duyn, Ng un v.v... Tm li, li thuyt php ca Pht l phng php d dn t thp ti cao, t nng ti su, t phm phu tr thnh Pht qu. c Pht, ti khi 80 tui, Ngi nhn thy c duyn gio ha chng sinh vin mn, v ti lc vo Nit-bn, Ngi lin thng lnh cc hng t, du hnh ti rng Sa la (Sala), trn b sng Ni Lin Nh Bt (Hiranyavati) thuc thnh Cu Thi Na Yt La (Kusnagara), ging gii cho cc t nghe nhng ch no cn h nghi. Trong khi , c ng Tu Bt La (Subbadra) 120 tui, thuc B La Mn gio, tu gn , nghe tin Pht sp vo Nit-bn, vi n hi o, v xin theo lm t, Pht lin ni php cho nghe v thu np lm t, l ngi t cui cng c Pht . ban li gio hun cui cng, ch c trong mt ngy m m Ngi ni xong b kinh i Bt Nit Bn. Ni kinh xong, Ngi ln ta tht bo, nm nghing sn bn phi, u gi v pha Bc, chn dui v phng Nam, mt ngonh v pha Ty, ri vo i dit (Mahvirvna), nhm vo ngy 15 thng 2. Trc khi nhp Nit-bn, Ngi giao ph y bt cho Tn gi Ma Ha Ca Dip, v t ti cao ca Ngi. Pht nhp Nit-bn ri, ngi Ma Ha Ca Dip v i chng rc kim quan ca Ngi ti gin thiu lm l Tr-t (jhpeta, ha tng), lm l xong th X li (Sarira) c chia lm nhiu phn cho cc nc xy thp cng dng. Tp tc tn ngng X li cng c bt ngun t y. Cn cc di tch ca Pht th tr thnh ni chim bi tn ngng ca ton th Pht gio . Vn Lm T Ni ni Pht ging sinh, B- o Trng ni Pht thnh o, vn Lc D ni Pht S chuyn Php lun, Sa la Song th ni Pht nhp dit, l bn thng cnh c nhiu ngi chim bi nht. ---o0o---

CHNG TH BA. GIO ON T CHC V KINH, LUT KHI NGUYN I. GIO ON T CHC S T CHC CA GIO ON. - Gio on ca Pht gio gi l Tng gi (Sangha), ngha ca Tng gi l i chng hay ha hp. Thnh phn t chc ca Tng gi l on th tn gio. c Thch Tn khi cn ti th, phng thc on th tn gio cng c ch nh. Nhng php quy ca on th Tng gi gi l Lut tng quy nh v cch t chc v sinh hot. Thnh phn ca on th Tng gi gm c by chng xut gia v ti gia: 1. T-khu (Bhiksu). - Phi nam xut gia t 20 tui tr ln, th gii C tc. 2. T-khu-ni (Bhiksuni). - Phi n xut gia t 20 tui tr ln, th gii C tc. 3. Sa-di (Srmanera). - Phi nam xut gia, th 10 gii. 4. Sa-di-ni (Srmaneri). - Phi n xut gia, th 10 gii. 5. Thc-xoa-ma-na (Sikhaimn). - Phi n i xut gia, phi hai nm chun b hc gii th gii T khu ni. 6. u-b-tc (Upsakak). - Pht gio phi nam. 7. u-b-di (Upsika). - Pht gio phi n. Trong by chng, nm chng trn thuc chng xut gia, hai chng sau thuc chng ti gia. V on th Tng gi c ngha rng v ngha hp, nn Tng gi c khu phn thnh ba loi: Loi th nht l L tng Tng gi. L tng Tng gi th khng phn bit ti gia hay xut gia, v ai ny u l Pht t, u l Pht gio , nu quyt tm tu hnh cng u c th chng ng, gii thot. V L tng Tng gi, c th kho st theo hai phng din: kho st theo phn lng, v ngha

rng ca Tng gi, th ht thy chng sinh u bao hm trong Tng gi; nu kho st v phn cht th ht thy chng sinh u c th chng ng. Loi th hai ch dnh ring cho nm chng xut gia mi gi l Tng gi, tc T-khu Tng gi v T-khu-ni Tng gi. Sa-di thuc T-khu Tng gi, Sa-di-ni v Thc-xoa-ma-na thuc T-khu-ni Tng gi. Loi th ba l Hi ngh Tng gi. T-khu Tng gi, hoc T-khu-ni Tng gi, cn c vo nhn s trong cc cuc tp hp m thnh lp. Nghi thc v hi ngh ca Tng gi, cn phi c t bn ngi tr ln mi c gi l Tng gi, t ba ngi tr xung th khng gi l Tng gi m gi l Qun (Gana). Hi ngh ca Tng gi chia lm nm th: 1. Hi ngh Tng gi gm 4 ngi; 2. Hi ngh Tng gi gm 5 ngi; 3. Hi ngh Tng gi gm 10 ngi; 4. Hi ngh Tng gi gm 20 ngi; 5. Hi ngh Tng gi t 20 ngi tr ln. Nghi thc hi ngh chia nhiu th nh vy, l v da vo tng cng vic mt m x s. Th d vic th gii C tc, nu l ni trung tm trong nc th hi ngh Tng gi cn phi c 10 ngi, nhng ni bin a th thay th bng hi ngh 5 ngi. Hi ngh Tng gi c t chc t hi c Thch Tn cn ti th, trong lc Ngi s chuyn Php lun, nm ng T-khu lm t, vn Lc D. ---o0o--CCH SINH HOT CA NGI XUT GIA. c Thch Tn khi cn ti th, Ngi ch nh ra gii lut, lm tiu chun s tu hnh v sinh hot cho cc t. Sau khi Ngi dit , cc bc K tc Trng lo li theo y m gii thch v quy nh li, bin thnh Tkhu gii bn v T-khu-ni gii bn. Y vo lut T Phn th kinh Gii bn ca T-khu c 250 gii, T-khu-ni c 348 gii. Theo Nam truyn Lut tng th gii bn ca T-khu c 277 iu, T-khu-ni c 311 iu. Cc gii iu tuy c khc, nhng ch khc phn chi tit, cn phn i cng vn

ging nhau. Gii bn ca T-khu c 250 gii, c chia thnh tm loi nh sau: 1. 4 gii Ba-la-di (Catru Parjik) 2. 13 gii Tng tn (Trayodasa Samghdesena) 3. 2 gii Bt nh (Dvy Aniyata) 4. 30 gii X a (Trimsan naisargita) 5. 90 gii an a (Navati Pryascittiya) 6. 4 gii -x-ni (Catra Pratidsaniya) 7. 100 gii Chng hc (Sata saiksa) 8. 7 gii Dit-trnh (Sapta Dhikkrasamatha) (Mun tng tn xin xem kinh Gii bn ca T-khu v T-khu-ni) Ngi i xut gia sau khi c th gii C tc ri, cn phi nng theo vo cc iu gii lut nh trong gii bn lm mc thc sinh hot hng ngy. V sinh hot ca ngi xut gia, phi nng vo T y php: 1. Y vo kht thc sinh sng; 2. Y vo o vi th che thn; 3. Y vo di gc cy ng ngh; 4. Y vo thuc h nt cha bnh. Ngha l s sinh hot hng ngy ca ngi xut gia th khng ch trng cc vt xa hoa, cc mn n cao lng m v, ch ly s thanh m lm mn nguyn, l tinh thn ca T y php. Tuy nng vo T y php lm tiu chun cho sinh hot, nhng ty tng a phng, tng trng hp cc hng ti gia Pht t, n vit lm tinh x, ging ng, o mc, n em cng dng b th, cng vn c th dng, m khng tri vi T y php. Vt s hu ca T-khu th chia ra c nhn s hu v Tng gi s hu. Vt c nhn s hu, nu y vo ch Nam phng Pht gio l ba tm o c-sa:

An--hi (Antarivsaka), Ut-a-la-tng (Uttarsamgha) v Tng-gi-l (Samhli), bnh bt, khn lc nc, dao th, kim khu v ti, gi l tm vt. Nu y vo ch Bc phng Pht gio l ba tm o c-sa, bnh bt, khn lc nc v ta c gi l su vt. Ngoi ra l nhng dng c nh giy dp, khn mt, khn tay v.v... Vt s hu ca Tng gi nh: T vin, Gi lam, ging ng, phng x, vn rng, cy qu, chn mn, ging gi v.v... u l vt cng cng ca ton th ch Tng, ai cng c quyn t do s dng. Cng vic hng ngy ca cc T-khu: bui sng sm th tng kinh, ta thin, m o; trc gi Ng phi i kht thc, ri mang v phng n ng gi Ng, xong c gi ch tnh, ri li chuyn vic tu hnh, ging o; bui ti t tp ti thin ng cng cng cng nhau bn v php thoi, v c gi nghin cu cng ng, mi ti na m mi i ngh. Tm li, v sinh hot hng ngy ca T-khu ly s tu luyn lm ct yu. ---o0o--QUY NH CA TNG GI. - Mt b phn ca Lut tng l Gii bn nh trn thut, ngoi ra cn mt b phn gi l Kin--phn (Khandhaka), tc l nhng quy nh v cc php th gii, b-tt an c, t t v.v... ca on th Tng gi. Ni dung ca Kin--phn th rt phc tp, phn phc tp ny l do cc bc K tc Trng lo ca Gio on ch nh thm, cn y vo quy nh thi c Thch Tn cn ti th th gin d hn. Cng vic quan trng nht ca Gio on l vic tc php tin c (upasampad), nghi thc cng nhn ngi gia nhp on th. Trc ht, nu ai tin Pht, c Pht ha kh, tc l nghi thc tc php cng nhn ngi nhp on th Pht gio . Nh ngi c truyn cho gii Tam quy: Quy y Pht, quy y Php, quy y Tng, tc l nghi thc ha kh cho ngi nhp on th Pht t. Ngi c trao truyn cho mi gii, tc l nghi thc ha kh cho nhp on th Sa-di. Ngi c s tc php trao truyn cho gii C tc, tc l nghi thc ha kh cho nhp on th T-khu. Ngi c nhn lm on th T-khu, phi l ngi 20 tui tr ln v lc cn c tc. V pha ha kh cho vo on th T-khu, lc u th duy c t thn c Pht, l trng hp c bit, nhng v sau th phi c mi v Trng lo T-khu lm thy Gii s trao truyn gii php. Sau khi c nhn vo on th T-khu, ai ny u phi cn c vo gii lut tu tr, vo kinh in hc tp.

Quy nh v nghi thc b-tt (upavasatha) th mi thng c hai k, ngha l cc v T-khu hoc T-khu-ni cng mt Gi lam, hay trong mt phm vi kt gii no, mi thng vo ngy 15 v 30 u phi tn tp, bch Yt-ma lm l b-tt, c mt v tng gii bn, cn i chng u ngi nghe, ai ny u t phn tnh, v nu phm vo iu lut no th phi ra trc i chng pht l, sm hi. ---o0o--QUY NH V VIC AN C. - An c cn gi l V k an c (Varsavasana). V mi nm c vo ma ma, nc l dng ln trn ngp c ng li, s i li gio ha, truyn o v kht thc khng thun tin, hn na li l ma cn trng sinh n y ng, i li s tn hi n sinh mnh cc loi cn trng, nn c Pht cng cc t phi t hp ti mt ni no thun tin, chuyn vic tu hnh trong ba thng, k t ngy 16 thng 4 n ngy 15 thng 7, gi l V k an c. Ngy 15 thng 7, ngy cui cng ca kha An c, l ngy lm l T t (pavran). T t ngha l trong ba thng tu tr, nu trong i chng c ai phm vo ti li m i chng ng vc th c t do c ti. Php an c ny c t ngy c Thch Tn cn ti th. Ngha l c Thch Tn, thnh o sau mt nm, cho ti khi Ngi nhp Nit bn, Ngi khng th thiu mt kha an c no. ---o0o--II. KINH, LUT KHI NGUYN KT TP KINH IN LN TH NHT. - Sau khi c Th Tn nhp dit, trong hng t sinh ra kin gii bt ng v gio php v gii lut ca Ngi, v l s nghip ti quan trng ca Pht gio, nn Tn gi Ma Ha Ca Dip, v t ti cao ca c Pht, lin thng lnh 500 v A-la-hn, hp khong i hi ngh ti thnh Vng X kt tp li li gio hun ca Ngi. Ln kt tp ny khng c bt k m ch l hp tng (samgiti). Ln kt tp ny l ln kt tp th nht, hoc gi l Vng X thnh kt tp, hay Ng bch kt tp. Nguyn v, sau khi c Thch Tn dit , trong hng T-khu, c ng tht ra li ni rng: Trong thi c Thch Tn cn ti th, mi hnh ng u

phi b buc trong phm v gii lut, mt quyn t do, ngy nay c Thch Tn dit , t y tr v sau s c t do hnh ng, khng b gii lut rng buc. Tn gi Ca Dip nghe thy th, lin ngh rng: c Thch Tn mi dit c c by ngy, m trong hng t tht ra li ph hoi chnh php nh vy. Ngi s gii php ca c Thch Tn s b t thuyt pha trn, nn quyt xng ra i hi ngh kt tp li li Pht dy. Trong k kt tp ny, c s ng h ca vua A X Th (Ajtasatru) nc Ma Kit , vua ra lnh xy tinh x mi hang Tht Dip (Sapta parna gha) lm hi trng kt tp. Thnh phn hi ngh gm c 500 v t Pht chng qu A-la-hn, do Tn gi Ma Ha Ca Dip l Thng th; ngi u Ba Ly, v tr lut th nht, c c tng li cc iu gii lut; ngi A Nan, bc a vn nht, c c tng li php ca c Thch Tn. Sau khi tng xong, c s tho lun v tha nhn ca i chng cho l ng vi li Pht ni. V hai tng Kinh, Lut c bt u t . Thi k kt tp ny ch c trong thi gian by thng. ---o0o--KHI NGUYN CA LUT TNG. - Lut tng (Virayapjitaka) c khi nguyn, l d nhin l c t lc c Thch Tn cn ti th. c Thch Tn lc ban u thuyt php, Ngi khng chia ra Lut v Php. Lut v Php c phn chia r rt l bt u t ln kt tp th nht. Thi k kt tp Lut tng ln th nht l nguyn hnh gii bn, gm nhng iu kin cn bn v quy nh ca Tng gi. Ti sau, cc bc K tc Trng lo trong Gio on, li cn c vo nguyn hnh gii bn, ch thch v quy nh li lm cho phc tp hn. ---o0o--KINH TNG KHI NGUYN. - Ni dung v Kinh tng (Strapitaka) kt tp ln th nht l kinh in A Hm, ch l nhng k lc v s thuyt php v sinh hot ca c Thch Tn khi cn ti th, v k lc sinh hot ca cc t Ngi. Kinh in A Hm gm c bn b: 1. Kinh Trng A Hm (Digha gama)

2. Kinh Trung A Hm (Maljhima gama) 3. Kinh Tng Nht A Hm (nguttara gama) 4. Kinh Tp A Hm (Samyutta gama). Vy Kinh tng khi nguyn cng t thi k kt tp ln th nht. Thi k kt tp ln th nht l d nhin l ch c Lut tng v Kinh tng, cn Lun tng hy thi k cha thnh lp.

---o0o--CHNG TH T. GIO L NGUYN THY PHT GIO I. GIO L CN BN CA PHT GIO c Thch Tn, trong khong 45 nm, Ngi tuyn dng chnh php, mc ch duy nht l cu vt chng sinh thot khi b sinh t trm lun, ti chn Nit-bn, thng tr, an lc. Ni tri li, tc l chuyn m khai ng cho chng sinh. V mc ch chuyn m khai ng, nn gio l ca Ngi mt mt ch trng v phng din tr tu, mt mt ch trng php thc tin tu hnh. Php thc tin tu hnh tc l php mn T : Kh , Tp , Dit , o . Php T l kt qu ca s thc nghim tu hnh m c Thch Tn chng ng c di cy B-. V mc ch li tha, nn sau khi thnh o, trc ht Ngi khai th php T vn Lc D nm ngi t u tin. Tip sau, i cc ni thuyt php sinh, Ngi nng vo cn c ca thnh chng nn gio php ca Ngi ni ra hoc cao hoc thp, hoc nng hay su khc nhau, nhng tu trung cng u bt ngun t php mn T . ---o0o--II. T T cn gi l T Thnh (Catvri rya satyni), hay T chn , gi tt l T . ngha l chn thc nn T c gi l bn chn l nh thc.

1. KH (Duhkka satya). - Trong th gii hin thc ny, bt c loi hu tnh hay v tnh, u trong chn tng kh no. Cn c vo li Pht dy th con ngi trc ht c bn ci kh ln, tc l SINH (Jtit), LO (Jar), BNH (Vydhir), T (Marana); tip sau, ngi thn yu b xa cch, gi l i bit ly kh (Priyasamprayoyra); k on th li thng hay gp, gi l On tng hi kh (Apriyasamparayoyga); iu mong cu li khng toi nguyn, gi l Cu bt c kh (Yadapi tccha paryesamano nalabhatetad); chp trc vo nm yu t Sc, Th, Tng, Hnh, Thc b n nung nu kh s, gi l "Ng m thnh kh" (Samksepat qancaugdras kandh). V y dy s kh s, khng c mt cht khoi lc, xt cho cu cnh l ci th gii kh no. Ht thy chng sinh v hn m khng bit, chp trc ham m vo dc lc th gian cho l sung sng, nn c chm m vo b kh, b sinh t lun hi mi khng c k hn gii thot. c Thch Tn, Ngi nhn chn thy cuc i l kh, th gii th sinh, tr, d, dit, v thng, nn Ngi ni ra Kh . 2. TP (Samudaya satya). - Tp ngha l tp hp, cha gp nhng chn tng kh no lm nguyn nhn cho hin ti v tng lai. Cn c vo li c Thch Tn gio hun, th th gii vn hu ht thy u y vo s quan h gia nguyn nhn v kt qu m sinh hay dit, ngay c n s tng nh b li ti chng na cng khng trnh khi lut nhn qu. Con ngi v sinh trong th gii v thng, nn tt c mi sinh hot ca con ngi thng gp nhng iu khng nh , nhiu kh no. Tt c mi hin tng kh no khng phi l ngu nhin, m u l thuc vo Tp nhn ri theo lut nhn qu chi phi. Tp nhn tc l v minh, v y vo v minh nn sinh ra chp trc, v chp trc sinh ra dc vng, to thnh cc nghip c v Thn, Khu, v cc nghip khc, nn tr thnh nghip. Nghip (Karma) tc l nghip lc, n c ci sc tch tp, nn tr thnh nghip nhn, cc nghip tng ng vi nghip nhn gi l nghip qu, a n kh bo, gy thnh kh qu. Tm li, cn nhn ca qu kh l nghip, v vin nhn ca qu kh l v minh, hay l hoc. Vy nn qu kh ca hin ti l do hoc v nghip qu kh m sinh, qu kh v lai l do hoc v nghip ca hin ti m c. Qu kh c tn ti l do hoc v nghip c lin tip khng ngng. V th, ba th Hoc, Nghip, Kh c lm nhn ln nhau, gy thnh qu kh v cng v tn, nn gi l Tp . 3. DIT (Nirodha satya). - Dit l Gii thot lun, v cng l L tng lun ca Pht gio. Kh v Tp l nguyn nhn v kt qu ca kh no. Dit l phng php dit tr kh qu v kh nhn, a chng sinh ti ch Nit-bn thng tr. Cn c vo gio l ca c Pht, th kh

qu ca con ngi l do nghip lm cn nhn, nghip nng vo hoc m sinh, hoc ly v minh lm nguyn nhn cn bn. T v minh sinh ra ng tng, y vo ng tng sinh ra chp trc, nhn th gii v thng l thc ti, nn sinh ra vng tng, vng tng l c bn sinh ra mi phin no, gy ra mi nghip nhn, to thnh ci qu kh sinh t. V vy, nu mun dit kh qu, trc ht phi ng to nghip nhn, mun khng to nghip nhn, trc ht cn phi dit ng tng. Ng tng on, th nhn c chn tng ca th gii l BN LAI V NG. Bit c chn tng ca th gii l Bn lai v ng, tc l ng tng on dit, ct t c xing xch lun hi, thot mi kh no trong b sinh t, khng b lun hi trong lc th, ti chn gii thot Nit-bn, l Dit . 4. O (Mrga satya). - Gio l dng lm nguyn nhn t ti qu Gii thot Nit-bn, tc l nhng php mn thc tin tu hnh, thuc o c lun ca Pht gio. Cn c vo gio l ca c Pht t ti qu Nit-bn, th khng ging nh Thun th ngoi o, thin chp v kh hnh hay khoi lc, m l php mn Trung o (Madhya pratipada). Php mn Trung o ny, c Pht nng vo thi c m ni ra, nh khi s chuyn php lun, Ngi ni gio l Bt Chnh o, khi nhp Nit-bn, Ngi ni Tam Thp Tht Phm Tr o. quy nh cch thc tu hnh v hnh vi hng ngy cho cc t, nn Ngi li ni ra Gii lut hay Thin nh v.v... Vy nn, ngi tu hnh trc ht phi gi gii thn tm c thng nht, khng b mi vng nim khuy ng, do cng phu m tr tu c pht sinh, thu sut c chn tng ca th gii, dit tr c mi Hoc, Nghip, Kh. Trong php mn T th Kh v Tp l nhn qu th gian; Dit v o l nhn qu xut th gian. Biu tm tt nh sau: Kh (qu) Dit (qu) Tp (nhn): Nhn qu th gian o (nhn: Nhn qu xut th gian. ---o0o--III. MI HAI NHN DUYN Mi hai nhn duyn l gio l ni qun ca c Pht khi thnh o. Sau khi thnh o, Ngi cn c vo l sinh khi ca kh gii l Kh v Tp m ln lt ni ra s nhn qu quan h ca n c mi hai th, c gi l mi hai duyn khi, hoc mi hai chi, hay mi hai nhn duyn. i

vi gio l ca Pht gio, mi hai nhn duyn chim mt v tr rt quan trng. Gii thch v mi hai nhn duyn c nhiu phng php khc nhau. nay cn c vo phng php Tam Th Phi ng gii thch i khi nh sau: Trc ht, chi Lo T (Jav marana) ca v lai phi chu, l t chi Sinh (Jti) v lai m c; chi Sinh v lai l kt qu v tch tp mi nghip ca hin ti l Hu m c; chi Hu (Bhava) th nng vo s chp trc ca Th m c; chi Th (Updna) nng vo s tham i v s vt ca i m c; i (Trsna) nng vo s cm gic kh vui ca Th m c; chi Th (Vedan) nng vo s xc tip vi ngoi cnh ca "Xc" m c; chi "Xc" (Sparsa) nng vo s xc tip v su cm quan ca Lc nhp m c; Lc nhp (Sad yatana) nng vo s kt hp gia thn v tm ca Danh sc m c; Danh sc (Nmarpa) nng vo s tc dng nhn thc phn bit ca Thc (Vijnna) m c; nhng thn th ca hin ti th u do kt qu v nghip qu kh to l Hnh (Samskra); Hnh nng vo Hoc tc l V minh (Avidy) m sinh ra. Nh vy, nguyn nhn cn bn ca mi kh no tc l V minh, gi l CN BN V MINH. Trong mi hai chi, Sinh v Lo T l hai qu v lai, nguyn nhn trc tip ca hai qu ny l ba chi i, Th, Hu, gi l ba nhn ca hin ti. Nm chi Thc, Danh sc, Lc nhp, Xc v Th l nguyn nhn gin tip cho hai qu v lai, ng thi li l kt qu v nghip ca qu kh, nn cn gi l nm qu ca hin ti, sau ht, V minh v Hnh l hai nhn qu kh. Nh vy ba i qu kh, hin ti v v lai tr thnh mi quan h nhn qu ln cho nhau, gi l Tam Th Lng Trng Nhn Qu. Nu phi ng vi ba th Hoc, Nghip, Kh th hai qu ca v lai v nm qu ca hin ti l Kh; Hu v Hnh l Nghip ca qu kh v hin ti; Th, i v V minh l Hoc ca qu kh v hin ti. Kh, Hoc v Nghip cng quan h ln nhau, nn to thnh mt vng trn tun hon khng ngng, mi hai nhn duyn cng nng vo nhau to nhn kt qu, chp thnh mi dy lin lc v cng v tn. Nay em Kh v Tp phi ng vi mi hai nhn duyn theo bn nh sau: Mi hai nhn duyn nh trn thut, l php t duy ni qun ca c Pht di cy B-. Ngi chng ng, bit c nguyn nhn cn bn

ca mi kh l do Hoc tc l V minh, nn Ngi on dit v minh v chng c o Gii thot. Vy nn, nu V minh dit tc Hnh dit, Hnh dit tc Thc dit, Thc dit tc Danh sc dit, Danh sc dit tc Lc nhp dit, Lc nhp dit tc Xc dit, Xc dit tc Th dit, Th dit tc i dit, i dit tc Th dit, Th dit tc Hu dit, Hu dit tc Sinh dit, Sinh dit tc Lo t mi kh u dit, t ti cnh gii Nit bn Gii thot. ---o0o--IV. TH GII QUAN c Thch Tn, Ngi quan st th gii theo hai dng thc khc nhau, tc l Hin thc th gii quan v L tng th gii quan. Hin thc th gii quan l th gii sinh t, m vng, kh no; l tng th gii quan l th gii Nit-bn, thng tr an lc. Hai th gii ny c khu phn l cn c vo s chi phi ca nhn duyn c hay khng. V hin thc th gii th nng vo nhn duyn m c, nn l th gii v thng (Aniccat), c sinh dit bin ha, thuc th gii hu vi (Samskrta); l tng th gii th khng b nhn duyn chi phi, nn l th gii thng tr, khng sinh dit bin ha, thuc th gii v vi (Asamskrta). V thnh phn thnh lp th gii th c vt v tm, v s quan h gia vt v tm, hay l khng phi vt v cng khng phi tm, chia lm nm yu t, gi l Ng un (Pnca skandh). Un c ngha l tch t. 1. SC UN (rpa skadha). - Tng th ca vt cht, c tnh cch chng ngi, trc ht l bn nguyn t a, Thy, Ha, Phong, sau l do s kt hp ca bn nguyn t thnh ng quan l Nhn, Nh, T, Thit, Thn v i cnh ca ng quan l ng trn: Sc, Thanh, Hng, V, Xc. 2. TH UN (Vedan skadha). - S cm th ca ng cn i vi ng trn sinh ra mi cm gic nh kh, sng, vui, bun... 3. TNG UN (Samjn skadha). - S tng tng v t duy v hnh dng ca s vt, sau tc dng ca cn i vi cnh. 4. HNH UN (Samskra skadha). - S quan h tc dng ca tm v tm bt tng ng hnh, khi ra mi hnh ng thin, c.

5. THC UN (Vijgna skadha). - Thc un l tc dng ca tinh thn, nhn thc v phn bit mi trng thi ca tm i vi cnh, tc l thc, bn th ca tm. Nm un u c ci cng nng to tc v kt hp thnh lp th gii. V nng vo s kt hp khc nhau, nn sinh ra th gii hu tnh v v tnh, thin hnh vn trng sai khc nhau. S kt hp ca ng un th khng nht nh, nng vo nhn duyn m kt hp, cng li nng vo nhn duyn m ly tn. V l do kt hp, ly tn, nn c vo thi gian th khng thng tr, c vo khng gian li khng c nh. Tm li, v hin tng ca th gii hu vi l bin ha v thng, nn gi l Ch Hnh V Thng. Ch hnh v thng l chn tng ca th gii hin thc, l th gii ca sinh dit bin ha, ph nhn s tn ti ca Ng, l ch t duy nht. Ng chng qua ch l ci qu trnh ca sinh dit bin ha, ch tm thi tn ti, v nh nc chy, bt ni u khng c thc th. Nh vy, nu ng khng c thc th, m tng tng l thc th, thc hu, th ch l s m vng, cho nn gi l Ch Php V Ng. Chng sinh khng bit, nhn th gii l thng tr, tng tng l c Ng, chp trc thnh ng tng, sinh ra mi th Hoc, to ra mi th Nghip, gy ra mi s Kh, nn gi l Nht Thit Giai Kh. Nu bit c ch hnh v thng, ch php v ng, nht thit giai kh, tc l on dit c mi Hoc, Nghip, Kh, ti chn Nit-bn tch tnh. Th gii tuy chia ra hu vi v v vi, kh v vui, v thng v thng tr, sinh t v Nit-bn, nhng ch l nng vo s c Ng tng hay khng c Ng tng m thnh lp. Nu khi ra tm c Ng tng, th ng thi cng sinh ra hin tng gii ca nhn duyn sinh dit, gy thnh th gii hu vi kh no. Tri li, nu dit c Ng tng, th ng thi cng gii thot c ci quan h ca nhn duyn sinh dit ti ci v vi an lc. Vy nn php V Ng Qun chim mt a v trng yu trong Pht gio. ---o0o--V. PHN LOI TH GII Yu t thnh lp th gii l Ng un. V s kt hp sai khc nn c phn th v phn t ca sc, nn chia ra Sc gii (Rpa dhtu) v V sc gii (Arpa dh.). Sc gii th nng vo iu kin dc vng nhiu hay t, nn li chia ra Sc gii v Dc gii (Kma dh.), tc l tam gii. V sc gii c

thnh lp t phn vi t ca Sc un v bn un khc; Sc gii th hon ton do Ng un thnh lp; Dc gii cng do Ng un thnh lp, nhng l th gii rt x thnh v ba mt: n ung, sc dc v thy min. Y vo gi tr o c phn loi, th th gii hu tnh chia ra Ng th (pnca gatayah), hay l Lc th (sadgat), nu li t phn th c hai mi lm ci Hu, gi l Nh Thp Ng Hu. NG TH. - (1) a ngc (Naraka), (2) Ng qu (Preta), (3) Sc sinh (Tiryagyoni), (4) Nhn gian (Manusya), (5) Thin gii (Deva), v thin gii thm A-tu-la gii thnh Lc th. NH THP NG HU. - (1) T chu tc l bn i chu ca nhn gian bn phng ng, Ty, Nam, Bc ni Tu Di (Semeru Diu Cao sn), chu Nam Dim Ph (Daksinajambu) phng Nam, chu Pht B (Prvvideha) phng ng, chu C Ni (Apara godanya) phng Ty, chu Ut an Vit (Uttara kuru) phng Bc. (2). Bn c th tc l a ngc, Ng qu, Sc sinh v A-tu-la. (3) Ci tri Lc dc, su ci tri thuc v Dc gii: Tri T Thin Vng (Tr Quc, Qung Mc, a Vn, Tng Trng), ci tri ao Li (Trayastrimsah), ci tri D Ma (Yama), ci tri u Sut (Tusita), ci tri Ha Lc (Nirmanarati), ci tri Tha Ha T Ti (Paranirmita). (4) Ci tri Phm Thin. (5) Ci tri V Tng (Asanjnsattva). (6) Ci tri Tnh C (Suddhavsa). (7) Ci tri T Thin tc l S Thin thin, Nh Thin thin, Tam Thin thin, T Thin thin. (8) Ci tri T Khng X tc l Khng V Bin X, Thc V Bin X, V S Hu X v Phi Tng Phi Phi Tng X thin, gm tt c l 25 ci Hu. BN CHU. - Bn c th, su ci tri Dc, l mi bn ci Hu thuc Dc gii. T ci tri Phm Thin n ci tri T Thin, gm by ci, thuc Sc gii. Ci tri T Khng X thuc V sc gii. Bn tm tt nh sau: V hai mi lm ci Hu l ni y bo ca loi hu tnh, cn c vo nghip thin hay c m phi chu qu bo lun hi sinh t trong hai mi lm ci , nn gi l Hu, thuc th gii hu vi. T a ngc n A-tu-la l th gii i kh; nhn gian l th gii na kh na vui, cc ci tri l th gii vui, nhng trong vng tng i, khng phi l vui cu cnh, v cha thot khi lun hi. Vy nn, Tam gii v Lc th u l th gii kh no. Mun ti chn tuyt i khoi lc, cu cnh gii thot th phi siu vit Tam gii v Lc th, tin ti cnh gii tch tnh V-vi Nit-bn. ---o0o---

VI. PHIN NO V GII THOT Nguyn nhn sinh khi ca kh gii v lun hi trong tam gii l Nghip. Nghip nng vo phin no l Hoc m to tc. Mun t ti cnh gii gii thot Nit-bn trc ht phi on Hoc nghip. Hoc c hai th l Tr hoc v Tnh hoc. V m l ca T nn gi l tr hoc, hay l m l hoc; m v s tng ca T , gi l tnh hoc, hay l m s hoc. Phn m l hoc, v on dit c d dng, nn gi l kin hoc; phn m s hoc, v on dit c phi suy ngh rt kh khn, nn gi l T hoc, Kin hoc l phn on hoc ca bc Kin o, T hoc l phn on hoc ca bc Tu o. KIN HOC. - Kin hoc chia ra mi th gi l Thp s. S ngha l phin no, n lun lun sai khin ci tm lm vic xng by, ph hoi mm mng thin cn. Thp s: (1) Thn kin (Satky drsti). - Chp trc thn th cho l thc hu, c ci Ta. (2) Bin kin (Antagnha drsti). - Chp vo mt bn, hoc on dit hay thng tr. (3) T kin (Mithy drsti). - Khng tin nhn qu, ti phc bo ng. (4) Kin th (Drsti parmarsa dsrti). - C chp vo ng kin ca mnh cho l ng. (5) Gii cm th (Silavrata prmarsa drsti). - Nhng gii cm khng phi l nhn ca o gii thot, chp lm nhn ca o gii thot tu, nh ngoi o B La Mn. (6) Tham dc (Rga), (7) Sn nhu (Dvesa), (8) Ngu si (Moha), (9) Mn (Mna), (10) Nghi (Vicikits) nghi ng. Trong mi s, nm s u on dit c d dng, nn gi l Ng Li S (Anca tiksna dla); nm s sau on dit c phi tn nhiu cng phu kh khn, nn c tn l Ng n S (Pnca klesa dta). T HOC. - T hoc l bn hoc Tham, Sn, Si, Mn, chia ra lm chn phm cao thp khc nhau, tc l phm thng, phm trung, phm h, trong mi phm Thng, Trung, H li chia thnh thng, trung, h. Theo bn nh sau: Kin hoc (M l hoc). 10 s (Ng li s, Ng n s) T hoc (M s hoc). 9 phm (Th l Tham, Sn, Si, Mn) Nu on dit c mi hoc k trn th c th chng c gii thot Nitbn, gi l on Hoc Chng L, ngha l on ht hoc chng vo chn l ca Nit-bn. Hin thn ny, nu nh vo s on hoc m chng c Nit-bn, xc thn c t do t ti, khng b phin no quy nhiu, gi l

chng Hu d Nit-bn (Sopadhisesa Nirvna). (D l D y, ngha l nhc th hy cn rt li). Nu nhc th khi cht, th D y cng khng cn, tc l nghip nhn v nghip qu u on ht, gi l chng V d Nit-bn (Nirpadhisesa Nirvna). Th d: c Pht, Ngi chng ng di cy B-, tc l chng ng phn Hu d Nit-bn; khi c Pht nhp Nit-bn rng Sa la Song th, gi l chng V d Nit-bn. Vy ai l ngi c th chng c o Nit-bn, v phi tu hnh nh th no chng ng ? Cn c vo tng cn c, nng vo trnh on hoc, nn s chng ng c nhanh v chm, chia ra tng nhiu giai on tu hnh v chng qu khc nhau. Ngi li cn th n ng, hin thn chng ngay c qu Hu d Nit-bn, ngi n cn phi tu nhiu kip ri mi chng ng. V v th ca ngi tu hnh chia lm hai ngi l Thnh v v Phm v (Hin v). Thnh v li chia ra T qu, v tin ca T qu l l T hng. Phm v gm by v gi l Tht hin v. ---o0o--THT HIN V: 1. Ng nh tm. - Php tu qun nh ch nm th li ca tm. (1) Qun tng th gii u l bt tnh, cha tm tham dc, gi l Bt tnh qun. (2) em lng t bi i vi ht thy chng sinh, cha tm a sn, gi l T bi qun. (3) Qun mi php u do nhn duyn kt hp m thnh cha tm ngu si, gi l Nhn duyn qun. (4) Qun nm un, mi tm gii (lc cn, lc trn, lc thc) u l gi hp, cha bnh ng chp, gi l Gii sai bit qun. (5) Qun m hi th cha tm tn lon, gi l S tc qun. Nm php qun ny thuc Tu v. 2. Bit tng nim x v. - Qun ring bit tng tng ring ca ch php: (1) Qun thn th u l bt tnh, gi l Qun thn bt tnh; (2) Qun ht thy mi cm gic u khng nh , gi l Qun th th kh; (3) Qun tm thay i lun lun, gi l Qun tm v thng; (4) Qun ht thy mi php u khng ch t, gi l Qun php v ng, bn php qun ny thuc Qun php. 3. Tng tng nim x v. - Qun gm mi tng ca ch php, tri vi sai bit qun, tc l qun bn php: Thn, Th, Tm, Php u l bt tnh, u

l kh, u l v thng, u l v ng. Ba v th nh trn k thuc Ngoi phm v, bn v th di y thuc Ni phm v. 4. Non v. - Qun v l ca T , nh m tr tu pht ra, lm mi iu thin, ngn iu c. 5. nh v. - Nng vo php qun, tr tu dn dn c sng t, nu c gng tinh tn s bc ln Thnh v, nu li bing tu hnh s b thoi xung c th. 6. Nhn v. - Tr tu tr nn sng t, nhn chn c l ca T . 7. Th nht v. - i vi v th on hoc thuc hu lu th gian, th ngi ny a v ti cao, sa son bc ln Thnh v. THNH V. - Tc l T hng v T qu: 1. D lu hng v D lu qu (Suratapanna phata).- Kin hoc trong ba ci Dc gii, Sc gii v V sc gii on ht, bt u d vo hng Thnh, D lu hng l ch vo trng thi ang lc tu hnh mong t ti qu v. V ny thuc qu Tu--hon. 2. Nht lai hng v Nht lai qu (Sarkdgmin phata). - T hoc ca Dc gii on c mt na, cn phi chu mt ln ti sinh ci on nt. V ny thuc qu T--hm. 3. Bt lai hng v Bt lai qu (Anagmin phata). - T hoc ca Dc gii on dit hon ton, khng cn phi ti sinh vo Dc gii na. V ny thuc qu A-na-hm. 4. V hc hng v V hc qu (Arhat phata). - Ngi ny hon ton on dit ht Kin hoc v T hoc trong tam gii, sch ht mi phin no, siu vit tam gii, khng cn g phi on na. V ny thuc qu A-la-hn. Ngi A-la-hn l qu v tu hnh cao nht ca Tiu tha. Ti cnh gii A-lahn, th hin thn chng c Nit-bn, khng cn phi chu sinh t trong tam gii, nn c tn l Bt sinh; git ht m nghch tc phin no, nn c tn l St tc; nhn chu cc th cng dng ca ngi v tri, u khin cho c phc bo, nn c tn l ng cng; xa la c mi c, nn li c tn l Ly c.

Nh trn thut, ngi D lu on ht c phn Kin hoc, nn gi l ngi Kin o (Darsana Mrga); ngi Nht lai v Bt lai on c phn T hoc, nn gi l ngi Tu o (Bhvan Mrga). Ngi V hc tc ngi V hc o (Asaiksa Mrga). Biu ch dn nh sau: Ngoi phm... Ng nh tm v, Bit tng nim x v, Tng tng nim x v Ni phm... Non v, nh v, Nhn v, Th nht v S qu... D lu (Tu hon) Hng qu Nh qu... Nht lai (T hm) Hng qu Tu o Tam qu... Bt lai (A na hm) Hng qu T qu... V hc (A la hn) Hng qu ---o0o--V hc o Kin o

VII. NGHA NIT-BN NIT-BN (Nirvna). - Nit-bn c ngha l dit . Tc l on dit ht mi kh sinh t ti ci hon ton yn vui gii thot. Nguyn lai ngha c hai phng din l tiu cc v tch cc. Cn phi on ht phin no l ngha tiu cc, cn phi t ti ch an lc gii thot l ngha tch cc. Vy bc tu hnh chng ti Nit-bn, thi khng cn phi sinh t, ti chn i an lc. Nit-bn cn c ngha l ht mi vng ng ti ch tch tnh, la mi php hu vi ti ch v vi, la mi h vng ti ch chn nh, la mi gi tng ti ch thc tng, siu vit mi ngha on thng ca th gian ti ch trung o, vt mi ng v phi ng ca th gian thng kin ti ch chn ng. Ngi i thng ng nhn v ngha Nit-bn l h v, l tiu cc. Nhng thc ra ch v ngi i ng nhn, chp trc vo mi hin tng sinh dit bin ha th gian, nhn l thc hu, v mc ch ph ng nhn , nn c Pht ni c Nit-bn. Nh vy, Nit-bn khng phi l ngha tiu cc, h v, m l ngha tch cc, chn tht. Tc l, i vi thng th thng tr, i vi Kh l Lc, i vi Ng l Chn ng, i vi Bt tnh l Thanh tnh, i vi H vng l Chn thc, i vi Sai bit l Bnh ng, i vi Hin tng l Bn th thc ti. Tm li, Nit-bn phi l ci ch ti cao, con ngi quy y, l ni an lc cho tng c nhn, ni hip ng tr x cho trm ngn vn ngi, cho ton th chng sinh. ---o0o--VIII. GIO L THC TIN TU HNH Pht gio l mt tn gio, khng thin v trit hc, nn khng ch trng l lun, m c bit ch trng vo thc hnh. Phn l lun, chng qua ch l tin cho phn thc hnh. V gio l thc tin tu hnh, trc ht l php mn T . Cn c vo mc ch gii thot Nit-bn, nn ly gio ngha Dit lm trung tm, cn c vo phng php t ti mc ch , nn ly gio ngha o lm trung tm. c Pht, lc S chuyn Php lun, Ngi ni ra gio l lm cn bn cho s tu hnh, l gio l Trung o. Trung o tc l Bt chnh o (tm con ng chn chnh). Ti khi nhp Nit bn, Pht li ni thm cc php: T nim x (Catvri Smrtiupasthnni), T chnh cn (Catvri samyakpradhnni), T nh tc (Catvri riddhipdh), Ng cn (Pnca indriyni), Ng lc (Pnca balni), Tht gic chi (Sapta bodhiangni), gm

by khoa, phn trng yu nht l khoa Bt chnh o, cn cc khoa khc ch l phn ph thuc. 1. BN NIM X: Thn nim x, Th nim x, Tm nim x, Php nim x. Nim x ngha l tm chuyn ch vo mt chn, k c cc iu thin. Cn c vo bn cnh l Thn (Kya) ca Sc un, Th (Vedan) ca Th un, Tm (Citta) ca Thc un, Php (Dharma) ca Hnh un v Tng un, ph bn in o vng tng Thng, Lc, Ng, Tnh, nn qun nim v Bt tnh, Bt lc, V thng, V ng. 2. BN CHNH CN: Php tu ca Non v thuc Phm v. T nim x l php ni qun, tri li T chnh cn l phng php tu cho c trong tm v ngoi hnh vi c thanh tnh. Ngha l, iu c sinh cn phi sing nng on dit; iu c sinh cn phi sing nng ng cho sinh; iu thin lm phi sing nng tinh cn lm thm; iu thin cha sinh cn phi sing nng lm cho mau sinh. 3. BN NH TC: Php tu ca ngi nh v thuc Phm v, mong cu cc iu nguyn c nh , mn tc, mau chng chng c Lc thng (Thin nhn thng, Thin nh thng, Tc mnh thng, Tha tm thng, Thn tc thng v Lu tn thng), thn v tm c t ti. Bn nh tc l: Dc nh tc. - Nng vo thin nh mong cu c nh mun; Nim nh tc. - Nh ngh ti nhng iu nguyn vng, nht tm tu thin nh; Tin nh tc. - Tinh tin tu hnh thin nh khng b gin on; Tu nh tc. - Nng vo tr tu qun ch php. 4. NM CN V NM LC: (1) Tn (Sraddha). - Tin vo Tam bo, chng c qu D lu. (2) Tin (Viriya). - Tinh tin tu T chnh cn ch c tc thin. (3) Nim (Smrti). - Nng vo chnh nim tu T nim x. (4) nh (Samdhi). - Tu thin nh tm c thng nht. (5). Tu (Prajn). - Nh tr tu chng c l T . Nm cn v Nm lc, danh mc cng ging nhau, v l nguyn nhn cn bn sinh ra mi thin php nn gi l Cn, nh qu c ph mi c nghip nn gi l Lc. 5. BY GIC CHI: (1) Nim gic chi (Smarti bodhi angah). - Nh ngh mi thin php tm c bnh tnh. (2) Trch php gic chi (Dharma pravicaya angah). - Tuyn trch v s chn v ngy ca mi php, ly chn b ngy. (3) Tinh tin gic chi (Viriya angah). - Tinh tin tu hnh mi chn php. (4) H gic chi (Priti angah). - An tr vo php h thin duyt ca chn php. (5) Khinh an gic chi (Prasrabdhi angah). - Thn tm tr nn

khinh an. (6) nh gic chi (Samdhi angah). - Nng vo thin nh tu. (7) X gic chi (Upeks angah). - Tm c tr nn bnh ng. By gic chi ny c ngha l tuyn trch v thin c, chn ngy ca ch php, gip cho s gic ng chn l T , nn gi l Gic chi. 6. BT CHNH O (rystngika mrga). - Tm con ng cng bng chn chnh, hp vi chn l T , tin ti o Nit bn, nn gi l Chnh o. (1) Chnh kin (Samyag drsti). - Chnh qun v l ca T , tin vo s gii thot v nhn qu ca m ng. (2) Chnh t duy (Samyag samkalpa). - T duy v ngha chn chnh ca l T , la Tham, Sn, Si. (3) Chnh ng (Samyag vca). - Ni nng ngay thng, la mi li ca khu nghip. (4) Chnh nghip (Samyag karmnta). - B mi t nghip thn nghip thanh tnh. (5) Chnh mnh (Samyag giva). - La mi t mnh, mi sinh hot bt chnh ba nghip trong sch. (6) Chnh tinh tin (samyag vyyma). Tinh tin v vic b c lm thin. (7) Chnh nim (Samyag smrti). - Nh ngh v chnh php, gt mi t nim. (8) Chnh nh (Samyag samdhi). Chuyn ch vo mt cnh thin nh tr thnh v lu thanh tnh. Tm tt by khoa c 37 tr o phm nh sau: 1.- 4 Nim x 2.- 4 Chnh cn 3.- 4 Nh tc 4.- 5 Cn 5.- 5 Lc 6.- 7 Gic chi 7.- 8 Chnh o ---o0o--IX. TAM HC Ni v yu c tu hnh trong Pht gio, ta c th quy kt vo Tam hc, tc l Gii, nh, Tu.

Mc ch cu cnh ca Pht gio l on Hoc, chng ng. Mun t ti mc ch th phi nng vo tr tu. Tr tu y khng phi l ngha v tri thc v kinh nghim ph thng th gian, m l tr tu ca xut th gian, trong Pht gio gi l V lu tr tu. Mun lnh ng c tr tu , trc ht phi ly Thin nh nhip tr mi cn, tp trung t duy, b ht tp nim, th t nhin tr tu c pht hin. Nhng Tr tu v Thin nh l do cng phu Tr gii m sinh. Vy nn, do Tr gii m sinh ra nh, do Thin nh m pht ra Tr tu. 1. GII (Sila). - ngha ca gii l s tch cc lm iu thin, ngn iu c, trnh mi li lm ca ba nghip: Thn, Khu, . Gii cn gi l Ba-la-mc-xoa (Prtimoksa), hay l Bit gii thot, gm c cc iu gii, c ghi trong kinh Gii bn ca T-khu v T-khu-ni. Bit gii thot ngha l gi ring tng iu gii mt, s c gii thot tng ti li mt. Ti gia Pht t th gi cc iu gii l Ng gii v Thp thin. Ng gii. - Khng c st sinh; khng c trm cp; khng c t dm; khng c ung ru; v khng c vng ng. Thp thin. - Khng st sinh, khng trm cp, khng t dm, l ba thin nghip thuc v thn nghip; khng ni di, khng ni li i chiu, khng c khu, khng ni thu dt, l bn thin nghip thuc khu nghip; khng tham, khng sn, khng t kin, ba thin nghip ny thuc v nghip. 2. NH (Samdhi). - nh cn gi l ng tr, hay l Thin-na (Dhyna). Tm tp trung vo mt cnh, khng cho tn lon, khng thin v lc quan hay bi quan, thn tm khinh an, qun sut mi php, pht sinh ra tr tu v lu. V thin nh c chia ra tm giai on, gi l Bt nh. Tc l nh S thin, nh Nh thin, nh Tam thin, nh T thin, nh Khng v bin x, nh Thc v bin x, nh V s hu x v nh Phi tng Phi phi tng x. 1. nh S thin: Tm tp trung vo mt cnh, phn tm th tr nn tm cu (vitraka), T st (Visra); phn tnh th cm thy trng thi H (Priti), Lc (Skha), v X (Upeks), bnh ng. 2. nh Nh thin: Nh nh ny, la c trng thi Tm t, ch cn cm v H, Lc v X.

3. nh Tam thin: Tu php nh ny, la c trng thi H, ch cn cm v trngt hi Lc v X. 4. nh T thin: nh ny la c trng thi Lc, ch cn ring cm gic X. 5. nh Khng v bin x: Tu nh ny la c phn th tp ca sc tng, m qun v trng thi h khng v bin. 6. nh Thc v bin x: La c trng thi khng qun ca ngoi gii, ch cn qun phn thc v bin ca ni gii. 7. nh V s hu x: La c trng thi ca khng qun, thc qun, v tm s hu, ch cn phn qun v v tng ca trng thi bnh ng v sai bit. 8. nh Phi tng Phi phi tng x: Tu nh ny khng nhng la c phn hu tng ca thc x, m cn la c c trng thi v tng ca V s hu x. Mc ch ca tm php qun trn, ct yu la ci cn nguyn m vng, v quan nim tng i hu v, a tm n trng thi ch cc tch tnh, c th on tr mi hoc nghip. 3. TU (Prajn). - Nh kt qu ca tu nh, dn dn chn tm c sng t, tr tu i v lu c hin hin, phn bit c phn t tng tnh c hu v cng tng (tnh cng thng) ca mi php, chng ng c l T , on tr c mi hoc, a tc dng ca phn tm ti ch thm o cao diu. Sau ht l php tu tng qut cho tt c cc hng Pht t l Lc tc l B th (Dna - n-na), Tr gii (Sla - Thi-la), Nhn nhc (Ksnti - Sn-), Tinh tin (Virya - T-l-gia), Thin nh (Dhyn - Thin-na), Tr tu (Prajn - Bt-nh). B th l tch cc lm thin b tm t li v tham dc; Tr gii l tch cc b iu c, nhip tr mi thin cn; Nhn nhc l nhn ni mi s on hi, khng khi ra tm phc th, v kham nhn mi s kh s; Tinh tin l chuyn cn lm iu thin, trnh li c; Thin nh l tp trung tm vo mt chn, tm c an nh; Tr tu th do tu thin nh pht sinh m t r c tnh, tng ca mi php.

Lc phi hp vi Tam hc theo nh biu sau: 1. B th 2. Tr gii 3. Nhn nhc 4. Tinh tin 5. Thin nh 6. Tr tu ---o0o--2. THIN TH HAI. THI I B PHI PHT GIO (271 trc T.L - 200 T.L) CHNG TH NHT. KT TP KINH IN V S NGHIP CA A DC VNG I VI PHT GIO I. KT TP KINH IN LN TH HAI c Thch Tn dit khong sau 100 nm, sau thi k kt tp kinh in ln th nht cng khong 100 nm, li c 700 v T-khu hp ti thnh Ph X Li (Vesali) kt tp kinh in. y l ln kt tp th hai, v cn gi l Ph X Ly kt tp, hay Tht bch tp php. Nguyn v, c Thch Tn dit , sau khong 100 nm, c cc v T-khu xut thn t ging h T X Ly (Viji) xng ra mi hnh vi, ch trng l thch hp vi gii lut ca T-khu, mi hnh vi nh sau: 1. Dim-tnh (Singilonakappa). - Cn c vo gii lut, cc T-khu khng c n cch m. Ngha l cc th n ph thng, khng c n ngy hm sau ri li n, nhng nu n em p vi mui, th vn c th c dng ngy hm sau. 2. Ch tnh (Dvangulakappa). - V ba n ca T-khu phi l lc chnh ng, nhng nu lc ang i gia ng, th ba n c th c dng qu

gi ng mt cht, ngha l lc mt tri x bng chng hai ch (mi ch: mt thc nm tc ta). 3. T-lc-gian tnh (Gamantarakappa). - T-khu sau khi n ri, nhng nu trc gi ng, ti chn t lc khc, xin c thc n, vn c th c th dng. 4. Tr-x tnh (Avasakappa). - Mt thng hai k, cc T-khu phi tn tp mt tr x no lm l b-tt, nu tr x qu hp, c th c phn chia lm hai ni lm l b-tt. 5. Ty- tnh (Anumatikappa). - Quyt ngh ca on th xut gia, cn phi ton vin tn tp gii quyt, nhng nu gp trng hp khng th xut tch c, sau khi Gio on quyt ngh, s c th em nhng quyt ngh thng co sau. 6. Cu-tr tnh (Acinnakappa). - C th noi theo vo tin l, ngha l noi theo vo nhng th l ca ngi trc lm. 7. Sinh-ha-hp tnh (Amathitakappa). - Sau gi ng, cc T khu khng c n phi thi, nhng c th c dng nc ha ln vi sa, khng cn phi sa lng xung. 8. Bt-ch-l ni-s-n tnh (Adasakanisi Danakappa). - Ta c ca Tkhu, kch thc b di, b rng phi theo ng nh quy nh trong gii lut, nhng nu l ta c khng c vin xung quanh c th c dng qu khun kh nh. 9. Thy tnh (Jalogikappa). - T-khu khng c ung ru, nhng v trng hp bnh hon, dng lm thuc, c th pha ln vi nc ung. 10. Kim tin tnh (Jatarapadikappa). - T-khu vn d khng c cm tin, nhng nu trng hp bt c d, c th c cm tin bc, v sc tch tin bc(1). Mi iu nh trn, thc ra l vi phm vi gii lut. ng v phng din nghim khc ca gii lut m gii thch l phi php, nhng ng v mt khoan i m gii thch, th thch hp vi gii lut. Cc T-khu phng ng, ng v phe t do gii thch gii lut, nn dung ha mi iu k trn.

Trong lc , phng Ty, c mt hc gi tinh thng gii lut, l Trng lo Da X (Yasa), du hnh ti thnh Ph X Ly (Vesali), gp Ngi B-tt, Ngi nhn thy cc T-khu thuc ging T X Ly khuyn ha cc tn em cng dng tin bc, Ngi rt kinh ngc. V mc ch cn ngn vic , nn Ngi i trc tn m tuyn co: Vic T-khu cm tin v nhn tin l mt cm gii nghim trng trong gii lut, cnh co cc T-khu. Cc T-khu cho rng, Trng lo Da X c tnh cch lm phng ngi s cng dng ca tn v lng m Tng chng. Ri bt Trng lo Da X phi xin li trc i chng v tn . Nhng Trng lo Da X khng nghe theo, trn vo thnh, i trc dn chng cng nhin pht biu mi hnh vi phi php nh trn. i chng thy vy lin tp Tng tc php sn xut (ui ra khi chng, theo lut Pht, nu mt T-khu no em li xu ca i chng cng b trc tn s b xut chng). Trng lo Da X lin tr li phng Ty, cm khi v gii lut ca Pht b suy tn, nn quyt i vn ng cc bc Trng lo gii quyt mi iu phi php, trnh mi ha cn cho hu th. Trng lo Da X trc ht i ti thnh Kiu Thng Di (Kosambi) phng Ty, v phi s gi n cc a phng nh Ma Thu La (Mathr) v A Bn (Avanti) cu thnh cc bc Trng lo, v chnh t mnh i ti ni Ahoganga, yt kin Trng lo Tam Ph (Sambhta), ti a phng Sa Ha X (Shaajti) hi kin Trng lo Ly B a (Revata), u c s tn ng, v u cng i ti thnh Ph X Ly. Sau khi ti thnh Ph X Ly li cu thnh bc Trng lo a phng , l Tt B Ca Ma (Sabhakmi). Tt c Tng chng ca hai pha ng, Ty gm c 700 v, hi hp kt tp kinh in v ngh quyt v mi hnh vi k trn l phi php hay khng phi php. Nhng, trong lc hi ngh, v sinh nhiu kin bt ng, khng th gii quyt ngay c, nn hi ngh ng la chn mt y ban gm tm ngi, ca c ng v Ty. Bn v Trng lo pha Ty: Ly B a, Tam Ph , Da X v Tu Ma Na (Sumana). Bn v phng ng: Tt B Ca Ma, Sa Lu (Stha), Khut X Tu T a (Khujjasobhita), Bt Tt B Gi Mi (Vsabhagmi). Trng lo Ly B a, y vin ca phng Ty, nu ra tng iu trong mi iu, hi l hp php hay phi php; Trng lo Tt B Ca Ma, y vin ca phng ng, y vo gii lut chiu hp tng iu v p l Phi php. Nh vy, mi iu k trn tr thnh mi iu phi php. Trong cuc hi ngh, i chng cn hp tng li nhng Php tng, tri qua mt thi gian tm thng mi hon thnh.

Ni dung c th ca k kt tp th hai ny, tuy khng thy ghi chp tng tn trong cc truyn, lc, nhng mc ch ca k kt tp ny khng phi l ch dnh ring cho vic gii quyt mi iu phi php, m cn xc nh li gii php ca c Thch Tn quy nh, ngn nga mi phi php pha trn, l iu xc thc. Mt khc, phn a s cc T-khu thuc ng b, khng phc tng quyt ngh mi iu k trn l phi php, nn cng nhau hi hp ti mt ni khc, v cng kt tp kinh in, gi l i kt tp (Mahsamgti), hay l i chng kt tp. Ni dung ca cuc kt tp l Kinh tng, Lut tng, i php tng v Tp tng thnh bn tng, v cn gi l Ng tng, c thm B-tt tng. V nguyn nhn trn, nn Gio on ca Pht gio phn chia thnh hai b phi l Thng Ta b (Thera) v i Chng b (Mhsamghika). Thng Ta b thuc phi Bo th, i Chng b thuc phi Canh tn. ---o0o--II. S NGHIP CA A DC VNG I VI PHT GIO 1. TIU S A DC VNG. - c Thch Tn dit khong sau 200 nm, th phm vi ca Pht gio lan khp cc nc thuc Trung n , trn lu vc sng Hng H. Ti khi c Thch Tn dit chng khong gn 300 nm th phm vi ca Pht gio khng nhng nh hng khp trong nc m cn lan trn ti cc nc ngoi. Ngha l mt tn gio ang trong phm vi ni b, t nhin pht trin thnh mt tn gio ca th gii, to thnh mt trang s v vang oai hng cho Pht gio, l cng lao h tr Pht gio ca quc vng A Dc (Asoka). Khi c Thch Tn cn ti th, quc vng Tn B Sa La v A X Th ca nc Ma Kit , thuc vng triu Sisunga (Thi Tu Na Gi); cch vi i sau th vng triu Sinunga c thay th l vng triu Nanda (Nan ); k tip vng triu Nanda l vng triu Maurya (Khng Tc). Nc Ma Kit , v c d tm mong nm quyn b ch Trung n, nn khi c Thch Tn thi k vn nin, vua A X Th ra lnh kin thit thnh tr vng Ptaliputtra (Ba St Ly T), chinh pht ging h Licchavi (Ly

Xa T), st nhp nc ny vo nc mnh dn dn uy th ca vua tr nn mnh, ri nm quyn b ch Trung n. Vo khong cui th k th IV trc k nguyn, i Alexander nc Hy Lp em qun quy nhiu pha Ty n , lc ang l i vua Chandragupta (Chin La Cp a), thuc vng triu Khng Tc. Vua nhn c hi , em qun tin ln pha Bc n, dp c lon qun Hy Lp li tha th em qun nh dp c bn phng, thng nht c lnh th Bc n, Trung n v Ty n, kin thit mt i quc. Ln th hai, cng tng t nh Alexander, vua nc Ba By Lon l Seleucos em qun xm nhp Bc n, vua Chandragupta li cng vi Seleucos chin u thng li; vua Seleucos phi tng lnh th Ty b sng n v g con gi cu ha. ng thi Seleucos li phi khin s thn Megasthene, tr ti Hoa Th Thnh, th ph nc Ma Kit ng thi giao ho thn thin gia hai nc. Sau, con vua Chandragupta l Tn u Sa La (Bindusra), ni i nghip ca ph vng, rt kho tr th, nn cc i vua ca Hy Lp u tip tc thn thin v thay i s thn ngoi giao. y cng v l do , m vn minh ca hai nc n v Hy Lp, mi ngy mt tip xc v nh hng ln nhau, to thnh mt nn vn minh phn thnh cho n ng thi. A Dc Vng y tc l con ca vua Tn u Sa La, v l vng v th III ca vng triu Khng Tc. V ng giao thng xa v cha thun li, nn qung yu l gia trung tm ca Bc n v Trung ng b ca n c nc c Xoa Thi La (Taksasila), c lai l ni vn ha sm c trin khai, hc thut tin b, nhn dn phong ph, nhng v cch xa th ph Hoa Th Thnh, nn uy lnh ca trung ng khng t ti, thng thng hay dy ra nhng cuc phn lon. V th Tn u Sa La lin chn nhng ngi thng minh anh tun trong cc hng vng t, tuyn nhm lm chc quan Thi th cc a phng. Ngoi ra, thnh X Din Ni (Ujjayan) ca Ty n cng l mt yu l giao thng cho cc nc phng Ty, v l ni rt quan trng tp tn nn kinh t. V l , nn Vng t A Dc c b nhm lm quan Thi th Bc n , v Vng t li phi khin b h nhm chc Thi th thnh X Din Ni.

Cch vi nm sau, Vng t A Dc c tin cp bo l Ph vng b bnh nng, lin lp tc tr v Hoa Th Thnh. Sau khi Ph vng mt, cc hng vng t sinh ra tranh nhau vng v trong khong bn nm trng. Sau cng, Vng t A Dc thng li, ln ni ngi vua, thng nht c ba min Trung, Bc, Ty n , bng tr thnh mt vng v ca mt i quc. V nin i tc v ca A Dc Vng c nhiu thuyt khc nhau(1). Nhng i khi vo khong c Thch Tn dit sau 218 nm, tc l 267 nm trc k nguyn. A Dc Vng ln ngi c chn nm, v mc ch thng nht ton n , nn vua em qun chinh pht nc Kalinga (Yt Lng Gi) Nam n . Nhng v nc ny l mt i cng quc ca Nam n, trong nc c rt nhiu dng s, phi nh dp rt l gian nan vt v, i bn u hao tn rt nhiu tng t, binh s. Kt cc, sau A Dc Vng i thng, thng nht ton lnh th n , uy tn ca vua lng ly khp trong v ngoi nc. Sau khi chin tranh kt liu, vua rt bun phin v hi hn v s thm hi ca chin tranh gy ra, nn phi git hi bit bao lng dn v ti, li bit bao nhiu l c nhi qu ph kh cc. V th, mun sm hi nhng ti li gy ra, nn vua quyt tin theo Pht gio. V nhn duyn tin theo Pht gio ca vua, mt l nh vo ni nhn tc l chn ght s chinh pht, hai l nh s gio ha ca cc v T-khu Ni Cu Lut (Nigrodha) v Hi (Smudra), nn vua bit tnh ng v pht nguyn h tr Pht gio. t lng chn ght chin tranh v hi hn vic lm nn vua ban b sc lnh i lc nh sau: Thin i Thin Kin Vng (Devnapyapiyadasi, tn ring ca vua A Dc), tc v nm th 9, chinh pht nc Kalinga, bt sng 15 vn ngi, git hi 10 vn ngi, v s ngi cht v tt dch i kht gp bi. K t ngy thn tnh nc Kalinga ti y, Thin i rt nhit tm h tr t Ma truyn b khp ni. Nay oi li nhng s st pht, bt b, v nhng s git hi nc Kalinga, Thin i rt ly lm au lng ng hi hn. Sau khi tin theo Pht gio, lng tn ngng ca vua ngy mt tng, nn li cng nhit tm h tr Pht gio. Tc v ti nm th 2, vua li pht tm th gii u-b-tc, ng c chnh tr, nm th 12, thng thng cng b nhiu sc lnh chn hng Pht gio. Vua t mnh b ngh chi sn bn, h lnh cm st sinh, bo h cc loi sinh vt, gim bt cc xa hoa, thng thng nghe cc bc i c thuyt php, v t nhng i trai cng dng.

Tc v ti nm th 18, vua li ht sc ng h vic kt tp kinh in ln th III ti Hoa Th Thnh. Nm sau, vua phi khin cc bc o s thc hc i cc nc truyn o Pht; nm sau na, li t mnh i chim bi cc Pht tch, v dng cc bia thp k nim. Ngoi ra, vua cn ra sc lnh kin thit nhiu cha thp, lm nhiu vic t thin, tn ty vi cng vic tuyn dng Chnh Php. Ti khi tui gi, vua giao ph tt c mi cng vic chnh tr cho hong tc v cc quan i thn m nhim, t mnh chuyn vic tu tr. Vua ti v c 41 nm, th 70 tui. ---o0o--2. S NGHIP CA VUA I VI PHT GIO. - Cc s gia thng thng em so snh v s nghip ca A Dc Vng i vi Pht gio, cn hn c v s nghip ca i Constantine ca La M bo h Thin Cha gio. Nay k i khi v s nghip ca vua nh sau: S nghip ban b sc lnh. - Vua tc v t nm th 12 cho ti nm th 39, trong khong 27 nm, thng thng b co nhiu sc lnh. Nhng sc lnh ny c khc vo cc hang ni, ct hay bia , m ngy nay pht hin c nhiu ni, trong ton ci n . Nhng sc lnh tht l nhng cng hin s liu qu bu cho cc s gia, cc nh hc gi kho c, bit c nh hng ca Pht gio, bit c phm vi v th lc ca vua lc ng thi. S nghip truyn o. - Sau khi chinh pht nc Kalinga, vua thng li bng v lc, nhn chn c s thm hi ca chin tranh. Nhng s thng li chn tht ca vua l t Ma, tc l thng li v chnh php. thc hin v s thng li ny, nn trong khong nm tc v th 13 v 14, vua phi khin cc bc Chnh php i quan (Dhamma Mahmt) i truyn o Pht khp trong nc v ngoi nc, khuyn tng s an lc cho nhn dn, hnh phc cho nhn loi. Cc nc m vua phi khin cc i quan n truyn o nh: Hy Lp, Ai Cp, Syria, v hu ht cc a phng ng b duyn ngn a Trung Hi; cc nc thuc phng Bc nh: Aparntaka, Kamboja; phng Nam nh: Pulinda, Bhoja, Pitinika, Andhra, Cola, Pndya v Tambapanni. c bit vic phi khin i quan truyn o ti Tambapanni (Tch Lan) l ngi Mahinda (Mahendra, tn ting Pli) li l con ca vua. V ny c nhiu cng lao xy nn p mng cho Thng ta b thuc Nam phng Pht gio.

S nghip t thin v o c. - Vua ban b nhng sc lnh: trng cc cy dc tho cha bnh cho nhn dn; o cc ging bn ng ly nc cho ngi v ng vt ung, dng; lp cc Th liu vin cha bnh v nui ngi gi yu tn tt. Tc v nm th mi hai, vua h sc lnh cho cc a phng, c mi nm nm mt ln, quan v dn phi t tp m V gi i hi (Anusamayna), ngha l trong cuc tp hi, phi cng dng cc Sa-mn, B-la-mn; tn trng tnh mnh cc sinh vt; trnh cc vic xa hoa, bo c, phng ng; tn knh cha m, s trng, bc gi c; ha mc vi thn thch b bn; ln mn nhng ngi tn tt; thng yu nhng k n l, ti t, v phi khuyn ha ln nhau lm iu thin. S nghip chim bi Pht tch. - Sau khi quy y Pht gio, vua thng thnh cc i c, Trng lo vo trong cung hi o, nghe php. C mt khi vua c nghe php mt v thc hc l u Ba Cp a (Upagutta) ni u Lu Mn (Urumanda), nh s ch gio ca Ngi, nn vua pht nguyn i tun bi cc ni Pht tch. Trc ht, vua n chim bi vn Lm T Ni, ni c Pht ging sinh. ni y, vua sai dng mt ct k nim, ghi ci ngha chim bi ca vua. (Ct ny, v b phn trn b mai mt, nhng b phn di, cc nh kho c pht qut c nm 1897, c ghi chp nhiu di vn, cng hin nhiu ti liu quan trong cho lch s). Th na, vua ln lt i chim bi thnh Ca T La V, c quc ca c Pht; thn u Lu Tn La, ni tu hnh kh hnh; B o trng, ni Pht thnh o; vn Lc D, ni Pht s chuyn php lun; v rng Sa la Song th, ni c Pht tch dit. cc ni k trn, vua u sai xy thp cng dng. Sau cng, vua n thm di tch K Vin tinh x, ni c cc thp ca cc v i t Pht nh: Ngi X Li Pht, Mc Kin Lin, i Ca Dip, A Nan . Ngoi ra, vua cn sai xy dng nhiu Gi lam v Bo thp. Cn c vo Bc truyn Pht gio, tng s cha thp c ti 8.400 ngi. ---o0o--III. S KT TP KINH IN LN TH BA S nghip trng yu ca A Dc Vng i vi Pht gio cn l vic kt tp kinh in ln th III ti Hoa Th Thnh (Pataliputra). V vua tn ngng Pht gio, nn nhiu Gi lam c kin trc, s Tng Ni ngy mt ng. Trong s Tng chng, c nhiu ngi ngoi o cng tr trn vo lm Tng, nn

trong tm vn hng v t tng ngoi o, gy ra nhiu mi phn tranh, trong chng khng ha hp, kh lng m phn bit c chn ngy, phm thnh. A Dc Vng thy th, rt lo ngi cho tin Pht php, lin quyt , mun xc nh li gio iu ca c Thch Tn, trong lc y, c ngi Mc Kin Lin T Tu (Moggalipputa Tissa) n dt ni A H Hng Gi (Ahognga), vua lin sai s n triu thnh. Ngi Tu vng sc lnh ca vua, tuyn bt 1000 ngi trong Tng chng, t tp ti Hoa Th Thnh, kt tp li kinh in. K kt tp ny ng nm vua tc v th 18, ch c trong 9 thng th hon thnh. Ni dung ca k kt tp ny gm Tam tng: Kinh tng, Lut tng v Lun tng. Tng truyn Lun tng tc l Thuyt s (Kathvatnu) do ngi Tu t trc tc, thuyt minh s l lun gia ngoi o vi Pht gio. Nhng k kt tp ln th III ny ch thy lu truyn Nam phng Pht gio; Bc phng Pht gio khng thy ghi chp r rng. Cn c vo k lc ca hai ngi Php Hin v Huyn Trang, thy c ghi chp ni kt tp k I v k II, nhng khng thy ghi trng s kt tp kinh in ln th III. ---o0o--CHNG TH HAI. GIO ON PHN PHI I. S I LP CN BN CA HAI B Mi phn lit cn bn ca Gio on Pht gio l do s i lp ca Thng Ta b v i Chng b, ri t hai b ny chia thnh nhiu mt phi, gm c 20 b, l s phn phi ca Tiu tha. Nin i ca s i lp cn bn ny c nhiu thuyt khc nhau, nhng ti liu cn c r rng hn, l thi k kt tp kinh in ln th II ti Ph X Ly thnh, khong c Thch Tn dit sau 100 nm. V nguyn nhn i lp l do vic ngh lun mi iu phi php hay hp php, thi kt tp ln th II, v nm ngha mi ca i Thin (Mahadeva, Ma Ha B, Hn dch l i Thin). Nguyn nhn phn phi, nu cn c vo Nam truyn th do mi iu phi php; cn c vo Bc truyn th do Tn thuyt ca i Thin. V nguyn nhn i lp, nn Gio on Pht gio chia lm hai l Thng Ta b v i Chng b. Hai b phi ny u l i biu quan trng cho Tiu tha Pht gio. Cc bc Trng lo thuc khuynh hng bo th lp

thnh Thng Ta b; i Chng b thuc khuynh hng cch tn, lp thnh i Chng b. Trong phn t ca hai lung t tng ny, v khng thu dng ln nhau, pht sinh ra nhiu t tng mi, nn li phn tn thnh nhiu phi khc. Mi iu phi php, thut k kt tp ln hai, th quan h v mt b phn ca gii lut; tri li, tn thuyt ca i Thin xng th quan h v phng din thnh qu. Tm li, nguyn nhn phn phi v Gio hi l do mi iu phi php; nguyn nhn phn lit v gio l l gio ngha tn thuyt ca i Thin. Nin i v nguyn nhn i lp ca Gio hi th thi k c Thch Tn dit khong sau 100 nm; nhng nin i i lp v gio l khng c r rng. V nin i xut th ca ngi i Thin c nhiu thuyt khc nhau: khong c Thch Tn dit sau hn 100 nm, sau 116 nm v sau hn 200 nm. Cn c vo s liu, th nin i xut th ca ngi i Thin cng vi nin i xut th ca A Dc Vng, ngha l vo khong hn 200 nm, sau khi c Thch Tn nhp dit. Phn lch s ca ngi i Thin cng khng bit c r rng. Nhng cn c vo Lun i T B Sa, thy chp i khi: Trc kia nc Ma Thu La (Mathura) thuc Trung n , c ngi con ca thuyn ch tn l i Thin (Mahadeva), ti tui trng thnh, i xut gia tu o, bm tnh thng minh, tinh thng Tam tng, chng c qu A-la-hn, trong chng trn di, ht u tn knh. Nhng c mt hm, hi hp B-tt ti cha K Vin (Kukhutarama), i Thin lin i trc chng, ni mt bi k, gm c nm vic, v ti trc i chng ni rng: Khi Pht cn ti th, ch Thin v T chng ni ra, u phi c Pht n chng, mi gi l Kinh, nay Pht dit , nu trong i chng, c ngi thng minh, c ti thuyt php, cng c th trc tc c Kinh in. V l do trn, nn trong i chng, ht thy u kinh ngc, em vic ra tranh lun v cho li ca i Thin ni l vng thuyt. A Dc Vng thy vy, lin sai s thn ti lm trung gian ha hp, nhng i bn u khng nghe. i chng phn ng cng nhn v tn thuyt ca ngi i Thin, lp thnh i Chng b, thiu s theo v K tc Thng ta lp thnh Thng Ta b. Nn Gio on Pht gio phn lit lm hai. Thng Ta b gi khuynh hng bo th, ly nc Ca Thp Di La (Kasmira) thuc Bc n , lm a im trung tm truyn o; i Chng b tin theo thuyt mi

ca i Thin, c khuynh hng tin b, ly vng Trung n lm a im trung tm truyn o. V nm tn thuyt ca i Thin, Nam truyn v Bc truyn gii thch c i cht khc nhau. Nay cn c vo b D B Tn Lun Lun gii thch bi k ca ngi i Thin ni: D s d v tri; do d tha linh nhp; o nhn thanh c khi, th danh chn Pht gio, i lc nh sau: 1. D s d. - Ti bc A-la-hn th on dit ht mi phin no, nhng v cn c nhc thn, nn vn sinh l khng phi l ht hn, trong khi thy min, b c ma d hoc, cng vn c lu tht. 2. V tri. - D A-la-hn on dit c v minh, nhng khng phi l bit ht tt c. A-la-hn th thu sut c mi phin no chng ngi v l tng gii thot, nhng i vi cng vic thng thng ca th tc, cng c nhiu trng hp khng bit ht. 3. Do d. - Ti bc A-la-hn th khng sinh ra nghi hoc (do d) v s tu hnh gii thot, nhng c sinh ra nghi hoc vi cng vic thng xuyn ca th tc, l lm th no l hp l, th no l khng hp l. 4. Tha linh nhp. - Bc A-la-hn cn phi c Pht hay bc S trng ch bo, ri mi bit l mnh chng ng. 5. o nhn thanh c khi. - (o nng vo m thanh m sinh). Do tm cm thy kh, tht ra ting kh thay! Nn cm thng thit thy cuc i l kh, v thng, v ng, do th m t c Pht o. i Thin cho nm thuyt ny l hp vi Pht gio. Y vo nm thuyt k trn, ta nhn thy v l tng ca A-la-hn thuc cnh gii Tiu tha, hy cn khuyt im, nn ny n ra t tng , ch trch v l tng ca A-la-hn, v cng l manh nha cho t tng i tha. Tm li, s i lp cn bn ca hai b khi nguyn cho s phn lit ca Gio on Pht gio l hai thi k: thi k kt tp kinh in ln th hai ti Ph X Ly thnh; c Thch Tn dit khong sau 100 nm l thi k i lp v Gio hi; thi k c Thch Tn dit khong sau hn 200 nm, do s phn tranh nghi lun v nm tn thuyt ca i Thin, l thi k i lp v gio l ca Pht gio. ---o0o---

II. S PHN LIT V MT PHI CA HAI B Y vo mi iu phi php thi k kt tp ln th hai, nn sinh ra s i lp v Gio hi; nng vo nm tn thuyt ca i Thin, nn sinh ra s i lp v gio l. Gio on Pht gio v mi phn lit ngy mt trin khai, khuynh hng t do ngy mt ny n, tn t tng bt hng, nn li sinh ra nhiu d ngha, d thuyt, phn mn r phi ngy mt nhiu, u bt ngun t hai phi cn bn l Thng Ta b v i Chng b. V nin i phn lit ca mi b phi, theo Nam truyn, th t khong Pht dit sau 100 nm n hn 200 nm. Theo Bc truyn, th khong c Thch Tn dit sau 100 nm ti 200 nm, c s phn lit v mt phi ca i Chng b; t lc c Thch Tn dit khong sau 200 nm ti 300 nm, c s phn lit v mt phi ca Thng Ta b. S mc ca cc b phi, theo Nam truyn gm c 24 b, theo Bc truyn, c hai thuyt, 18 b hoc 20 b. Tn gi ca cc b, c s sai khc nhau gia Nam truyn v Bc truyn, nhng cn c vo b D B Tn Lun Lun th cc phi gm c bn mt c 20 b. S phn lit ca mt phi, trc ht bt ngun t ni b ca i chng. V b ny rt phong ph, t tng t do, nn ln th nht pht sinh ra ba b: Nht Thuyt, Xut Th, K Dn; ln th hai pht sinh ra a Vn b; ln th ba pht sinh ra Thuyt Gi b; ln th t li pht sinh ra ba b: Ch a Sn, Ty Sn tr, Bc Sn tr, gm c bn mt l chn b, thi gian phn lit trong vng 100 nm, k t khong sau khi Pht dit 100 nm ti 200 nm. V mt khc, Thng Ta b sau khi thoi n v nc Ca Thp Di La, gi khuynh hng bo th, qu trng li truyn tha, tn trng s ha hp. Nhng v chu nh hng phn lit ca i Chng b, nn khuynh hng bo th truyn tha cng b thay i, nn t khong c Thch Tn dit sau 200 nm ti 300 nm, trong vng 100 nm ny chia thnh 11 b (mi mt b). Tc l, hi th nht pht sinh ra Thuyt Nht Thit Hu b; hi th hai t Hu b pht sinh ra c T b; hi th ba t c T b sinh ra bn b: Php Thng b, Hin Tr b, Chnh Lng b v Mt Lm b; hi th nm, t Ha a b pht sinh ra Php Tng b; hi th su cng li t Hu b pht sinh ra m Quang b; hi th by cng li t Hu b pht sinh ra Kinh Lng b. Cn bn Thng Ta b, sau khi phn ra Hu b, th lc b suy km, phi nhng cn c a truyn o l nc Ca Thp Di La cho Hu b, ri v n dt ni Tuyt Sn, nn li c tn l Tuyt sn b.

V h thng phn phi, cn c vo b D B Tn Lun Lun theo nh biu sau: 1. i Chng b (Mahsamghikh) 2. Nht Thuyt b (Ekavyavahrikh) 3. Thuyt Xut Th b (Lokottaravdinh) 4. K Dn b (Kaukkutikh) 5. a Vn b (Bhusrutyh) 6. Thuyt Gi b (Prajnptivdinh) 7. Ch a Sn b (Caityasailh) 8. Ty Sn Tr b (Aparasailh) 9. Bc Sn Tr b (Uttarasailh) ---o0o--1. Thng Ta b (Sthavirh, sau l Tuyt Sn b (Haima-vth) 2. Thuyt Nht Thit Hu b (Saivstivdh), cn gi l Thuyt Nhn b (Hetuvdh) 3. c T b (Vtsputriyh) 4. Php Thng b (Dharmottariyh) 5. Hin Tr b (Dhadrayniyh) 6. Chnh Lng b (Sammityh) 7. Mt Lm Sn b (Sandagirikh) 8. Ha a b (Mahssakh) 9. Php Tng b (Dharmaguptakh)

10. m Quang b (Ksyapyh), cn gi l Thin Tu b (Suvarsakh) 11. Kinh Lng b (Sautrntikh), cn gi l Thuyt Chuyn b (Samkrntivdh) Cc phi nh trn c phn chia u v t tng i lp, v nhn duyn bt ha, nn b chia ra. Cc nhn duyn i lc nh sau: 1. I CHNG B. - Trc ht, t i Chng b pht sinh ra ba b: Nht Thuyt b, Thuyt Xut Th b v K Dn b. Nguyn v i Chng b, trong khi lu tr ti nc ng Qut a La (Angottara) thuc phng Bc thnh Vng X, xng ra vn nghin cu gio ngha ca cc kinh in i tha nh: Hoa Nghim, Nit Bn, Thng Man, Duy Ma v.v... Nhng trong i chng c phe thun v khng thun, nn phn ra hai b Nht Thuyt v Thuyt Xut Th. K Dn b. - B ny ch trng Kinh tng v Lut tng l gio php phng tin gi thit ca c Thch Tn, duy c Lun tng l gio l chn tht, v Lun tng c gii thch ngha l tinh vi r rng, v th nn lp thnh b ring. a Vn b. - Khi c Thch Tn cn ti th, c v A-la-hn tn T Bi Y (Yjnavalkya), trc khi c Thch Tn dit , vo nhp nh trong ni Tuyt Sn, sau khi c Thch Tn dit khong 200 nm, t thin nh ra khi ni Tuyt Sn, i ti nc ng Qut a La, ch trng ngha thin thm ca ba tng. Ngha l i Chng b, mi ch hong truyn ngha nng cn ca ba tng, cha hong v ngha thm thy ca ba tng, v th nn bit lp thnh mt b nghin cu ngha thm thy ca Tam tng. Thuyt Gi b. - Do ngi i Ca Chin Din (Mahakatyayana) thuc nc Ma Ha Lt (Mahrattha) sng lp. B phi ny ch trng ngha chn thuyt, gi thuyt, chn , tc , nhn v qu ca Pht ni trong ba tng. B ny cn ch trng li gii thch kinh in cn phi hp l, v ty nghi la chn th x. Ch a Sn b, Ty Sn Tr b v Bc Sn Tr b. - Nh trn k, v tranh lun v nm iu tn thuyt ca i Thin, nn Gio on Pht gio phn lit ra Thng Ta b v i Chng b. Nhng v sau trong ni b ca i Chng b li em nm iu tn thuyt ra tranh lun, v kin bt ng, c phe tin theo, phe khng tin theo nn li phn lit thnh ba b: Ch a Sn b, Ty Sn Tr b v Bc Sn Tr b.

2. THNG TA B. - Trc ht l Hu b, t Thng Ta b pht sinh ra Hu b. Hu b ch trng ly Lun tng lm bn v, i lp vi Thng Ta b ly Kinh tng lm bn v, khng thin trng v Lut tng v Lun tng. V Thng Ta b cho rng, Lut v y vo ngi, nn c s bt nh v ngha khai (khoan dung), gi (nghim cm), lun gii thch v Kinh tng, nhng thng thng i xa vi ngha cn bn ca n, nn ly Kinh tng lm tiu chun. Sau khi c Thch Tn dit khong 300 nm, c ngi Ca Chin Din T (Katyayaniputra) ra i, tuy cng c hong truyn c v Kinh tng v Lut tng, nhng thin trng Lun tng, lp ra Hu b, ly Lun tng lm bn v. c T b cn gi l Tr T b. - B ny cng ly Lun tng lm bn v, nhng s y v Lun tng khc vi Hu b. Ngi c T (Vtsputra) l t ngi La H La, ngi La H La l t ngi X Li Pht, cn c v ngha lun cng khc vi ni dung ca b Lun A T m do ngi X Li Pht ni. V th nn ngi c T bit lp thnh mt b gi l c T b. Php Thng b, Hin Tr b, Chnh Lng b, Mt Lm Sn b. - Bn b ny cng ly Lun tng lm bn v, c phn xut t c T b. Nguyn v trong khi gii thch v A T m lun ca ngi X Li Pht, ti ch no khng c minh bch, lin em ngha ca kinh thm vo, nhng c nhiu kin bt ng, nn chia ra lm bn b ny: Ha a b. - B ny cng t Hu b m bit lp, sau khi Pht dit 300 nm. Ngi Ha a xut thn t ging h B-la-mn, thng t mi gio ngha ca kinh in Ph . Sau i xut gia, chng c qu A-la-hn, trong khi ging c kinh in, nu ch no cn thiu st, li em li vn ca kinh in Ph v vn in Phn ng tu sc, nh l li Pht ni. Sau khi ngi Ha a mt, t ca ngi lp thnh mt b ring, ly tn l Ha a b. Php Tng b. - B ny t Ha a b pht sinh. Nguyn v Php Tng (Dharmagupta), t ngi Mc Kin Lin, thng thng i theo thy v k c tt c nhng iu g thy ni. Sau khi thy mt, ngi em chia kinh in lm nm tng: Kinh tng, Lut tng, Lun tng, Ch tng v B tt tng, v th nn bit lp thnh mt b. m Quang b. - Ngi m Quang (Ksyapa) chng qu A-la-hn, trong khi thuyt php, em li Pht ni, chia lm hai b phn. Mt b phn ph thuyt ngoi o, mt b phn i tr phin no cho chng sinh,

ch trng thuyt Ph t hin chnh. V nhn duyn , nn bit lp thnh mt b ring. Kinh Lng b. - Mc ch ca b ny l phc c, ti lp ci lp trng bn lai ca Thng Ta b. Ngha l khng y vo Lut tng v Lun tng, ch y vo Kinh tng lm tiu chun. ---o0o--CHNG TH BA. GIO NGHA CA CC B PHI I. GIO NGHA CA THNG TA V HU B 1. LI BN TNG QUT. - V gio ngha ca cc b phi, tr Hu b ra, cn u y vo b D B Tn Lun Lun ca ngi Phit T Mt T La (Vasumitra) trc tc, khong th k II, do ngi Huyn Trang dch; v cc bn dch khc nh Thp Bt B Lun, ngi La Thp dch; B Chp D Lun, ngi Chn dch, m bit c mt phn no gio ngha i cng. V gio ngha ca Thng Ta b, l gio ngha Nguyn thy Pht gio, nhng gio ngha ca Hu b th nng vo s tin trin ca gio l Nguyn thy Pht gio v s bin thin ca n, v vy ch ni v gio ngha ca Hu b, cng c th suy bit c gio l ca Thng Ta b. V nguyn nhn t Thng Ta b pht sinh ra Hu b nh chng th hai thut, thi k c Thch Tn dit sau 300 nm, c ngi Ca a Din Ni T (Ca Chin Din T), ch trng ly Lun tng lm bn v, i lp vi Thng Ta b ly Kinh tng lm bn v. Ngi Ca a Din Ni T t sng tc ra b A T t Ma Pht Tr Lun (Abhidharma Jnnaprasthna Sstra, 20 quyn), lm nn tng gio l ca Hu b. V th nn gio t ca Hu b l Ca a Din Ni T, gio l cn bn ca Hu b l Pht Tr Lun. Ngoi Pht Tr Lun ra, nh Lc Tc Lun cng l cc b lun s y ca Hu b. Lc Tc Lun: (1) A T t Ma Tp D Mn Tc Lun (Abhidharma Sanjtiparypd Sstra, 20 quyn), tng truyn do ngi X Li Pht ch tc trong khi c Thch Tn cn ti th. (2) A T t Ma Php Un Tc Lun (Abhidharma Dharma Skandhapda Sstra, 12 quyn), do ngi Mc Kin Lin sng tc. (3) A T t Ma Thi Thit Tc Lun (Abhidharma Prajntipda Sstra, 18.000 bi tng), do ngi i Ca Chin Din sng to. (4) A T t Ma Thc Thn Tc Lun (Abhidharma

Vijnnakyapda Sstra, 16 quyn), do ngi B Thit Ma (Devasarman, Thin Tch) sng tc, khong Pht dit sau 100 nm. (5) A T t Ma Phm Loi Tc Lun (Abhidharma Prakadanapda Sstra, 18 quyn). (6) A T t Ma Gii Thn Tc Lun (Abhidharma Harma Dhtukyapda Sstra, 3 quyn), hai b ny ngi Th Hu son thut, thi k sau khi Pht dit hn 200 nm (Th Hu, cng cng tn vi ngi Th Hu trc tc b Tn Lun Lun, nhng nhn vt khc nhau). Su b lun k trn, v phn gio l ch l mt b phn ca Pht Tr Lun, nn gi l Lc Tc Lun, cn Pht Tr Lun gi l Thn Lun, l theo ngha bn v mt. V sau, vng triu Ca Nh Sc Ca (Kaniska), cc bc hc gi ca Hu b, li gii thch gio ngha ca Pht Tr Lun, bin tp thnh mt b, gi l A T t Ma i T B Sa Lun (Abhidharma Mahvibhs Sstra, 200 quyn), trong thng thng c dn chng nhiu v Lc Tc Lun. Ngi Ca a Din Ni T l mt bc thc hc trong Pht gio, tinh thng Tam tng, nhng ngi khng thch v ch trng ca Thng Ta b ly Kinh tng lm bn v, nn ngi ly Lun tng lm bn v. Trong khi tu tr cha m Lm t (Tamasvanasaghrma) nc Cinabhukti (Chi Na Bc ), thuc Bc n , ngi ch tc ra b Pht Tr Lun, ly Bc n lm trung tm im tuyn dng Pht gio. Ngi ch trng ly Lun tng lm bn v, v hai l do, mt l i khng vi tn thuyt ca i chng, mt l ph hai hc phi Thng Lunv S Lun ca ngoi o, ang phc hng lc ng thi, thng thng hay bi xch Pht gio. V mc ch , nn ngi ch trng mn l lun ca Pht gio cn phi c t chc cho vng chc, trong khi bin lun, thng ly ngha l ca Thng Lun v S Lun dn chng, nn gio ngha ca Hu b, c hnh tch nh hng v Thng Lun, cng nh gio ngha ca i Chng b, chu nh hng gio ngha S Lun ca ngoi o. 2. NG KHNG PHP HU LUN. - Gio ngha ca Hu b, cn c v phng din trit hc, l a nguyn thc ti lun. Mi hin tng ca cc php, nng vo thi gian th phi tri qua bn trng thi sinh, tr, d, dit, nng vo khng gian phi c s ly, hp, tp, tn, bin ha v thng, st na sinh dit, nhng th tnh ca ch php, khng c sinh dit bin ha, vn thng tn ti trong ba i, ging nh ln sng, c sinh dit bin ha, nhng th tnh ca nc hng hu, khng thay i. Th tnh hng hu trong ba i, ngha l cc tc dng ang din ra gi l hin ti, cc tc dng qua gi l qu kh. l thuyt Tam th thc hu, php th hng hu ca Hu b.

Cn c v l tng tn gio l on hoc dit kh ti Nit-bn. V do hoc to ra nghip, t nghip cm sinh ra qu kh, vy nn on c hoc tc l dit c kh. Nhng cn bn ca hoc l do chp trc, nn trc ht phi ph chp trc, tc l ph ng chp. Nhng ng chp v nng vo cc php ca Sc v Tm m tn ti, nn vic ph ng chp trc ht phi tu php qun tng, phn tch tt c cc php ca Sc v Tm, bit c mi php u do nhn duyn ha hp, st na sinh dit, bin ha v thng, u l v ng. Ni tm li, iu kin ct yu on hoc chng l, l phi liu Ng l Khng. V th nn gio ngha ca Hu b gi l Ng Khng php Hu, ni v qun l Chit Sc nhp Khng, gi tt l Chit Khng Qun. 3. PHN LOI VN HU. - Theo Nguyn thy Pht gio, th nm un l nhng yu t thnh lp th gii, v phn loi th gii ra Tam gii, Nh thp ng hu l ni y bo ca chng sinh. Nhng Hu b, v nh hng s phn loi th gii ca Thng lun phi, nn em chia vn hu thnh 5 v v 75 php, lp thnh mt t chc nht nh, l im c bit v gio l ca Hu b. Trc ht, Hu b em vn hu chia ra Hu vi php (Samskarta) v V vi php (Asamskarta). Hu vi php th nng vo nhn duyn sinh dit, bin ha. V vi php khng nng vo nhn duyn sinh dit, bn lai thng tn. Hu vi php, v nng vo vt v tm; vt tm cng quan h, v khng phi vt v tm, nn li chia thnh bn php: Sc php (Rpa), Tm php (Cita), Tm s hu php (Aitta) v Tm bt tng ng hnh php (Cittaviprayuktasamskra), thnh nm v: Sc php. - Sc php c mi mt th: 5 cn (Nhn, Nh, T, Thit, Thn), 5 cnh (Sc, Thanh, Hng, V, Xc) v V biu sc (Avijnapttirpa). V biu sc l mt lc khng hnh khng dng, n hun pht trong thn, a nghip nhn ca hai nghip thn v khu, cm sinh ra nghip qu v lai. (V biu sc th khng phi l vt cht, nhng v l ni nng ta ca sc php, nn thuc trong ngi sc php). Tm php. - Tm php nu em t phn l lc thc: Nhn, nh, t, thit, thn, , nhng y ni v nht tm php tc l Tm vng. Tm s hu php. - Tm s hu php gm c 46 php l th, tng, t v.v... thng thng theo nhp vi Tm vng, dy ra mi tc dng, do s quan

h gia Vt v Tm, nn sinh ra tc dng ca Tm. Tm s ngha l Tm s hu ca Tm vng. Tm bt tng ng hnh php. - Tm ny gm c 14 php: c (tc dng k phc), Phi c (tc dng xa la, sinh, tr, d, dit v.v... khng n nhp vi sc v tm. V vi php. - V vi php c ba th: Trch dit, Phi trch dit v H khng. Trch dit ngha l nh vo s tuyn trch m c dit , tc l nng vo sc tuyn trch ca tr tu, la c mi kt phc phin no, chng ng l Khng tch tc l Nit-bn. Nng vo s on c mt hoc, tc l c mt trch dit v vi, on hoc trch dit hai bn cn i nhau, nn c tn tru tng l Trch dit v vi. Phi trch dit v vi th bn lai nht nh thanh tnh, khng cn sc la chn ca tr tu mi hin ng. H khng v vi l khong khng gian v tn, khng c s chng ngi ca mi php, v cng khng b mi php lm chng ngi, c tnh cht v ngi. V c v ngi tnh, nn sc php c t do, t ti sinh dit trong . Biu tm tt vn hu, nm v v by mi lm php nh sau: (5 v) (75 php)

1. Sc php 11 Nhn, nh, t, thit, thn, sc, thanh, hng, v, xc, v biu sc 2. Tm php 1 Tm vng (tip c 6 thc) i a php 10: Th, tng, t, xc, dc tu, nim, tc , thng gii, tam ma a i thin php 10: Tn, cu, hnh x, tm, qu, v tham, v sn, bt hi, khinh an, khng phng dt i phin no a php 6: Si, phng dt, gii i, bt tn, hn trm, iu c i bt thin php 2: V tm, v qu Tiu phin no a php 10: Phn, ph, xan, tt, no, hi, hn, xim, cung, kiu Bt nh a php 8: Hi, min, tm, t, tham, sn, mn, nghi

c, phi c, chng ng phn, v tng qu, v tng nh, dit tn nh, mnh cn, sinh, tr, d, dit, danh thn, c thn, vn thn 5. V vi php 3 Trch dit v vi, Phi trch dit v vi, H khng v vi. 4. BA KHOA UN, GII, X. - Nm v v by mi lm php l ng phng din khch quan phn loi v tr vn hu; ba khoa: Ng un, Mi hai x, Mi tm gii l ng phng din ch quan phn loi v tr vn hu. Pht gio cho rng con ngi ch l nng vo s kt hp phn tn ca ng un m sinh hay dit, tinh thn ca con ngi cng hon ton nng vo s quan h kt hp m sinh ra nhng tc dng. Tc l ba phn cn, cnh, thc lm nhn duyn ln cho nhau m sinh ra mi tc dng ca tinh thn v sinh ra cc php. Ng un (Panca skandhh). - Ng un l nm yu t: Sc, Th, Tng, Hnh, Thc. Sc un thuc v sc php trong nm v; Th, Tng, hai un thuc v tm s php; Hnh un tr th, tng thuc v cc php ca tm s; cn u thuc c v tm bt tng ng hnh php; Thc un thuc v tm php. Ng un ch n nhp vi hu vi php, khng thch hp vi v vi php. Mi hai x (Dvdasa yatana). - X l ngha nh x v y x, tc l su cn v su trn l ni y c sinh khi ra tm vng v tm s, su cn l su c quan: Nhn, nh, t, thit, thn, ; su trn l sc, thanh, hng, v, xc, php, su i tng ca su cn. Tr cn v php cnh, cn ng cn v ng cnh thuc sc php. cn thuc v tm php (tc dng t lng ca tm vng). Php cnh tip ht thy mi php, tr ng cn, ng cnh v tm vng. Mi hai x th thch hp vi tt c cc php hu vi v v vi. Mi tm gii (Assstadasa dhtu). - Gii l ngha chng tc, v t tnh ca mi tm loi u ring bit, tr thnh nhng chng loi ring, cho nn gi Lc cn, Lc trn v Lc thc l mi tm gii. V l khai hp, nn lc thc ch l s trin khai t cn ca mi hai x. Cho nn, mi hai x v mi tm gii u tip thng vi cc php hu vi v v vi. S d mt bn gi l x v mt bn gi l gii, x l ni y x ca cc php sinh khi, gii l ni v ngha t tnh ca cc php. Danh mc ca ba khoa theo nh biu sau: 12 X: Nhn x, nh x, t x, thit x, thn x, x, sc x, thanh x, hng x, v x, xc x, php x.

18 Gii: Nhn gii, nh gii, t gii, thit gii, thn gii, gii, sc gii, thanh gii, hng gii, v gii, xc gii, php gii; Nhn thc gii, nh thc gii, t thc gii, thit thc gii, thn thc gii, thc gii 5 Un: Sc un, th un, tng un, hnh un, thc un. 5. TU O V CHNG QU. - Php tu o ca Hu b chia lm ba bc: (1) Kin o (Darsana mrga), nng vo sc tuyn trch ca tr tu, bit c l ca T , on ht c phn Kin hoc. (2) Tu o (Bhavan mrga), em tu lc tu tp l ca T , on ht c T hoc, (3) V hc o (Asaiksa mrga), khng cn phi on phin no, t ti bc V hc. V nng vo cn c ca ngi tu hnh, nn li chia ra thng cn, trung cn, h cn, gi l Tam tha. H cn l Thanh vn tha, nng vo li dy ca Pht tu hnh, qun v l ca T , chng c qu A-la-hn. Trung cn l c gic tha (Bch chi Pht, Pratyeka Bhuddha), t mnh qun tng mi hai nhn duyn m c ng, on hoc chng l; cn gi l Duyn gic tha. Thanh vn v Duyn gic gi l nh tha. Thng cn thuc Btt tha, y vo cc php trng k tu hnh trong nhiu kip nhiu i, on ht c mi tp kh (tp qun lc), y phn nht thit chng tr, vin mn phn t li li tha, chng c o V thng Chnh gic, tr nn bc i gic tc l Pht. 6. NIT-BN V PHT THN. - Khi c Thch Tn cn ti th, thc thn chng c Nit-bn, Pht thn hin tn ti, nn khng c s bn lun v Nit-bn v Pht thn. Nhng sau khi c Thch Tn nhp Nit-bn, th vn tr thnh mt vn trng i, sinh ra nhiu kin gii khng ging nhau. c bit v vn Pht thn dn dn c l tng ha bi t tng t do tin b, nn hoc c hai thn, hoc c ba thn, lm u lun tranh cho cc b phi ng thi. V kin gii ca Hu b i vi vn Nit-bn v Pht thn, cng nh gio l Nguyn thy Pht gio, ngha l Nit-bn cng chia ra Hu d Nitbn v V d Nit-bn. Vn Pht thn cng cha l tng ha, ngha l Pht l mt thn ngi hin thc. Thn th ca Pht v c lin quan ti hoc nghip ca tin th, nn th mnh ca xc thn c hn nh, nghip qu ht th xc thn mt, vo V d Nit-bn, tr v ni tch tnh. V Pht cng c tm v k, khng phi thin, khng phi c, t thn khng lm iu c, nhng v cn c xc thn, cn l ni y x ca iu c. Pht cng c s ng

ngh, khng phi l thng thng nh; mt st-na ca tm khng th sut ht c mi php, mt ting khng th ni ht c mi php. V nhn hnh ca Pht qu kh, v mc ch cu chng sinh, nn sinh trong Tam gii, ct yu khng phi l on ht phin no, ch l nng vo s tu hnh, ch phc phin no, khi nhn hnh vin mn, tc l on ht mi hoc, tr thnh Pht . l thuyt Phc hoc nhn hnh ca Hu b. Nh trn lc thut v gio ngha ca Hu b. Nng vo gio ngha , ta c th suy bit c gio ngha ca Thng Ta b, v u phng pht gio ngha ca Nguyn thy Pht gio. c bit, gio ngha ca Hu b, sau tr thnh nhng ti liu quan trng cho mn Duy thc hc trong Pht gio. ---o0o--II. GIO NGHA CA I CHNG B 1. VN HU LUN. - Gio ngha ca i Chng b, nu em so snh vi gio l Nguyn thy Pht gio ca Hu b, th tin b hn. ng v phng din trit hc, gio l ca Hu b l a nguyn thc ti lun, th gio l ca i chng b l Ph phn thc ti lun, ph nh hin tng, nn xng ra Php khng lun. Php khng lun, theo Hu b ch trng mi php st-na sinh dit, th tnh ca mi php thng ln c trong ba i qu kh, hin ti, v lai; nhng tri li, i chng b ch trng: V ch php th st-na sinh dit, nn th dng ca mi php qu kh khng tn ti, th dng ca mi php v lai th cha xut hin, i bn u khng phi l thc ti, m duy ch c th dng ca mi php hin ti, trong mt st-na ca hin ti mi l thc ti. l thuyt Qu v v th, hin ti hu th ca i Chng b ch trng, gn vi thuyt Ng php cu khng lun. V v vi php, i Chng b lp ra chn th v vi php. Tc l ba th v vi ca Hu b, thm vo su th na l: Khng v bin x, Thc v bin x, V s hu x, Phi tng, Phi phi tng x, Duyn khi chi tnh v Thnh o chi tnh. Nhng, l th v vi php ca Hu b ng phng din tch tnh, tri li v vi php ca i chng b ch trng li phng din hot ng. Chn th v vi php: (1) H khng; (2) Trch dit; (3) Phi trch dit, nh trc gii thch; (4) Khng v bin x. - Tu v bin x nh, on c mt phn hoc, chng c mt phn dit, nng vo phn dit sinh ln ci tri Khng v bin x; (5) Thc v bin x. - Qun thc v bin, dit c mt phn hoc, chng c mt phn dit, y vo dit ny sinh ci tri Thc v bin x; (6) V s hu x. - Qun v phn v s

hu, on c mt phn hoc, chng c mt phn dit, nng vo phn dit , sinh ln ci tri V s hu x; (7) Phi tng, Phi phi tng x. - Tu nh ny ht thy la c trng thi hu tng v v tng, on c mt phn hoc, chng c mt phn dit, nng vo dit sinh ci tri Phi tng, Phi phi tng x. Hu b chi x l Thin x, ni chn sinh ln, nhng i Chng b cho X l S y, v th nn bn x thuc v vi php, khng trong phm vi Tam gii, ch nng vo phn on hoc chng dit, tt nhin sinh Thin x, l l ng nhin khng bin i; (8) Duyn khi chi tnh. - V l php ca sinh t lu chuyn, Hu b ch nhn v phn tng ca cc phn duyn khi nn thuc v hu vi php; i chng b cho rng mi hai chi duyn khi tuy l hu vi php, nhng v n c l php nht nh khng thay i, iu ha v s sinh khi cho tin nhn hu qu, tng tc khng ngng, nn thuc v vi php; (9) Thnh o chi tnh. Thnh o chi tnh cn gi l L php ca kh gii on dit. trng hp Hu b tr Dit ra, cn ba khc u l hu vi php, nhng trng hp i Chng b ch trng, cc chi ca Bt chnh o tuy l hu vi, nhng v cc chi u l phn la kh c gii thot, l y vo l php nht nh bt bin nn thuc v vi php. Cn cc chi khc u l lun tng t nh vy. Tm li, v V vi php ca i Chng b ch trng, khng phi l tch tnh, m l hot ng. V Php khng lun khng phi khng v bn th ca mi php, m ch l ph nh hin tng ca mi php. 2. TM TNH BN TNH LUN. - trng hp Hu b, cho Tm tnh bn lai bt tnh, v tm thng c y dy m vng, tp nhim nhng nh s tu o, nn tm tnh c thanh tnh, ngha l tm tnh bn lai bt tnh, chuyn thnh thanh tnh, ti ch gii thot. Tri li, trng hp ca i Chng b ch trng Tm tnh bn lai thanh tnh, la mi m vng tp nhim, ch v khch trn phin no bn ngoi lm nhim, nn tr thnh bt tnh nu nng vo s tu o, gt ra mi tp nhim phin no , th tm tr nn thanh tnh, hin hin c bn tnh ca n. l thuyt Tm tnh bn tnh, khch trn nhim ca i Chng b. Thuyt ny ging nh thuyt Quan h gia t tnh v thn ng ca S Lun. V tm tnh th bn tnh, phin no l khch trn, nn phin no v tnh tm u cng c t v thy, thng thng cng theo ui ci tm, nn gi l ty phin no. V c ty phin no, nn tm tr nn nhim, to ra nghip, lu chuyn trong kh gii, nhng nu nng vo s tu o, th ra sch c cc phin no, ch cn li mt th tm thanh tnh. Tm l ch m phin

no l khch, tm tnh th v thy v chung, phin no th v thy hu chung, nn gi l Tm tnh bn tnh, khch trn nhim. Tm li Hu b ch nhn phn Tng ca tm, m khng nhn nhn v th tnh ca tm, tri li, i Chng b qun v phn th tnh ca tm. ng v phng din trit hc th Hu b ch trng Hin tng lun, i Chng b ch trng Bn th lun. 3. NIT-BN V PHT THN. - Nit-bn quan ca i chng b th khng ghi chp r rng, nhng Pht thn quan ca i Chng b ch trng tin b hn Hu b. i Chng b cho rng, Pht v nng vo nhn hnh ca nhiu kip nhiu i, nn c qu bo thc thn, i vi khng gian th Bin mn nht thit x, i vi thi gian th Th mnh v tn; uy lc ca Pht cng v bin t, gio ha khp mi loi hu tnh, ty nghi gio ha, ty thi nhp dit, u t do t ti. c Pht khi 80 tui nhp dit, cng l Ha thn ty c ng hin ca Ngi. i chng b qun st Pht thn, khng ging nh Hu b cho l thc thn, m l Siu thn v tn ti. Pht thn l v lu thn, khng phi hu lu php; li Pht th li li l Chuyn php lun, ht thy u li ch; mt m thanh ca Pht c th ni c ht thy php; mt st-na ca tm, hiu bit c ht thy php; v thng nh, khng c thy min; chng sinh hi g Pht u p ngay, khng cn phi suy ngh. Trn y l yu ngha ca i Chng b. c bit v thuyt Ng php cu khng rt gn vi khng qun ca i tha Bt nh; thuyt V vi php c th l tin khu cho thuyt Chn nh duyn khi ca i tha; thuyt Tm tnh bn tnh, khch trn nhim, v im phin no th v thy hu chung rt ging vi thuyt Chn nh duyn khi lun, cho v minh l v thy hu chung; thuyt Tm tnh bn tnh cng cn l nguyn nhn d dn n t tng Nht thit chng sinh, tt hu Pht tnh ca gio l i tha. V vy, gio ngha ca i Chng b, tuy cng l Tiu tha, m c nhng t tng rt gn vi t tng i tha. Vy c th ni, gio ngha i tha l t ch pht trin dn dn gio ngha ca i Chng b. ---o0o--III. GIO NGHA CA MT PHI V CHI PHI 1. LI BN TNG QUT. - Nh trn k, v b phi ca Tiu tha gm 20 b. Cc b u do s d chp, nn t Thng Ta b v i Chng b m pht sinh, nhng v phn gio ngha ca cc b, khng i i vi s

quan h ca Gio hi. Th d, cc phn phi ca i Chng b th bao hm gio ngha ca Thng Ta b; mt phi ca Thng Ta b li bao hm gio ngha ca i Chng b. S hn ng gio ngha nh vy c rt nhiu. Nh a Vn b l phn phi ca i Chng b, nhng v gio ngha th phn nhiu ging vi Hu b; Ha a b l mt phi ca Hu b, nhng v gio ngha, phn nhiu l gio ngha ca i Chng b. Nay theo ch thch ngha phn loi thnh tng h thng nh sau: 1. H thng i Chng b Nht Thuyt b, Thuyt Xut Th b, K Dn b, Thuyt Gi b, Ch a Sn b, Ty Sn Tr b, Bc Sn Tr b H thng chit trung a Vn b, Ha a b, Php Tng b, m Quang b, Tuyt Sn b 2. H thng Hu b Kinh Lng b (Tuyt Sn b) H thng chit trung (Kinh Lng b) 3. H thng c T b Php Thng b, Hin Tr b, Chnh Lng b, Mt Lm Sn b Tc l,a Vn b phn phi t ni b ca i Chng b, nhng phn nhiu li theo gio ngha ca Hu b: Ha a b, Php Tng b, Tuyt Sn b, m Quang b, thuc v h thng Thng Ta b, nhng gio ngha phn nhiu li cng ging vi i Chng b. Cc b thuc h thng c T b, v c mt h thng c bit v gio ngha ca Thng Ta b, nn tr thnh mt h thng ring. Kinh Lng b th k tha gio l ca Hu b, nhng li c t tng v c T b. Tuyt Sn b l cn bn Thng Ta b, gio ngha cng ging nh Hu b. Ngoi ra, cn cc gio ngha ca cc chi phi, v s phin toi nn tnh lc. 2. H THNG I CHNG B. - Nht Thuyt b, Thuyt Xut Th b v Thuyt Gi b, ba b ny c t nhiu gio ngha c sc trong h thng i Chng b. Trc ht, Nht Thuyt b k tha thuyt cc php qu kh v v lai u khng c thc th, duy ch c cc php mt st-na ca hin ti l c thc th, ri nghin cu tin bc hn, cho cc php trong ba trng thi qu kh, hin ti v v lai u khng c thc th, ch l gi danh; ch trng thuyt Tam th ch php, gi danh v th. Sau l Thuyt Xut Th b, Nht Thuyt b th k tha gio l Php khng lun ca i Chng b; Thuyt Xut Th b cng k tha gio ngha , nhng ng lp trng

ph phn thc ti lun, bn lun v thc tng ca ch php. Trc ht em cc php chia ra Chn v Tc . Th gian php thuc v Tc , l gi php, in o, h vng khng thc; xut th gian php thuc Chn , th khng in o vng kin, m l chn thc. l ch trng thuyt Tc vng, Chn thc. Sau na l Thuyt Gi b, gio ngha cng ging nh Nht Thuyt b, nhng khng quyt on ch php l gi danh v th, v cng khng ni cc php xut th gian u hon ton l chn thc, ch trng cc php th gian v xut th gian u c phn gi v thc. l thuyt Chn gi tnh hu ca b ny. 3. H THNG C T B. - T Hu b trc ht pht sinh ra c T b. c bit, gio ngha ca c T b th khng thuc vo i Chng b v Thng Ta b, t n sng lp ra mt h thng gio ngha ring. B ny, trc ht em mi php chia lm ba t: Hu vi t, V vi t v Phi nh t, hoc em chia thnh Ng tng: Qu kh, Hin ti, V lai, V vi v Bt kh thuyt. Ba tng u gi l Tam th tng do s t phn t Hu vi t; Bt kh thuyt l bit danh ca Phi nh t. Nhng v gio ngha c bit ca b ny l thuyt Bt kh thuyt tng. Trong Bt kh thuyt tng th thnh lp mt th Ng gi l B c Gi La (Pudgala). Y vo thuyt ny, con ngi to ra nghip, thin, c, ri cm n kt qu ca n, l v c mt thc th tn ti, n lin tc t hin ti ti v lai; nu khng c thc th duy tr, con ngi khi cht, ng thi ng un cng tiu dit, s khng c s chuyn sinh lai th. Ci thc th th t do t ti, thng tr khng bin v lun lun lin tc duy tr ci nghip nhn trong ba i qu kh, hin ti, v lai; v cc thc th ny, t a v phm phu cho ti sau khi thnh Pht cng vn tn tc, gi l B c Gi La. B c Gi La ny tc l Ng thuc Bt kh thuyt tng, ci Ng ny khng phi l ng th ca ng un, v cng khng phi l ngoi ng un ra m tn ti ging nh linh hn (tman), nn li gi l Phi tc phi ly ng. Theo nh ngha trn th khng th ni ci Ng thuc v hu vi php ca ng un, v cng khng th ni l thuc v v vi php ca Nit-bn, ngha l n khng thuc v c Hu vi v V vi, n l s tn ti ca Phi nh t. Sau l Php Thng b, Hin Tr b, Chnh Lng b, Mt Lm Sn b, bn b ny u k tha gio ngha ca c T b. Nhng gio ngha ca Chnh Lng b tr thnh u th. Cho nn Chnh Lng b v Hu b l hai b phi trng yu ca Tiu tha Pht gio. 4. H THNG CHIT TRUNG. - a Vn b l phn phi ca i Chng b, nhng v gio ngha phn nhiu li nng theo gio ngha ca Hu b.

c im v gio ngha ca b ny l, em gio php ca Pht chia ra th gian v xut th gian, ch trng: V thng, Kh, Khng, V ng, Tch tnh, Nit-bn l gio php v lu, xut th gian; cn cc gio php khc u l gio php hu lu ca th gian. V i Chng b cho ngn gio ca Pht u l v lu, tri li Hu b li cho ht thy l hu lu, v l nn gio ngha ca a Vn b thuc h thng chit trung. Ha a b. - B ny l phn phi ca Hu b, nhng ch trng thuyt Qu, v v th ca i Chng b. Phn c im v gio ngha ca b ny, em v vi php chia ra lm chn th. Ba th v vi u cng ging nh Hu b, hai th cui l Chi i chn nh v Duyn khi chn nh, cng ging nh ngha Thnh o chi tnh v Duyn khi chi tnh ca i chng b; trung gian l bn th v vi: Bt ng, Thin php chn nh, Bt thin php chn nh, V k php chn nh. Bt ng v vi l l th on dit tm th ng, n lm chng ngi thin nh. Thin php chn nh l l lm thin tt c thin qu. Bt thin php l l lm c tt phi chu c qu. V k php chn nh l ci L php lm vic khng phi thin, khng phi c, s a n kt qu v k. Chn nh c ngha l chn thc nh thng, khng b sinh dit chi phi, n l ci L php bt bin. Php Tng b. - B ny l phn phi ca Ha a b, dng nhiu gio ngha ca i Chng b. Phn c im gio ngha ca b ny l em kinh in chia thnh nm tng: Kinh, Lut, Lun, Ch v B-tt. c bit, B-tt tng c ni nhiu v sc thi ca gio l i tha, ch trng thuyt Tng trung hu Pht, Tam tha ng nht gii thot, rt gn vi gio l ca i tha. Sau l m Quang b, phn phi ca Hu b, gio ngha cng ging nh Php Tng b. 5. H THNG KINH LNG B. - i th gio ngha ca Kinh Lng b thuc h thng Hu b, nhng c nhiu t tng c bit, nh thuyt Chng t, nn thnh lp mt h thng ring. B ny cng nh c T b, thnh lp mt th Ng gi l Thng ngha ng (Paramrth pudhala) v t tng Nht v un cng V lu chng t. T tng nht v un. - Nht v un ngha l mt loi khng thay i, ngoi ng un st na sinh dit ra, cn c Vi t ng un l cn bn cho Sinh dit ng un, n lin tc trong qu kh, hin ti, v lai. Vi t ng un ny tr thnh chng t, sinh ra phn th ng un. Th ng un th st-na sinh dit, lin tc mi mi, khng cho n ch dit mt. Th ng un i vi Nht v un th gi l Cn bin un (Chi mt un). S d gi l Nht v un l

v t v thy tr li u lun lun tng tc, nht v ha hp vi Th un, Tng un, Hnh un, Thc un, v Sc un th bao hm chng t ca tm v chng t ca sc, tm th bao hm chng t ca sc v chng t ca tm, v vy nn c tn Sc tm h tr thuyt v Sc tm h hun thuyt. Thng ngha ng. - Thng ngha ng l mt thc th ca v thy v chung, thng vi tt c cc php hu vi v v vi, thng vi nhn v v qu v, thng vi tt c cc php hu lu v v lu. V lu chng t. - Tuy cn a v phm phu, nhng cng sn c ci chng t xut th v lu t i v thy li y, bn lai c ci th lc gii thot. Thuyt V lu chng t l mt gio ngha c bit ca Tiu tha. Ngoi ra, t tng tng t vi thuyt chng t ca Kinh Lng b l t tng thuc chi phi ca cc b. Nh chi phi thuc h thng i Chng b xng ra thuyt Hu lu php chng t v a tm ha hp, tng t vi thuyt Nht v un ca Kinh Lng b; chi phi ca Ha a b ch trng thuyt Cng sinh t m, cng tng t vi thuyt Nht v un ca Kinh Lng b. Nh trn thut khi qut gio ngha ca mt phi v chi phi trong cc b, c th ni t tng ca cc b phi l t tng Duyn khi lun. T tng Thng ngha ng v V lu chng t rt tng t vi t tng Nh Lai tng ca i tha; t tng Nht v un tc Hu lu chng t, l tin cho t tng Cn bn thc; V lu chng t cng l t tng tin khu cho Pht tnh lun; t tng Tam tha ng nht gii thot l cn nguyn cho t tng Nht thit giai thnh Pht ca i tha. ---o0o--CHNG TH T. PHT GIO VNG TRIU KANISKA I. PHT GIO SAU TRIU I A DC VNG V A Dc Vng nhit tm bo h Pht gio, nn Pht gio tr thnh mt i tn gio ca th gii. V sau mt khong thi gian 300 nm, Pht gio li c s bo h ca quc vng Kaniska (Ca Nh Sc Ca), v anh qun ca mt i quc t na Bc n n Trung ng T , v m mt ng li truyn b Pht gio ti ng phng.

Ti Trung n, sau khi A Dc Vng t th, Khng Tc vng triu ni nghip, nhng uy th ca vng triu ny khng c nh xa, hn na cc vua ni nghip phn nhiu li tin theo B La Mn gio v K Na gio, khng thc tm bo h Pht gio. n khong u th k th II trc Ty lch, c v thn l Pusyamitra (B Sa Mt a La) ni ln cp ngi vua v lp ra vng triu Sunga, vng triu ny cng thin tn v B La Mn gio, bc hi Pht gio. Ti u th k th I sau Ty lch, vng triu Knva c thnh lp thay th vng triu Sunga, cng tin theo B La Mn gio, nn Pht gio Trung n b st km dn dn. Nhng v th lc ca cc vng triu k trn ch cc hn trong phm vi Trung n m cc bc thc hc cao c Trung n phn nhiu i truyn o nc ngoi, nn cc nc ngoi Trung n, Pht gio li pht trin. Li kin trc ti Trung n ng thi m di tch hin cn nh cc Pht thp Lc D Uyn (Magadava), Pht Gi Da (Buddha gay) v.v... Pht gio Ty bc n di triu i A Dc Vng c nhiu bc truyn o ti. c bit l hai nc Kasmitra (Ca Thp Di La) v Gandhra (Kin La) l hai cn c a truyn o ca Thng Ta b. Trong gio l ca Hu b c ph cp r rt hn. Pha Ty nam n hin cn cc di tch nh cc ng: Ellora, Ajant, v cc Pht thp Amarvat, Sanch, c kin to vo khong t th k th II trc Ty lch ti th k th II sau Ty lch. cc a phng ny cng l ni lu b ca i Chng b v Thng Ta b. Pha ng bc n v th lc bnh trng ca K Na gio, ng nam n b s uy hip ca dn tc Tamil nn nh hng ca Pht gio khng c su rng. Tm li, Pht gio sau thi i A Dc Vng ch c bnh trng v thnh hnh Bc n, Ty n v Sri Lanka (Tch Lan), cn cc a phng khc mi ti vng triu Kaniska mi ph bin khp. ---o0o--II. VNG TRIU KANISKA Kaniska, mt ng vua rt tn sng v bo h Pht gio, snh ngang vi s bo h Pht gio triu i A Dc Vng. T tin vua Kaniska, ging di

mt b tng nc Nhc Chi (Tukhra). ng thi lnh th nc phn ct thnh nm ch hu. Ti khong na th k th I trc Ty lch, trong nm ch hu , c Kujula Kadphises thuc Kusana (Qu Xng Hu), th lc mnh hn c, lin ni ln dit bn ch hu khc, v lp ra vng triu Kusana. Sau con ca Kujula Kadphises l Wema Kadphises ni nghip, li em qun chinh phc cc ni, v chim lnh cc nc Kasmitra v Gandhra, cc nc thuc Bc n cng mt b phn Ty n, th lc ngy mt mnh, bng tr thnh mt i quc ti Trung T . Vua Kaniska, ngi k tha lnh th v i ny, l ngi vua th ba thuc vng triu Kusana (Qu Xng Hu). Nin hiu tc v ca vua khng c bit r rng, nhng i khi vo khong u th k th II sau Ty lch. Sau khi tc v, vua em qun tin vo Trung n, chim lnh thnh Ptaliputra (Hoa Th Thnh), v chinh phc c nc Parthia (An Tc) thuc Ba T by gi, ng thi chim c lnh th nh Hu Hn nh: S Lc (Kashgar), Xa Sa (Yarkand) v Vu in (Khotan). Vua ng thnh Purusapura (B L Xa Thnh) thuc nc Gandhra, kin thit thm thnh Kaniskapura (Ca Nh Sc Ca thnh) ti nc Kasmitra. Vua Kaniska tuy tn phng Pht gio, nhng tin v gio l ca Hu b. S nghip quan h i vi Pht gio ca vua c ba im trng yu: 1. Phng theo s nghip ca A Dc Vng, thit lp rt nhiu thp th X li ca Pht. 2. Khuyn khch v bo h duy tr nn vn minh Gandhra (Kin La m thut). 3. C cng c ln i vi s nghip kit tp kinh in ln th IV. Vua Kaniska ti v c hn ba mi nm th mt. Cc vng triu k tip sau, tuy c ng h Pht gio, nhng cng c vng triu li bi xch, nn Pht gio khng c hng thnh nh trc. ---o0o--III. KT TP KINH IN LN TH IV Vng triu Kaniska i vi Pht gio, mt s nghip v i nht l vic kt tp kinh in ca Hu b ln th IV ti nc Kamistra.

Tng truyn, vua Kaniska c mi ngy thnh mt v Tng vo cung nghe php, v li chnh mnh duyt lm cc kinh, lun, thy gio ngha khng ging nhau, ly lm ng vc, em hi ngi Hip Tn Gi (Prava). Tn gi ging gii cho vua bit l do, v c nhiu b phi, nn gio ngha ca mi b phi cng khc nhau. Vua thy th ny ra ngh thng nht gio ngha ca mi b phi, lin bn cng ngi Hip Tn Gi, ri pht nguyn m i hi kt tp. Trc ht, vua h lnh chiu tp cc hc gi khp trong nc, tuyn bt ly 500 v, l nhng bc hc rng ti cao, tinh thng Tam Tng, hi hp ti tinh x Hon Lm (Kundalavana samgharma) nc Kasmitra kt tp Tam tng. K kt tp ny do ngi Vasumitra (Th Hu) l Thng th, v c cc i c Dharmatrt (Php Cu), Ghosa (Diu m), Bhuddadeva (Gic Thin) v Prsva (Hip Tn Gi), cc ngi ch thch Kinh tng gm 10 vn bi tng; Lut tng gm 10 vn bi tng; v Lun tng (Abhidharma vibhsa) 10 vn bi tng, c thy l 30 vn bi tng, gm 660 vn li. K kt tp ny, Kinh, Lut, Lun u c khc vo bn bng ng, trc sau phi mt mi hai nm mi hon thnh. Sau khi hon thnh, vua ra lnh xy ct mt bo thp ln tng tr, ct c ngi h v, ngn nga hc thuyt ngoi o tr trn. Nu ai mun hc hi v nghin cu, ch c xem trong thp, cm khng c em ra bn ngoi. Tuy th, nhng Kinh tng v Lut tng cng sm b tht lc, khng cn thy truyn ti ngy nay, duy c phn ch thch ca Lun tng Abhidharma mahavibhsa sutra (A T t Ma i T Ba Sa Lun), gm 200 quyn do ngi Huyn Trang dch l hin cn lu truyn. Ni dung ca b lun ny l tng hp gio ngha d ng ca cc b phi hon thnh gio ngha ca Hu b. V nin i k kt tp ny c nhiu thuyt khc nhau, ngha l c Pht nhp dit sau 400 nm, 500 nm hoc 600 nm. Thuyt Pht dit sau khong 600 nm th thch ng hn, tc l vo khong u th k th II sau Ty lch. ---o0o--CHNG TH NM. PHT GIO THI K GIA TIU THA V I THA I. LI TIU DN Nh cc chng trn thut, l s pht t v bin thin ca Tiu tha Pht gio. Ti khong th k th III (Pht dit sau 800 nm), c cc bc

i Lun s ra i nh B-tt Long Th v B, l nhng bc pht huy chn gio l i tha ca Pht gio, lm cho i tha Pht gio c pht trin v hng thnh. Nhng i tha Pht gio khng phi t nhin m xut hin, ngha l khng phi do ngi Long Th, B xut hin mi bt u dng ra, m n vn tim tng t tng trong gio ngha ca cc b phi, ri dn dn pht trin thnh t tng i tha Pht gio. Cc hc gi thi k gia Tiu tha v i tha ny, ta c th k cc ngi nh Ngasena, Vasumitra v Asvaghosa lm i biu. ---o0o--II. NGI NGASENA (NA TIN T-KHU HOC LONG QUN) Ngi Ngasena xut hin cui th k th II trc Ty lch, ngi Trung n, thiu thi ngi ti ngi Rpana (Lu Ba) xin u Pht xut gia, 20 tui th gii C tc ngi Asvagupta. Ngi rt chuyn tm tu hnh, chng ti qu A-la-hn, sau i cc a phng gio ha. Khi ti thnh Sgla (Sa Yt La) thuc Bc n, ngi thuyt php cho vua Milinda (Di Ln ) nghe, vua nh s gio ha ca ngi, lin quy y Pht gio. ng thi, s vn p gia nh vua v Ngasena u c ghi chp li, nn trong i tng c kinh gi l Na Tin T-khu kinh. Nam truyn i tng kinh gi l Milinda Panha, hin cn lu truyn ti nay. Y vo kinh Milinda Panha, th Ngasena ch trng t tng v ng ca Tiu tha ph ci ng kin ca nh vua. Nhng trong c thuyt hin th lm c nghip, ti lc lm chung nng vo cng c nim Pht, th khng nhng tiu bt c nghip chng m cn c hng qu bo sinh thin. Vy nn, ta c th bit c ngi Ngasena khng phi l nh hc gi thun ty Tiu tha, m l ngi kim hc c Tiu tha v i tha. S khi nguyn t tng nim Pht, v i tng nim Pht ca Ngasena, tuy trong s khng chp r rng, nhng ng thi, t tng ca cc b phi Tiu tha c t tng qun Pht thn; t th k th II trc Ty lch tr v sau, c iu khc tng Pht lm i tng tn ngng. l l pht t t nhin t Tiu tha tin ti i tha. ---o0o---

III. NGI VASUMITRA (TH HU) Ngi Vasumitra xut hin u th k th II, ngi nc Gandhra. Tc truyn ngi trc thut hai b lun D B Tn Lun Lun (1 quyn) do ngi Huyn Trang dch, v Tn B Tu Mt B Tt S Tp Lun (10 quyn). Gio ngha ca hai b ny thuc Tiu tha Hu b. Nhng cn c vo l do sau y th t tng ca ngi l bc kim hc c Tiu tha v i tha. V ngi Chn i Trn bn Trung Quc dch b B Chp Ngh lun, v ngi Huyn Trang i ng dch b D B Tn Lun Lun, u tn xng danh hiu ngi l Thin Hu i B-tt v Th Hu i B-tt, nh vy t ra ngi khng phi l hc gi thun ty ca Tiu tha m kim c t tng i tha. ---o0o--IV. NGI ASVAGHOSA (M MINH B-TT) Asvaghosa, v nin i xut th ca ngi c nhiu thuyt khc nhau, kh th m xc nh c r rng. Nh nhng thuyt ngi xut th vo khong Pht dit sau 300 nm, sau 400 nm, hoc 600 nm. Cn c vo Lun Thch Ma Ha Din(1), th t khi c Pht cn ti th cho ti lc Ngi nhp dit sau 800 nm, trong khong thi gian c tt c su ngi M Minh ra i. Tc gi ca Lun i Tha Khi Tn, cn c vo ni dung t tng ca b lun ny, th t tng ca tc gi l thun ty i tha. V l nn ngi Asvaghosa c th c t hai ngi tr ln, mt ngi l tc gi ca t tng Tiu tha, mt ngi l tc gi ca i Tha Khi Tn lun. Theo cun n Pht Gio S ca tc gi Shoma Gyokei cng chp: Ngi M Minh lun ch Lun Khi Tn l tc gi t tng thun i tha th xut hin thi i sau, ring v ngi M Minh kim hc c Tiu tha v i tha th xut th khong thi i gia tui vn nin ca vua Kaniska, cho ti khong ngi Long Th xut th, tc l khong 700 nm sau khi Pht dit , hu bn th k th II Ty lch. Ngi Asvaghosa thuc ging di B-la-mn, ngi thnh Sakera (Sa K a) thuc Trung n. Ngi hc rng, ti cao, bin ti v ngi, li thng hiu c Hn hc, c ti lm ca ph. Lc u ngi tin theo ngoi o, khi ti nc Magdha (Ma Kit ), bin lun hu ht vi cc nh hc gi Pht gio ti

, ngi u chim phn u th, nhng sau bin lun vi ngi Prnayasas (Ph Na D Sa) b thua, nn ngi quy y Pht gio v tn ngi Prnayasas lm thy. (Hoc bin lun cng vi ngi Hip Tn Gi b thua, xin phc tng lm t). Sau ngi i du lch cc a phng nh Trung n, Bc n, em sc bin ti trc tuyt tuyn dng Pht gio. V ngi em li vn hng trng tn dng cng c qung i v bin ca c Pht, sau c ghi chp thnh mt b gi l Pht S Hnh Tn. Hn na, ngi cn em sc hng bin trit phc S lun, tuyn dng chnh gio. Thanh danh ca ngi vang di khp n lc ng thi. Hoc c thuyt ni, khi vua Kaniska ti nh thnh Ptaliputra (Hoa Th Thnh), vua yu cu phi np vng chn c, ch thnh Ptaliputra khng vng np, nn phi em M Minh dng thay th cho mt b phn vng. Khi vua Kaniska c ngi M Minh, lin rc v Bc n hong dng i tha Pht gio. Tng truyn trong thi k kt tp kinh in ln th IV, ngi M Minh cng c tham gia, m ng cng vic nhun sc vn chng. Phn trc tc, tng truyn ngi son thut ti hn 100 b kinh lun, nhng hin nay trong i tng ch Hn ch cn lu truyn cc b nh sau: 1. Pht S Hnh Tn (Buddhakaritakvya) 5 quyn, (m V Sm (Dharmaraksa) dch). 2. i Trang Nghim Lun Kinh (Mahlankra-strasstra) 15 quyn, (ngi La Thp (Kumrajiva) dch). 3. Thp Bt Thin Nghip o Kinh 1 quyn, (Nht Xng (Sryayasa) dch). 4. Lc Th Lun Hi Kinh 1 quyn, (Nht Xng dch). 5. S S Php Ng Thp Tng 1 quyn, (Nht Xng dch). 6. Ni Kin T Vn V Ng Ngha Kinh 1 quyn, (Nht Xng dch). 7. i Tn a Huyn Vn Bn Lun (Mahynabhmiguhyavcmla sutr) 20 quyn, (Chn (Paramrtha) dch).

8. i Tha Khi Tn Lun (Mahyna sraddhotpda stra) 1 quyn, (ngi Chn dch i Hu ng, ngi Thc Xoa Nan (Siksnanda) li dch 2 quyn gi l tn dch). Pht S Hnh Tn l nhng bi tng tn dng cng c ca c Pht. i Trang Nghim Lun Kinh l nhng li bin lun ph ngoi o, Thng lun v S lun. Thp Bt Thin Nghip Kinh l nhng li khuyn trnh thp c l nhn ca a ngc. Lc Th Lun Hi Kinh bn r ci nhn lun hi trong su ng, Ni Kin T Vn V Ng Ngha Kinh th mn li hi ca Ni Kin T gii ngha i tha, ni ci l tm tnh bn tnh, ch php v ng, nht thit giai khng, tuy l mt on vn, nhng l mt trc tc trng yu v gio l. Huyn Vn Bn Lun th gii r v v th tu hnh ca B-tt. i Tha Khi Tn Lun bn r l chn nh duyn khi. Cn c vo ni dung gio ngha ca cc b k trn th gio ngha ca Lun Khi Tn thuc gio l thun ty i tha, cn cc b khc hoc thuc gio ngha thun Tiu tha, hoc thuc gio ngha kim c Tiu tha v i tha. V vy, Kono Tetsu, tc gi cun n Pht Gio S Cng (trang 179), kt lun: Ngi M Minh thuc t tng Tiu tha th xut hin khong trc hoc sau th k th I, cn ngi M Minh thuc t tng i tha th hon ton l ngi xut hin th k sau. Nh vy tc gi cun s k trn nhn c hai ngi M Minh ra i. Nhng suy lun theo tc phm th c th ch l mt ngi M Minh, v lc u ngi tin theo Tiu tha, nn trc tc ca ngi thuc Tiu tha gio, sau ngi chuyn hng theo i tha nn trc tc ca ngi cng l t tng i tha. Tc l, ngi l bc kim hc c Tiu tha v i tha. ---o0o--V.GIO NGHA CA NGI M MINH (ASVAGHOSA) 1. LI TIU DN. - Cn c vo bi ta quy knh ca b i Trang Nghim Lun Kinh ca M Minh c chp: Ph Na, Hip T-khu, Di Chc ch lun s, Tt B Tht B chng, Ngu vng chnh o gi, th ng ch lun s, ng ng giai knh thun. Di Chc tc l: dch m ca ch Mahsasaka (Ha a b), Tt B Tht B l dch m ca ch Sarvstivda (Nht Thit Hu b), Ngu vng c th cng l dch m ca ch Kaukkutika (K Dn b). Ngha l ngi Ph Na, ngi Hip Tn Gi v tt c cc gio ngha ca cc b, ngi u cung knh

ty thun ht thy. chnh l thi khoan dung ca ngi, ct thm cu ch s trng v b ch s on. Ngi l mt nh kim hc c Tiu tha v i tha, nn v t tng ca ngi c th nh l chic cu bc ngang gia hai lung t tng . 2. CH PHP THC TNG. - thuyt minh v ch php, nn ngi M Minh lp ra Th tc v Thng ngha . Thnh lp Th tc (Samvrti Satya) quan st v hin tng lun; thnh lp Thng ngha (Par-martha Satya) quan st v bn th lun. Ngha l nng vo Th tc quan st ch php, th c s khu bit gia mnh v ngi, gia nghip bo thin v c, gia gia nh v x hi, tm li, tc l c s sai bit v th gian, xut th gian, hu vi v v vi. Nu nng vo Thng ngha quan st thc tng ca ch php th khng c s thin gii, phn bit, tng i nh trn. Nhng chng sinh v khng bit c thc tng ca ch php, nng vo Th tc quan st ch php, nn c chp trc vo kin gii sai bit, h vng khng thc, tng i tn ti, sinh ra mi phin no, to ra mi nghip, chu mi kh no, sinh dit qu bo thin c: Nu chng sinh bit nng vo Thng ngha quan st, th la c qu bo thin c, cng kh no kin gii sai bit, xa c mi h vng, khng cn sinh t, an tr vo cnh gii tch tnh tuyt i. Ch php thc tng c ngha l siu vit v nhn thc sai bit, la mi quan nim tng i, vt ra ngoi vng hu v, thuc cnh gii Nht thit giai khng. cnh gii ny tc l chn nh, bn lai t tnh thanh tnh, chn thc khng h, cho nn li gi l Chn nh t tnh v cnh gii ny th on tuyt mi l lun, duy c chn tr v lu, cho nn li c tn l B- tm tng (theo kinh Ni Kin T). 3. VN HU DUYN KHI. - Thuyt Vn hu duyn khi ca ngi M Minh cng tng t nh thuyt Nghip cm duyn khi ca Tiu tha. Ngha l loi hu tnh v nng vo Th tc , cho nn dy ra nhiu s sai bit t v tha, t mnh mc vo vng m kin, sinh ra nghi hoc, tng trng mi phin no, gy ra nghip thin, c, chu qu kh sinh t lun hi trong su ng. Nhng nu nng vo Thng ngha quan st th tng, bit chng sinh v kh th gian u nh mng huyn, bit c tc nghip v th nghip u l do ci TA, hiu c con ngi u l v phin no tri buc, gy ra k chp, to ra nghip thin c qu bo, cng v nh t ht ging m sinh ra mm cy, ht ging v mm cy tuy khng phi l mt, nhng v t ht ging mi c mm cy. V cng v nh ngi m v a

con th, tuy khng phi l mt, nhng ngi m ung thuc th khi c bnh ca a con (theo i i Trang Nghim Lun Kinh). Vy nn, nu chng sinh bit la b Th tc , quay v Thng ngha , em tr Btnh qun chiu vo thc tng ca ch php, th s tr c mi hoc nghip, thot c sinh t. 4. THUYT VN PHP DUY NHT TM. - Cn c vo gio ngha Lun i Tha Khi Tn, th gio ngha cn bn ca ngi M Minh l Vn php duy nht tm. Ngha l ht thy mi php ca vt v tm, hu vi v v vi, th gian v xut th gian, u duy nht tm, v cho c n ton v tr php gii cng quy vo duy nht tm, ngoi nht tm ra, khng cn nhn mt s vt no tn ti, tc l thuyt Vn php duy nht tm. Thuyt nht tm ny khng phi l ci tm vt tm tng i, m n tng qut ht thy vt v tm, ht thy vn php hu hnh v v hnh. V vy nn c th gi Nht tm ny l Vn hu tng cai tm. Pht tm v chng sinh tm tn tuy khc nhau, nhng cng ch l tn ring ca nht tm. V chng sinh b vng kin phn bit che y, nn khng bit c ci tuyt i ca nht tm . Ngi v mc ch chuyn m khai ng cho chng sinh, nn ngi ni rng, ci nht tm n vn y chng sinh tm, bn tnh ca chng sinh tm vn y ci php th ca Ma ha din (i tha). Lun i Tha Khi Tn chp: S ngn php gi v chng sinh tm, th tm tc nhip nht thit th gian, xut th gian, y th tm, hin th Ma Ha din. Ni v php th gian, xut th gian, nng vo tm ny m hin th c ngha Ma Ha din (i tha). Ni v tm chng sinh, nu ng phng din bn th lun m quan st th ci tm l tng th ca v tr, v n vn bn th chn nh, khng sinh khng dit, khng tng khng gim; ng v hin tng lun m quan st, th ci tm sai bit v thng, bin ha sinh dit. Lun i Tha Khi Tn chp: Y nht tm php, hu nh chng mn. Vn h vi nh, nht gi tm chn nh mn, nh gi tm sinh dit mn, th nh chng mn, giai cc tng nhip nht thit php. Th ngha vn h, d th nh mn bt tng ly c. Ngha l nng nht tm php, nn c hai phn. Nhng g l hai ? - Mt l tm chn nh mn, hai l tm sinh dit mn. Hai th tm ny u tng qut ht thy mi php. Ngha ra sao ? V hai mn khng ri nhau. V nht tm l chng sinh tm, nn cn c vo bn tnh v c dng ca n tc l THC TNH ca chn nh bnh ng. TNH NNG ca n bao hm v lng cng c. C DNG ca n hay sinh ra mi php th gian, xut

th gian, hu lu v v lu. Vy nn thc tnh tc l TH I ca nht tm, tnh nng tc l TNG I, v c dng l DNG I ca nht tm, nn gi l TAM I. I c ngha l rng ln v bin. nh trn thut Nht tm, Nh mn, Tam i, l thuyt Vn hu duy nht tm ca ngi M Minh ni trong b i Tha Khi Tn. Tm tt ngha trn nh sau: Chn nh mn Bn th quan

Sinh dit mn Hin tng quan Th i Thc tnh Tng i Dng i Tnh nng c dng

5. PHNG PHP THC TIN TU HNH. - V phng php thc tin tu hnh ca ngi M Minh l Tam hc v Lc , nhng trong ly tr tu lm nn tng then cht. Tc l em tr tu ph mi m vng, t ti chn nh bn lai thanh tnh. ---o0o--CHNG TH SU. VIC THNH LP TAM TNG I. LUT TNG THNH LP Tam Tng (Tripitaka) l Kinh tng, Lut tng v Lun tng, ting gi tng qut kinh in ca Pht gio. i tha v Tiu tha u c Tam Tng ring, ni dung v hnh thc ca i bn cng khng ging nhau. y ni thnh lp Tam Tng l ni s thnh lp Tam Tng ca Tiu tha Pht gio. Khi nguyn ca Lut tng, l d nhin c t khi c Thch Tn cn ti th, nhng vic thnh lp Lut tng th khong triu i A Dc Vng. Ngha l sau khi gio on Pht gio chia ra Thng Ta b v i Chng b, th i bn u c Lut tng ring, ti khi phn chia ra cc mt phi th mi phi cng li y theo tng b lut ring. Ni dung cn bn ca cc b lut th ging nhau, nhng khc nhau phn chi tit, l v s k tha v thc hnh ca mi b bt ng. Lut tng c su b chnh, m cc b phi ly lm cn c nh sau(1):

1. Vinayapitaka (Lut tng) Nam phng Thng Ta b (Lut b thuc Nam truyn i tng kinh). 2. Thp Tng Lut (61 quyn)), Hu b, (ngi La Thp dch nm 404 Ty lch). 3. T Phn Lut (60 quyn), Php Tng b, (ngi Trc Pht Nim dch nm 412 TL). 4. Ma Ha Tng K Lut (40 quyn), i Chng b, (ngi Pht Bt La, ngi Php Hin dch nm 416 TL). 5. Di Sa Tc Ha H Ng Phn Lut (30 quyn), Ha a b, (ngi Trc o Sinh dch nm 424 TL). 6. Cn Bn Thuyt Nht Thit Hu b T Ni Da (50 quyn), Cn bn Hu b, (ngi Ngha Tnh dch nm 710 TL). ---o0o--II. KINH TNG THNH LP Vic thnh lp Kinh tng tc l thnh lp kinh in A Hm, pht trin qua ba giai on. Giai on u tin l thi k kt tp kinh in ln th nht, giai on ny ch tng tot yu li nhng gio php ca Pht. Giai on th hai, thi k trc khi Thng Ta b v i Chng b phn lit, trong giai on ny li c truy gia nhng li thuyt php hoc thuyt thoi ca c Pht m k kt tp ln th nht cn thiu st. Giai on th ba, thi k sau cc b phi phn lit, l giai on hon thnh Kinh tng th gm c T A Hm Kinh, tc l Trng A Hm, Trung A Hm, Tp A Hm v Tng Nht A Hm; hoc thm kinh Tp Tng tc l Tiu A Hm, gi l Ng A Hm. Cn c vo T A Hm trong tng kinh ch Hn m cc b phi ly lm cn c nh sau: Trng A Hm Kinh (22 quyn), Php Tng. (Ngi Pht Da X, ngi Trc Pht Nim dch khong nm 412-413 TL). Trung A Hm (60 quyn), Hu b. (Ngi Tng Gi B dch nm 397-398 TL).

Tp A Hm Kinh (50 quyn), Hu b. (Cu Na Bt La dch khong nm 435-443 TL). Tng Nht A Hm Kinh (51 quyn), h thng i Chng b. (Ngi Tng Gi B dch nm 397 TL)(1). ---o0o--III. LUN TNG THNH LP Lun tng tc l A T t Ma Tng. thi k kt tp kinh in ln th nht, l d nhin Lun tng cha c; thi k kt tp ln th hai cng cha c lp thnh mt tng ring; mi ti thi i cc b phi xut hin, nht l h thng ca Thng Ta b ch trng li ch thch thuyt minh v gio php ca c Pht ni, v phn tch bin lun cho r rng, v th nn Lun tng mi c lp thnh mt tng ring. Hin nay, Lun tng ca Tiu tha c cc b lun thuc Hu b, thy trong tng kinh ch Hn; v by b lun thuc h thng Nam phng Thng Ta b. Tn cc b nh sau: By b lun thuc Nam phng Thng Ta b: (1) Nhn Th Thuyt Lun, (2) Gii Thuyt Lun, (3) Php T Lun, (4) Phn Bit Lun, (5) Song Lun, (6) Pht Th Lun, (7) Lun S Lun. By b lun thuc Thuyt Nht Thit Hu b: (1) Tp D Mn Tc Lun (20 quyn), (2) Php Un Tc Lun (12 quyn), (3) Thi Thit Tc Lun (7 quyn), (4) Thc Thn Tc Lun (16 quyn), (5) Gii Thn Tc Lun (3 quyn), (6) Phm Loi Tc Lun (18 quyn), (7) Pht Tr Lun (20 quyn). ---o0o--IV. VN NGN NG CA NGUYN THY KINH IN Khi c Thch Tn cn ti th, trong khi thuyt php, m thoi, Ngi thng dng th ngn ng no, cho ti ngy nay vn cha quyt on c ch xc. Ngn ng lc ng thi v h thng kinh in Veda th c dng bng ch Phn, v nc Maghda (Ma Kit ) th dng ting phng ngn ca nc gi l ting Magadhi, ph thng trong qun chng th

dng th ting tc ng hn hp. Ting tc ng ny ly ting Magadhi lm c s, rt trng yu trong vic giao t lc ng thi. C l ng thi, c Pht dng th ting ny ha qun chng. Sau khi Ngi dit , trong Gio on phn nhiu cng dng th ting , v li sau khi Pht gio c truyn ti Sri Lanka (Tch Lan), th ting li c canh ci bin ha ri thnh ting Ba L (Pali). V th ting ny c dng ghi chp kinh in ca Nam truyn Pht gio. ---o0o--V. HAI H THNG LN CA KINH IN PHT GIO Cn c vo gio l ca Pht gio, th Pht gio chia ra hai h thng ln l i tha v Tiu tha. Nhng nc thuc h thng i tha Pht gio nh Bc n , cc a phng Trung T , Ty Tng, Mng C, Mn Chu, Trung Quc, Vit Nam, Triu Tin v Nht Bn. Pht gio cc nc ny gi l Nam truyn hay Nam phng Pht gio. Nguyn in ca Nam phng Pht gio th c ghi chp bng ting Ba L (Pali), nn gi l Pali Pht in. Nguyn in ca Bc truyn Pht gio c chp bng ting Phn (Sanskrit) nn gi l Phn ng Pht in. Tuy chia ra i tha v Tiu tha, hay Nam truyn v Bc truyn, ch l s phn chia ca a l, thc ra Bc phng Pht gio cng gm v cc Kinh, Lut, Lun ca Tiu tha, Nam phng Pht gio cng c ch xen ln gio l ca i tha. Pali Pht in. - Ni dung ca Pali Pht in gm c ba phn: Kinh, Lut v Lun. Hin nay, b Nam truyn i tng gm c cc kinh in theo nh biu sau y(1): ---o0o--TRIPITAKA (TAM TNG) A. VINAYA PITAKA (LUT TNG) I. Suttavibhanga (Kinh Phn Bit ), (Nht dch Nam truyn quyn 1, 2). II. Khandhaka (Kin- b), (Nht dch Nam truyn quyn 3, 4). III. Parivra (Ph Ty), (Nht dch Nam truyn quyn 5). ---o0o---

B. SUTTA PITAKA (KINH TNG) I. Dgha nikya (Trng B), (Nht dch Nam truyn quyn 6, 7, 8). II. Majjhima nikya (Trung B), (Nht dch Nam truyn quyn 9, 10, 11). III. Samyutta nikya (Tng ng B), (Nht dch nam truyn quyn 12... 15, 16). IV. Anguttara nikya (Tng Nht B), (Nht dch Nam truyn quyn 17, 21, 22). V. Khuddaka nikya (Tiu B), (Nht dch Nam truyn quyn 23, 41). 1. Khuddaka ptha (Tiu Tng), (Nht dch Nam truyn quyn 23). 2. Dhammapada (Php C), (Nht dch Nam truyn quyn 23). 3. Udna (T Thuyt), (Nht dch Nam truyn quyn 23). 4. Itivuttaka (Nh Th Ng), (cng cng quyn 23). 5. Sutta ripta (Kinh Tp), (Nht dch Nam truyn quyn 24). 6. Vimna vatthu (Thin Cung S), (Nht dch Nam truyn quyn 24)

7. Peta vatthu (Ng Qu S), (Nht dch Nam truyn quyn 24). 8. Thera gth (Trng Lo K), (Nht dch Nam truyn quyn 25). 9. Theri gth (Trng Lo Ni K), (Nht dch Nam truyn quyn 25). 10. Jtaka (Bn Sinh Kinh), (Nht dch Nam truyn quyn 28, 39). 11. Niddesa (Ngha Thch), (Nht dch Nam truyn quyn 42, 44). 12. Patisambhid magga (V Ngi Gii o), (Nht dch Nam truyn quyn 40, 41). 13. Apadna (Th D), (Nht dch Nam truyn quyn 26, 27) 14. Buddha vamsa (Pht Chng Tnh), (Nht dch Nam truyn quyn 41).

15. Cariv pitaka (S Hnh Tng), (Nht dch Nam truyn quyn 41). ---o0o--C. ABHIDHAMMA PITAKA (LUN TNG) I. Dhammasangani (Php Tp Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 45).

II. Vibhanga (Phn Bit Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 46, 47). III. Dhtu kath (Gii Thuyt Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 49). IV. Puggala pannatti (Nhn Thi Thit Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 47). V. Kthavatthu (Lun S), (Nht dch Nam truyn quyn 57, 58). VI. Yamaka (Song Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 48, 49). VII. Patthma (Pht Th Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 50 n 56). ---o0o--D. TAM TNG CH THCH I. Samantapsdik (Nht Thit Thin Kin Lut ch), (Nht dch quyn 65). ---o0o--E. CC THNH IN TRNG YU NGOI TAM TNG I. Dipa vamsa (o S), (Nht dch Nam truyn quyn 60).

II. Mah vamsa (i S), (Nht dch Nam truyn quyn 61). III. Cla vamsa (Tiu S), (Nht dch Nam truyn quyn 61). IV. Milindapanha (Kinh Na Tin T-Khu), (Nht dch Nam truyn quyn 59).

V. Visudhi magga (Thanh Tnh o Lun), (Nht dch Nam truyn quyn 62, 63, 64). VI. Abhidhammattha sangaha (Nhip A T t Ma Ngha Lun), (Nht dch Nam truyn i tng quyn th 65). PHN NG PHT IN. - Nguyn in ca Pht gio i tha th u c ghi bng ting Phn. T nguyn in ny li c dch sang ch Ty Tng gi l Ty Tng Pht in, dch sang ch Hn gi l Hn dch i tng kinh. Pht gio Nht Bn li em in li b Hn dch i tng kinh, v thm cc b Kinh, Lun ca cc cao tng Nht bn, gi l i Chnh tn tu i tng kinh. B ny bt u in t nm 1924, hon thnh nm 1934, gm c 100 tp, trong c 13.520 quyn, nhng nhng kinh in bng nguyn vn ch Phn m hin nay hy cn, ch c cc b theo nh biu sau(1): 1. BT NH B Satashasrik Prajnapramit (i Bt Nh s phn), Pancavimtisa Hasrik P. (i Phm Bt Nh), Astashasrik P. (Tiu Phm Bt Nh), Saptastik P. (Vn Th Bt Nh), Suvikvnftavikrmi P. (Thng Thin Vng Bt Nh), Adhyardhasatik P. (L Th Bt Nh), Vajrcchedik P. (Kim Cng Bt Nh), Prjnpramitahrdaya (Bt Nh Tm Kinh). Trong cc b k trn, duy c L Th Bt Nh ch cn tng bn mt ri rc khng , cn cc b khc u hon ton nguyn bn v c phc t thnh nhiu bn. 2. HOA NGHIM B Dasabhmsvara (Thp a phm), Gandvyha (Hnh nguyn phm tc l T Thp Hoa Nghim), Bhadracarpranidhna (Ph Hin hnh nguyn tn). 3. PHNG QUNG B Saddharmapundarka (Php Hoa Kinh), Sukkhavativyha (A Di Kinh), Lankvatara (Lng Gi Kinh), Karunapundarka (Bi Hoa Kinh), Suvarnaprabhsa (Kim Quang Minh Kinh), Samdhirja (Nguyt ng Tam Mui Kinh), Divyvadna (b ny hy cha dch hon ton sang ch Hn), Avadanasataka (Son Tp Bch Duyn Kinh), Mahvastu (Pht Bn Hnh Tp Kinh d bn). 4. BO TCH B

Rstraplpariprccha (H Quc Tn Gi S Vn Kinh), Ksyapaparivarta (i Ca Dip hi), Sukhavativyha (V Lng Th hi, tc V Lng Th Kinh). 5. B MT B Aparimityur dhrani (V Lng Th Quyt nh Quang Minh Vng La Ni), rya Trbhattariky nmstot tara Satak (Tn Dng Thnh c a La B-tt Nht Bch Bt Danh Kinh), Bht dmara tantra (Kim Cng Th B-tt Hng Phc Nht Thit B a i Gio Vng Kinh), Dhvajgrakayrhdrani (V Nng Thng Phan Vng Nh Lai Trang Nghim La Ni), Ekavimsati Stotra (Thnh Cu Pht Mu Nh Thp Nht Chng L Tn Kinh), Grahmtrk (Thnh Diu Mu La Ni Kinh), Hevajradkinjalasambara tantra (i Bi Khng Tr Kim Cng i Gio Vng Nghi Qu Kinh), Krandavyha (i Tha Trang Nghim Bo Vng Kinh), Mahmyr vidyrjni (Pht Mu i Khng Tc Vng Kinh), Mahmegha stra (i Vn Thnh V Kinh), Mahpratisar dhrani (i Ty Cu La Ni), Mahppratyangira dhrani (i Bch Tn Ci La Ni Kinh), Mahsahasrapra mardan (Th H i Thin Quc Kinh, Mahstavat (i Hn Lm Thnh Nan Noa La Ni), Mantrnusrni (i H Minh La Ni Kinh), Mric dhrani (Ma L Chi Thin La Ni Kinh), Nmasamgtti (Vn Th S Thuyt Ti Thng Danh Ngha Kinh), Parnasavari dhrani (Bt Lan Sa Phc La i La Ni), Tathgatagnhyaka (Nht Thit Nh Lai Tam Nghip Ti Thng B Mt i Gio Vng Kinh), Usnsavidy dhrani (Nht Thit Nh Lai Cm Nh Sa Ti Thng Tng Tr Kinh), Vjravidran dhrani (Hoi Tng Kim Cng La Ni Kinh), Vasudhra dhrani (Tr Th La Ni Kinh). ---o0o--VI. TRC TC CA CC THNH TNG N Buddhacarita (Pht S Hnh Tn, M Minh), Madhyamaka krik (Trung Lun bn tng, Long Th), Bodhisatvabhmi (Du Gi S a Lun Trung B-tt a, V Trc), Strlmkar (i Tha Trang Nghim Lun, V Trc), Sikssamucchaya (i Tha Tp B-tt Hc Lun, Tch Thin), Bodhikariyvatra (B- Hnh Kinh, Tch Thin), Vajracci (Kim Cng Chn Lun, Php Xng), Dharmasamgraha (Php S Danh Tp Kinh d bn) (1).

TY TNG PHT IN. - c bit, i tng kinh ca Pht gio Ty Tng th c phin m thng t nguyn in ch Phn sang, nn rt tinh tng ch xc. V th, b i tng ny ng v mt nghin cu nguyn in ca Pht gio rt c gi tr v cng. Ni dung b ny chia lm hai b ln l Kanjur (Cam Th) v Tanjur (an Th), gm c Kinh, Lut v Lun, theo biu nh sau(1): I. Kanjur (Cam Th) - B ny chia ra by b ln, gm c 100 hm: 1. Dulva (Vinaya, Lut b) - 13 hm, gm hn 600 quyn. 2. Ser chin (Prajnpramita, Bt Nh b), 21 hm, gm 100 quyn. 3. Phal chen (Avatamsaha, Hoa Nghim b), 6 hm, gm 2200 bi dip. 4. Kon tsegs (Rannakt, Bo Tch b), 6 hm, t hi th nht n hi th 44. 5. Md stra (Kinh tp), 30 hm, gm hn 200 b. 6. Myang hdas (Mhaparinirvna, i Bt Nit Bn b), 2 hm. 7. Gyut Tantra (B Mt b), 22 hm, gm 287 b. II. Tanjur (an Th) - B ny cng chia ra 3 b ln: 1. Tn Ca tp - 1 hm, gm 58 b. 2. B mt nghi qu - 87 hm, gm hn 2600 b. 3. Lun thch tp - gm c 136 hm. Tp ny l b phn rt quan trng cho s nghin cu kinh in Pht gio Ty Tng. Trong c nhiu cc b s thch ca i tha kinh v nhiu sch khc nh: Nhn minh, tc thi php, tu t php, vn php, t vng, m nhc, ton s, y hc, thin vn v.v... m hy cha c dch sang tng ch Hn. ---o0o---

CHNG TH BY. S PHT TRIN CA TIU THA PHT GIO I. TIU THA PHT GIO THNH LP Khi i tha Pht gio cha ra i th danh t Tiu tha Pht gio cng cha c, m ch gi l Nguyn thy Pht gio v B phi Pht gio. Nhng sau khi i tha Pht gio hng long, cc nh hc gi ca i tha Pht gio c mc ch phn bit s cao thp v mt t tng gio l, nn gi gio l ca B phi Pht gio v Nguyn thy Pht gio l Tiu tha Pht gio. V l do nn Tiu tha Pht gio c thnh lp sau thi i i tha Pht gio ra i. Trong khi i tha Pht gio hng long, th Tiu tha Pht gio cng chu s nh hng kch thch, nn cng tr nn pht trin. Gio l ca Tiu tha Pht gio c pht trin hn c l gio l ca Hu b, Kinh Lng b thuc h thng Thng Ta b. ---o0o--II. S PHT TRIN GIO NGHA CA HU B Gio ngha ca Hu b lc u th nng vo b A T t Ma Pht Tr Lun (Abhidharma nnaprasthna) do ngi Ktyyana (Ca a Din Ni T) son thut lm c s, sau li nng theo b ny m son ra b A T t Ma i T B Sa Lun (Abhidharma Mah Vi Bhsa sastra). Sau khi b i T B Sa Lun c bin son, th gio ngha ca Hu b tr nn c nh, ngng pht trin. Nhng sau b s cng kch ca cc v i lun s ca i tha Pht gio l Long Th v B, v phn ng ny, nn Tiu tha Pht gio cng thc tnh. Trc ht, cc bc Lun s ca Hu b ht sc chnh n li gio ngha ca ni b. Nh ngi Stapni (Thi Bn Ni) son thut b B Sa Lun (14 quyn); ngi Dharmasri (Php Thng) son thut b A T m Tm Lun (Abhidharmahrdaya sastra, 4 quyn), hai b lun ny u l nhng b y c ca Hu b. Sau ngi Upasnta (u B Phin ) sng tc b A T m Tm Lun Kinh (Abhidharmahrdayasastra sutra, 6 quyn); ngi Dharmarta (t Ma La) trc tc b Tp A T m Tm Lun (11 quyn). Tt c nhng b lun trn u cng chung mt mc ch l pht huy ci chn gio ngha ca Hu b. V nin i xut th ca cc v lun s k trn th khong u th k th II n cui th k th IV.

n khong th k th V, ngi Skandila (Tc Kin a La) li trc thut b Nhp A T t Ma Lun (Abhidharmvatra sastra, 2 quyn); ngi Th Thn trc tc b A T t Ma Cu X Lun (Abhidharma-losasastra, 30 quyn). Lun Cu X c mc ch ci thin gio ngha ca Hu b. Nhng ngi Samghabhadra (Tng Gi Bt La, t ngi Skandila) li phn i v gio ngha ca Cu X Lun, nn ngi li son ra b A T t Ma Thun Chnh L Lun (Abhidharma Samayapradpika sastra, 80 quyn) v b A T t Ma Hin Tn Lun (Abhidharma Samayapradpika sastra, 4 quyn). Nhng Cu X Lun ca ngi Th Thn sau khi ra i th chim phn u th v gio ngha ca Hu b, nn, nu cc nh hc gi mun nghin cu v gio l ca Hu b, ch nghin cu v Cu X Lun l y . Cn hai b lun ca ngi Samghabhadra son, ch trng phn khng li b Cu X Lun, tri li, li c coi l phn bi v gio ngha ca Hu b. V th nn i sau gi ngi Th Thn l nh lun gi ca Tn B Sa. ---o0o--III. S PHT TRIN CA H THNG KINH LNG B Kinh Lng b c chia ra t Hu b khong hu bn th k th I trc Ty lch. Nhng Kinh Lng b c pht trin r rng nht l thi k b Thnh Thc Lun (Satyasiddhi sstra) 16 quyn, do ngi Harivarman (Ma L Bt Ma) trc tc ra i. V nin i xut th ca ngi Harivarman khong gia th k th IV Ty lch. Ngi Harivarman ngi Trung n, thuc ging h B-la-mn, lc u ngi theo S Lun, sau ngi quy y Pht gio, theo hc gio ngha ca Hu b, nhng ngi nhn thy gio ngha ca Hu b cn nng cn v danh mc php tng th qu phin toi, nn ngi b Hu b, chuyn theo nghin cu gio ngha ca i Chng b. Ngoi ra, ngi cn nghin cu c gio l ca i tha Pht gio. Ngi c mc ch thng nht gio ngha ca cc b phi, nn mi son ra b Thnh Thc Lun. Ni dung ca b Thnh Thc Lun th cn c vo gio l T Thnh chnh n li gio l ca Pht gio. B lun ny chia ra 5 t, trong c 202 phm. Nm t l Pht t, Kh t, Tp t, Dit t v o t. Pht t th gii thch ngha Tam bo v mc ch to lun; Kh t ni v ci kh nung nu ca ng m; Tp t bn vn nghip v phin no; Dit t gii thch vn Nit bn; o t thuyt minh v nh v Tr. c

bit phm Dit Php Tm c ni n vn Nhn Php Cu Khng ging nh gio ngha ca i tha Pht gio, cn ni dung ca cc phm khc u bn v gio ngha ca Tiu tha Pht gio. Ngoi ra, ngi cn k tha thuyt Hin ti thc hu; qu kh, v lai v th ca Kinh Lng b. ---o0o--IV. NI DUNG B A T T MA CU X LUN A T t Ma Cu X Lun, gi tt l Cu X Lun, b lun do ngi Th Thn trc tc bi hai l do. L do th nht l thng nht gio ngha ca Hu b; l do th hai, nu r lp trng chn chnh ca Pht gio. V vy nn b lun ny c coi l mt tc phm i biu cho Tiu tha Pht gio. Sau khi b lun ny truyn vo Trung Quc, li c thnh lp mt tn ring bit gi l Cu X Tn. V ni dung ca Cu X Lun (gm 30 quyn) do ngi Huyn Trang dch theo nh biu sau: ---o0o--CU X LUN 1. Gii phm (2q.) Bn v Th ca ch php

2. Cn phm (5q.) Bn v Dng ca ch php 3. Th gian phm (5q.) Bn v qu 4. Nghip phm (6q.) Bn v nhn

5. Ty min phm (3q.) Bn v duyn 6. Hin Thnh phm (4q.) Bn v qu 7. Tr phm 8. nh phm 9. Ph ng phm Ch php (2q.) Bn v nhn (1q/5.) Bn v duyn (2q.) Bn v l v ng) Ph t mn

Cc php trong th gii c chia ra hu vi php v v vi php, trong hai php li chia ra nm v, trong nm v gm c 75 php. 1. Sc php (11) Nm cn, Nm trn 2. Tm php (1) Tm vng. Th, tng, t, xc, dc, tu, nim, tc , thng v V biu sc.

1. i a php (10): gii, tam ma a.

2. i thin a php (10): Tn, cn, x, tm, qu, v tham, v sn, bt hi, khinh an, bt phng dt. 3. Tm s php 3. i phin no a (46) php (6): V minh, dt, gii i, bt tn, hn trm, tro c. 4. i bt thin php (2): V tm, v qu. 5. Tiu phin no a php (10): Phn, xim, cung, kiu. ph, xan, tt no, hi, hn, phng

4. Tm bt tng 6. Bt nh a php (8): c ng hnh php tc, thy min, tm, t, (14) tham, sn, mn, nghi. c, phi c, mnh cn, chng ng phn, v tng nh, v tng qu, dit tn nh, sinh, tr, d, dit, danh thn, c thn, vn thn. V vi php (3): H khng, trch dit, phi trch dit. Trc ht, Nht thit php th c hu vi php v v vi php. Hu vi php v nng vo nhn duyn m c, nn bin thin theo thi gian, c nhim v tnh khc nhau. v vi php th hon ton l h khng, ng ngoi trng thi tc dng. Nm v gm 75 php ca hu vi php v v vi php, theo nh biu trn. Cch phn loi vn php tuy chia ra 75 php theo nh biu trn, nhng cc php li quan h mt thit vi nhau v nhn qu. V s quan h li chia ra 6 nhn 4 duyn v 5 qu, theo nh biu sau: (4 duyn) (6 nhn) (5 qu) Tng thng duyn

S duyn duyn Nng tc nhn ng v gin duyn Cu hu nhn ng loi nhn Tng ng nhn Bin hnh nhn D thc nhn Ly h qu S dng qu ng lu qu D thc qu

Tng thng qu

Cch phn loi nh trn c gii thch r Gii phm v Cn phm trong Cu X Lun. Th gian phm, Nghip phm v Ty min phm th ni v qu, nhn v duyn ca m gii. Trc ht em chia th gian ra hu tnh th gian v kh th gian. kh th gian li chia ra ba ci l Dc gii, Sc gii v V sc gii, lun hi theo bn nh lut l thnh, tr, hoi, khng. Hu tnh th gian chia ra nm o l a ngc, ng qu, sc sinh, ngi v tri. Nm o ny u nng vo mi hai th nhn duyn, theo trng thi lun hi sanh t. Nghip phm chia ra ba nghip l thn, khu v . Thn, khu hai nghip u li chia ra biu nghip v v biu nghip. Biu nghip ngha l s biu hin ca c ch, hnh ng. V biu nghip ngha l biu nghip sau khi hin ra m cn rt li ci nghip th tim tng trong thn, v chnh n c nh hng ti hnh vi tng lai. Ty min phm ni ngha ca phin no, v to nghip nn gy ra qu kh. Phin no th chia ra cn bn phin no v chi dip phin no. Hoc nghip chia ra kin hoc v t hoc. Kin hoc l hoc m v l, t hoc l hoc m v s. Hin Thnh phm, Tr phm v nh phm ni v phn qu, nhn v duyn ca php tu chng. Trc ht, Tr c Hu lu tr v V lu tr. Sinh c tu, Vn tu, T tu v Tu tu thuc Hu lu tr; cn Php tr v Loi tr thuc V lu tr. nh ngha l tm chuyn nht sinh ra V lu tr. nh li chia ra Sinh c nh v Tu c nh, mi nh ny li chia ra T sc gii nh (T thin) v T v sc gii nh. Sau ht, nng vo tr v nh ln lt chng c qu v, gi l qu Hin Thnh ca qu v, li nng theo s on hoc chng qu nhiu hay t m nh ot, rt l phc tp theo nh biu sau:

Ng nh tm Bit tng nim tr Tng tng nim tr Non thin cn nh thin cn Nhn thin cn H phm Th nht php Trung phm Thng phm Hu hc v D lu qu Tu o Nht lai qu Bt hon hng Bt hon qu A-la-hn hng V hc v V hc o A-la-hn Nht lai hng Kin o D lu hng

Biu trn l ni v qu v ca hng Thanh vn. Ngi c gic th nng vo php tu mi hai nhn duyn m ng o. Sau bn n qu v ca Btt. Nhng B-tt y khc vi B-tt ca i tha Pht gio. Ngi B-tt ny, trc ht phi tu qua ba A tng k kip, tu theo nhng php lc , vn hnh, ri sau hin vo cung vua, xut gia, tu o, thnh Pht. Cui cng l phm Ph ng, phm ny bn v l v ng ca Pht gio ph thuyt hu ng ca ngoi o. ---o0o---

V. NAM PHNG THNG TA B PHT GIO Hin ti, cc a vc theo Nam phng Thng Ta b Pht gio l cc nc Sri Lanka (Tch Lan), Myanmar (Min in), Thi Lan, Lo (Ai Lao) v Campuchia (Cao Min). S d c danh t Nam phng Thng Ta b l phn bit vi Thng Ta b ti Bc n . Cc nc k trn v u cng thng dng kinh in chp bng ting Ba L (Pali), nn li gi l Ba L Pht gio. Pht gio Sri Lanka (Tch Lan - Ceylon). - Trong thi i A Dc Vng (th k th III trc TL), vua sc lnh phi khin cc bc Truyn o s i cc nc truyn o. V Truyn o s c phi khin ti o Sri Lanka l Trng lo Mahinda, em Pht gio truyn vo o ny u tin. ng thi, vua nc Sri Lanka l Devnampiya Tissa (Thin i Tu th 7), vua rt hm m tin theo v xy cha thp cng dng X li Pht. Sau li c con gi A Dc Vng l Sanghmitt (Tng Gi Mt a, em gi Trng lo Mahinda) mang mt nhnh cy B- t ni c Pht thnh o ti trng ti Sri Lanka, m trong s gi l chuyn cy Thnh th. Pht gio Sri Lanka t y ngy mt pht trin. Gio l ca Pht gio Sri Lanka lc u thuc h thng Thng Ta b. Gio on ca Pht gio gi l i Tinh x t phi (Mahvihra) hay gi tt l i T phi, thuc Thng Ta b (Theriya nikya). Ti triu vua Vatthagmani Abhaya (V y Vng, th k th I trc TL), vua rt hm m Pht gio, nn sng lp mt cha ln ni V y (Abhayagiri). Sau Tng chng cha ny v c s bt ng kin v vn gii lut, khng ha hp vi i T phi, nn lp ring mt phi gi l V y Sn T phi, thuc Php H b (Dhammaruci nikya). triu vua Gotabhaya (205 TL) tr th, gio on Pht gio Sri Lanka li pht sinh ra mt phi mi gi l K Lm T phi (Tetavana). Nh vy Pht gio Sri Lanka ti thi ny c ba phi i lp nhau. Pht gio Sri Lanka t thi c i vn truyn tng bng cch c thuc lng, nhng thi i vua Vatthagmani Abhaya, nhng kinh in bt u c chp bng ting Ba L. Mi ti th k th V, th c ngi Buddhaghoso (Pht m) ngi Trung n, ti Sri Lanka, nghin cu v gio l ca i T phi. Ngi vn l mt v thng minh nh ng, nn ngi dng ting Ba L, ch thch hu ht cc Kinh, Lut, Lun ca Nam truyn i tng, cn nhng b phn cha ch thch xong th ngi Dhammapta (H Php) tip tc

hon thnh. V ring ngi Buddhaghosa ch tc ra b lun Thanh Tnh o Lun (Visuddhimagga), ni dung ca b lun ny l mt th h Tam hc: Gii, nh v Tu, v cng l mt gio hc hon b ca i T phi. Ti u th k th XI, Sri Lanka b dn tc Tamil Nam n trn ti, nh ph thnh, thiu hy cha thp, hm hi Tng Ni, nn Pht gio nc ny b suy vi mt thi k. Sau vi mi nm, c vua Vijaya Bhhu (1059-1113) ni ln nh ui qun th, khi phc li b ci, sai s nghnh thnh Pht gio t Myanmar v chn hng Pht gio, nn Pht gio li tr li hng thnh. Khong cui th k th XII, vua Parakhama Bhhu (1153-1186), mt v anh qun ra i, ngi ht sc lu tm n cng vic chn hng Pht gio, a Pht gio Sri Lanka thng nht v mt mi. Ngha l Pht gio Sri Lanka t trc ti thi i ny, ba phi vn i lp nhau, nhng nh s iu ha ca nh vua, nn ba phi thng nht li lm mt, v ly gio hc ca Thng Ta b Pht gio thuc i T phi lm gio hc chnh thng. K t th k th XVI tr li, c ngi cc nc B o Nha (Portugal), Ha Lan (Holland) v Anh Ct Li (England) tip tc ti bun bn, ri chi phi o Sri Lanka. Ngi B o Nha trc ht ti chim lnh cc a i duyn hi ca Sri Lanka t nm 1520 ti nm 1650, trong khong thi gian 130 nm. Ngi Ha Lan chim lnh t nm 1650 n 1796, trong khong thi gian 146 nm. Trong cc thi gian chim lnh trn, ngi B o Nha th ht sc truyn b v Thin Cha gio (Cu gio, ngi Ha Lan cng truyn b v Thin Cha gio (Tn gio). H u t thi p bc Pht gio. H truyn b t tng Thin Cha gio cc hc ng bng cch b nhim cc gio s u l ngi Thin Cha gio, v mi hnh thc khc. Tuy vy, nhng dn chng Sri Lanka phn ng vn l tn ca Pht gio. T cui th k th XVIII, th lc ca Ha Lan b tan r, ri ngi Anh Ct Li thay th chim lnh ton o Sri Lanka. Ngi Anh chim lnh Sri Lanka t nm 1796 n nm 1948, trong khong 152 nm. Trong thi gian ny, ngi Anh v dng chnh sch t do tn ngng, nn sinh lc ca Pht gio cng dn dn c khi phc. Nc Sri Lanka tuy phi tri qua nhng thi b tr, nhng nh hng ca tn gio ngoi lai cng khng th khut phc c tn ngng c truyn ca dn tc h l Pht gio. phn khng li chnh sch n p ca ngoi lai tn gio, nn trc ht c Trng lo Saramankara (1698-1778), ri n th

k th XIX li c danh Tng l Migettuvatti Gunananda xut hin tuyn dng chnh php ca Pht. T nm 1865 tr li, danh tng M.Gunananda c nm ln cng khai tho lun vi cc tuyn gio Mc s; do nhng cuc tho lun si ni ny lm tng phn uy tn ca quc dn i vi Pht gio. Nhn hi tho lun thng li cui cng nm 1873, bn tho lun ny c dch sang ting Anh, ri truyn ti nc M. i t ngi M l Henry Steel Ocott c c bn lin rt c cm tnh vi Pht gio. Ngay nm , i t cp tc vn ng lp Hi Pht gio ngay New York, ri ng li qua n v Sri Lanka. Sau khi ti Sri Lanka, ng ng ra ku gi nhng ngi da trng hy nn ci tn theo Pht gio. Do vic ny, nn lm chn ng v thc tnh cho ton dn chng Sri Lanka. ng cn h ho thnh lp cc hi thanh nin Pht gio Sri Lanka, v sng lp Pht gio Hip hi ti Colombo lm c quan trung ng vn ng cho Pht gio Sri Lanka. n ngy 17-2-1907 th ng mt. t lng bit n h tr Pht php ca ng, nn ngy dn chng Sri Lanka c ngy k nim gi l ngy k nim Ocott. Ngoi h Pht gio c Ocott, ni b Tng gi li c danh Tng Hikkaduwe Sri Sumangura Trng lo T-khu, mt bc o cao c trng, ngi thit lp ra Pht hc vin Vidyodaya Pirivena lm ni o to Tng ti v sn xut nhng nh hc gi ca Pht gio. Ngoi ra cn c nh hc gi Sri Lanka l Anagarika Sharmapala, khi cn thi k thanh nin, ng l mt nhn vt gip c lc cho i t Ocott trong cng cuc chn hng Pht gio. Hn na ng cn c cng lao v i l vn ng phc hng li nhng ni Pht tch b hoang ph n ; v l ngi sng lp ra Hi Maha Bodhi n phc hng Pht gio b suy tn trong bao th k. Ti thng 2 nm 1948, Sri Lanka thot khi vng cai tr ca ngi Anh, trnh trng tuyn ngn c lp. Ngy 6-1-1950, nc Sri Lanka ban b chnh th Cng ha. Cng trong nm y, c Gio s ca i hc ng Sri Lanka l bc s Malalasekera, vn p hoi bo thng nht Pht gio, ng lin i du lch cc nc trn th gii c ng s on kt ca Pht gio . Do m cuc hi ngh ca Pht gio th gii c chiu tp vo hi thng 5 nm 1950, gm c cc i biu ca tt c 29 nc trn th gii tham gia, m nc Vit Nam ta cng l mt nc hi vin sng lp do Ha thng T Lin i din. Ngy 25-5-1950, tt c i biu ca 29 nc u t tp ti cha Rng Pht, ti tnh Candy, cch Colombo chng 150 cy s cng nhau th nguyn

thnh lp Hi Pht gio Th gii (The World Fellowship of Buddhists, gi tt l W.F.B). Ni dung bn Tuyn th nh sau(1): ---o0o--BN TUYN TH Chng ti i biu Pht gio cc nc v i biu tt c cc t chc Pht gio trn hon cu, hm nay (25-5-1950)) hp trc ca Tam bo tn nghim cha Rng Pht y, vn l ngi cha lch s ca kinh c tch ny, chng ti cng nhau pht th rng: Chng ti v tt c cc Pht t m chng ti thay mt u ch thnh pht th: C xut gia ln ti gia u s ht sc tun theo thi hnh gio php v gii lut ca c Pht Thch Ca. Chng ti vi cc Pht t s phi c gng em mnh lm nhng tm gng trong sch sng sut gia nn tn ngng Pht gio lm cho tinh thn Pht gio chung c thnh mt khi sng sa mnh m khp hon cu. Mun t c mc ch y, chng ti cng nhau th nguyn s phi thng nht Pht gio, on kt Pht t theo ngha Lc ha vi lng thm tn, du dt tt c Pht t trn khp hon cu lm cho o l ca Pht, tinh thn thanh tnh ca ch Tng c tt c mi ngi trn th gii hiu bit. Mong rng tinh thn T, bi, h, x ca c Pht c lc lng mnh m v cng hng dn cc dn tc v cc Chnh ph ca dn tc u tin tng, cng nh u hot ng theo mt con ng t bi bnh ng chung sng vi cuc i sng sut, ra sch ht nhng khi c tham, sn, si, nh th t lng bc i, tnh hu ngh gia dn tc n vi dn tc kia s ha gii, s thn thit, c triu ngi nh mt cho ha bnh ca nhn loi s thc hin. Mun t ti mc ch v i , phi c mt c s v i, mt chng trnh hon b, giao cho mt c quan lnh o. V th nn chng ti quyt nh thnh lp Hi Pht gio Th gii vi tt c Trng phi on Pht gio c gp mt gp li ti bui l tuyn th ny, u c thm quyn quyt on v thi hnh quyt ngh ny. Chng ti rt mc thnh knh cu xin c Pht ph h cho tt c cc s c gng ca chng ti. Sau bui l tuyn th, ri ngy hm sau i Hi ngh c long trng khai mc ti Hi qun Thanh nin Pht gio th Colombo t ngy 26 n 30-5-1950; gm c 127 i biu ca cc nc. Hi ngh quyt nh ly l c 5 sc, l c tng trng s thng nht cho ton th cc nc c Pht gio trn th gii, ng thi Bn Hin chng ca Pht gio Th gii cng c

ra i. Hi ngh cn quyt nh t nay tr i cc nc theo Tiu tha Pht gio u gi l Theravada (Thng Ta b Pht gio), nn Tiu tha Pht gio v i tha Pht gio c s thng cm nhau hon ton. i Hi ngh ca Pht gio Th gii th c mi hai nm li hp mt ln. Ln th II hp ti Nht Bn hi thng 9 nm 1952. Ln th III hp ti Myanmar vo thng 12 nm 1954. Ln th IV hp Npal vo thng 11 nm 1956. Ln th V hp ti Thi Lan vo thng 11 nm 1958. Ln th VI hp ti Campuchia vo thng 11 nm 1961. Hi Pht gio Th gii k t ngy thnh lp cho ti nay vn tin trin u n, nn cng thu c nhiu kt qu kh quan. * Nc Sri Lanka v din tch 65.610km2. * Dn s: 9.165.000 ngi (theo thng k ca Hi Quc Lin 1957). * Th : Colombo (450.000). * Tn ca Pht gio c 5.217.143 ngi (theo thng k nm 1957). Cn li l tn n gio, Hi gio, Thin Cha gio v.v... Pht gio Sri Lanka c ci c sc, t khi b tr cho ti hin nay c lp, vn gi nguyn c mu sc gio l ca Thng Ta b Pht gio. Pht gio Myanmar (Min in - Burma). - Pht gio Myanmar, v nin i lc u c truyn vo th khng bit c ch xc. Nhng cn c vo o s (Dipavamsa) th trong thi i A Dc Vng, vua phi khin cc v Truyn o s ti cc nc truyn o, c mt v ti truyn o ti nc Suvannabhmi (Kim a). Nc Suvannabhmi tc l ch vo mt nc t duyn hi ng nam Myanmar cho ti Ty ngn ca Bc b bn o Malaysia. Nh vy Pht gio ca Myanmar cng c th c truyn ti t th k th III trc TL. T thi c i, ngi n dng ng thy v ng b ti Myanmar, v ng thi h em c vn ha ca n , tc l vn ha B La Mn gio truyn vo. Cn Pht gio c lu truyn ti Myanmar mt cch xc thc nht l khong th k th IV tr v sau. Pht gio Myanmar, trc ht, gio ngha ca h thng Nht Thit Hu b c truyn vo. Khong th k th V th gio l ca h thng Thng Ta b Pht gio c truyn vo Sri Lanka. Tip sau, Mt gio ca i tha Pht gio cng c truyn vo. Nhng ti vng triu Pagan (1043-1069) thnh lp, i vua Anawraht (nm 1059), vua nhn thy s a lc ca Mt

gio, nn ch tin theo gio l ca Thng Ta b Pht gio. Vng triu Pagan tr v trong mt thi k 240 nm, cc i vua k tip, i vua no cng tn sng, quy y Pht gio, nn quc dn cng theo th m tn ngng Pht gio. cui th k th XIII, Myanmar b qun Mng C xm nhp nh cp, nn vng triu Pagan b dit vong. T y tr v sau, trong mt khong thi gian di hn hai trm nm, cng c nhng vng triu ngn xut hin. Trong cc vng triu c vua Dhamanaceti, nm 1475, vua phi khin s thn ti Sri Lanka rc Pht gio chnh thng ti , v ng thi c cu thnh c cc v Trng lo thuc i T phi trao truyn cho cch thc th gii php. T , Gio on Pht gio Myanmar chnh n v thng nht c cch thc th gii php. Sau l vng triu Pegu c thnh lp, tri qua 200 nm, ri n vng triu Alaungpaya, tri qua 130 nm. cui vng triu Alaungpaya, tc l khong u th k th XVI, th c ngi B o Nha ti bun bn cc a phng Martaban, Tensserin duyn hi pha Nam Myanmar. Sau li c ngi Ha Lan, ngi Php, ngi Anh cng ln lt ti bun bn. V quyn li xung t, nn my ln xy ra cuc chin tranh Anh - Myanmar, rt cuc Myanmar tr thnh mt lnh th ca ngi Anh k t ngy 1-1-1886. Sau thi k Th gii i chin ln th hai kt thc, ti nm 1948 Myanmar cng tr thnh mt nc c lp. Pht gio Myanmar nu em so snh vi Pht gio Sri Lanka, th Pht gio Myanmar c rt nhiu c sc. c sc th nht l cng cuc nghin cu v Lun tng trong Tam Tng rt thnh hnh, kt tp kinh in ln th VI nm 1956 ti th Rangoon, v cch y 100 nm tr v trc, cng kt tp kinh in ln th V ti Mandalay, th ca Bc Myanmar. c sc th hai, rt ch trng v cng c xy ct cha thp. c sc th ba, con trai (15 -16 tui) trong nc, ai ai cng phi qua mt thi gian vo cha tu hc, lm s, ngi no pht nguyn i xut gia th sut i lm T-khu, nu khng ch tu mt thi gian ngn ri li hon tc theo sinh hot ti gia. c im th t, cc Tng l u l nhng ngi ch o v mt tinh thn ca x hi, dn chng. Mi t vin l mt trng hc, mi v Tng u l mt gio s. Hn na, cc v s ca Myanmar li rt ch trng cng tc hot ng trong x hi. * Din tch: 677.950km2. * Dn s: 19.242.000 ngi (theo thng k ca Hi Quc Lin nm 1957).

* Th : Rangoon. * Tn Pht gio: 16.221.006 ngi. Pht gio Thi Lan (Thailand). - Thi Lan thi c i gi l nc Nam Chiu, thuc a ht Vn Nam, pha Nam China. Nc ny i vi cc vng triu ca China, c lc th ph thuc, c lc c lp. Mi ti th k th XIII, nc Nam Chiu b qun Nguyn tn ph, dn tc Thi Lan phi chy trn v pha Nam, ti lu vc sng Menam. y, dn tc Thi Lan lin lp ra vng triu Sukhotai (1238-1406). Dn tc Thi Lan thi i Nam Chiu th hp th vn ha ca China, v c th cng hp th c gio l i tha Pht gio thi . Nhng, t khi vng triu Sukhotai c thit lp, th dn tc Thi Lan li tin theo gio l ca Thng Ta b Pht gio c truyn vo t Myanmar. K nghip vng triu Sukhotai l vng triu Ayuthia (1407-1767). T vng triu Sukhotai cho ti vng triu Ayuthia, tri qua mt thi gian 500 nm, th vn ha ca Pht gio rt l xn ln. c bit, i Siri Sriyavamsa Rama, nm 1361 Ty lch, vua phi s thn ti Sri Lanka thnh cu gio l chnh thng Pht gio thuc i T phi, v suy tn Pht gio l tn gio chnh thng ca quc gia. Hn na cn thnh cc v Trng lo t Sri Lanka ti truyn cho cch thc th gii php, v ging gii v kinh in Pali. Cc vua th i i tin theo v ht lng ng h Pht gio. Nm 1767, Thi Lan b qun Myanmar xm nhp nh ph, nn vng triu Ayuthia b dit vong, mt khong thi gian ngn Pht gio b suy vi. Nhng ti nm 1782, c danh tng Chao Phaya Chakri ra i, khi phc li b ci, lp ra vng triu Bangkok, ri t ln ngi vua, gi l Ramathibodi, tc l Rama nht th. Trong vng triu ny, sau c vua Mongkut, vua ra tay ci cch mi cng vic tr an trong nc, ng thi li ci cch c Pht gio, a gio on Pht gio vo vng gii lut nghim khc. V th nn gio on Pht gio Thi Lan chia lm hai phi: mt phi nghim tr gii lut gi l Thammayut (Chnh Php phi), mt phi khng d phn ci cch trn, th khoan hng gii lut, gi l phi Mahayut (i Chng phi). Gio l ca hai phi tuy ging nhau, nhng khc nhau v phn gii lut l nghim tr v khoan hng. Tuy vy, gio on trung tm ca Pht gio Thi Lan vn l phi Thammayut. Ti thi i vua Chulalonkora (1868-1910), tc l Rama ng th, Chnh ph n c k tng mt b phn X-li ca Pht, pht qut c c thp Piprahwa. Vua lin kin thit cha Saket cng dng. Nm 1888, nh vua

li pht nguyn xut bn b Nam truyn i tng, ti nm 1894 th hon thnh. Tip sau l Rama lc th, v Rama tht th cng nhit thnh v cng vic xut bn i tng. Pht gio Thi Lan, trn phng din gio l cng ging nh Pht gio Sri Lanka, Myanmar, ngha l cng chung mt gio l ca Thng Ta b Pht gio. Nhng, Pht gio Thi Lan c nhiu c sc v hnh thc: c sc th nht, Pht gio l ca quc dn v quc gia. Theo Hin php Thi Lan th nhn dn c quyn t do tn ngng, nhng ng Quc vng bt buc phi l ngi tn ngng Pht gio. Cc nghi thc cng cng trong nc v t nhn u theo nghi thc Pht gio. Cha l cc trng hc ca quc dn. S quan h gia quc gia, quc dn v Pht gio khng bao gi xa cch nhau. c sc th hai, gin d ha kinh in ph bin Pht gio su rng trong lp dn chng. Cc trng hc u c dy ting Pali. Nh vua v vng tht rt ham chung s nghip xut bn i tng truyn b Pht gio. c sc th ba, thnh phn con trai trong nc, tui thanh thiu nin, ai ai cng phi vo cha tu mt thi gian ngn. Tc l ny cng ging nh Myanmar, nhng Thi Lan th nghim khc hn. V cng nh Pht gio Sri Lanka khng c Ni chng. * Din tch: 514.000km2. * Dn s: 20.686.000 ngi (theo thng k nm 1957). * Th : Bangkok. * Tn Pht gio: 15.581.240 ngi. Pht gio Lo (Laos). - Pht gio Lo cng tng t nh Pht gio Thi Lan, v u l mt h thng gio l ca Thng Ta b Pht gio Sri Lanka. Lo ly Pht gio lm quc gio. iu th 7 trong Hin php quy nh Pht gio l quc gio, vua l ngi bo h ti cao. iu th 8: Vua l ngi ti cao trong nc. Thn th ca nh vua l thn thnh, khng th xm phm, nhng vua phi l ngi Pht gio thun thnh. * Din tch: 236.800km2. * Dn s: c 2.000.000 ngi.

* Th : Vientiane. Pht gio Campuchia . - thi c i, nc Campuchia gi l Ph Nam (Phnom Bhnam). Theo s Tu chp, th nc Tu giao thip vi nc Ph Nam t khong th k th III trc Ty lch. Dn tc Campuchia thuc ging di Khmer, hn huyt ngi pha Nam Mng C. Ngi vua u tin ca nc ny li l ngi n , v th nn vn ha ca n cng sm c nh hng, nht l vn ha ca n gio. Mi ti th k th V Ty lch th Pht gio mi c truyn vo. u th k th VI c ngi Mandra (Mn Tr La) v Sanghavarman (Tng Gi Ba ) t n qua Tu dch kinh, cc ngi lu li nc ny mt thi gian v dch c nhiu b kinh v i tha cng Tiu tha. Cui th k th VI, nc Ph Nam i l Chn Lp. Ti th k th VIII, li chia ra Lc Chn Lp v Thy Chn Lp. Lc Chn Lp thuc pha Bc, Thy Chn Lp thuc pha Nam. u th k th IX, Thy Chn Lp th lc mnh hn, lin thn tnh Lc Chn Lp, thng nht nc Chn Lp v mt mi. Ti th k th XIII th bn ca nc Chn Lp rt rng, gm c mt phn nc Thi Lan, Campuchia v mt phn Nam Vit Nam. Trong khong thi gian k trn, hu bn th k th VIII, nc Srvjaya thuc o Sumatra, th lc rt mnh, hip lc cng vi vng triu Sailendra ca Java, em qun tin nh bn o M Lai, th lc lan trn ti nc Chn Lp. u th k th IX th vua Jayavarman nh th, tr thnh ngi vua nc Chn Lp, t tr v sau th lc ca Chn Lp mi ngy mt mnh. Trong khong thi gian t u th k th X, do vua Suryavarman nh th khi sng, n u th k th XIII, i vua Javyavarman nht th th hon thnh c nhng cng trnh kin trc v i, l hai i gi lam Angkor Thom v Angkor Wat. Trong hai Gi lam v i ny c rt nhiu di tch v Pht gio cng n gio, nh vy cng chng minh cho s hng thnh ca Pht gio lc ng thi. K t cui th k th XIII tr i, th cc quc vng thuc Chn Lp dn dn suy yu, li thm c dn tc Thi trn sang nh ph, cp ot c th Angkor, ri n cui th k th XVI th vng triu thuc Chn Lp b tiu dit hn. (V s suy vong ca vng triu Chn Lp, trong s khng thy chp r rng). Nhng di tch trng l Angkor tr thnh hoang ph. Nhng, cch y gn 100 nm tr v trc, c ngi Php thm him, t

nhin khm ph ra nhng di tch k trn gia cnh rng rm hoang vu, v gii thiu cho th gii bit mt k quan ca ngh thut c i ng. Cn Pht gio ca Campuchia hin nay, th khng phi l Pht gio th k th XIII tr v trc, v thi , Pht gio kim c i tha, Tiu tha v pha trn c ngoi gio, khng phi l thun ty Pht gio, m l Thng Ta b Pht gio (thun ty Tiu tha) c truyn vo t Thi Lan khong trung dip th k th XIV, ri lin tc ti by gi. Vy nn Pht gio Campuchia cng l h thng Thng Ta b Pht gio cng nh Sri Lanka v Myanmar, ly Pht gio lm quc gio. * Din tch: 181.000km2. * Dn s: c chng 4.000.000 ngi (theo thng k nm 1957). * Th : Phnom Penh. * Tn Pht gio: 3.600.000 ngi. Tm li, s tin trin ca Nam phng Thng Ta b Pht gio tri qua cc nc: Sri Lanka, Myanmar, Thi Lan, Lo, Campuchia, c rt nhiu c sc, nhng nhng c sc then cht l: - Ch tn th Pht Thch Ca l ng Bn S duy nht; - u cng s dng mt th kinh in chp bng ting Pali; - Phi xut gia th c gng gi gn gii lut, phi ti gia th ham chung vic b th cng dng. ---o0o--3. THIN TH BA. THI I I THA PHT GIO (201-700 TL)

CHNG TH NHT. KHI NGUYN CA I THA PHT GIO I. NGHA I THA V TIU THA i tha, ting Phn gi l Mahayna, Tiu tha l Hinayna. Gio l ca i tha Pht gio th cao siu huyn diu nn gi l i tha, v nh c xe vn ti ln, ch c nhiu ngi; gio l ca Tiu tha th thp km, nng cn, nn gi l Tiu tha, v nh c xe nh, ch vn ti c t ngi. Ch Tha c ngha l vn chuyn chng sinh t bn m ti ngn gic. Gio l ca Pht gio, s d chia ra i tha v Tiu tha l v t tng v s pht trin ca i bn khng ging nhau. Th d, Tiu tha Pht gio ni: Ng khng php hu, nhng i tha Pht gio li ni: Ng php cu khng. Trn phng din thc tin th Tiu tha Pht gio ch trng phn t li, i tha ch trng phn li tha. phng din chng qu, Tiu tha cho qu A-la-hn l cu cnh, i tha li mong t ti V thng Pht qu lm vin mn. Nh vy ta c th kt lun, gio l ca i tha Pht gio l gio l thnh Pht, v gio l ca Tiu tha Pht gio l gio l on hoc chng Nit-bn. ---o0o--II. KHI NGUYN CA T TNG I THA PHT GIO Khi nguyn t tng i tha Pht gio l d nhin l c t khi c Pht cn ti th. Sau khi Pht dit hn 100 nm th trong gio on Pht gio chia ra Thng Ta b v i Chng b, ri dn dn phn chia ra cc b phi, trong gio ngha ca cc b phi phn nhiu cng bao hm c gio l ca i tha. Ti thi i vua Asoka (A Dc Vng), n thi i vua Kaniska (Ca Nh Sc Ca) th t tng ca i tha Pht gio dn dn thc hin. ng thi t tng i tha c truyn b, nu y vo a l th trc ht bt ngun pha Nam n , ni cn c truyn b gio l ca i Chng b. a phng ny trc ht ny n ra t tng Bt nh i tha, i biu cho t tng Khng ca i tha Pht gio. V pha Bc n , t thi i vua Asoka tr v sau, cc a phng ny v chu nh hng ca t tng Hy Lp, nn t tng ca i tha Pht gio cng sm c ny n thch ng vi thi i.

Tm li, khi nguyn ca i tha Pht gio pht trin theo hai phng din, ngha l, mt mt th pht trin t gio ngha ca b phi Pht gio, mt mt th phn khng gio l ca Tiu tha Pht gio thch ng vi thi i. V nin i thnh lp i tha Pht gio th khong sau k nguyn Ty lch. ---o0o--III. CC KINH IN CA I THA PHT GIO THNH LP TRC THI I NGI LONG TH i tha Pht gio tuy thnh lp trc thi i ngi Long Th, nhng v chn ngha ca i tha Pht gio c pht huy v c t chc thnh mt h thng r rt l do cng hun ca Thnh tng Long Th B-tt. Ngi Long Th tuy c cng t chc v gio hc ca i tha Pht gio, nhng khng phi l nh bin tp v kinh in i tha m ch ch thch nhng kinh in ca i tha sn c. V trc tc ca ngi Long Th c rt nhiu, nhng nhng kinh in i tha c dn chng nhiu, thy cc b i Tha Tr Lun v Thp Tr T B Sa Lun. Cn c vo s dch kinh Trung Quc th ngi Chi Lu Ca Sm (Lokaraksa, ti Trung Quc nm 167 TL), ngi Ng Chi Khim (ti Trung Quc nm 220), ngi Khang Tng Khi (Samghavarman, ti Trung Quc nm 252), ngi Trc Php H (Dharmaraksa, ti Trung Quc nm 265), cc v k trn u l nhng nhn vt trc hoc cng thi i vi ngi Long Th (th k th III), v phin dch rt nhiu kinh in i tha sang ch Hn. Vy cc kinh in dch thnh lp trc thi i ngi Long Th, gm c nhng b ch yu nh: i Phm Bt Nh Kinh (25.000 bi tng, tc l Quang Tn hay Phng Quang Bt Nh), Tiu Phm Bt Nh Kinh (8.000 bi tng, tc l Hnh o Bt Nh hay Pht Mu Bt Nh), Diu Php Lin Hoa Kinh, Hoa Nghim Kinh, i V Lng Th Kinh, Th Lng Nghim Tam Mui Kinh, Duy Ma Kinh v.v... ngha tng qut ca cc b kinh k trn nh sau: Kinh Bt Nh (Prajnpramit Sutra). - Trong cc kinh in i tha, th kinh Bt Nh c hnh thnh sm nht. Ch yu v gio l ca kinh ny l t tng Khng. Kinh Bt Nh c nhiu th khc nhau, cn c b i Bt Nh Kinh do ngi Huyn Trang dch th gm c 600 quyn. Nhng, thi i ngi Long Th ch thy lu hnh c Tiu Phm Bt Nh (Astashasrik prajnpramit). V ni dung t tng ca hai b ny th

tng t nhau, v i Phm Bt Nh ch l phn tng gia ca Tiu Phm Bt Nh. Lp trng gio l cn bn ca kinh Bt Nh l t tng Khng, nhng khng y khng phi l H v ch ngha, m l Chn khng diu hu. Ngha l nng vo mc tiu Bt Nh (tr tu) chng c chnh qun, ph ht ng chp, tm cnh c t ti, bit c mi php th gian u l Khng. Khi t c ti cnh ng Khng th tm cnh sng lng, tr tu v bin, nh sng ca tr tu ny li phn chiu li th gian, v th gian lc l diu hu. l ngha Chn khng tr thnh diu hu, ngha Mi php u khng trong kinh Bt Nh c ging gii rt nhiu, nhng tm li khng ngoi mc ch chuyn bin ci gi tr cn bn ca nhn sinh, v a nhn sinh ti ch ton thin ton m, vt hn s i lp kh vui, ngho giu, m ng, thin c. T tng Chn khng diu hu ca kinh Bt Nh chnh l quan nim cn bn ca t tng i tha Pht gio, lm trung tm xut pht cho gio l i tha, nn kinh Bt Nh chim mt a v rt trng yu trong i tha Pht gio. Kinh Hoa Nghim (Avatamsaka hay Gandavha). - Lp trng ca kinh Hoa Nghim l Tnh Tm Duyn khi, v khai trin thnh Diu hu th gii quan. Kinh Hoa Nghim c hai bn dch l cu dch v tn dch. Cu dch ton b gm c 60 quyn do ngi Pht Bt a La dch; tn dch gm 80 quyn do ngi Thc Xoa Nan dch. thi i ngi Long Th, kinh Hoa Nghim hon ton trn b hay khng, khng th bit c chnh xc, nhng trc thi i ngi th i b phn ca kinh Hoa Nghim c dch sang ch Hn, nh Kinh Thp a v Phm Nhp Php Gii. Nh vy, i b phn ca kinh ny c thnh lp trc thi ngi Long Th. T tng kinh Hoa Nghim cng nh kinh Bt Nh thuc Duy tm lun. Trong kinh Hoa Nghim ni Tam gii h vng, n th nht tm tc, ngha l nhng s h vng trong ba ci Dc gii, Sc gii v V sc gii u do nht tm to ra c. li ni Tm nh cng ha s, ha chng chng ng un, nht thit th gii trung, v php nhi bt to, ngha l Tm nh ngi th v, v cc th ng un; cc php trong th gii, php no cng v c c. Kinh Hoa Nghim v kinh Bt Nh u ch trng v Duy tm lun, nhng lp trng duyn khi ca hai kinh khc nhau. Lp trng kinh Bt

Nh l Vng tm duyn khi, m lp trng kinh Hoa Nghim l Thanh tnh tm duyn khi. Cn c vo kinh Hoa Nghim, th c Thch Ca ngi tnh ta di gc cy B-, sau khi thnh Chnh gic, trong khong 37 ngy t duy, Ngi trong nh Hi n Tam mui, hin ra thn tng Php thn i Nht (Vairocana) Nh Lai, m ni ra b kinh Hoa Nghim ny ha cho cc bc B-tt t ngi S a tr ln. Duyn khi qun ca nguyn thy Pht gio th bt u t v minh, ri n lo t, l Vng tm duyn khi. Nhng c Pht, Ngi trong nh Hi n Tam mui thuc tm thun ty thanh tnh, m vn dng php qun duyn khi trin khai ra nhiu th gii, nn cc th gii u l diu hu. Ngha l cc th gii u do s biu hin ca Php thn T L X Na Pht (i Nht Nh Lai) nn hon ton l vnh vin, l chn thc. Cc th gii c hin hin ra th u lin quan mt thit vi nhau. Th d, vt nh b nh mt l cy, mt ngn c cng u phn nh vi ton th gii; trong mt giy, mt tch tc cng bao hm mt thi gian vnh vin. Thi gian v khng gian can thip ln nhau khng c mt my may no c lp, v th nn cc nh ch thch kinh ny gi l Trng trng v tn duyn khi. Kinh Duy Ma (Vimlakirtinirdsa Sutra). - Duy Ma l b kinh ph gio l Tiu tha, tn dng gio l i tha. Lp trng ca kinh ny cng ch trng t tng Khng. Duy Ma Ct l ch nhn ng trong b kinh ny li l mt c s, hin thn ni trn tc, nhng t tng v nhn cch ca ngi li siu vit th tc. Ngi X Li Pht, mt v thng minh bc nht trong thp i t ca Pht, cng phi thua km. Gio l cn bn ca b kinh ny l Sinh t tc Nit-bn; phin no tc B-. Kinh Th Lng Nghim Tam Mui (Srangama Samdhi Sutra). - Lp trng ca kinh Lng Nghim l y vo sc tam mui (chnh nh) pht huy cc lc dng ca bt t ngh gii thot. Trong Pht gio, c bit v i tha Pht gio, c ni nhiu v tam mui, nhng trong kinh ny ly hai th tam mui lm cu cnh tc l Th Lng Nghim Tam Mui (Srangama samdhi) v Ban Chu Tam Mui (Pratyutpanna samdhi). Y vo nh Ban Chu Tam Mui c thy r ch Pht; y vo Th Lng Nghim Tam Mui hiu bit ch Php u l khng, v th hin ra lc dng diu hu. Kinh Diu Php Lin Hoa (Saddharma Pundarika Stra). - Kinh Php Hoa, v Hn dch c nhiu bn khc nhau, nhng Trung Quc, Nht Bn v Vit Nam u chuyn tr bn dch ca ngi La Thp, gm 28 phm chia ra 7

quyn hoc 8 quyn. Trong 28 phm, 14 phm u thuc Tch mn, 14 phm cui thuc Bn mn. T tng then cht ca kinh Php Hoa l Khai quyn hin thc. Nhng khai quyn hin thc ng theo hai pha, l chng sinh v Pht. V pha chng sinh th ni gio l Khai tam hin nht. Khai tam hin nht ngha l khai trin ra Tam tha l Thanh vn, Duyn gic v B-tt, ri quy t v Nht tha o. Tuy ni ra Tam tha, nhng ch l phng tin d dn thi, ch thc ra ch c mt tha tc l Nht tha o. Nn trong kinh Php Hoa ni: Duy hu nht tha php, v nh dic v tam, ngha l ch c Nht tha php, khng c Nh tha v cng khng c Tam tha. V pha Pht th ni v gio l Khai tch hin bn. Pht Thch Ca t khi thnh o, ti lc 80 tui Ngi nhp Nit-bn, ch l mt phng tin quyn hin ra ci i ny, ch thc ra Php thn ca Ngi vn thng tr v thnh Pht t nhng kip xa xa mi chnh l bn Pht. l ngha Khai tch hin bn. Phn gio l ca kinh Php Hoa th bn v ngha Php thn thng tr, hay Pht thn thng tr nu r ci mc ch cu cnh ca gio l i tha l ht thy chng sinh u c thnh Pht o. Tnh kinh in. - Khuynh hng tn ngng Tnh thi i ngi Long Th chia ra ba h thng: 1. u Sut Tnh ca Di Lc Pht. Di Lc (Maitreya), v Pht tng lai, gi l Nht sinh b x B-tt, hin tr cung tri u Sut, v s xut hin ci Ta-b gio ha chng sinh. Di Lc Thnh Pht Kinh (ngi La Thp dch) v Di Lc H Sinh Kinh (ngi Php H dch) c chp v s tch Ngi. T tng cu vng sinh ln cung tri u Sut, mong c trc tip nghe php ca ngi Di Lc thy chp kinh Di Lc B Tt Thng Thng u Sut Kinh. iu kin vng sinh l chuyn nim danh hiu Di Lc Pht. n v Nht Bn u c khuynh hng v tn ngng ny. 2. Nc Diu H Tnh ca A S Pht. Cn c kinh A S Pht Quc v kinh i Bo Tch chp, phng ng c nc gi l Diu H, c Pht nc ny l i Mc Nh Lai, trong nc c A S (Aksobhya) Tkhu i xut gia, pht 39 iu nguyn (16 T hnh nguyn v 23 Tnh nguyn), sau khi hnh nguyn vin mn c thnh Pht gi l A S Pht. iu kin vng sinh ti nc th cn phi tu hnh B-tt, php Lc v nim danh hiu Ngi.

3. Cc lc Tnh ca A Di Pht. Pht A Di (Amityus, Amitbha, V Lng Th, V Lng Quang) th ci Ty phng. T tng Tnh ny c rt nhiu c sc, nhng i th chia lm hai. c sc th nht l t thn ca Pht A Di c V Lng Th v V Lng Quang, chng sinh nu c vng sinh sang nc Ngi th thn th cng ging nh Ngi, v c hng mi th cc k khoi lc, nn gi l th gii Cc lc. c sc th hai l d tu d chng. Cn c vo kinh T Thp Bt Nguyn v kinh A Di , th ch cn xng danh nim Pht m c vng sinh. l nh sc bn nguyn ca Pht A Di . Mn Tnh ny th c ph bin khp mi tng lp, ai ai cng c th tu c. ---o0o--CHNG TH HAI. PHT GIO THI I NGI LONG TH, B V BT LA I. LC TRUYN V TRC TC CA NGI LONG TH Long Th (Ngrjuna), ngi l v T T ca i tha Pht gio. Nin i xut th ca ngi c nhiu thuyt khc nhau, nhng i khi vo khong u th k th III (Pht dit khong hn 700 nm). Ngi ngi nc Vidharbha (T t B), Nam n, thuc ging di B-la-mn, bm tnh rt thng minh. Lc thiu thi, ngi tinh thng cc kinh in Veda ca B La Mn gio v mi k ngh hc thut ca thin vn, a l, khoa hc, lch s v.v... Nhng cc mn hc thut u khng lm cho ngi mn nguyn, nn ngi quyt tm xut gia tm o cao siu nhim mu trong Pht gio. Lc u, ngi theo hc v gio l Tiu tha, sau nghin cu gio l ca i tha Pht gio. ng thi ngi, cc kinh in thuc i tha Pht gio hin c, ngi u thng hiu ht, nn ngi t chc li thnh mt th h gio hc ca i tha Pht gio. a im hot ng ca ngi c rt nhiu ni, nhng ni trung tm truyn b l nc Kosala (Kiu Tt La). Vua nc Kosala l Satvahana, v mn c ca ngi nn pht tm quy y Pht gio v kin thit mt i tinh x ti ni Bhrmaragiti (Hc Long sn) pha Ty nam ngi tr tr. ni y, khng nhng ch l mt cn c a tuyn dng gio l i tha, m cn l ni trc tc nhiu b lun ca ngi, v cng l ni nhp dit ca ngi cui th k th III. V c cng trnh t chc v gio hc ca i tha Pht gio, nn c coi nh l Pht Thch Ca ti hin.

V phn trc tc, ngi trc tc c rt nhiu cc b lun, nn c lai thng gi ngi l bc Lun ch ca ngn b lun. Tuy vy, nhng nhng b lun c dch sang ch Hn ch c cc b nh sau: 1. Trung Qun Lun (Madhya dhyna sstra) 4 quyn, ngi La Thp (Kumrajva) dch. 2. Thp Nh Mn Lun (Dvdasa nikya sstra) 1 quyn, ngi La Thp dch. 3. i Tr Lun (Mahprajnpramit sstra) 100 quyn, ngi La Thp dch. 4. Thp Tr T B Sa Lun (Dasabhmi vibhs sstra) 17 quyn, ngi La Thp dch. 5. Thp Bt Khng Lun (Astdaskasa sstra) 1 quyn, ngi Chn (Paramrtha) dch. 6. i Tha Ph Hu Lun (Mahyna bhavabheda sstra) 1 quyn, ngi Thi H (Dnapna) dch. 7. B T Lng Lun, 6 quyn, ngi t Ma Cp a (Dharmagupta) dch. 8. B Tm Ly Tng Lun (Laksanavimaktabodhihrdaya sstra) 1 quyn, ngi Thi H dch. 9. Hi Trnh Lun (Vivdasamana sstra) 1 quyn, ngi C m Lu Ch (Gautama Ruci) dch. 10. Phng Tin Tm Lun, 1 quyn, ngi Ct Ca D dch. 11. Khuyn Pht Ch Vng Yu K (rya grjuna bodhisattva suhrllekha) 1 quyn, ngi Tng Gi Bt Ma (Sanghavarman) dch. 12. Tn Php Gii Tng (Dharmadhtu stotra) 1 quyn, ngi Thi H dch. 13. Qung i Pht Nguyn Tng (Mahpranidhnotpda gth) 1 quyn, ngi Thi H dch. Trong cc b lun k trn, Trung Qun Lun, Thp Nh Mn Lun, hai lun ny ni v nhng php ph Tiu tha v ngoi o, v biu

hin gio l Trung o. i Tr Lun hoc gi l Ma Ha Bt Nh Ba La Mt Kinh Thch Lun. B lun ny gii thch: i Phm Bt Nh Kinh bn v V tng giai khng theo phng din tiu cc, thuyt minh v Thc tng ca ch php theo phng din tch cc. ng thi, ngi cn dn chng cc kinh in ca cc hc phi ni gio v ngoi o, nhng gio l d ng ca i tha, Tiu tha, nhng danh t v thin vn, a l, khoa hc, ht thy cc hc thut ca cc tn gio ng thi, thc l mt b Pht gio Bch khoa Ton th trong Pht gio. T B Sa Lun l b lun thch phm Thp a ca kinh Hoa Nghim, ni v s tu hnh ca cc ngi Thp a B-tt. Trung Qun Lun, Thp Nh Mn Lun ca ngi v thm Bch Lun l ba b lun cn bn ca hc phi Tam Lun Tn, thm b Tr Lun l bn b lun cn bn ca hc phi T Lun Tn. Cc b lun k trn l nhng trc tc cn bn ca ngi Long Th. Thp Bt Khng Lun, b lun trng yu bn v t tng Khng. Trong chia ra mi tm mn l Ni khng, ngoi khng, ni ngoi khng, hu vi khng, v vi khng, tt cnh khng, tnh khng, tng khng, nht thit php khng v.v v rt li u bn v l Nht thit giai khng. Ph Hu Lun th ph s m chp thc hu. T Lng Lun ni v cc php T v lng tm, Thp ba la mt, l cc hnh ca i tha B-tt. Ly Tng Lun thch v B- tm. B- tm ly i bi lm th. Phng Tin Tm Lun v Hi Trnh Lun u bn v phng php chit phc ngoi o. Khuyn Pht Ch Vng Yu K mc ch khuyn cc bc quc vng ngoi h Pht php lm theo php Thp thin. Tn Php Gii Tng th nng vo kinh Bt Nh, kinh Php Hoa thuyt minh ci chn nh nht tng bnh ng, bt sinh, bt dit, bt tng, bt gim. Pht Nguyn Tng, ni v cnh gii ca chng sinh v tn, quc ca ch Pht cng v bin. Chng sinh nng vo cng c knh l ch Pht th dit c mi ti nghip, sinh ra mi phc lnh, v em phc lnh ny hi hng cho ht thy chng sinh. Tng truyn, ngi Long Th trc tc b i Bt T Ngh Lun ch thch kinh Hoa Nghim, gm 10 vn bi tng, b Thp Tr T B Sa Lun k trn, ch l mt b phn nh trong b ny, v b Trang Nghim Pht o Lun cng i T Phng Tin Lun u gm 5.000 bi k. ---o0o---

II. GIO NGHA CA NGI LONG TH Ngi Long Th, v ngi c rt nhiu trc tc, nn gio ngha ca ngi cng tr thnh a phng. C lai thng tn xng ngi l v T khai sng ca Thin Tn, Tnh Tn, Mt Tn, Hoa Nghim Tn, Tam Lun Tn v.v... Nhng gio ngha cn bn ca ngi ph t o v hin chnh gio, l t tng Trung o. T tng Trung o ny c trnh by rt r trong b Trung Qun Lun, gi tt l Trung Lun. Trc ht, l lun v Ch php thc tng, ngi Long Th gi ch php thc tng l Chn khng v tng. Nhng Khng y khng phi l ci Khng i lp vi C, cng khng phi l ngha H v m l ci tn vt ra ngoi vng C v Khng, t mt danh t thay th cho ngha trn tc l Trung o. Trung Lun quyn th nht ni: Bt sinh dic bt dit; bt thng dic bt on; bt nht dic bt nh; bt lai dic bt kh. Ngha l thc tng ca ch php th bn lai khng c sinh cng khng c dit, khng c thng cng khng c on, khng mt cng khng khc, khng c li v cng khng c i. Nhng v quan nim c nh ca th gian th c sinh, c dit, c thng, c on, c mt, c khc, c i, c li, thuc tm quan nim gi tng, ph nh nhng quan nim , nn ngi Long Th ni ra tm th khng l Khng sinh, khng dit, khng thng, khng on, khng mt, khng khc, khng li, khng i, biu hin ci thc th ca ch php, v cng l thuyt minh ngha Trung o. Vy nn ngha Trung o khng phi l ngha trung gian gia ci C v Khng m l ci ngha vt ra ngoi vng sai bit tng i, siu vt khi lnh vc C, Khng v c khng c ci khng, thuc trng hp ngn ng o on. ---o0o--III. NGI B Ngi B (Deva), hoc gi l Aryadeva (Thnh Thin), t ngi Long Th, sinh cui th k th III. Ngi ngi Nam n, bm tnh thng minh, c ti hng bin, nn ngi c phi khin ti cc a phng truyn b gio l i tha, chit phc Tiu tha, ngoi o. Tng truyn, sau ngi b phi ngoi o tha c hm hi. Phn trc tc ca ngi c ba b: Bch Lun (Sata sstra) 2 quyn, ngi La Thp dch.

Bch T Lun (Satkrasa sstra) 1 quyn, ngi B Lu Chi dch. Qung Bch Lun (Sata sstra vaipulya) 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. Ni dung ca cc b k trn th u nng vo t tng Trung Lun ca ngi Long Th lm c s, khng ngoi mc ch ph t hin chnh. ---o0o--IV. NGI BT LA Ngi La Hu La Bt La (Rhula Bhadra), gi tt l Bt La, t ngi B, ngi Trung n, sinh cui th k th III. Ngi cng l bc thng minh, c ti bin lun, v thng ti cc nc vng Trung n tuyn dng gio l i tha Pht gio. Ngi ch thch b Trung Lun ca ngi Long Th, nhng khng cn truyn ti ngy nay. ---o0o--CHNG TH BA. CC KINH IN CA I THA PHT GIO THNH LP SAU THI NGI LONG TH I. KINH THNG MAN Trong khong thi gian t sau thi i ngi Long Th ti thi i ngi V Trc, Th Thn xut th, c rt nhiu kinh in ca i tha Pht gio xut hin, nhng nhng kinh in ch yu l: Kinh Thng Man, Kinh i Bt Nit Bn, Kinh Gii Thm Mt v Kinh Lng Gi. Kinh Thng Man, tc l kinh Thng Man S T Nht Tha i Phng Qung. Kinh ny c hai bn dch: ngi Cu Na Bt La dch (nm 436 TL) v ngi B Lu Chi dch (nm 700-713 TL). Gio l trung tm ca kinh ny th bn t tng Nh Lai tng. Nh Lai tng l mt tn ring ca Pht tnh. Ci tm thng ngy ca chng sinh v b bao th phin no khuy trn, nn Pht tnh ca chng sinh b lu m, nhng ci Pht tnh vn hon ton y nh tm tnh ca Nh Lai, t d nh nc vi sng. Ci tm thng ngy ca chng sinh cng v nh ln sng trong b ln ca thanh tnh nht tm. Vy nn ci tm thng ngy ca chng sinh v tm tnh bn tnh ch l mt th. l t tng Nh Lai tng ca kinh ny.

---o0o--II. KINH I BT NIT BN Kinh i Bt Nit Bn c dch sang ch Hn c hai bn l Bc bn v Nam bn. Kinh i Bt Nit Bn (40 quyn) do ngi m V Sm dch (42 TL) thuc Bc bn, v ngi Tu Nghim nh chnh li kinh chia thnh 36 quyn gi l Nam bn. Ni dung ca hai b ny th ging nhau, nhng khc nhau v li hnh vn v tn tc phm. Kinh i Bt Nit Bn tc l kinh i Tha Nit Bn. Kinh ny c pht trin t cc kinh Tiu Tha Nit Bn nh Du Hnh kinh v.v... nhng v lp trng ca i bn khng ging nhau. Kinh Tiu Tha Nit Bn ch l mt tc phm ghi chp v s sinh hot ca c Thch Tn tui vn nin, nhng kinh i Tha Nit Bn th khng ghi chp v s thc m ch trng mt gio l, mt ng li nht nh ring. Kinh i Tha Nit Bn, mt mt th k tha t tng Khng ca kinh Bt Nh v gio l Tm tnh bn tnh ca i Chng b; mt mt li k tha t tng Nht tha ca kinh Php Hoa. c sc v gio ngha ca kinh ny l Php thn thng tr, Ht thy chng sinh u c Pht tnh v Xin thnh Pht. S nhp Nit-bn ca Pht Thch Ca chng qua ch l mt thy tch ca ng ha thn, cn bn tnh ca Ngi th khng c quan h vi l sinh t, Php thn ca Ngi vn thng tr khng bin. Nhng Php thn khng phi ch ring c Pht mi c, m tt c chng sinh cng vn y , v chng sinh bn lai vn c Pht tnh. S d c s sai khc nhau gia Pht v chng sinh l do ch kt qu ca s tu hnh v m ng. Thng thng m ni, th ht thy chng sinh u c thnh Pht, v chng sinh bn lai vn c Pht tnh ch tr k xin (ichantika, k khng c tn cn, hay on mt thin cn) l khng c thnh Pht, nhng ch trng ca kinh ny, nu k xin bit hi tm, v tr li c tn tm th cng c thnh Pht. ---o0o--III. KINH GII THM MT Kinh Gii Thm Mt c hai bn dch: Thm Thm Gii Thot Kinh (5 quyn) do ngi B Lu Chi dch (515) v Gii Thm Mt Kinh (5 quyn), do ngi Huyn Trang dch (647). Ni dung ca kinh ny l mt t

tng rt trng yu cho mn Duy thc. T tng c ba yu im nh sau: 1. T tng A-li-da thc. phm Tm thc tng ca kinh ny c ni n t tng Nht thit chng t tm thc. Ci tm thc ny c t giy pht lc bt u th sinh. Sau khi th sinh ri th pht trin dn dn thnh ng thc phi hp vi ng cn, ri n cc tm s v.v... Nht thit chng t tm thc th gi l A--na thc v A-li-da thc, hoc gi tt l Tm. A--na thc (danavijnna), dch l Chp tr thc c ci nng lc duy tr cc chng t. A-li-da thc (Alayavijnna), dch l Tng thc, c ci nng lc cha ng cc chng t. Sau ni v tm (Citta), ch v phng din hot ng ch quan ca lc thc i vi lc trn. 2. Thuyt Tam tng, Tam v tnh. phm Nht thit php tng ca kinh ny c nu ra ba tng: Bin k s chp tng (Parikalpita lakasanna), Y tha khi tng (Paratantra L.), v Vin thnh thc tng (Parinispanna L.). Bin k s chp gi l huyn gic hay thc gic; Y tha khi tng l cc php nng vo nhn duyn m sinh; Vin thnh thc tng l tng bnh ng chn nh ca mi php. Bin k s chp tng v do ni biu hin ca tm m c, nn n khng c t tnh, gi l Tng v t tnh. Y tha khi tng th nng vo nhn duyn m c, nn khng c t tnh ring, gi l Sinh v t tnh. Vin thnh thc tng l ni s duyn ca tm thanh tnh, nhng nu n la khi tm th khng c phn t tnh ring, gi l Thng ngha v t tnh. Sau ht, quy t ht thy mi php cng u khng c t tnh, cng tng t nh t tng Khng trong kinh Bt Nh. 3. Thuyt Tam thi liu, V liu. Kinh ny cn thnh lp ra ba th tnh l Thanh vn tnh, Duyn gic tnh v B-tt tnh. c Pht lc ban u ni ra php T ha Tiu tha Thanh vn, nn thuc V liu ngha thuyt. Sau ngi i vi c B-tt ni ra nhng php bt sinh, bt dit, bn lai thanh tnh, cng thuc v V liu ngha thuyt. Khi ngi ni ra thuyt Tam tng tam v tnh trong kinh ny mi thuc Liu ngha thuyt. cng l mt phng thc Gio phn ca Pht gio thy xut hin kinh ny u tin. ---o0o---

IV. KINH LNG GI Kinh Lng Gi, hoc gi l Nhp Lng Gi Kinh (Lankvatra). Kinh ny c dch sang ch Hn c ba bn khc nhau: Lng Gi A Bt a La Bo Kinh (4 quyn) do ngi Cu Na Bt La dch (443 TL); Nhp Lng Gi Kinh (10 quyn), ngi B Lu Chi dch (513); i Tha Nhp Lng Gi Kinh (7 quyn), ngi Thc Xoa Nan dch (704 TL). Ni dung ca kinh ny tuy c nhiu gio l ch yu ca i tha Pht gio, v cn lin can n c hc thuyt ngoi gio, nhng t tng nht qun l t tng Nh Lai tng v A-li-da thc. Nh Lai tng l ci tn ring ca Chn nh, Khng, Php thn, Nit-bn, Bn tnh thanh tnh v.v... A-li-da thc, mt mt th ng nht vi Nh Lai tng, mt mt th c sinh c dit khc vi Nh Lai tng l bt sinh bt dit, cho tt c mi php u t A-li-da thc m xut hin. Gio ngha ch yu ca kinh ny cn l Nm php, Ba tnh, Tm thc v Hai v ng. Nm php l Danh (Nma), Tng (Nimitta), Phn bit (Samhlpa), Chnh t (Samyagjnna), v Nh nh (Tathat, Chn nh). Trong cc b lun nh Du Gi S a Lun, Hin Dng Thnh Gio Lun, Thnh Duy Thc Lun v Pht Tnh Lun u c ni n nm php ny. Ba tnh l Vng k t tnh, Duyn khi t tnh v Vin thnh t tnh. Ba tnh ny v quan h mt thit vi nm php, nn Danh v Tng thuc Vng k t tnh, Phn bit thuc Duyn khi t tnh, Chnh tr v Nh nh thuc Vin thnh t tnh. Tm thc l A-li-da thc, , thc v Tin ng thc. Hai v ng l Nhn v ng v Php v ng. Nm php, Ba tnh, Tm thc v Hai v ng th thu nhip ht thy mi php. ---o0o--CHNG TH T. PHT GIO THI I NGI V TRC, TH THN I. LC TRUYN V TRC TC CA NGI V TRC Sau ngi Long Th xut th hn mt trm nm, th c hai bc i hc gi trong Pht gio ra i, l ngi V Trc v Th Thn. Ngi V Trc (Asanga) sinh khong cui th k th IV TL, ti thnh Purusapura (B L

Sa), thuc nc Gandhra (Kiu La), Bc n, ging di B-la-mn. Thn ph l Kausika (Kiu Thi Ca), thn mu l Virinci (T Ln Tr). Trong ba anh em, ngi l anh c, ngi Th Thn (Vasubandhu) l em ln, v Virincivaisa (T Ln Tr T) l em t, c ba anh em u u Pht xut gia. Ngi V Trc lc u tin theo B La Mn gio, sau b B La Mn gio i xut gia, hc tp gio l Tiu tha thuc Hu b. Nhng v khng mn nguyn vi gio l Tiu tha, ngi li chuyn sang nghin cu kinh in ca i tha Pht gio. Tng truyn, ngi dng sc thn thng ln cung tri u Sut (Tusit) nghe B-tt Di Lc (Maitreya) ging gio l i tha. Sau khi nghe ging xong, ngi li thnh B-tt ging xung h gii, ng ti mt ging ng thuc nc Ayodhy (A Du ), Trung n. Trong mt khong thi gian 4 thng, c v ban m th ngi nghe B-tt thuyt php, ban ngy ngi li em nhng iu nghe c ging li cho i chng. Ni trung tm hng long i tha Pht gio ca ngi l nc Ayodhy, nc Magadh (Ma Kit ). Ngi th 75 tui. Phn trc tc ca ngi th quan h mt thit vi phn trc tc ca B-tt Di Lc. Tuy vy, nhng phn trc tc ca B-tt Di Lc th khng c lp thnh mt h thng gio hc ring m ch l ph thuc vo trc tc ca ngi. Ngi trc tc rt nhiu tc phm, nhng nhng tc phm c dch sang ch Hn ch thy c cc b nh sau: ---o0o--PHN TRC TC CA NGI DI LC: 1. Du Gi S a Lun (100 quyn), (Yogcrya bhmi sstra), ngi Huyn Trang dch. 2. i Tha Trang Nghim Kinh Lun (Mahynalankra sstra) bn tng, ngi Ba La Ba Mt a La dch. 3. Thp a Kinh Lun (Dasabhmik stra sstra) bn tng, ngi B Lu Chi dch. 4. Trung Bin Phn Bit Lun (Madhyntavibhga sstra) 2 quyn, ngi Chn dch.

---o0o--PHN TRC TC RING CA NGI V TRC: 5. Hin Dng Thnh Gio Lun (Prakaranryavca sstra) 20 quyn, ngi Huyn Trang dch. 6. Nhip i Tha Lun (Mahynsamparigraha s.) 3 quyn, ngi Chn dch. 7. i Tha A T t Ma Tp Lun (Mahynbhidharma sangti s.) 7 quyn, ngi Huyn Trang dch. 8. Kim Cng Bt Nh Ba La Mt a Kinh Lun (Vajraprajn pramit stra sstra) 3 quyn, ngi B Lu Chi dch. 9. Thun Trung Lun 2 quyn, ngi Bt Nh Lu Chi dch. Trong cc b lun k trn, Du Gi S a Lun th bn v t tng A-lida duyn khi, l b lun cn bn ca Du-gi, Duy thc Pht gio. i Tha Trang Nghim Kinh Lun ch trng i tha do Pht thuyt, v bn v s pht tm tu hnh nht ngha tng ca i tha. Thp a Kinh Lun gii thch v phm Thp a trong kinh Hoa Nghim v bn v l Chn nh duyn khi. Trung Bin Phn Bit Lun ni v thuyt Trung o v l Tm tnh bn tnh, T , Bt chnh o v.v... Hin Dng Thnh Gio Lun bn v yu lnh ca Du Gi S a Lun v gio ngha ca Du-gi, Duy thc. Nhip i Tha Lun, b lun y c ca Nhip Lun Tn v Php Tng Tn, l lun v gio ngha ca i tha hn Tiu tha, v c mi Thng tng. Trong mi Thng tng, ba tng u bn v A-li-da thc, 3 tnh v Duy thc qun, by tng sau ni r php thc tin tu hnh v chng qu. Thuyt trung tm ca b lun ny l A-lida duyn khi. i Tha A T t Ma Tp Lun bn v cc php nh: Un, x, gii, chng t, t , thng ngha ng. Kim Cng Bt Nh Ba La Mt a Kinh Lun gii thch ngha kinh Kim Cng. Thun Trung Lun gii thch ngha Trung Lun ca ngi Long Th. ---o0o---

II. LC TRUYN V TRC TC CA NGI TH THN Ngi Th Thn (Vasubandhu) sinh sau ngi V Trc c 20 nm, cui th k th IV TL. Ngi i xut gia, lc u theo hc h thng Hu b, sau ti nc Kasmra (Ca Thp Di La) hc gio ngha ca i T Ba Sa Lun, ri ngi tr v bn quc l nc Gandhra thuc Bc n son ra b Cu X Lun. Ni dung ca b lun ny nh thin trc thut, l mt b lun tng hp gio ngha ca Hu b. Lc u, ngi ht sc hong dng gio l Tiu tha, nhng sau nghe li khuyn ca anh l V Trc, nn ngi chuyn theo i tha Pht gio. Trc ht, ngi nghin cu v gii thch cc trc tc phm ca V Trc, sau ngi nghin cu cc kinh in ca i tha, ri t ngi li trc tc nhiu b lun. Cui cng ngi nhp dit nc Ayodhy (A Du ), hng th 80 tui. Phn trc tc ca ngi, c lai thng gi ngi l bc Lun ch ca ngn b lun, nhng nhng b c dch sang ch Hn ch c cc b sau: 1. A T t Ma Cu X Lun (Abhidharma kosa sstra), 20 quyn, ngi Huyn Trang dch. 2. A T t Ma Cu X Bn Tng, 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 3. Duy Thc Tam Thp Lun Tng (Vidymtrasiddhi tridasa sstra krik), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 4. Duy Thc Nh Thp Lun (Vidymtra vmsati sstra), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 5. i Tha Bch Php Minh Mn Lun (Mahynasatadharmavdydvra sstra), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 6. i Tha Ng Un Lun (Mahynavaipulya Pancaskahdhaka sstra), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 7. Pht Tnh Lun (Buddhagotra sstra), 4 quyn, ngi Chn dch. 8. Nhip i Tha Lun Thch (Mahynasamparigraha sstravykhy), 15 quyn, ngi Chn dch. 9. Thp a Kinh Lun (Dasabhmika stra sstra), 12 quyn, ngi B Lu Chi dch.

10. Diu Php Lin Hoa Kinh u Ba X (Saddharmapundarca stra sstopadesa), 2 quyn, ngi B Lu Chi dch. 11. V Lng Th Kinh u Ba X (Amityus stropadesa), 1 quyn, ngi B Lu Chi dch. 12. Chuyn Php Lun Kinh u Ba X (Dharmacakrapravatana stropadesa), 1 quyn, ngi T Mc Tr Tin dch. 13. Kim Cng Bt Nh Ba La Mt Kinh Lun (Vajnaprajnyaramit stra sstra), 3 quyn, ngi B Lu Chi dch. 14. Lc Mn Gio Th Tp nh Lun, 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. Trong cc b lun k trn, Cu X Lun l b lun thuc Tiu tha Pht gio. Tam Thp Tng v Nh Thp Lun, hai b lun ny bn v yu ngha ca Duy thc, l nhng b lun y c ca Php Tng Tn. Bch Php Minh Mn Lun thuyt minh v phn tch v ch php. Ng Un Lun bn v ngha ng un i tr mi t chp. Pht Tnh Lun ni v thuyt Ht thy chng sinh u c Pht tnh. Thuyt ny y c kinh Nit Bn ni ra. Nhip i Tha Lun Thch gii thch v Nhip Lun ca ngi V Trc. Thp a Lun ch thch b Thp a Kinh Lun Bn Tng ca ngi Di Lc, bn v l Chn nh duyn khi. Diu Php Lin Hoa Kinh u Ba X, ph thng gi l Php Hoa Kinh Lun, kinh ny chia ra nm mn gii thch v ngha l kinh Php Hoa, bn r t tng Nht tha. V Lng Th Kinh u Ba X, ph thng gi l Tnh Lun, l mt tc phm biu hin s tn ngng ca ngi Th Thn, v cng l t tng khi nguyn ca php mn tu Tnh . Chuyn Php Lun Kinh u Ba X v Kim Cng Bt Nh Ba La Mt Kinh Lun u y vo tn kinh m gii thch. Lc Mn Gio Th Tp nh Lun bn v php thc tin tu hnh. Cc tc phm k trn ca ngi Th Thn, cng nh ngi V Trc v Long Th, u l nhng trc tc bt h trong lch s gio l ca Pht gio. ---o0o--III. GIO NGHA CA NGI V TRC V TH THN V gio ngha c sc ca ngi V Trc l t tng A-li-da duyn khi lun. Ngi l bc i hc gi hng long cho i tha Pht gio. Cn ngi

Th Thn, lc u, ngi truyn b Tiu tha Pht gio, sau mi hng long i tha Pht gio. Ngi trc tc rt nhiu b lun, nn t tng ca ngi thuc nhiu phng din, kh th m tng hp thnh mt thuyt ng nht. Tc l, lc u ngi c truyn tha t tng ca Hu b, sau k tha t tng i tha A-li-da duyn khi ca ngi V Trc. Ngi li ni ra cc thuyt nh: Chn Nh Duyn Khi, Thc Tng Lun v Tnh gio v.v... Khi cn hng long t tng Tiu tha, ngi trc tc b Cu X Lun, hon thnh cho gio ngha ca Hu b; khi a ht i tha th ngi trc tc cc b lun hon thnh gio ngha Duy thc Pht gio. Ngoi ra, nhng c sc ca ngi cng i song song vi ngi Long Th. Ngha l, ngi Long Th l bc hng long i tha Pht gio thi u, th ngi Th Thn l bc hng long i tha Pht gio thi gia. Ngi Long Th hng long i tha Pht gio Nam n, th ngi Th Thn Bc n. Ngi Long Th k tha v gio l ca i Chng b, th ngi k tha gio l ca h thng Thng Ta b. Ngi Long Th khi xng ra thuyt Ch Php Thc Tng Lun thuc t tng Khng, ngi Th Thn khi xng ra t tng Ch php duyn khi lun thuc t tng Hu. Ngi Long Th ph t hin chnh cc lc bi bc Tiu tha; ngi Th Thn th ch trng t tng bao dung. V gio ngha ca hai ngi V Trc, Th Thn nh trn thut, nhng v t tng cn bn ng nht ca hai ngi l thuyt A-li-da duyn khi. Tc l ht thy mi php trong th gian u khng ngoi tm thc ca con ngi m c, thuc Duy tm lun v cng l thuyt Vn php duy thc lun. Nhng ci ngun gc nng hin ca mi php li l ci thc cn bn vn y ca con ngi, tc l A-li-da thc. V vn php u y vo thc ny m xut hin, nn gi l A-li-da duyn khi, gi tt l Duyn khi lun. ---o0o--CHNG TH NM. HAI H THNG LN CA I THA PHT GIO I. CC BC LUN S THUC H THNG THC TNG LUN V ngi Long Th v B khi xng ra t tng Thc tng lun, ngi V Trc v Th Thn xng ra thuyt Duyn khi lun, nn c hai h thng ln ca i tha Pht gio c xut hin n , tc l h thng Thc tng lun, hoc gi l Trung qun phi v h thng Duyn khi

lun hoc gi l Du gi hnh phi. Thc tng lun th quan st v thc tng ca ch php, cho ht thy mi php u l khng, biu hin l Trung o, nn gi l Khng tn hay Trung qun tn. Duyn khi lun th bn v s duyn khi ca hai php Chn v Gi biu hin phn Chn hu v nng vo php qun Du-gi (Yoga) biu hin phn Chn nh, nn gi l Hu tn hay Du gi tn. H thng truyn tha v t tng Thc tng lun ca ngi Long Th, sau thi i ngi B v La Hu La a, th khng thy chp r rng, nhng khong th k th IV TL, sau ngi La Hu La a c ngi Thanh Mc (Pingala) ch thch b Trung Lun ca ngi Long Th, ngi Kin trc tc b Nhp i Tha Lun (2 quyn), u truyn v t tng V tng giai khng ca ngi Long Th. Trong th k th V, Nam n, c ngi Pht H (Buddhaplita) ra i, tuyn dng v thuyt Phi hu phi khng lun ca ngi Long Th. Li th k th VI, cng Nam n, c ngi Thanh Bin (Bhvaviveka) ra i, ch trng thuyt V tng giai khng. Cui th k th VI, c ngi Tr Quang ( t ngi Thanh Bin) ra i, khi xng ra li phn thch v gio l ca Pht gio, v sp hng gio ngha ca ngi Long Th ng v tr ti cao ca Pht gio. V cng Nam n, c ngi Nguyt Xng (Candrakrti) ra i, son b Trung Lun Thch (Madhyamikavrtti). u th k th VII, c S T Quang ( t ngi Tr Quang) ra i, ging v Tam lun ti cha Na Lan . Ngoi ra cn c cc bc Lun s khc nh Thng Quang, Tr H v.v... u l nhng v tuyn dng v gio ngha ca ngi Long Th ti cha Na Lan . Cn c nh th t trn, vy h thng truyn tha v Thc tng lun ca ngi Long Th c th nh sau: Long Th, B, La Hu La a, Thanh Mc, Thanh Bin, Tr Quang, S T Quang, Thng Quang v.v... ---o0o--II. CC BC LUN S THUC H THNG DUYN KHI LUN Ngi V Trc v Th Thn khi xng ra thuyt A-li-da duyn khi v t chc thnh mt h thng Duy thc Pht gio. H thng ny c truyn b hu khp n , ng ngang hng vi h thng Thc Tng lun ca ngi Long Th, l hai h thng ln c th lc nht ca Pht gio n lc ng thi. T khong ngi Th Thn nhp tch cho n th k th VI, trong mt khong thi gian 200 nm, c rt nhiu cc bc Lun s thuc h thng Duyn Khi lun tip tc ra i. Theo th t m k, th sau thi i ngi Th Thn mt cht, c ngi Thn Thng (Bandhusr) v Ha Bin

(Citrabhna) ra i. Ngi Thn Thng th lc thch b Duy Thc Nh Thp Tng, rt ti v phn cu to tng; ngi Ha Bin cng ch thch b lun k trn, li rt kho v li hnh vn. Tip sau l ngi c Tu (Gunamati), ngi Nam n, trc tc b Ty Tng lun (1 quyn), ngi Chn dch. Bc Lun s ni ting, cng ngi Nam n xut hin, l ngi Trn Na (Dignga, hay Nahdignga) hon thnh v mn hc Nhn minh nhp chnh l lun v tuyn dng v A-li-da Duyn Khi lun. th k th VI, c ngi An Tu (Sthiramati, t ngi c Tu) ch thch b Duy Thc Tam Thp Tng v trc tc cc b nh i Tha Trung Qun Thch Lun (9 quyn), i Tha Qung Ng Un Lun (1 quyn), i Tha A T t Ma Tp Tp Lun (16 quyn), tuyn dng gio ngha Duy thc. Ngi Nan (Nanda) xng ra thuyt Chng t, ngi Tnh Nguyt (Suddhacandra) ch thch b Tp Lun, ngi H Nguyt ch thch b Trung Bin Lun v.v... Cc bc Lun s k trn u l nhng v tuyn dng gio ngha Duy thc, nhng v t tng ca cc ngi c i cht khc nhau. Th d, nh s thnh lp v nhn thc ca thuyt A-li-da duyn khi, ngi An Tu ch trng ch duy c T chng phn lm tc dng nhn thc ca tm thc l c thc th, cn Tng phn v Kin phn th khng c thc th. Tri li, cc ngi Thn Thng, Nan , c Tu, Tnh Nguyt u ch thnh lp c hai phn l Tng phn v Kin phn; ngi Ha Bin, Trn Na th ch trng c ba phn u c thc th. V thuyt Chng t, ngi Nan ch trng chng t ch c phn tn hun m khng c phn bn hu, nn trong Duy thc gi ngi l Duy tn hun gia. Tri li, ngi H Nguyt ch trng chng t ch c phn bn hu, cn phn tn hun chng t l s pht trin v ngoi duyn ca bn hu chng t, nn trong Duy thc gi ngi l Duy bn hu gia. Ti ngi H Php (Dharmapla), ngi dung ha tt c cc thuyt sai khc nhau, m lp thnh mt h thng duy nht ca Duy thc Pht gio. Sau ngi H Php, c cc ngi Gii Hin (Silabhadra), Ti Thng T (Jinaputra), Thng Hu (Visesamitra), Tr Nguyt (Jnncandra) v Thn Quang v.v... xut hin. u th k th VII, khi ngi Huyn Trang qua n , ngi Gii Hin hn 100 tui gi, ngi em php mn Duy thc truyn cho ngi Huyn Trang. Ngi Ti Thng T ch thch b Du Gi Lun. Ngi Thn Quang trc tc b Pht a Kinh Lun (7 quyn).

Trong s cc bc Lun s nh trn thut, th cc ngi Thn Thng, Ha Bin, c Tu, An Tu, Nan , Tnh Nguyt, H Php, Thng Hu, Ti Thng T, Tr Nguyt c gi l mi bc i Lun s ca Duy thc. Ngi Huyn Trang lin em tp trung tt c cc gio ngha ca mi bc Lun s k trn m dch thnh b Thnh Duy Thc Lun (10 quyn), nhng ngi ly gio ngha ca ngi H Php lm phn chnh, cn gio ngha ca chn bc Lun s khc ch l phn ph thuc. ---o0o--III. NGUYN NHN HNG THNH CA CHA NA LAN Cha Na Lan (Nalanda), ngi cha rt quan h mt thit vi hai h thng ln ca i tha Pht gio. Pht gio ca ngi Long Th v B th pht khi t Nam n, ri dn dn truyn ti Bc n; Pht gio ca ngi V Trc v Th Thn th hng khi Bc n, cng dn dn lan trn ti Nam n, cha Na Lan th gia giao im , tc l Trung n. Cho nn, cc bc hc gi ca hai h thng phn nhiu u tp trung ti cha Na Lan , cha ny bng tr thnh mt i tng lm, mt trung tm hc a ca ton nc n , l mt bn doanh ti cao ca Pht gio ng thi. Trong khong my th k, cha ny hng ngy thng c my ngn bc hc tng v t tp tu hnh, nghin cu gio l. Ngi mun lu hc ti cha ny, trc ht phi qua mt k kho st v nng lc tu hc ri mi ha kh cho nhp hc. V th nn ngi tu hc xong chng trnh cha ny ra, u tr thnh nhng bc hc gi ca Pht gio. Cha Na Lan th phng Bc thnh Vng X, thuc Trung n. Cha ny c kin thit t nm no hin cha bit r, nhng c th cn c vo s liu suy nh. Khi ngi Php Hin qua n , hi u th k th V, theo k s ca ngi th khng thy ghi chp g v lch s cha ny. Ti tin bn th k th VII, khi ngi Huyn Trang qua n, trong k s ca ngi c thy ghi chp v lch s ngi cha ny. Theo k s ca ngi Huyn Trang, th c nhiu i vua kin thit ngi cha ny. Trc ht, vua Sakrditya ( Nht Vng, 480 TL) sng lp mt ngi Gi lam ti trung ng; con vua Sakrditya l Buddhagupta (Gic H Vng) dng thm mt ngi Gi lam phng Nam; th ba l vua Tathgatagupta (Nh Lai H Vng) dng thm mt ngi Gi lam phng ng; th t l vua Blditya (u Nht Vng) kin thit thm mt Gi lam pha ng bc; th nm l vua Vajra (Kim Cng Vng), con vua Blditya, kin thit thm mt Gi lam pha Ty v.v... V theo k s

ca ngi Ngha Tnh qua n cui th k th VII, th cha Na Lan gm c 8 vin, 300 phng, mt i Gi lam nguy nga trng l. Cn c nh k s k trn, th cha Na Lan c kin thit khong hu bn th k th V Ty lch. ---o0o--CHNG TH SU. PHT GIO THI I NGI TRN NA N NGI GII HIN I. NGI TRN NA Sau khi ngi Th Thn th tch, ngi k truyn t tng A-li-da duyn khi l ngi Trn Na (Digng, hay Mhadignga). Ngi xut th cui th k th V, ngi Nam n, sinh ti thnh Kncipura (Kin Tr thnh), thuc nc Drvida (t La T Tr). Lc u, ngi hc gio l Tiu tha, sau chuyn sang i tha, nn ngi u thng hiu thu o c gio l ca Tiu tha v i tha. Ngoi ra, ngi cn tinh thng c mn l lun hc ca n l Nhn minh (Hetuvidy). Ngi nhn thy li Nhn minh hc lc ng thi hy cn phc tp, nn ngi gin d ha v t chc li hc thnh mt h thng mi, v h thng mi ny c gi l Tn nhn minh, cn li c gi l C nhn minh. Ngi thng em li lun l nhn minh ra bin lun hng phc ngoi o, nn thanh danh ngi lng ly khp n ng thi. Khi ngi tr cha Ajant (cha Hang), thuc nc Mahrattha (Ma Ha Lt ), ngi son c nhiu b lun tuyn dng t tng Ali-da duyn khi. Trc tc ca ngi hin cn thy lu truyn c cc b nh sau: 1. Nhn Minh Chnh L Mn Lun Bn (Hetuvid yanyayadvra sstra mla), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. Nhn Minh Chnh L Lun (D dch), 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. 2. Qun S Duyn Duyn Lun (Alambanaprtyaya dhyna sstra), 1 quyn, ngi Huyn Trang dch. 3. V Tng T Trn Lun (Ankra cint rajas sstra?), 1 quyn, ngi Chn dch. 4. Th Nhn Gi Thit Lun (Prajnpti hetu sangraha sstra?), 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch.

5. Qun Tng Tng Lun Tng (Saravalaksan adhyna sstra krik), 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. 6. Chng Trung Lun (Tlntaraka sstra), 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. B Nhn Minh Chnh L Mn Lun Bn th gii thch v phng php lun l ca nhn minh. Cn cc b sau u ni v A-li-da duyn khi. Nguyn lai n , mn Nhn minh hc c t c xa, nhng ngi ng ra t chc thnh mt h thng nht nh, l ngi Aksapda, thy t phi Nyy (Chnh L phi), mt trong su phi ca trit hc n khong th k th III trc Ty lch. Trong thi i cc b phi Pht gio, th Nhn minh hc cng c manh nha, v cc bc Lun s t thi i sau B phi Pht gio cng vn thng dng mn Nhn minh hc trong khi tranh bin. Nhng n thi i ngi Trn Na th ngi t chc Nhn minh hc li thnh mt h thng mi. Cho nn, Nhn minh hc t thi i ngi Trn Na tr v trc gi l C nhn minh, t thi i ngi Trn Na tr v sau gi l Tn nhn minh. C nhn minh c nm b phn, gi l Ng chi tc php, tc l Ng on lun php. Tn nhn minh c ba b phn, gi l Tam chi tc php. S i chiu gia C nhn minh v Tn nhn minh nh sau: Tn: m thanh l v thng. Nhn: V l do tc ng m sinh ra. D: V nh ci bnh. Hp: Ci bnh do s tc ng m c, nn l v thng, m thanh cng do s tc ng m c, nn m thanh cng l v thng. Kt: V th, nn m thanh l v thng. Tn: m thanh l v thng. Nhn: V do t tc ng m c. D: V nh ci bnh v.v...

Sau, t ca Trn Na l Sankarasvmin (Thng Yt La Ch) son b Nhn Minh Nhp Chnh L Lun (Nyyadvratraka sstra), 1 quyn, thuyt minh v yu ngha Nhn minh ca ngi Trn Na, ngi H Php (Dharmakrti) cng trc thut v ch thch nhiu b lun v Nhn minh hc, nn mn hc ny tr thnh mt mn hc trng yu trong Pht gio. V t tng A-li-da duyn khi ca ngi Trn Na th hon ton k tha t tng ca ngi Th Thn, duy c vn thnh lp v nhn thc th k tha thuyt Tng phn, kin phn, t chng phn ca ngi Ha Bin l khc. ---o0o--II. NGI THANH BIN Ngi tuyn dng gio ngha Thc Tng lun ca ngi Long Th, l ngi Thanh Bin (Bhavaviveka). Ngi ngi Nam n, khong tin bn th k th VI Ty lch. Lc u ngi hc gio ngha ngoi o, c bit nghin cu v S lun, sau ngi b ngoi o chuyn theo Pht gio, k tha gio ngha ca ngi Long Th v B. Ni trung tm b gio ca ngi l nc Dhanakataka, thuc Nam n. Ngi trc tc hai b lun nh sau: 1. i Tha Chng Trn Lun (Mahynat narasna sstra), 2 quyn, ngi Huyn Trang dch. 2. Bt Nh ng Lun Thch (Prajndip sstra krika), 15 quyn, ngi Ba La Ph Mt a La dch. i Tha Chng Trn Lun ni v gio ngha Hu vi khng, V vi khng. Bt Nh ng Lun Thch gii thch v Trung Lun ca ngi Long Th. ---o0o--III. NGI H PHP Mt bc i Lun s k tha t tng A-li-da duyn khi v xc nh li mn hc ca Duy thc Pht gio, l ngi H Php (Dharmapla). Ngi cng cng thi i vi ngi Gii Hin, ngi nc Drvida thuc Nam n. Lc u, ngi hc gio l ca Tiu tha, sau ti ngi Trn Na hc mn Duy thc ca i tha. V mc ch chu du ham hc, nn ngi ti cha Na Lan

 tu hc, bm tnh thng minh, nn bng tr thnh mt bc i hc tng ca Pht gio ng thi. Khi 29 tui, ngi li ri cha Na Lan , ti n dt ti cha i B , chuyn cng vic trc thut, ti 32 tui th mt. Cc trc tc ca ngi hin cn nh sau: 1. Thnh Duy Thc Lun (Vijnpti mtrata siddhi sstra), 10 quyn, ngi Huyn Trang dch. 2. Thnh Duy Thc Bo Sinh Lun, 5 quyn, ngi Ngha Tnh dch. 3. Qun S Duyn Duyn Lun Thch, 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. 4. i Tha Qung Bch Lun, 1 quyn, ngi Ngha Tnh dch. Thnh Duy Thc Lun gii thch v b Duy Thc Tam Thp Tng ca ngi Th Thn. Tt c c mi nh gii thch b Lun Tam Thp Tng ca ngi Th Thn, nhng ngi Huyn Trang ly thuyt ca ngi H Php lm chnh, v tng hp chn nh ch thch khc m dch thnh b Thnh Duy Thc Lun ny, mt b lun rt trng yu cho cng vic nghin cu Duy thc hc. Thnh Duy Thc Bo Sinh Lun thch ngha b Duy Thc Nh Thp Tng ca ngi Th Thn. Qun S Duyn Duyn Lun Thch ch thch b Qun S Duyn Duyn Lun ca ngi Trn Na, i Tha Qung Bch Lun ch thch b Bch Lun ca ngi B. ---o0o--IV. NGI TR QUANG V GII HIN Ngi Tr Quang (Jnnaprabha), t ngi Thanh Bin, c truyn h thng Thc Tng lun ca ngi Long Th ti cha Na Lan . Ngi l bc tinh thng c gio ngha ca Tiu tha v i tha, nn ngi tng hp tt c gio l ca Pht gio, v phn thch ra lm ba hng. Tc l Tm cnh cu hu gio, Tm hu cnh khng gio v Tm cnh cu khng gio. Tiu tha Pht gio th thuc Tm cnh cu hu gio, hng thp nht; gio ngha ca ngi V Trc v Th Thn, thuc Tm hu cnh khng gio, a v trung gian; gio ngha ca ngi Long Th thuc Tm cnh cu khng gio, a v cao nht trong Pht gio. l li phn thch gio tng ca Pht gio, m ngi Tr Quang l ngi xng xut u tin trong lch s Pht gio.

Ngi Gii Hin (Dladhadra), t ngi H Php, ngi nc Samatata thuc Trung n. Ngi thng chu du cc ni hc hi, khi ti cha Na Lan , c ngi H Php truyn cho php mn Duy thc. Ngi dn dn tr thnh mt bc i Lun s ca mn Duy thc hc. nin hiu Chnh Qun nm th 16 i ng bn Trung Quc (636 Ty lch), khi ngi Huyn Trang qua n, lc ti cha Na Lan , th ngi Gii Hin ti 106 tui, v c ngi em php mn Duy thc truyn li cho. Ngi Gii Hin v mc ch tuyn dng gio ngha ca Duy thc, i ng li vi li phn gio ca ngi Tr Quang, nn ngi cng thnh lp ra ba gio php nh v tr gio l ca Pht gio. Tc l Hu gio, Khng gio v Trung o gio. Tiu tha Pht gio thuc Hu gio, ngi thp nht; gio ngha ca ngi Long Th thuc Khng gio, ngi gia; gio ngha ca ngi V Trc v Th Thn thuc Trung o gio, ngi cao nht trong Pht gio. ---o0o--4.THIN TH T. THI I MT GIO (701 - 1200 TL) CHNG TH NHT. S THNH LP V BIN THIN CA MT GIO I. S QUAN H GIA MT GIO V N GIO Mt gio l ting gi tt ca B mt Pht gio. Trn phng din gio l v gio tng ca Mt gio th c pht trin t t tng ca i tha Pht gio, nhng phng din s tng ca Mt gio th chu nh hng nghi thc tc php ca Tn B La Mn gio, tc l n gio. Th d nh hnh Mandala (Mn Tr La) ca Mt gio, trong hnh , mt mt th phi tr cc hnh ch Pht, mt mt kt hp cc v thn ca B La Mn gio. Mandala ca Mt gio c nhiu th khc nhau, nhng Mandala chnh tng trng cho Chn thc gii ca Mt gio th phi tr Ng Pht hay Lc Pht. Tc l trung ng ca hnh Mandala c hnh i Nht Pht, bn phng ca hnh c bn c Pht l A S Pht, Bo Sinh Pht, Bt Khng Thnh Tu Pht, v A Di Pht, gi l Ng Pht, hoc trn nm c Pht ny li thm c Pht Kim Cng Tt a (Vajrasattva), gi l Lc Pht. Ngoi ra cn c rt nhiu Mandala ca ch B-tt v cc thn ca ngoi gio. Cc hnh Mandala tuy nhiu, nhng hnh tng v sc th ca

n i khi c hai phng php l ha hin v iu phc. Ha hin c ngha l ch Pht v B-tt v mc ch ha chng sinh, nn phng tin quyn hin ra hnh tng cc thn ca ngoi gio. Th d nh c Quan m ha hin ra 33 thn l Phm Thin, Thch v i T Ti Thin v.v... iu phc c ngha l ch Pht v B-tt dng rt nhiu uy lc quyn th chinh phc cc thn ca ngoi o, khin cc thn quay v vi Pht gio. V l do quan h nn hnh tng ca ch Pht, B-tt v cc thn ca n gio dn dn tr thnh mt quan im cng thng. S tng ca Mt gio nh cc cch tng thn ch, qun Du-gi v.v... khng phi l li tc php c bit ca Mt gio m cng l chu nh hng tp tc c truyn ca dn tc n v B La Mn gio. Th d nh php thin nh ca Pht gio th ch trng ch t ti tr tu, nhng php qun Dugi ca Mt gio li ch trng mc tiu cu phc tr tai cho th gian. Sau ht l s quan h mt thit gia phi Skta (Tnh lc phi) ca n gio, v phi Kim Cng tha (Vajrayna) ca Mt gio. Nguyn lai phi Skta th sng bi n thn Durga, nghi thc ca phi ny rt l b mt, c nhiu tr ma thut, nhiu hnh thc dm ng. Sau, li hnh php ca phi ny lm nhp vo li hnh php ca phi Kim Cng tha, nn phi Kim Cng tha dn dn b a lc vo vng t o, v cng l nguyn nhn a lc ca Mt gio. S giao thip gia Mt gio v n gio c mi ngy mt r rt, mt mt th Mt gio tip nhn cc yu t hnh php ca n gio, mt mt th n gio tip nhn cc li hnh php ca Mt gio, nn hai gio tr thnh mt trng thi hn hp kh th phn bit c r rng. ---o0o--II. T TNG MT GIO C THNH LP Khi nguyn t tng ca Mt gio c th l c t thi i nguyn thy kinh in. V trong nguyn thy kinh in c thy chp cc thn ch th h trong cc b lut v trong kinh Khng Tc. Nhng ch l s phi thai ca t tng Mt gio. T tng Mt gio c thnh lp mt cch ch xc l khong th k th VII, khi b kinh i Nht c xut hin Nam n . Sau khi b kinh ny xut hin th Mt gio cng c thnh lp. B kinh ny gi tc l i T L Gi Na Thnh Pht Thn Bin Gia Tr Kinh, gm 7 quyn, 63 phm. T tng cn bn ca b kinh ny l Tc s nhi chn, rt h thng t tng ca kinh Hoa Nghim. Mt gio ly b

kinh ny lm cn c v gi l phi Chn Ngn tha (Mantra yna). Phi ny l phi thun ty ca Mt gio, nn gi l Hu o Mt gio. Phi ny i biu cho phn l lun ca Mt gio. Ti khong cui th k th VII, li c b Kim Cng nh Kinh xut hin, b kinh ny gm c 18 hi, 10 vn bi tng. Ni dung ca b kinh ny thuc h thng Du gi hnh phi, nng vo tm thc m t chc thnh. H thng Mt gio y vo b kinh ny lm cn bn, gi l phi Kim Cng tha (Vajra yna). Nhng phi Mt gio ny v sau kt hp vi phi Skta ca n gio, a lc vo vng t o, nn li gi l T o Mt gio. Phi ny i biu cho phn thc t ca Mt gio. ---o0o--III. S PHT TRIN CA MT GIO Hai h thng Chn Ngn tha v Kim Cng tha ca Mt gio sau khi xut hin, th t tng Mt gio pht trin mnh m trn lnh th n . Trong hai h thng ny, Chn Ngn tha th ch trng phn l lun, nn km pht trin phng din thc t, tri li Kim Cng tha ch trng phn thc t, nn km pht trin phng din l lun. T khong th k th X tr v sau, v Kim Cng tha kt hp vi phi Skta ca n gio, nn phi ny by t ra nhiu hnh php theo t gio, dn dn i vo vng a lc, ly ch ngha khoi lc, dc vng cho l diu l ch chn, lm mt hn ci bn lai chn tng ca Pht gio. Trong lc Mt gio ang pht trin, cc vng triu Pla thuc ng n u bo h Pht gio, nht l vua Dharmapla (Php H, dng ra ngi cha rt ln th k th VIII, tc l ngi cha Vikramasil, lm ni o trng cn bn cho Mt gio. Cc bc hc tng ca Mt gio phn nhiu u xut thn t ngi cha ny. V ngi cha ny cng l ni trc tc ca nhiu b kinh in thuc Mt gio. Th d nh b Nh Lai Tam Nghip B Mt Kinh (Tathgata Guhyaka Guhyasamja), Sdhanaml v rt nhiu cc Nghi qu (Tantra) v.v... Kinh Nh Lai Tam Nghip B Mt c ghi chp rt nhiu li tc php k qui, chnh l nh hng t tng phi Skta ca n gio. Trn phng din truyn b t tng Mt gio v lm cho Mt gio c pht trin n , Trung Quc, Ty Tng v cc nc khc th c cc v

i hc gi nh ngi Thin V y (Subha Karasimha, 637-735), ngi Trung n; ngi Kim Cng Tr (Vajra Bodhi, 671-741), ngi Nam n, v ngi Bt Khng Kim Cng (Amoghavajra, 705-774), ngi Sri Lanka, ba v ny khng nhng lm cho Mt gio hng thnh trong nc, m cc ngi u cng ln lt em t tng Mt gio sang Trung Quc, phin dch nhiu kinh in ca Mt gio sang ch Hn, lm cho Mt gio Trung Quc pht trin rt mnh m. Cng th k th VIII, li c ngi Lin Hoa Sinh (Padmasambava) xut hin, ngi em Mt gio truyn b sang Ty Tng v sng lp ra Lt Ma gio Ty Tng. T th k th VIII tr v sau, cng c nhiu v hc gi ca Mt gio xut hin, u l nhng v xut thn cha Vikramasila. c bit th k th XI, c ngi Dipankarasrijnna tc l Atisa ra i, ngi cng sang Ty Tng truyn t tng Mt gio, v tr thnh mt nh i phin dch ca Ty Tng. Cn cc nc thuc ng Nam T nh: Sri Lanka, Myanmar, Campuchia, o Java, Sumatra v.v..., Mt gio cng u c truyn vo. Chnh li kin trc cung thnh nh Angkor Thom v Angkor Wat ca Campuchia th k th XII, cng l nhng kt tinh ca t tng Mt gio. ---o0o--IV. QUN HI GIO XM NHP V BI KCH CA PHT GIO T th k th VIII, qun Hi gio thuc h thng Th Nh K xm nhp vo pha Ty bc n . Ri t th k ny cho ti th k th XI, bao ln qun Hi gio xm nhp, nh ph Trung n , gy nhiu tai hi cho Pht gio v gieo bao ni au kh cho dn tc n . phn khng qun Hi gio, nn cc tn gio ca n lin kt li, lp thnh mt tn gio gi l Thi Lun gio (Klacakra Tantra), tn gio ny l mt bin hnh ca Mt gio. Nhng ti u th k th XIII, tc l nm 1203, qun Hi gio do tng Iktyr Uddn ch huy, em i qun tin vo Trung n , tiu dit vng triu Sena, ri lm b ch khp Trung n. Trung n tr thnh lnh th ca quc Hi gio. Sau, th lc ca Hi gio dn dn lan i cc ng. V mc ch lp ra mt quc Hi gio, nn qun i Hi gio rt hung c, tn bo. i n ni no, nu l ngi khc gio th h u git hi. Vy nn, Pht gio cng nh n gio, u b ci thm ha chung, trong lc qun Hi gio xm nhp. Nhng ring v Pht gio, th qun Hi gio li i i tn ngc hn; h ph hy cha thp, thiu t kinh in, tch thu bo vt, hm hi Tng Ni, lm cho Pht gio hu nh n ch tiu dit. Cc v cao Tng lc by gi, mt mt th phi n nu trong rng ni, mt mt chy

trn sang Ty Tng hoc nc khc. thc l mt trang s rt au thng trong lch s Pht gio. Pht gio n tri qua 1700 nm lch s, tng lm b ch v t tng ca ton n , ot hn c a v c tn ca B La Mn gio. Nht l Pht gio di thi i hai vng triu A Dc Vng v Kaniska (Ca Nh Sc Ca) thc l cc k phn thnh. Pht gio pht trin thnh mt i tn gio ca th gii. Qua thi i i tha Pht gio ti thi i Mt gio, c bit bao nhng v Thnh tng, hc tng ra i, t chc Pht gio thnh mt h thng gio hc c quy m trt t. Nhng theo nh lut bin thin, di chuyn ca thi i c thnh tt phi c suy, nn Pht gio cng khng thot khi ci vng nh lut vy. Tuy nhin, Pht gio b suy tn n lc ng thi, nhng nh sng ca Pht gio lan trn i cc ng, chiu vo mi chn, khp ni, v hin nay nh sng ang chiu tr v ni bn x. Ngha l, t cui th k XIV cho ti hin nay, Pht gio trn di t n c c hi phc hng v ang pht trin. Ngi ng ra vn ng phc hng, trong c nh hc Pht uyn thm l Anagarika Dharmapala, ngi c cng hun hn c. Angarika Dharmapala l ngi Sri Lanka. ng l con mt nh tn Pht gio Colombo, th ca Sri Lanka. Ngay t khi cn nh, ng thng phi theo hc trng hc ca Thin Cha gio, mi ngy phi c kinh cu nguyn ti trng, tuy vy, nhng ng vn t ra l con mt tn thun thnh ca Pht gio. Nhn khi i t Henry Steel Ocott, ngi Hoa K, qua Sri Lanka chn hng Pht gio, th ng A. Dharmapala l mt ngi gip vic c lc cho i t. V th, lng m o ca ng ngy mt vng. S nghin cu o Pht ngy mt uyn thm, i i vi mc ch duy nht ca ng l phi chn hng Pht gio ti Sri Lanka v n . Nm 1891 l nm ng 29 tui. ng qua n chim bi cc ni Pht tch. Trc ht, ng ti Lc D Uyn (Mrgadana), ni thuyt php u tin ca c Pht. ni y, ng chng kin di cnh iu tn ni Thnh a. Ri ng li tip tc ti chim bi B o trng, hay gi l ni Pht thnh o (Pht Gi Da, Buddha Gay). Gp cnh sinh tm, nn ng v cng xc ng m pht ra li th nguyn(1): Uy nghim thay! Ni Thnh tch! Thc qu l mt thng cnh v t ca th gii. Mi Pht t chng ta, ai ny phi c nhim v bo h duy tr, ni Thnh a ny ti khi no c cc v

tu hnh ti qun c, khng th cho mt Thnh a v i nh th ny phi on tuyt. Ri ng ly ngy ng chim bi (ngy 21-1-1891) lm ngy k nim phc hng Pht gio n . Nm 1892, ng i truyn b o Pht Calcutta, v thng din thuyt vi ti S quan h gia Pht gio v n gio. ng thi, ng cho pht hnh t B tp ch (Bodhi Journal) lm c quan truyn b Pht gio, v lin lc vi Pht gio ca cc nc trn th gii, ku gi s ng h phc hng Pht tch ti n . ng cn tip tc du lch cc nc Nht Bn, Hawai, Hoa K, chu u lin lc s h tr thit thc ca cc nc. Sau khi tr v, ng sng lp mt hi Pht m nhim cng cuc vn ng chn hng Pht gio ti n , ly tn l Hi i B n (Maha Bodhi Society of India). Ti ngy 13 thng 7 nm 1930, ng chnh thc c th pht xut gia. Cng v tui gi, s hot ng ca ngi cng tinh tin. Mi khi din thuyt trc cc tn , ngi thng trnh trng tuyn b: Pht gio n b truy phng mt thi gian di 800 nm, ngy nay h v ang tip tc quay tr v c quc. Tt c chng ta hy thc tnh, siu vt ch giai cp v tn iu, vi mc ch duy nht ca Hi i B l em gio l ca ng Pht tng mi ngi dn n . Cng vic hot ng ca ngi ang tin hnh, ti thng mi hai nm 1932, ngi th bnh m mt. Cc t ca ngi k tha s nghip, duy tr Hi i B cho ti hin nay. Hi ny l mt trong nhng hi Pht hot ng mnh nht ti n . Nh c Hi i B hot ng v cc hi Pht gio khc n , nn s tn ca Pht gio n ngy mt tng, mi ngy mt bnh trng. Hn th, n hin nay l mt nc ban b chnh th cng ha, tt nhin phi coi T dn bnh ng lm nn tng cn bn cho Dn ch ch ngha, m yu t ny li rt hp vi ch ngha T bi bnh ng, ph giai cp ca Pht gio ch trng. V vy, hin nay cc v lnh t, cc chnh tr gia ca n u hng lu n cng cuc chn hng Pht gio ti bn x. Theo s thng k nm 1957 ca Hi Quc Lin v dn s n nh sau: * Din tch: 3.288.876km2. * Dn s: 392.440.000 ngi.

* Th : New Delhi. * Tn Pht gio c: 4.000.000 ngi. ---o0o--CHNG TH HAI. PHT GIO TY TNG I. PHT GIO BT U TRUYN VO TY TNG Tng truyn, Pht gio bt u truyn vo Ty Tng t khong gia th k th III, nhng Pht gio chnh thc c truyn vo l thi i vua Sron Btsan Sgampo (569-650). Trong thi i ny, nh vua phi khin S Tit thn thin i cc nc, nht l Trung Quc, n , v n tip vn ha ca nh ng v Bc n, nn vn ha ca Pht gio cng c truyn vo. c bit l vng n nc Npal v cng cha Vn Thnh nh ng c mi ti Ty Tng, u l nhng ngi tin theo Pht gio. Sau, nh vua li n cc v cao Tng ca nh ng v n ti, phin dch kinh in Pht gio sang ting Ty Tng, Pht gio Ty Tng c bt ngun tin trin t y. Sau thi i vua Sron Btsan Sgampo c hn 100 nm, c vua Khri Lde Btsan (755-781) ra i. Trong thi i vua ny th Mt gio cng c truyn vo. Nh vua rt hm m Pht gio, sai s thn ti n cu thnh kinh in, v n ngi Sntaraksita (Tch H) ti Ty Tng. Vua li t pht tm th gii B-tt ngi Sntaraksita. Sau, vua nghe li khuyn ca ngi Sntaraksita, thnh c ngi Padmasambhava (Lin Hoa Sinh), ti truyn b Mt gio Ty Tng. Ngi Padmasambhava l bc i hc gi ca phi Kim Cng tha Mt gio n . Sau khi ti Ty Tng, ngi ht sc truyn b t tng Mt gio . Vua cn kin thit ngi cha Bsamyus lm ni phin dch kinh in Pht gio sang ting Ty Tng. Ngi cha ny phng theo kiu mu ca Vikramasila ca n , ton cnh ngi cha ny cu to thnh mt hnh i Mandala v c tip tc nh vy, mi thi i mi nhiu cc bc cao Tng t n ti, ri di chuyn ton th Pht gio t n vo Ty Tng. Ti thi i vua Ralpacan (814-836) ra i, vua l ngi rt nhit thnh vi cng cuc chn hng Pht gio. Cng vic v i nht ca vua l vic ng h s nghip phin dch kinh in. Ngha l tt c nhng kinh in dch thuc cu dch th u c dch li v nh chnh, nn ln phin dch thi i ny gi ll tn dch. B i tng kinh ca Ty Tng hin nay cng u

cn c vo s nghip phin dch thi i ny m hon thnh. Ti thi i vua Clandarma, vua l ngi khng tin theo Pht gio, li cn tm nhiu cch ph hoi. Pht gio Ty Tng mt thi lm vo mi nguy c dit vong. Sau vua Clandarma b m st, trong nc b phn lit, nn Pht gio cng khng th phc hng c mt cch d dng. Theo s khu phn ca lch s Pht gio Ty Tng, th t i vua Clandarma tr v trc gi l thi k s truyn, t thi vua tr v sau gi l thi k hu truyn. T thi vua Clandarma tr v sau, Pht gio Ty Tng dn dn c pht trin trn ba phng din l Gii lut, Hin gio v Mt gio. c bit v Mt gio, sau khi ngi Rin-chn-brn-po qua Npal hc c Mt gio em v nc, v phin dch c nhiu Nghi qu ca Mt gio, lm cho Mt gio c pht trin Ty Tng, nn gi l thi i tn Mt gio. Li thi i vua Ysses Hod thuc a phng Ty b Ty Tng, vua thnh c ngi Atsa (980-1055) t n ti. Ngi Atsa xut thn t mt vng tc Trung n, 29 tui i xut gia, v tng lm chc Th ta ti ngi cha Vikramasil, Trung n. Ngi l mt bc hc tng ni ting lc ng thi. Sau khi ti Ty Tng, ngi tch cc hong dng Mt gio. Nhng v h thng Mt gio ca ngi thuc Thi lun gio ca phi Kim Cng tha nn c nhiu li tc php k qui. Sau 16 nm truyn o cc a vc Ty Tng, ri ngi mt ti . Sau khi ngi mt, ngi k tip v gio l ca ngi gi l phi Bkhgdams pa. V sau, phi ny li chia thnh nhiu phi khc nhau nh: Atisa, Nin Ma Pa, Kadan Pa, Sa Skya Pa v Kargyt Pa v.v... u ch trng dung ha c Hin gio v Mt gio, nhng mu sc ca Mt gio mnh hn. Khi vua Th T nh Nguyn em qun tin vo chim Ty Tng, v bt c ngi Pags Pa (Pht T Ba) thuc phi Sa Skya Pa em v Mng C. V Lt Ma gio c truyn vo Mng C bt u t . Ngi Pags Pa c vua Th T rt mn phc, sau li a ngi v Ty Tng y thc cho ch quyn cai tr. V th nn vng triu Sa Skya Pa c thnh lp. Vng triu ny nm gi c hai quyn hnh l chnh tr v tn gio. Trong vng triu ny li c ngi Mi La Ras Pa (1038-1120) xut hin. Ngi l mt v t ti ch b mt ca Mt gio, tr thnh mt nh thn b, ng thi ngi cn l mt thi nhn, th ca ngi hy cn c nhiu ngi c hin nay. ---o0o---

II. S BIN THIN CA MT GIO TY TNG Cc phi k tha gio ngha ca ngi Atsa, sau dn dn loi b gio l Hin gio, ch ch trng gio l Mt gio, i vo li tc php cc oan ca Kim Cng tha nn Mt gio dn dn b try lc. Tc l Mt gio i vo con ng d oan ca t o. Trong thi k , may c ngi Tson Kha Pa (Tn Khch Ba, 1357-1419) ra i. Ngi xut thn tnh Cam Tc, lc u hc v Hin gio, sau tu theo Mt gio v rt nghim tr gii lut. cu vn li tnh th ca Mt gio, nn ngi a ht nng lc vo s nghip vn ng ci cch Pht gio, a Pht gio li mt h thng t chc mi. Sau, s ci cch ca ngi thnh cng. H thng phi ci cch ny gi l Hong mo phi (phi M vng), phi ny tuy cng l Mt gio nhng ly gii lut lm trng. Cn cc phi c gi l Hng mo phi (phi M hng). V trc tc ca Tson Kha Pa gm c b B o Th Lun, l trc tc i biu cho Hin gio; b Chn Ngn Th Lun l trc tc i biu cho Mt gio, v cc tc phm khc c 300 b. Ngi cn sng lp ra cha Dgah Idan pha ng thnh ph Lhasa lm ni o trng cn bn cho Hong mo phi, v ly ngy 15 thng Ging lm ngy l n sinh c Pht, theo lch Ty Tng. Sau khi ci cch thnh cng, thanh danh ca ngi lng ly khp ni. Vua Thi T nh Minh my ln phi s gi ti thnh ngi, nhng ngi u t chi, m ch phi khin t ti triu kin. Vua Thi T v vua Nhn Tn i Minh u l nhng ng vua tin theo Lt Ma gio, nn khc c b Ty Tng i tng kinh, kinh lut b. B i tng ny gi l Vnh Lc bn i tng kinh. i Dalai Blama th ba l ngi Bsodnams Rgya Mtsho (1543-1588), ngi c cng truyn b Lt Ma gio a phng Ni Mng C. Sau khi Tson Kha Pa (Tn Khch Ba) mt, cc t k tha s nghip ca ngi c rt nhiu. Theo Thnh V k ng Quc triu Ty Tng k chp: Tson Kha Pa, trc khi tch, ngi em gio php di chc cho hai t Thng th l Dalai Blama (t Lai Lt Ma) v Panchen Blama (Ban Thin Lt Ma). Ngi Dalai Blama l ha thn ca Quan Th m B tt; Panchen Blama l ha thn ca A Di Nh Lai, hai v ny c i i chuyn sinh. Nhng thuyt ny chp khng c tng tn. Tc l sau khi Tson Kha Pa, khai t ca Hong mo phi tch, th c hai t Thng tc ca ngi l Dharma Run Chen v Dge Hdun Grub. Ngi

Dharma Run Chen c k tha php ng ca Hong mo phi. Cn Dge Hdun Grub, nm 1439 c ln ni ngi vua, nm quyn cai tr quc dn, ng thi ngi cn dng cha Bkra sis Ihun po khong trng gio quyn, v chnh ngi l S t ca t Lai Lt Ma. Mi n u th k th XVII, c Blo-zanchos-gyi-rgyal-mtshan dng ra mt ngi cha lm ni cn c tu tr, ri t xng tn hiu l Panchen Blama, tc l nht th ca Ban Thin Lt Ma. Tip n, Blo-bzanye-ss-dpal-bzan-po (mt nm 1737) l nh th; Dpal-ldanye-ss (mt nm 1779), tam th; Blo-bzan-bstanpahini-ma (mt nm 1852), t th; Chos-kyi-grags-pa-bstan-pa-idanphyug (mt nm 1882), ng th; Blo-bza-thub-bstan-chos-kyi-ni-ma (mt nm 1935), lc th; ngi Ban Thin Lt Ma hin ang Ty Tng l tht th. Ngi Panchen Blama cng nh Dalai Blama l hai v Pht sng, u c quc dn cung knh; nhng Dalai Blama v ngi nm c chc v Quc vng v Php vng nn nhiu quyn hnh hn. Sau khi ngi Dge-hdun-grub, thy t ca Dalai Blama tch, nhng v tha k sau cng u l ha thn ca Quan Th m B tt ha sinh, v u l ha thn ca Dalai Blama th nht. i Dalai Blama th ba tn l Bsodnamsrgya mtsho (1543-1588), ngi c cng truyn b Lt Ma gio a phng Ni Mng C. Cc i truyn thng ha thn ca v Dalai Blama cho ti hin nay l i th XIV. i Dalai Blama th V l ngi Blo-kzan-rgy-mtsho (1617-1680), ngi c cng thng nht lnh th Ty Tng. V ngi c s gip sc ca C Thy Hn, mt t trng ca Mng C, nn dit c gio ca Hng mo phi Ty b Ty Tng. Trong tay ngi nm tt c quyn hnh chnh tr v tn gio, nn ngi va l ngi Php vng ca tn gio. Sau, ngi c Thanh triu mi ti Bc Kinh v tn ngi l bc Quc s trong nc. i Dalai Blama th VI, v s p bc ca Thanh triu nn ngi li phi trn sang Mng C. i Dalai Blama th VII, ngi l bc kim c hc vn v o c, li thng hiu ng li chnh tr, nn th lc tn gio cng nh l quc gia tr nn kh mnh. T i th VIII cho n i th XII th khng c vic quan trng ng k xy ra. c bit, i Dalai Blama th XIII l Thub Idan rgya mtsho (1875-1933), v ngi lin kt vi Russia nn b qun Anh xm nhp, phi chy sang t nn ti Mng C, v sau li tr v Lhasa,

nhng li b qun T Xuyn trn vo, nn li phi chy trn sang n , cch my nm sau ngi li tr v bn quc. Sau khi tr v nc, ngi nhit tm hng long Pht gio, v khuyn khch v s nghin cu gio hc ca Pht gio. Ngi c cng rt ln v s nghip in b Ty Tng i tng kinh v nhiu kinh khc. Hin nay l ng thi Dalai Blama th XIV, tn l Chamo-Tondrup, sinh ngy 6-6-1935 ti Amdo, thuc tnh Thanh Hi (Tsinghai). Ch Blama c ngha l Thng nhn, nhng ngha ph thng l S trng hay Thin tri thc. Lt Ma gio l ca ring Ty Tng. Ty Tng chim mt din tch rt rng, gm c 1.520.000km2, nhng phn nhiu l rng ni. Dn s c chng 3.790.000 ngi, phn ng l tn Pht gio. Tng Bn Sn ca Lt Ma gio l cha Labrang gia thnh Lhasa. Chung quanh cha ny cn c 30 i Gi lam v rt nhiu cha nh trung tm th, gm c hn 10 vn v Tng Lt Ma. Ngi Ty Tng gi Lhasa, ch ny c ngha l Lin hoa (hoa sen), v kinh ny c coi nh l ci nhy hoa gia cc dy ni cao Cn Ln v Hy M Lp Sn, coi ta hoa sen nn gi l Lhasa. ---o0o--III. KINH IN CA PHT GIO TY TNG i tng kinh ca Ty Tng v c dch t nguyn in ch Phn sang ting Ty Tng, dch theo li trc t (dch theo tng ch mt), nn rt st ngha vi kinh in ch Phn. Lc ban u th chp bng bt, mi n hi th k th XIII mi khc bn in, ri dn dn in ht ton b. i tng kinh ca Ty Tng c nhiu bn khc nhau, nhng bn c ly lm Quyt nh bn l bn in i Dalai Blama th XIII. Ni dung b i tng kinh ca Ty Tng gm c Kinh, Lut, Lun v cc trc tc ca cc nh hc gi Pht gio Ty Tng. B i tng ny chia thnh hai b phn l Kanjur (Cam th) v Tanjur (an th). Kanjur gm c nhng b lut v kinh. Tanjur gm c nhng phn ch s kinh lun v cc tp th (xem mc Ty Tng Pht in trang th 133). ---o0o---

IV. GIO L CA PHT GIO TY TNG Gio ngha ca Lt Ma gio, thnh phn gm c gio ngha ca Mt gio n ly lm ch yu, v thm vo s tn ngng tp tc c truyn ca dn tc, tc l tn gio Bon, mt tn gio sng bi thn linh, qu thn, c bit tin s bi ton. C lai dn tc Ty Tng rt tn ngng t tng ha thn, h tin cc v Dalai Blama i i u l nhng v ha thn ca Pht m ra. Lc u, ngi Padmasambhava (Lin Hoa Sinh) em Mt gio t n truyn vo Ty Tng, h thng Mt gio ny thuc phi Kim Cng tha Thi Lun Tn ca Mt gio n . Phi ny v kt hp vi phi Sakta (Tnh lc phi) ca n gio, nn pha trn nhiu t ngha. H thng Mt gio Ty Tng thuc phi Kim Cng tha Thi Lun Tn ny gi l Cu gio, tc l Hng mo phi. Nhng sau ngi Tson Kha Pa ng ra ci cch li lp thnh Tn gio, tc l Hong mo phi. Phi ny v dung ha c gio l ca Hin gio v Mt gio, nn li gi l Hin Mt tng quan gio. Hin gio, ph thng gi l i tha Pht gio, v cn gi l Ba la mt tha. Hin gio chia ra lm ba bc l Tiu trng ph o, Trung trng ph o v i trng ph o. Tiu trng ph o th nng vo l nhn qu m tu hnh cu ly qu lnh v lai, tng ng vi Tiu tha Pht gio. Trung trng ph o th qun tng l T , mong t ti ch Nit-bn, tng ng vi Tiu tha Chung gio. i trng ph o th phi pht tm i B- t chng sanh v tu theo hnh Lc cu o i B-, tng ng vi i tha B-tt. Ba la mt tha th ch trng vo php tu Bt nh ba-la-mt. Mun hon thnh php tu ny cn phi tu mn ch qun. Ti khi php tu ch qun thnh tu, tc l chng c o i B-. Mt gio ca Ty Tng thuc h thng Kim Cng tha Thi Lun Tn, hay gi l phi Tantra. Tantra c chia ra nhiu php tc v cch tu tr t ti cnh gii i lc. Mun t ti cnh gii ny cn phi tu theo nm giai on. Giai on th nht l Tam ma da gii, ngha l t mnh pht tm B- ng ch ba nghip thn, khu, . Th hai l Qun nh, ngha l S trng ly nc php cam l di ln u t trao truyn cho t cch l mt hnh gi ca b mt gii. Hai giai on ny l li d b cho php tu, nn gi l Nhn tng. Giai on th ba l Tu php, ngha l phi tu cc php nh: Gia tr, tng nim, tu thin v.v...; kin lp Mandala khuyn thnh ch Pht B-tt, v phi qun tng Mandala vi t mnh u bnh

ng khng hai tng. Giai on th t l Qun php, ngha l ngi hnh gi phi lun lun tr php qun Du-gi (Thin nh) tu luyn. Hai giai on ny thuc bn cht ca li tu nn gi l Tnh tng. Giai on th nm l c qu, tc l s tu hnh ti ch cu cnh vin mn, hin thn c thnh Pht nn gi l Qu tng. ---o0o--HT