TRNG I HC KHOA HC T NHIN KHOA MI TRNG

A DNG SINH HC V BO TN THIN NHIN

TI LIU GING DY

NGI SON THO

PGS.TS NGUYN TH LOAN

A DNG SINH HC V BO TN THIN NHIN MC LC Chng 1. Gen v a dng gen .............................................................................3 1.1 Khi nim v ADN ..................................................................................3 1.2 t bin gen .............................................................................................7 1.3 a dng gen .............................................................................................10 1.4 Bo tn s a dng ngun gen trong thin nhin ....................................13 Chng 2. Loi v a dng loi ............................................................................19 2.1 Khi nim loi v a dng sinh hc loi ..................................................19 2.2 Cc nhn t nh hng n a dng loi .................................................19 2.3 Nguy c d b tuyt chng .......................................................................20 2.4 Cc cp e da ....................................................................................22 2.5 Hin trng a dng loi trn Th gii v Vit Nam.................................23 2.6.Cc bin php bo v a dng loi ti Vit Nam .....................................35 Chng 3. H sinh thi v a dng h sinh thi .................................................40 3.1 Cc c im c bn ca h sinh thi ......................................................40 3.2 a dng sinh hc trong cc h sinh thi nc ngt .................................43 3.3 a dng sinh hc trong cc h sinh thi bin ..........................................46 3.4 a dng sinh hc trong cc h sinh thi rng nhit i...........................50 3.5 Nguyn nhn gy suy gim a dng h sinh thi .....................................53 3.6 Cc bin php gim thiu suy gim a dng h sinh thi ........................56 Chng 4. Nguyn nhn suy gim a dng sinh hc ...........................................58 4.1 Cc nguyn nhn trc tip .......................................................................58 4.2 Cc nguyn nhn gin tip .......................................................................63 Chng 5. Gi tr ca a dng sinh hc ...............................................................70 5.1 Gi tr trc tip .........................................................................................71 5.2 Gi tr gin tip ........................................................................................84 Chng 6. Bo tn a dng sinh hc .....................................................................100 6.1 Bo tn ngun gen ...................................................................................100 6.2 Hi phc v khi phc cc loi, chng qun v h sinh thi ...................103 6.3 Thit lp cc khu bo tn .........................................................................104

6.4 H thng cc khu bo tn thin nhin Vit Nam ..................................105 Chng 7. Bo tn v pht trin ...........................................................................116 7.1 Vng m v khu bo tn ........................................................................116 7.2 Khu d tr sinh quyn .............................................................................119 7.3 Cc cng c quc t v bo tn cc h sinh thi ...................................128

CHNG 1. GEN V A DNG GEN 1.1 Khi nim v ADN Khoa hc ngy nay nh ngha gen l on ADN c chiu di ln (trung bnh khong 1000-2000 bazo) c th xc nh mt chc nng. Chc nng s cp ca gen c xc nh bi mt si polypeptid, khng nht thit l c mt enzim. Cc gen nm trn nhim sc th trong nhn t bo v xp thnh hng trn nhim sc th, gi l locut.
Hnh 1. Mt on gen trong nhim sc th

1.1.1 Cu trc ha hc ca ADN - ADN (axit xiribnuclic) l mt i phn t c cu to t cc nguyn t C, H, O, N v P; - ADN c cu to theo nguyn tc a phn gm nhiu n phn. n phn ca ADN l nucltit gm 4 loi: anin(A), timin(T), cytozin (C) v guanin (G) - Trn mch n ca cc phn t ADN cc n phn ln kt vi nhau bng lin kt ha tr (lin kt Photphatdieste) - T 4 loi nucltit trn c th to nn tnh a dng v c th ca ADN cc loi sinh vt bi s lng, thnh phn, tnh t phn b cc nucltit

Hnh 2. Cu trc ha hc ca gen

1.1.2 Cu trc khng gian ca ADN ADN l 1 chui xon kp gm 2 mch PolyNu xon u quanh 1 trc, t tri sang phi, nh 1 ci thang dy xon. Trong , tay thang l s lin kt gia phn t ng v axit photphoric xen k nhau, cn bc thang l 1 cp bazo nitric ng i din v lin kt vi nhau bng lin kt hydro theo nguyn tc b sung, Adenin lin kt vi Thyamin bng 2 cu ni hydro, Guanin lin kt vi Cytosin bng 3 cu ni hydro. Kch thc ADN: ng knh vng xon: 2 nm, chiu di vng xon (mi vng xon gm 10 cp Nu): 3.4nm.Mt s loi virus v th n khun, ADN ch gm 1 mch PolyNu. Vi khun ca ti th, lp th c dng vng xon kp.

Hnh 3. Cu trc khng gian ca gen

1.1.3 Nguyn tc t nhn i ca ADN - Qu trnh t nhn i ca ADN din ra trong nhn t bo; - Ban u ADN tho xon, hai mch n tch nhau; - Cc Nu trn mi mch n sau khi c tch ra ln lt lin kt vi cc Nu t do trong mi trng ni bo (NTBS) dn dn hnh thnh 2 phn t ADN mi.
Hnh 4. C ch t nhn i ca ADN

1.1.4 Chc nng ca ADN: ADN l c s vt cht v c s di truyn cp phn t ADN cha thng tin di truyn c trng cho mi loi bi s lng, thnh phn v trnh t phn b ca cc Nu. ADN c kh nng t nhn i, m bo cho NST hnh thnh qu trnh nguyn phn, gim phn xy ra bnh thng, thng tin di truyn ca loi c n nh cp t bo v cp phn t. 1.2 Gen v chc nng ca gen - Gen l mt n v cu trc ca thng tin di truyn khng th phn nh thm c na v phng din chc nng. - Gen l mt on ca phn t ADN c chc nng di truyn xc nh. Trung bnh mi gen c khong t 600 1500 cp Nu c trnh t xc nh. Mi t bo ca mi loi cha nhiu gen ( rui gim 4000 gen,ngi 3,5 vn gen) Cc gen khc nhau cha thng tin di truyn khc nhau. Mi quan h gia gen v ARN - ARN ( axit ribnuclic) cng nh ADN thuc loi axit nuclic Ty theo chc nng m cc ARN c chia thnh cc loi: ARN thng tin (mARN) c vai tr truyn t thng tin qui nh cu trc ca prtin cn tng hp ARN vn chuyn (tARN) c chc nng vn chuyn axit amin tng ng ti ni tng hp prtin

 ARN ribxm (rARN) l thnh phn cu to nn ribxm ni tng hp prtin - ARN c cu to t C, H, O, N, P. Cu to theo nguyn tc a phn gm hng trm, hng nghn n phn. n phn gm 4 loi Nu (A,T,C,U) - ARN c tng hp da trn khun mu l mt mch ca gen v din ra theo NTBS ( A U, A T, G X ). Do , trnh t cc Nu trn mch khun ca gen qui nh trnh t cc Nu trn mch ARN Prtin - Prtin c cu to bi cc nguyn t C, H, O, N; l i phn t c cu trc theo nguyn tc a phn, bao gm hng trm n phn l axit amin thuc hn 20 loi khc nhau - Trnh t sp xp khc nhau ca hn 20 loi axit amin ny s to nn tnh a dng ca prtin. Mi phn t prtin khng ch c trng bi thnh phn, s lng v trnh t sp xp ca cc axit amin m cn c trng bi cu trc khng gian, s chui axit amin. - Prtin c nhiu chc nng quan trng: l thnh phn cu trc ca t bo, xc tc v iu ha cc qu trnh trao i cht (enzim v hoocmn), bo v c th (khng th), vn chuyn, cung cp nng lnglin quan ti ton b hot ng sng ca t bo biu hin thnh cc tnh trng ca c th. Mi quan h gia ARN v prtin Sau khi mARN c hnh thnh ri khi nhn ra cht t bo tng hp chui axit amin Khi ribxm dch chuyn ht chiu di ca mARN th chui axit amin c tng hp xong. Nh vy, s to thnh chui axit amin da trn khun mu ca mARN v din ra theo NTBS ( A U, G C ); ng thi theo tng quan c 3 Nu ng vi mt axit amin. T cho thy trnh t cc Nu trn mARN qui nh trnh t cc axit amin trong prtin. Mi quan h gia gen v tnh trng Da vo qu trnh hnh thnh ARN, qu trnh hnh thnh chui axit amin v chc nng ca prtin c th khi qut mi quan h gia gen v tnh trng nh sau: Gen (mt on ADN) mARN Prtin Tnh trng

Bn cht ca mi lin h trn chnh l trnh t cc Nu trong mch khun ca ADN qui nh trnh t cc Nu trong mch mARN, sau trnh t ny qui nh trnh t cc axit amin trong cu trc ca prtin. Prtin trc tip tham gia vo cu trc v hot ng sinh l ca t bo, t biu hin thnh tnh trng ca c th. Nh vy, thng qua prtin, gia gen v tnh trng c mi quan h mt thit vi nhau, c th l gen qui nh tnh trng 1.2. t bin gen 1.2.1.Khi nim t bin v t bin gen t bin (hay bin d di truyn) l nhng bin i bt thng trong vt cht di truyn (NST, ADN) dn n s bin i t ngt ca mt hoc mt s tnh trng, nhng bin i ny c th di truyn cho cc i sau. t bin l mt loi bin d di truyn xy ra do nhng bin i t ngt v cu trc v s lng trong vt cht di truyn, ng mt vai tr v cng quan trng trong tin ha, thc y s a dng sinh gii. Mt trong nhng nhn t quyt nh gp phn to nn th gii sng y phong ph ngy nay, cho tri t xanh, trong c loi ngi. V bt chp mi ch ch ca con ngi, mun hay khng mun, t bin , vn v lun xy ra. t bin gen l nhng bin i trong s lng, thnh phn, trt t cc cp nucltit, xy ra ti mt im no trn phn t ADN. Nhng bin i dn n nhng bin i trong cu trc phn t protein v biu hin thnh mt bin i t ngt v mt tnh trng no . Mi bin i mt cp nucltt no s gy mt t bin gen. 1.2.2.Cc dng t bin gen thng gp C nhiu loi t bin khc nhau, song c nhng dng t bin thng gp sau: - Mt mt cp nucltit - Thm mt cp nucltt - Thay th mt cp nucltt - o v tr mt cp nucltt 1.2.3.Nguyn nhn pht sinh t bin gen

Do nhng ri lon trong qu trnh t sao chp ca phn t ADN, hoc lm t phn t ADN, hoc ni on b t vo ADN v tr mi di nh hng phc tp ca mi trng trong v ngoi c th. Trong thc nghim, ngi ta gy ra cc t bin nhn to bng tc nhn vt l hoc ho hc. * Gy t bin nhn to bng tc nhn vt l Cc tia phng x: tia X, tia anpha, tia gamma, tia bta, chm ntron,gy kch thch v ion ha cc nguyn t khi chng xuyn qua cc m sng Tia t ngoi: tia c bc sng t 1000-4000A, c bit l bc sng 2570A c ADN hp th nhiu nht Sc nhit: l s tng hoc gim nhit mi trng mt cch t ngt gy chn thng b my di truyn Trong chn ging thc vt ngi ta chiu x vi cng v liu lng thch hp vo ht ny mm, nh sinh trng ca thn v cnh, ht phn, bu nhy. Gn y, ngi ta cn chiu x vo m thc vt nui cy. * Gy t bin nhn to bng tc nhn ha hc y l nhng ha cht m khi vo t bo chng tc ng trc tip ln phn t ADN gy ra hin tng thay th, mt hoc thm cp nucltit. Ngy nay, ngi ta pht hin c nhng ha cht c gi l siu tc nhn t bin nh: 5-brm uraxin (5BU); EMS (tylmta sunfonat), ioxin, gy t bin ngi ta c th ngm ht kh hay ht ny mm thi im nht nh trong dung dch ha cht c nng thch hp, tim dung dch vo bu nhy, qun bng c tm ha cht vo nh sinh trng ca thn hoc chi. i vi vt nui, c th cho ha cht tc dng ln tinh hon hoc bung trng. 1.2.4.Hu qu ca t bin gen Bin i trong dy nucltit ca gen cu trc s dn ti s bin i trong cu trc ca ARN thng tin v cui cng l s bin i trong cu trc ca prtin tng ng.

t bin thay th hay o v tr mt cp nucltit ch nh hng ti mt axit amin trong chui plipeptit. t bin mt hoc thm mt cp nucltit s lm thay i cc b ba m ho trn ADN t im xy ra t bin cho n cui gen v do lm thay i cu to ca chui plipeptit t im c nucltit b mt hoc thm. t bin gen cu trc biu hin thnh mt bin i t ngt gin on v mt hoc mt s tnh trng no , trn mt hoc mt s t c th no . t bin gen gy ri lon trong qu trnh sinh tng hp prtin, c bit l t bin cc gen quy nh cu trc cc enzim, cho nn a s t bin gen thng c hi cho c th. Tuy nhin, c nhng t bin gen l trung tnh (khng c hi, cng khng c li), mt s t trng hp l c li. 1.2.5. S biu hin ca t bin gen t bin gen khi pht sinh s c "ti bn" qua c ch t nhn i ca ADN. Nu t bin pht sinh trong gim phn, n s xy ra mt t bo sinh dc no (t bin giao t), qua th tinh i vo hp t. Nu l t bin tri, n s biu hin trn kiu hnh ca c th mang t bin . Nu l t bin ln, n s i vo hp t trong cp gen d hp v b gen tri tng ng t i. Qua giao phi, t bin ln tip tc tn ti trong qun th trng thi d hp v khng biu hin. Nu gp t hp ng hp th n mi biu hin thnh kiu hnh. Khi t bin xy ra trong nguyn phn, n s pht sinh trong mt t bo sinh dng (t bin xma) ri c nhn ln trong mt m, c th biu hin mt phn c th, to nn th khm. V d trn mt cy hoa giy c nhng cnh hoa trng xen vi nhng cnh hoa . t bin xma c th c nhn ln bng sinh sn sinh dng nhng khng th di truyn qua sinh sn hu tnh. t bin cu trc ca gen i hi mt s iu kin mi biu hin trn kiu hnh ca c th. V vy cn phn bit, t bin l nhng bin i trong vt cht di truyn, vi th t bin l nhng c th mang t bin biu hin kiu hnh. 1.2.6. ngha ca t bin gen * Trong tin ha

10

Phn ln cc t bin t nhin l c hi cho c th v chng ph v mi quan h hi ha trong kiu gen, trong ni b c th, gia c th v mi trng. Tuy t bin thng c hi nhng phn ln gen t bin l gen ln. Chng ch biu hin ra kiu hnh khi th ng hp v trong iu kin mi trng thch hp. Cng c mt s l t bin tri, c ngha trong chn ging v tin ha. t bin t nhin c xem l ngun nguyn liu ca qu trnh tin ha bi so vi t bin NST th chng ph bin hn, t nh hng nghim trng n sc sng v s sinh sn ca c th. * Trong chn ging Trong chn ging, c bit l chn ging cy trng, ngi ta s dng cc t bin t nhin nhng khng nhiu v nhng t bin ny ch chim t l rt nh t 0,10,2%. T nhng nm u th k XX, ngi ta gy t bin nhn to bng cc tc nhn vt l v ha hc tng ngun gen bin d cho qu trnh chn lc. Nm 2002, din tch trng cy chuyn gen trn th gii t ti 58,7 triu ha. Trong s , cy u nnh khng thuc dit c: 36,5 triu ha; ng khng c su gy hi:7,7 triu ha (theo Clive James, 2002). c im ni bt nht ca cy trng bin i gen trong thi gian t 1996-2002 l tnh khng thuc dit c, ng th 2 l tnh khng su bnh. Trong nm 2003, tng din tch trng cy chuyn gen trn ton cu l 67,7 triu ha. Ngoi ra, ngi ta to thnh cng cc virut tiu dit cc t bo ung th bng chuyn gen. Cc virut ny tn cng v ph hy cc t bo ung th phi v rut kt. 1.3. a dng gen

1.3.1. nh ngha a dng di truyn l tt c cc gen di truyn khc nhau ca tt c cc c th thc vt, ng vt, nm, v vi sinh vt. a dng di truyn tn ti trong mt loi v gia cc loi khc nhau . a dng di truyn l s a dng v thnh phn gen gia cc c th trong cng mt loi v gia cc loi khc nhau; l s a dng v gen c th di truyn c trong mt qun th hoc gia cc qun th.
11

a dng di truyn l biu hin s a dng ca cc bin d c th di truyn trong mt loi, mt qun x hoc gia cc loi, cc qun x. Xt cho cng, a dng di truyn chnh l s bin d ca s t hp trnh t ca bn cp baz c bn, thnh phn ca axit nucleic, to thnh m di truyn. Tp hp cc bin d gen trong mt qun th giao phi cng loi c c nh chn lc. Mc sng st ca cc bin d khc nhau dn n tn sut khc nhau ca cc gen trong tp hp gen. iu ny cng tng t trong tin ho ca qun th. Nh vy, tm quan trng ca bin d gen l rt r rng: n to ra s thay i tin ho t nhin cng nh chn lc nhn to . Ch mt phn nh (thng nh hn 1%) vt cht di truyn ca cc sinh vt bc cao l c biu hin ra ngoi thnh cc tnh trng kiu hnh hoc chc nng ca sinh vt; vai tr ca nhng ADN cn li v tm quan trng ca cc bin d gen ca n vn cha c lm r. c tnh c 109 gen khc nhau phn b trn sinh gii th c 1 gen khng c ng gp i vi ton b a dng di truyn. c bit, nhng gen kim sot qu trnh sinh ha c bn, c duy tr bn vng cc n v phn loi khc nhau v thng t c bin d, mc d nhng bin d ny nu c s nh hng nhiu n tnh a dng ca sinh vt. i vi cc gen duy tr s tn ti ca cc gen khc cng tng t nh vy. Hn na, mt s ln cc bin d phn t trong h thng min dch ca ng vt c v c quy nh bi mt s lng nh cc gen di truyn. 1.3.2. Tnh a dng mc ca cc nhm sinh vt S a dng gen ng vt i vi cc d liu allozyme tc l tr s trung bnh ca d hp t (Hs t l cc locus mang 2 alen) loi ng vt khng xng sng ln hn ng vt c xng sng. L do chnh l nhiu nhm c th phc tp sng c xu hng chia nh qun th hn v nhng qun th ln hn l mt t hp. Nhng qun th ln s bin i di truyn ln hn qun th nh. Nhn chung, nh chim, b st c mc bin i di truyn l tng t, tri li cc loi lng c c mc cao hn v cc loi c mc thp hn (Ward et al, 1992). Trong mi mt nhm cho d mc a dng gen c khc nhau do cc m hnh lch s v i sng to ra cc dng gen v ln ca qun th khc nhau. Tng s d hp t trong cc loi bao gm 2 thnh phn: S khc nhau v gen gia cc c th trong qun th v s khc nhau gia cc qun th. S o thng thng

12

 s dng v s khc nhau trong qun th l Fst, t s ca d hp t khc nhau gia cc qun th. Gi tr trung bnh ca Fst l ln nht i vi mt s ng vt thn mm, lng c, b st v ng vt c v; hu ht cc loi trong cc nhm cho thy con s ng k ca nhng qun th b phn chia. Khong 25 30% trung bnh s loi thay i l do s di truyn khc nhau trong qun th. Cho d tr s Fst l khc nhau ln, s sp xp t 0,0 (khng c s thay i trong qun th) cho gn n 1,0. Mt khc chim v cn trng cho thy s thay i nh trong qun th, c th d on mc cao dng gen gia chng. Gi tr trung bnh ch 1 10% ca tng s bin i ca lai chim hoc loi cn trng l c tnh gy ra s khc nhau trong qun th. Do s hiu bit v s phn b a l ca s a dng gen l iu cn thit i vi cc nh qun l phi i mt vi nhng quyt nh v phn qun th no ca cc loi nguy cp cn phi bo v. S a dng gen thc vt S ln ca h thng sng ca chng to ra s khc nhau trong cu trc di truyn ca qun th trong cc loi thc vt nhiu hn trong cc loi ng vt. Chng hn nhng loi th phn nh gi c mc d hp t cao (Hs=0,15 0,2). T l cao hn l trong qun th thc vt th phn nh ng vt (Hs=0,09 0,12), c hai nhm ny c mc cao hn thc vt t th phn (Hs=0,07). thc vt t th phn cho thy mc khc nhau v mt di truyn trong qun th cao hn nhng loi tp giao trong sinh sn hoc cc loi cng giao phi. S phn b v a l ca cc loi thc vt cng l mt thng s quan trng iu khin tnh a dng gen trong v gia cc qun th. Cc loi thc vt vi khu phn b nh th s thay i di truyn trong qun th l trung bnh v nh hn qun th phn b hp, qun th mc vng hoc qun th phn b rng. Tm quan trng bin i ca allozyme nh hng n s thch ng cha bit no . Nhng kinh nghim trong nghin cu gi rng s khc nhau ln v gen trong qun th n th hin nhng du hiu thch ng (Bradshaw, 1984). Nhng loi nui trng m c la chn nhn ging thng c s gim mc bin i gen, iu ny c th gy ra su bnh hoc gim s sinh sn. Chng hn tnh chng chu ca nm mc sng trong ht k khng xut hin trong trng trt nhng tm thy c lin quan vi nhng chng hoang di Nigeria, trung tm ging gc. Tng t, tnh chng chu virut ca Khoai ty, Vi khun, Nm v Giun trn tm thy nhng loi Khoai ty hoang di dy ni And thuc Nam M. S a

13

dng gen nhng loi hoang di lin quan n thc vt bn x phi duy tr c th s dng v ci to nhng c tnh cc loi thc vt bn x. S a dng gen cc c th sng khc Quy m ca a dng gen trong nhm, nhng nghin cu v cc loi thc vt v ng vt khng th c tnh chnh xc trong cng mt lc mc d bit chc quy m a dng nm v vi sinh vt ni ring l ng k. Th d s khc nhau v mt di truyn chng minh trong nhng loi vi sinh vt n l nh Chlamydomonas reinhardtii vi t nht 159 dng bin i, Neurospora crassa trn 3000 v trn 3500 kiu huyt thanh ca Salmonella (Board on Agriculture, 1994). Quy m lan rng trong t nhin l khng chc chn. 1.3.3. Vai tr ca a dng gen - y l s a dng quan trng nht, n l cha kha cho mt loi c th tn ti lu di trong t nhin v nh n m sinh vt c kh nng thch nghi vi nhng thay i bt li ca iu kin thi tit, kh hu, mi trng v cc phng thc canh tc cng nh c sc khng i vi cc loi bnh. - Tnh a dng ny l ngun cung cp vt liu cho mi chng trnh chn to v ci tin ging cho mt nn nng nghip bn vng v v s an ton lng thc v thc phm. 1.4. Bo tn s a dng ngun gen trong thin nhin 1.4.1. Mc bo tn gen C 2 mc bo tn gen : + Bo tn nguyn v : l bo v trong hin trng t nhin hoang di ca chng. + Bo tn chuyn v : bo tn cc mu ( ht, phn hoa, cc giao t, phi, cc c quan khc ) trong cc iu kin nhn to nh nhit thp, nui cy m- t bo v xy dng cc ngn hng gen. 1.4.2. Cc phng php bo tn gen 1.4.2.1. Bo tn ngun gen trong trang tri - L bo tn a dng sinh hc, cy trng, gia sc trong trang tri . - L phng php c tn ti t rt lu, vai tr bo tn gen ch yu l do nhn dn a phng bo v v khai thc s dng.

14

 nc ta c hng ngn ging cy trng a phng, c nhng c tnh nng sinh hc rt qu ang tn ti trong cc trang tri ca nng dn v cng ng cc dn tc t ngi. VD : 160 ging la nng cc loi vn c duy tr trn Ty Nguyn; vi thiu Thanh H, nhn lng Hng Yn, bi oan Hng, Phc Trch, hng Hc Tr, qut Bc Giang, bi Nm Roi tnh Vnh Long. Cc ging mi ci tin em li nng sut cao nhng c kh nng ngng tr qu trnh tin ha t nhin ca thc vt v gy xi mn gen mt cch trm trng. *u im : + Bo tn c qu trnh tin ha t nhin + Bo tn c vi s lng ln gen.. + Va mang gi tr bo tn va c kh nng pht trin kinh t. Tnh n nh cao, c kh nng thch nghi vi mi trng tt hn ging ci tin. *Nhc im : +Nu quy m tp on ln th i hi mt din tch v nhn lc rt ln. +D b tn thng, mai mt do nhiu nguyn nhn khc nhau: kh hu khng thun li, s sao nhng ca nhng ngi qun l, sc vt hi v nhng tn ph do con ngi gy ra ... 1.4.2.2 Ngn hng gen Khi nim : L nhng b su tp ht ging thu lm t cc cy hoang di v cy trng. Ht c lu gi trong iu kin lnh v kh trong mt thi gian di v sau cho ny mm. Hin nay c hn 50 ngn hng ht ging trn th gii, hn 2 triu b su tp ht ging c mt trong cc ngn hng ht ging nng nghip. * u im : + Bo tn mt lng ln ngun gen + C tnh an ton cao hn + Thun li cho vic qun l v cung ng *Nhc im : + Hin tng mt in, hng thit b c th xy ra bt ng nh hng n cht lng gen. + K c khi c gi lnh th ht cng dn dn mt kh nng ny mm do d tr qu lu v do tch t cc bin i nguy hi.

15

+ Cc loi cy c ngha cho tng khu vc nh cy dc liu, cy ly si... vn cha c lu gi trong cc ngn hng ny. + H hng hoang di ca cc loi cy trng vn cha c tp hp y trong cc ngn hng ht ging. + Khong 15% s loi thc vt trn th gii c ht thuc bo th loi tc l khng th tn ti hoc khng th chu ng c cc iu kin nhit thp v kt qu l khng th ct gi trong cc ngn hng ht ging : cao su, coca... + Ty theo nhu cu bo qun di, trung, ngn hn ta c cc tp on: Tp on c bn : - L tp on cc mu ht ging thc vt, cha ng cc thng tin di truyn khc nhau ca mi loi c bo qun di hn, ch c s dng trong cc trng hp cn thit, ni chung l khng em ra s dng, nhm bo tn cc tnh trng ban u. -iu kin bo qun duy tr sc ny mm > 85% v n nh v di truyn : + Bo qun trong kho lnh nhit -18 n -20 C + m tng i 35 - 40 % + Hm lng nc trong ht t 3-7 % + Ht c ng gi cn thn trong cc bao b kn, cch ly hon ton vi mi trng xung quanh Tp on hot ng : - L mu ging tp on c bn c nhc li, c bo qun vi s lng ln hn c th cung cp thng xuyn cho ngi s dng. Tp on ny thng xuyn bin ng v c nhn li b sung s dng - iu kin bo qun : + Nhit +_5 C + m tng i 50-60 % + Hm lng nc trong ht 7-8 % + Ht c ng trong bao b kn hoc h - Ht c th bo qun c t 10-15 nm c khi l 30-40 nm Tp on cng tc : -L tp on cc mu ht ging ca cc c s nghin cu khoa hc v chn to ging, gi phc v cho cng tc nghin cu ca mnh v ch cn gi mt lng mu ging phc v cho chng trnh nghin cu ci thin ging. - iu kin bo qun trong iu kin kho bo qun ngn hn 2-3 nm :

16

+ Nhit 18-20 C + m tng i 50-60 % + Hm lng nc trong ht 8-10 % 1.4.2.3 Ngn hng gen invitro - L tp hp cc vt liu di truyn c bo qun trong mi trng dinh dng nhn to, trong iu kin v trng. - i tng bo qun l nhng vt liu sinh sn v tnh, cc loi cy c ht recalcitrant, cc vt liu dng nhn nhanh phc v cc chng trnh chn to v nhn ging, ht phn v ngn hng ADN . - C 3 loi kho bo qun invitro : ngn, trung v di hn + Bo qun ngn hn cung cp cho cc nhu cu chn, to ging v nghin cu ca mi c s + Bo qun trung hn ko di thi gian cn cy chuyn v gim ng k chi ph cn thit, gim nguy c pht sinh bin d sinh dng. + Bo qun di hn bo qun trong hoc trn mt Nit lng (-156 C ); loi tr kh nng xy ra bin d sinh dng, bo v sc sng v kh nng ti sinh ca vt liu. *u im -Ti to, phc hi c cc ngun gen bin mt trong t nhin - m bo an ton v sch bnh cao, c kh nng to qun th cy ng nht vi s lng ln. - Hn ch kh nng mt ngun gen, nht l cc ngun gen c nguy c xi mn cao, cc loi c nguy c b tuyt chng. * Nhc im - Chi ph bo qun ln, i hi trnh k thut cao v trang thit b hin i. 1.4.2.4. Ngn hng gen ng rung - L cc tp on thc vt sng, c duy tr ngoi khu c tr t nhin ca chng. Chng c th l : tp on trn ng rung, trong cng vin, cc vn thc vt... i tng : + Bo tn loi cy lu nm nh cy n qu, cy cng nghip, cy thuc, cy ly g... + Cc loi cy c ht recalcitiant m khng thch ng vi sy kh v bo qun lnh, cc loi cy c ht orthodox v cy sinh sn v tnh khi cha thit lp c cc ngn hng ht ging v invitro thch hp.

17

* u im : + D dng tip cn nghin cu, nh gi v s dng + Bo m c s tin ha t nhin ca thc vt * Nhc im : + D b tn thng, mai mt (do kh hu, ngi qun l...) + i hi quy m din tch v nhn lc ln Trn y l cc bin php c bn bo tn s a dng gen. Mi gii php u c nhng u im v nhc im nht nh. V th ty mi trng hp c th m la chn gii php thch hp nht, c th phi l kt hp ca nhiu gii php. 1.5 Tnh hnh tip cn v bo tn ngun gen ti Vit Nam Vn bo v a dng sinh hc ni chung v bo v ngun gen ni ring c nh nc Vit Nam quan tm v c th hin trong cc vn bn php qui t kh sm: - Chin lc bo tn quc gia (1991) - K hoch quc gia v bo v mi trng v pht trin bn vng giai on 1991 2000 - K hoch hnh ng bo v a dng sinh hc (1995) - Php lnh bo v v pht trin ngun li thy sn (1989) - Php lnh v ging cy trng v vt nui (4/2004) Tuy vy, vic bo v ngun gen vn ch yu l cc qui nh chung, nguyn tc, cha c c th ha mc cn thit nhm m bo tnh thng nht. Hin nay, Vn bn php l gn gi nht vi vic tip nhn ngun gen l Qui ch qun l v bo tn ngun gen ca BKHCN. Vn bn khng nh Ngun gen ng vt, thc vt v vi sinh vt l ti nguyn quc gia chnh v vy m cc t chc, c nhn u c trch nhim bo tn ngun ti nguyn qu gi . Mt trong nhng n v in hnh trong vic trin khai s dng v bo tn ngun gen l: Ngn hng gen cy trng Quc Gia Hin ti, ngn hng gen cy trng Quc gia ang lu gi gn 13.300 ging ca 115 loi cy trng, bao gm: - 11.600 ging ca 83 loi cy trng sinh sn bng ht - 1.700 ging ca 32 loi cy sinh sn v tnh - 83 ging khoai mn, khoai s kh lu gi trn ng rung.

18

Trong giai on 2001 -2005, NHGQG cp 3.404 lt ging 4.250 lt d liu phc v cc mc tiu khc nhau, gp phn tch cc cho cng tc ging cy trng.

19

CHNG 2. LOI V A DNG LOI a dng loi l s lng v s a dng ca cc loi c tm thy ti mt khu vc nht nh ti mt vng no . a dng loi l tt c s khc bit trong mt hay nhiu qun th ca mt loi cng nh i vi qun th ca cc loi khc nhau . 2.1. Khi nim loi v a dng sinh hc loi - Loi l c s ca bc phn loi, c b m di truyn n nh, kh lm thay i bi tc nhn ca mi trng t nhin hoc lai vi loi khc. Bc loi l mt trong cc bc taxon c bn trong cc bc phn loi . V d. Bc phn loi ca gii thc vt gm c 6 bc taxon c bn l ngnh, lp, b, h, chi, loi. Ngoi 6 bc c bn trn ngi ta cn dung cc bc trung gian nh tng, nhnh, lot, th, dng. - C th do th gii ca s sng c chp nhn rng ri loi v vy a dng sinh hc a dng sinh hc thng c hiu l a dng loi. - Mi loi c xc nh theo 2 cch: + Da vo nh ngha cu to, hnh thi ca loi xc nh: Mi loi l mt nhm c th c c im hnh thi, sinh l, ho sinh c trng khc bit vi nhng nhm c th khc. Tuy nhin i vi nhng loi ng hnh phi cn c vo s khc bit v ADN nh cc loi vi khun. + Da vo nh ngha sinh hc ca loi: Loi l mt nhm c th c kh nng giao phi vi nhau sinh sn ra th h con hu th, khng giao phi sinh sn vi nhm khc. - S a dng v loi ca mt khu vc bao gm s loi sinh vt sng trong khu vc . Tuy nhin, s lng cc loi ch n thun cho bit mt phn v a dng sinh hc, n cha trong thut ng ny l khi nim v mc hoc quy m ca s a dng; tc l nhng sinh vt c s khc bit r rt v mt s c im c th s c vai tr quan trng i vi a dng sinh hc hn nhiu so vi nhng sinh vt ging nhau. xc nh mc a dng v loi ca mt khu vc no phi xc nh thnh phn loi sng trong khu vc . 2.2. Cc nhn t nh hng n a dng loi - Mi trng sng nh iu kin a hnh, kh hu, nhit , lng ma nh hng n s phn b a dng, phong ph v thnh phn loi. V d nh:

20

+ Tnh a dng loi thng tng ln theo i kh hu, theo ng ch tuyn. + Trong nhng h sinh thi cn, phong ph v loi thng tp trung nhng ni c a hnh thp. + a dng loi tng ln theo hng bc x nh sng mt tri v lng ma. + S thay i kh hu v mi trng sng buc cc sinh vt hoc phi thay i thch nghi bng cch thay i chu k sinh trng hoc pht trin c im thch nghi mi trn c th. iu ny c th lm dit vong nhiu loi nhng c th cng to ra loi mi do nhng loi c tnh bin d di truyn cao. C th ly v d lin quan n hin tng bin i kh hu ton cu hin nay: Nhit nc bin tng gy hin tng ty trng san h v l nguyn nhn gy cht trn din rng cc di san h ngm t vng bin Australia n Caribbean. Loi chim bin Common Murre thay i thi gian sinh sn t 24 ngy/thp k thnh 24 ngy/50 nm thch ng vi hin tng nhit tng ln. Loi chim hong anh Baltimore ang di chuyn v hng bc v s sm bin mt hon ton khi khu vc Baltimore. Gu Bc cc ang i mt vi nguy c khan him thc n. Nhiu loi khc s phi ng u vi nhng thch thc bt thng. V d, gii tnh ca ra bin mi sinh ph thuc vo nhit ; khi nhit nng ln s lng ra ci sinh ra s tng so vi s lng ra c. - Cc yu t lch s cng l nhn t rt quan trng trong xc nh s phn b a dng loi trn th gii. Nhng khu vc c a l, s loi tn ti nhiu hn nhiu so vi nhng khu vc c tui a l tr hn. V d bin n Dng v Ty Thi Bnh Dng c s loi phong ph hn so vi bin i Ty Dng l bin tr hn v a l. Nhng khu vc c lch s pht trin a l lu di hn c nhiu thi gian hn cc loi thch nghi pht tn t ni khc n v thch nghi ho nhp vi iu kin sng mi. 2.3 Nguy c d b tuyt chng Nhng loi d b tuyt chng c tm tt trong bng 1. Bng 1. Nhng loi d b tuyt chng 1. Loi c vng phn b hp 8. Loi khng c kh nng di chuyn tt 2. Loi tn ti trong mt hoc vi qun 9. Loi di c theo ma th 3. Loi c kch thc qun th nh 10. Loi t tnh bin d di truyn

21

4. Loi c qun th ang suy gim s 11. Loi cn c ni sng c th lng 5. Loi c mt qun th thp 6. Loi cn vng c tr rng ln 7. Loi c kch thc c th ln 12. Loi cn c mi trng sng n nh 13. Loi sng by n vnh vin 14. Loi l i tng sn bn v hi lm ca con ngi. Gii thch: 1. Loi c vng phn b hp: Mt lai ch tn ti trong mt vi a im nh, hp ca mt khu vc a l l loi c vng phn b hp. Nu ton b vng phn b cu loi b hy hoi th loi s b tuyt chng. 2. Cc loi tn ti trong mt hoc vi qun th: bt c qun th no ca loi cng u c th b tuyt chng cc b di tc ng cu yu t mi trng nh ng t, chy, s bng n dch bnh v cc hat ng cu con ngi. 3. Cc loi c kch thc qun th nh: Qun th nh cng rt d b tuyt chng cc b hn so vi cc loi c qun th ln do chng d b nh hng cu cc yu t mi trng, d b sai lch tnh bin d di truyn. 4. Cc loi c qun th ang b suy gim v s lng: qun th thng c xu hng lin tc pht trin, gia tng s lng nhng khi qun th ca loi c nhng du hiu suy gim v s lng th iu c nghi l loi s b tuyt chng nu nh nguyn nhn suy gim khng c xc inh v ngn chn kp thi. 5. Cc loi c mt qun th thp: l cc loi ch c vi c th trn mt n v din tch, khi ni c tr hay vng phn b ca chng b chia ct, x l th trong mi phn b chia ct s ch cn li mt qun th rt nh, nh n mc khng cho php chng tn ti bn vng. 6. Cc loi cn mt vng c tr rng ln: Mt s lai trong mi c th hay mt by n cn mt khu vc rng ln sn mi c xu hng s cht ht khi mt phn ni c tr hay phm vi sng ca chng b cc hot ng ca con ngi chia ct, hy hoi. 7. Cc lai c kch thc c th ln: cc loi ng vt c kch thc c th ln i hi mt din tch rng cho mi c th, chng cn nhiu thc n hn v chng cng d b con ngi sn bn nn d tuyt chng hn cc loi c kch thc nh hn.

22

8. Cc loi khng c kh nng di chuyn tt: Mi trng sng c nhiu bin ng. Cc loi khng thch ng c vi s thay i phi di c n ni thch hp hn cn nu khng s i u vi nn tuyt chng. 9. Cc loi di c theo ma: Cuc sng ca cc lai di c theo ma thng ph thuc vo hai ni c tr khc hn nhau. Nu mt trong hai ni b hy hoi th loi s khng c kh nng sinh tn. 10. Cc loi t tnh bin d di truyn: tnh bin d di truyn trong mt qun th i khi cho php loi thch ng c vi mi trng sng thay i, dch bnh mi, cc k th sn ui mi. 11. Loi cn c ni sng c th: Cc lai cn c ni c tr c th d b tuyt chng nu nh ni c tr c th ca loi b bin i, ni c tr mi khng bao gi cn ph hp vi chng. V d: lai b n lng sng k sinh n thc, ch n lng ca mt loi chim. Nu loi chim b tuyt chng th loi b n lng k sinh loi chim cng tuyt chng theo. 12. Cc loi ch sng mi trng n nh: rt nhiu loi thch nghi vi mi trng sng t bin i nh cc khu rng nm su trong cc rng ma nhit i. Khi nhng cnh rng ny b hy hoi th nhiu loi bn a s b tuyt chng v khng c kh nng thch ng vi iu kin kh hu thay i. 13. Cc loi sng thnh by n vnh vin: cc loi sng thnh by n vnh vin s khng tn ti c nu s lng c th trong qun th gim xung thp, chng khng cn kh nng sn mi, giao phi v t v. 2.4. Cc cp b e do Theo sch ca IUCN (IUCN, 1994 v bn hng dn p dng cc ch tiu sch cu IUCN cp quc gia v khu vc) cc cp b e da c phn ra cc cp nh sau: Tuyt chng- Extinct (EX): Loi b tuyt chng trn ton cu l loi khng cn c th no sng st ti bt k ni no trn th gii, cc thong tin di truyn cha ng AND vnh vin mt i, loi khng bao gi cn c c hi phc hi. Tuyt chng vng-Region Extinct (RE): Mt phn loi b tuyt chng vng khi c th cui cng c kh nng sinh sn cn sng trong mt vng no cht hoc bin mt khi vng .

23

Tuyt chng trong i sng hoang d- Extinct in the Wild (EW): Loi khng cn sng st trong ton b vng phn b, k c trong mt khu vc, nhng chng c tn ti trong nui trng, nui nht mt qun th hay nhiu qun th c thun ha. Rt nguy cp- Critically Endangered (CE) : Lai cn li mt hoc vi qun th nh khng cn kh nng phc hi s lng Ang nguy cp Endangered (E,EN): Loi cn rt t c th, c nhiu kh nng b tuyt chng trong tng lai khng xa. Trong s ny k c nhng loi c s lng c th b gim xung ti mc lai kh c th tip tc tn ti nu nhn t e da vn tip din. S nguy cp- Vulnerable (V,VU): Loi c th b tuyt chng trong tng lai gn v cc qun th ca chng ang b thu hp kch thc khp mi ni thuc vng phn b ca lai; kh nng tn ti ca loi ny lu di l khng chc chn. Him- Race: l nhng loi c s lng c th t, thng l do vng phn b hp hoc l do mt qun th thp. Mc d loi ny cha phi i mt vi nhng nguy him tc thi song s lng nh khin chng rt d tr thnh nhng loi c nguy c b tuyt chng. B e da tuyt dit- Threatened (T): Loi c th thuc mt trong nhng cp bo tn nu trn nhng do cha c hiu bit y nn cha c xp vo cp no. Nguy cp thp- Lower risk (LR) Loi b tc ng, duy gim s lng, khu c tr b thu hp c nguy c b tuyt dit, c chia ra cc mc nh: Nguy cp thp c bo tn LR Conservation dependent (LRcd) Nguy cp thp gn b e da LR Near Threatened (LRnt) Nguy cp thp t lo ngi LR Least Concern (LRnc) Thiu dn liu- Data deficient (DD) Loi cha dn liu xp hng 2.5 . Hin trng a dng loi trn th gii v Vit nam 2.5.1. Trn th gii a dng thnh phn loi Hin nay khoa hc cha th a ra c s lng chnh xc cc loi c trn tri t, khoa hc mi xc nh v m t khong 1,4 triu loi v cn t nht gp 2-3 ln con s ny cha c bit n, nguyn nhn ch yu l cc nh phn loi hc t ch n nhm loi sinh vt khng c hp dn v trnh khoa hc k thut cha c th xc nh c cc loi sng nhng ni con ngi cha n c nh y bin su, hay rt kh phn lp c nhiu loi vi khun

24

Cc nh khoa hc c tnh c khong hn 5 triu loi sng trn tri t. Thng k s lng cc loi trn tri t theo nhiu ngun khc nhau nn cng khc nhau. Theo ti liu ca Nguyn Nghi Thn v Phm Bnh Quyn, thnh phn cc loi c thng k nh sau: Bng 2. Thnh phn cc loi Loi Cn trng Sinh vt n bo Thc vt To Nm Vi khun Virus ng vt khc S lng 751000 30000 248500 26900 69000 4800 1000 281000 [Ngun: Nguyn Ngha Thn ] Bng 3. S lng cc loi sinh vt hin ang sng trn Tri t c m t Nhm sinh vt Vi rt Vi khun Thc vt n bo Nm To a y Ru Dng x Thng t Thc vt ht trn S loi 1.000 1.000 4.760 70.000 26.900 18.000 22.000 12.000 1.275 750 Nhm sinh vt Giun trn Giun t Thn mm Da gai Chn khp Cn trng ng vt c bao ng vt u sng C khng hm C sn S loi 12.200 12.000 50.000 60.000 874.160 751.000 1.250 23 63 843

25

Thc vt ht kn ng vt nguyn sinh Thn l Rut khoang & Sa lc Giun dp

250.000 30.000 5.000 9.000 12.200

C xng Lng c B st Chim Th

18.150 4.200 6.300 9.600 4.170

Phn b a dng loi trn th gii: - S a dng loi qun x trn cn ln nht thng tm thy cc khu rng nhit i. Mc d ch chim 7 % din tch b mt tri t nhng rng nhit i chim mt na s loi trn th gii, trong cn trng chim 90% s loi (nu c tnh s loi trn th gii l 10 triu), 40% loi thc vt c hoa, 30% loi chim. Bng4. Cc im nng a dng sinh hc rng nhit i Din tch ban u ca rng (1000 ha) 1.500 6.200 100.000 25.000 34.000 19.000 12.000 2.700 10.000 10.000 Din tch hin ti ca rng (1000 ha) 150 1.000 2.000 800 5.300 6.400 2.600 250 7.200 3.500 S loi thc vt trong rng nguyn sinh 1.500 6.000 10.000 8.500 9.000 9.000 8.500 10.000 10.000 20.000 T l phn trm loi thc vt trong rng nguyn sinh 89 82 50 44 39 39 28 25 25 25

im nng

Ni Caledoni Madagasca B TD-Brazin Philippin ng Himalaya Bc Borneeo Bn o Mlayxia Ty Ecua Choco-Colmbia Ty mzn

- Nhng di san h c s lng khng nh cc loi sinh vt trn th gii. V d di san h Great Barier vng bin khi nc c c din tch 349000km2. Ti y c 300 loi san h, 1500 loi c, 4000 loi thn mm, 5 loi ra. Nh vy y cha

26

ng 8% loi c trn th gii d din tch di san h ny ch bng 0,1% din tch ton b b mt i dng trn th gii. - H nhit i ln, khu vc su nht ca bin cng l nhng mi trng giu c v cc loi sinh vt [L V Khi]. S a dng nhng ni bin su c th l do thi gian, din tch rng ln, n nh mi trng cng nh do tnh cht c bit ca loi trm tch ni [Etter&Grassle, 1992]. S phong ph cc loi c v cc loi khc vng h nhit i l do s thch nghi trong mi trng c tr cch ly v giu cht dinh dng. - Khu rng rng l, cy bi, ng c, savan ca vng n i a Trung Hi, Nam M, Nam California, ty nam c cng c a dng sinh hc cao. - Mi trng t rt a dng cc loi vi sinh vt. Mt nghin cu ca Na Uy v ADN cho bit c hn 4000 loi vi khun tn ti trong 1gram t, tng t s loi sinh vt sng trong mu trm tch di y bin [Giovanoni v ctv, 1990]. Mt d n khoan su gn y thc hin ti Thu in a ra nhng mu vt ca vi khun ym kh Archae bactaria, chng sng gia cc lp nm su 5km di lng t [Gold, 1992]. Cn rt nhiu qun x ca vi khun ang tn ti trong t m con ngi cha bit n. Bng 5. S loi th ca mt s nc nhit i v n i Nhng nc S loi trn * S loi nhit i 10.000km2* Angla Brazin Clmbia Csta Rica Knya Mxic Nigria Pru Vnzula Zaia Trung bnh 275 394 358 203 308 439 274 359 305 409 Nhng loi n i S loi 255 199 163 105 113 186 108 279 77 367 S loi trn* 10.000km2* 57 41 26 31 39 71 39 79 33 60 48

76 Achentina 66 xtylia 102 Canada 131 Ai cp 105 Php 108 Nht Bn 82 Marc 99 Nam Phi 92 Anh 96 M 96 Trung bnh

Ngun ti liu: Theo Reid v Miller, 1989, s dng s liu ca WRI/IIED, 1988.
27

S tuyt chng v hnh thnh cc loi trn th gii S a dng v loi tng dn t khi s sng bt u hnh thnh trn tri t. S tng ny khng u n m theo tng giai on. C nhng giai on mc hnh thnh loi rt cao, c nhng giai on b tuyt chng hng lot. Tuyt chng c th do nhng thm ho thin nhin, do s cnh tranh gia cc loi (theo thuyt tin ho), loi chin thng v tn ti c c th tin ho thnh loi mi tu thuc vo iu kin bin i mi trng, t bin ngu nhin bin i gen ca mt loi. Qu trnh tin ho to thm mt loi l rt lu di. V d, cui k Permi 250 triu nm trc cng nguyn 77-96% loi ng vt bin b tuyt chng v phi c mt qu trnh tin ho lu di sut 50 triu nm phc hi tng s h mt i trong k Perma. Con ngi l nhn t quan trng nh hng n s hnh thnh v mt i ca mt loi. Ngi ta gi giai on m con ngi l nguyn nhn chnh ca s tuyt chng l giai on tuyt chng Pleitoxen. Cc hot ng tiu dit cc loi, hu hoi mi trng sng v nh bt qu mc dn n s tuyt chng ca rt nhiu loi qu him.Tuy nhin con ngi cng ng vai tr ln trong n lc bo tn cc loi c nguy c tuyt chng v bng khoa hc k thut hin i lai to ra nhiu ging loi mi (ch yu l thc vt). Nu tc hnh thnh loi ngang bng hoc vt qu tc tuyt chng th s a dng loi s c gi nguyn thm ch cn tng. Trong lch s cc thi k a l trc y, a dng sinh hc tng i n nh nh s cn bng gia tin ho, hnh thnh loi mi v s bin mt ca loi c. Tuy vy trong giai on mi ny, con ngi lm cho tc tuyt chng vt xa nhiu ln tc hnh thnh loi.

28

K K t K tam

Triu nm trc 0.01 K Plaeistoxen ng vt c v ln v chim

65 K Creta

B st (Khng long), K Creta nhiu loi sng bin, mt s loi nhuyn th

K Jura 180 K Trias 250 K Permi K Trias

35% cc h ng vt: gm nhiu loi b st v ng vt nhuyn th sng bin

K Permi 50% cc loi ng vt bao gm trn 95% s loi sng bin; thc vt, ng vt lng c, tt c b ba thy

K Carbon K Devon 30% cc h ng vt gm nhiu loi b ba thy v cc loi c

345 K Devon

K Silur

K Ordovici 500 K Cambri 50% cc loi ng vt gm nhiu loi b ba thy

K Cambri

Hnh 5. 6 k i dch tuyt chng t nhin

29

Bng 6. Cc s liu v tuyt chng ghi nhn t 1600 n nay Cc loi b tuyt chng bit c a Lc ab Th Chim B st ng vt lng c Cd ng vt khng xng sngd Cc loi thc vt c hoae ngun a. Cn rt nhiu loi b tuyt chng nhng cha h c cc nh khoa hc bit n. b. Cc khu vc lc a c din tch 1 triu km2 hay ln hn; cc khu vc c din tch nh hn trong i dng th c coi l o. c. y c s suy gim ng bo ng ca cc loi ng vt lng c trong vng 20 nm tr li y; cc nh khoa hc cho rng nhiu loi ng vt lng c ang bn b ca s tuyt chng. d. S liu i din cho vng Bc M v Haoai. e. S loi thc vt nin hoa bao gm c cc phn loi, cc loi v cc ging S tuyt chng ca cc loi chim, th ch yu l do chng c kch thc tng i ln, c nghin cu nhiu v d nhn bit, 99% s tuyt chng ca cc loi khc trn th gii hin nay ch l nhng nh gi s b. Mc d vy, ngay c vi cc loi th, chim cng khng c con s chnh xc v s tuyt chng. Mt s loi c xem l 30 21 1 2 22 49 245 ob i dng Tng s 51 92 20 0 1 48 139 4 0 0 0 0 1 0 85 113 21 2 23 98 384 4.000 9.000 6.300 4.200 19.100 1.000.000 + 250.000 2,1 1,3 0,3 0,05 0,1 0,01 0,2 c tnh tng s loi Phn trm s loi b tuyt chng

Cc nhm loi

Ngun ti liu: Theo Reid v Miller, 1989; s liu c thu thp t nhiu

30

tuyt chng vn c pht hin li v mt s loi tng nh vn cn tn ti th rt c th b tuyt chng [Diamond, 1988] Theo m hnh a l sinh hc o ca Mc Arthur v Mc Wilson 1967, ch ra mi quan h gia s loi v din tch. M hnh c m rng v p dng cho cc vn quc gia v khu bo tn thin nhin nu coi mi khu ny l mt o [Simberloff,1986]. M hnh d bo rng: Nu 50% din tch khu vc b hu hoi th 10% s loi trong b dit vong. Loi c hu sng trong khu vc b tuyt chng. Nu 90% din tch rng b hu hoi th 50% s loi b tuyt chng. Nu 99% din tch khu vc b tn ph th 75% loi bn a b tuyt chng. p dng i vi rng nhit i, nu 1% din tch rng nhit i ca th gii b tn ph hng nm th 0,2-0,3% s loi s b mt tc l 20000-30000 loi nu tng s loi trn th gii c coi l 10 triu loi. Trong khong 10 nm 1995-2005 c khong 250000 loi b tuyt chng [Wilson,1996]. Nh vy s tuyt chng trn ton cu l ng bo ng, tuyt chng loi dn n a dng loi thp i. Rt nhiu loi b tuyt chng cc b trong tng khu vc. y l ch th cnh bo s hu hoi v suy thoi mi trng. 2.5.2. Ti Vit Nam Vit Nam vi tng din tch 330541 km2 tri di t v 8025 n 23024 v Bc, gip bin ng. Do c s khc bit ln v kh hu t vng xch o n gip vng cn nhit i cng s a dng v a hnh to nn s a dng v thin nhin vi khu h ng thc vt v cng phong ph v thnh phn loi. Theo [1], a ra Bng 7. Tnh phn trm a dng loi ca Vit Nam so vi th gii l 6,2% Phn loi ng vt c v Chim B st Lng c C Thc vt S loi Vit S Loi trn th SV/SW Nam ( SV) gii (SW) (%) 276 800 180 80 2470 7000 4000 9040 6300 4184 19000 220000 6,8 8,8 2,9 2,0 3,0 3,2

a dng khu h thc vt

31

a dng v thnh phn loi Ti Vit Nam ghi nhn c 13766 loi thc vt trong : Thc vt bc thp 2393 loi Thc vt bc cao 11373 loi thuc 2524 chi, 378 h Ngi ta c tnh c khong 15000 loi thc vt bc cao. Trong 378 h thc vt bc cao c 24 h c trn 100 loi nh h Lan (800 loi), Thu du (422 loi), u (400 loi), C ph (400 loi), Cc (336 loi), Ci (300 loi), r (175 loi) [Nguyn Ngha Thn, Tng kt v khu h thc vt Vit Nam, 1999]. Theo Dng c Tin (1996), xc nh c thnh phn vi to nc ngt 1402 loi v di loi [bo co hin trng mi trng 1999]. Trong Ngnh to lc (530 loi), Ngnh to Silic (388 loi), Ngnh to lam (344 loi), Ngnh to mt (78 loi), Ngnh to gip (30 loi), Ngnh to vng (14 loi), To vng (9 loi), To roi lch (5 loi). Bng 8. Thnh phn loi thc vt bc cao Vit Nam stt Ngnh 1 2 3 4 5 6 7 Ngnh Ru Ngnh Khuyt l thong Ngnh Thng t Ngnh Thp bt Ngnh Dng x Ngnh Ht trn Ngnh Ht kn Tng cng Loi 793 2 57 2 664 63 9812 11373 Chi 182 1 5 1 137 23 2175 2524 H 60 1 3 1 25 8 299 378

Trong h thc vt Vit Nam c khong 2300 loi c ngi dn lm lng thc, thc phm, thuc cha bnh, thc n gia sc, ly g, tinh du v nhiu ngun vt liu khc. a dng v mc c hu loi H thc vt Vit Nam khng c h c hu, ch c 3% s chi c hu, nhng s loi c hu kh cao (chim 33% s loi thc vt min Bc Vit Nam [Pocs Tamas, 1965]. V hn 40% tng s loi thc vt ton quc [Thi Vn Trng,1970]. Trong khong 20% loi thc vt c hu tp trung 4 khu vc chnh: Khu vc ni cao Hong Lin Sn min Bc, khu vc ni cao Ngc Linh Min Trung, khu vc
32

cao nguyn Lm Vin min Nam, v khu vc rng m Bc Trung B (Bc Trng Sn). Nhiu loi c hu a phng ch gp trong khu vc rt hp vi s c th thp, cc loi ny thng rt him. a dng khu h ng vt a dng thnh phn loi Hin nay ti Vit Nam thng k c 11050 loi ng vt c m t, gm c: Bng 9. Thnh phn cc loi ng vt Loi Loi v phn loi th Loi v phn loi chim Loi b st Loi lng c Loi c nc ngt Loi c bin Cn trng Loi san h ven b Loi khng xng sng ng vt ni bin ng vt y c ln bin S lng 289 1026 180 84 544 2038 >5000 350 >2000 (697 loi nc ngt) 657 6000

a dng mc c hu Mc c hu loi ca Vit Nam rt cao, c nhng nt c o i din cho h ng vt ng Nam . Trong ti liu Review of the protected Areas system in the Indo- Malayan Realm, 1986 J &K Mackinnon nh gi mc c hu loi ca Vit Nam nh sau: Vit Nam kh giu v thnh phn loi v mc cao v tnh c hu so vi cc nc trong vng ng Dng. C rt nhiu loi c gi tr thc tin cao, cn c bo v nh voi, t gic, b rng, b tt, sao la, voc, su u , c qum - Trong s 21 loi kh vng, Vit Nam c 15 loi, trong 7 loi l c hu vng ph. Cc loi kh c Hu ti Vit Nam l Voc mi hch, Voc en u trng, Voc en m trng, Voc en mng trng, Voc H Tnh, Culi nh.

33

- C 49 loi chim c hu vng ph th Vit Nam c 33 loi, trong 11 loi c hu cho Vit Nam. C loi b tuyt chng trn th gii ch tn ti Vit Nam nh loi tr c tn g li lam ui trng hay g lng c pht hin H Tnh - Chim di c c 200 loi trong c 15 loi di c b e do trn th gii hin tm thy Vit Nam. - C nc ngt cng c c hu cao. Theo Mai nh Yn (1996).Vit Nam c 60 loi c nc ngt c hu, hu ht phn b sng min Bc v mt s sng Mkng. T nm 1992 n nay ti Vit Nam pht hin thm mt s loi mi rt qu him nh Sao la, Mang ln, Mang Trng Sn, Mang P Hot, cy Ty Nguyn, b sng xon. Nh vy, tnh a dng sinh hc loi c v ng vt v thc vt Vit Nam u rt cao, l mt vng xng ng c u tin cao v bo v a dng sinh hc. S tuyt chng loi v nguy c suy gim a dng loi Ngun ti nguyn qu gi a dng loi v ang b suy thoi do cuc chin tranh lu di chng Php v chng M xm lc v ngy nay do vic s dng khai thc thiu quy hoch, do dn s tng trng nhanh v i ngho trong nhng nm qua. Nhiu loi ng vt c gi tr ngy cng him dn v thm ch nhiu loi ang ng trc nguy c tuyt chng. Kt qu thc hin n tu chnh v son tho Sch Vit Nam 2004 (cha ra mt) cho thy tnh hnh mi v a dng sinh hc nc ta sau 10 nm. Tng s loi ng vt, thc vt hoang d trong thin nhin ang b e da cc mc khc nhau ln ti 857 loi, trong c 407 loi ng vt v 450 loi thc vt. So vi s liu cng b trong Sch Vit Nam 1992 -1996 l 709 loi b e da (359 loi ng vt v 350 loi thc vt), c th thy rng s loi hin thi b e da tng ln ng k. Mc b e da tng thnh phn ng, thc vt trong thin nhin cng c s thay i rt ng bo ng. Trong thnh phn ng vt, Sch Vit Nam 1992, mc b e da cao nht ca cc loi ch th hng Nguy cp th nm 2004 c ti 6 loi b coi l tuyt chng trn lnh th. Hin c 149 loi c coi l Nguy cp, tng hn rt nhiu so vi 71 loi trong Sch Vit Nam 1992. C 46 loi c coi l Rt nguy cp, nhiu nht l cc nhm: Th rng (12 loi), Chim (11), B st lng c (9), Cn trng (4)... thnh phn thc vt, trong Sch Vit Nam 1996, mt s loi trc y

34

c xp trong din S nguy cp nay phi chuyn sang din Nguy cp v Rt nguy cp. Sch Vit Nam 1996 mi ch c 24 loi thuc din Nguy cp th nay ln ti 192 loi, trong c 45 loi c coi l Rt nguy cp. Bng 10. S gim st mt s loi ng vt qu him c gi tr kinh t Vit Nam
STT Loi S lng c th trc 1970 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 T gic mt sng Voi H B xm B tt B rng Hu x Hu c tng Hu vng Cheo cheo napu Vn en tuyn Vn Hi Nam Vn bc m Vn m hung Voc u trng Voc mi hch 100 Hng nghn Hng nghn 600-800 800-1000 15- 17 1.500- 2.000 khong 1000 20-30 3000-4000 2000-3000 2500-3000 700-1000 300-800 200-3000 Nm 1999 5-7 150-200 80-100 Khng r 400-500 80-100 150-170 100-120 100-120 rt him gp 450-600 him gp 450-600 500-650 150-200 150-200

35

17 18 19 20 21 22 23

Voc gy trng Voc mng trng Cng G li lam mo en G li lam mo trng C cc Tam o C su

Hng nghn

300-350 100-150

Hng nghn

80-100 rt him rt him

Hng nghn Hng nghn

200-300 200-250

Ngun: Bo co hin trng mi trng Vit Nam, nm 1999, s lng c tnh

2.6. Cc bin php bo v a dng loi ti Vit Nam Trong chin lc bo v a dng sinh hc Vit Nam, c 2 hnh thc bo v m hu ht cc nc trn th gii tng lm. l hnh thc bo v ti ch v bo v chuyn ch. 2.6.1. Bo v ti ch ( In-situ) l vic thnh lp, xy dng h thng cc khu bo tn thin nhin, cc vn quc gia. Nm 1983, chnh ph thnh lp mt h thng 87 khu bo tn thin nhin c gi chung l cc khu rng c dng, trong c 56 VQG v KBTTN v 31 khu rng vn ho, lch s, phong cnh p vi tng din tch l 1.169.000 ha chim khong 5,7% din tch t rng hay khong 3,3% din tch c nc. T nm 1986 n nay, h thng cc khu bo tn c m rng thm. H thng cc KBT ca quc gia bao gm 105 khu vi din tch 2.297.571 ha v c chia thnh 4 loi.
Bng 11. Cc khu bo tn thin nhin Vit Nam Loi hnh - Vn quc gia - Khu d tr thin nhin - Khu bo tn loi/ sinh cnh S lng 12 61 17 Din tch (ha) 254.087 1.441.159 488.746

36

- Khu bo v cnh quan Tng cng

17 105

112.859 2.297.571

Trong cc VQG v KBTTN c mt s KBT c bit: - VQG Trm chim tnh ng Thp l KBT c bit bo v loi su u (Grus antigone sharpii), ng thi bo v h sinh thi t ngp nc in hnh ng bng sng Cu Long. - KBT t ngp nc Xun Thu ca sng Hng, tnh Nam nh l bo v t ngp nc v cc loi chim nc di c. y cng l khu bo v RAMSAR u tin Vit Nam v ca vng ng Nam . - KBT TN Cn Gi, thnh ph H Ch Minh l mt KBT h sinh thi rng ngp mn. Nm 2000, KBT ny c UNEP cng nhn l KBT sinh quyn - Vit Nam cng thnh lp khi di sn th gii Vnh H Long Ngoi cc khu bo tn, trong nhng nm gn y Vit Nam ang thc hin d n khuyn khch ngi dn tham gia bo v mt s loi ng vt qu him ang c nguy c b tuyt chng. Nh bo v G lam ui trng vng K G, H Tnh, loi voc mng trng Vn Long, Ninh Bnh (gn Cc Phng), loi voc mi hch N Hang, Tuyn Quang; loi h Th Thin Hu v Ch Mm Ry (Kon Tum). 2.6.2. Bo v chuyn ch (ex-situ) Bn cnh vic bo v ti ch, ngy nay ngi ta cn p dng phng php bo v chuyn ch. l bo v ngoi khu vc ph b t nhin, nhn nui mt s loi ng vt, thc vt qu him, c nguy c b chuyt chng trong iu kin t nhin v qun th ca chng cn qu nh b, khng s lng c th ti thiu tn ti hoc ni c tr ca chng b thu hp qu mc hay ang b sc p ca con ngi ngy cang gia tng, khng iu kin cho loi tip tc pht trin. V vy phi c chnh sch u tin. Trong s cc loi ng vt c tn trong sch Vit Nam, V Qu (1988) xut danh sch cc loi cn c u tin nhn nui nh sau: Voc mng trng, voc u trng, voc en m trng, voc H Tnh, voc mi hch, b xm, Nai c tng, Hu x, T gic, Cc loi g lam, Tr sao, C su, C cc tam o Cc hnh thc ca bo tn chuyn ch

37

- i vi ng vt: Xy dng cc c s nui nht, nhn nui sinh sn, cc s th; xy dng cc b nui, ao nui nhn nui cc v cc ng vt nc; thnh lp cc trung tm cu h ng vt va cu cc c th ng vt qu him tch thu t sn bn tri php v nhn nui cc loi c nguy c tuyt chng - i vi thc vt: xy dng, thnh lp cc vn thc vt, vn bch tho, vn cy dc liu, ngn hng gen ng rung, ngn hng ging chun sinh vt ngoi ra cn s dng trang tri gi li cc ging cy c gi tr kinh t cao nh Nhn Hng Yn, cam X oi, bi Phc Trch, qut Lng Sn, Hi Lng Sn, qu Thanh Ho. 2.6.3. Chnh sch, php lut lin quan n bo tn a dng sinh hc Vit Nam Nm 1993, chnh ph Vit Nam k cng c quc t bo tn a dng sinh hc. Nm 1995, th tng chnh ph ph duyt k hoch hnh ng a dng sinh hc Vit Nam. K hoch hnh ng a dng sinh hc Vit Nam l vn bn cc k quan trng nhm vch ra cc mc tiu trc mt v lu di, phng hng v cc chng trnh u tin trong tng giai on nhm bo v v pht trin bn vng a dng sinh hc ca Vit Nam. Vit Nam ban hnh mt s lut c bn lin quan n bo v v pht trin bn vng a dng sinh hc ca Vit Nam: Lut bo v v pht trin vn rng Lut t ai Lut bo v mi trng Php lnh bo v ngun li thu sn Php lnh v kim dch thc vt Php lnh th y V hng trm vn bn, ch th, quyt nh ca chnh ph, ca cc b, ngnh, cc cp chnh quyn ngn chn vic khai thc qu mc ngun ti nguyn sinh vt v bun bn tri php cc loi ng vt, thc vt qu him. 2.6.4. Tng cng u t nghin cu khoa hc v a dng sinh hc loi

38

Nghin cu v cc loi sinh vt bin v ng vt rng qu him c gi tr kinh t cao nhng ang phi i mt vi tnh trng khai thc qu mc v nguy c tuyt chng cao. Nghin cu a dng sinh hc cc nc lng ging c iu kin t nhin tng t c th nhn ra rng Vit Nam v cc nc ny c nhu cu chung trong vic bo v cc li ch ca tng nc cng nh trao i v khoa hc k tht. 2.6.5. Nng cao nhn thc cng ng v bo tn loi Thng qua cc cng c truyn thng nh: i, ti vi. Bo ch, t qung co nng cao nhn thc cng ng v a dng sinh hc v khuyn khch h bo v li ch chung ca a dng sinh hc. 2.6.6. o to i ng cn b trong qun l a dng sinh hc mi cp v i ng k thut vin trc tip thc hin T chc cc kho o to ngn hn, cc seminar trong v ngoi nc tng cng chuyn mn cho i ng qun l v k thut ti tt c cc cp v cc ngnh trong cc cng vic lin quan n a dng sinh hc. Thit lp mng li c s d liu v thng tin quc gia v a dng sinh hc c c h thng thng nht trn ton quc 2.6.7. Tng cng hp tc quc t -Chnh ph Vit Nam tham gia nhiu cng c quc t c lin quan + Cng c lut bin + Cng c v bo tn cc vng t ngp nc RAMSAR c tm quan trng quc t c bit l ni c tr ca cc loi chim nc + Cng c bo tn di sn vn ho + Cng c quc t v bun bn ng thc vt hoang d qu him (CITES) + Cng c v bo v tng zn + Cng c khung v thay i kh hu ton cu + Hip nh bo v a dng sinh hc Asean

39

- Ku gi cc t chc, chnh ph v c nhn trong nc v nc ngoi gip v ti chnh, o to khoa hc thc tin, o to ngun nhn lc tng bc thc hin cc k hoch khai thc bo tn. - i vi cc nc lng ging, v li ch ln nhau ca tng nc cn thit phi tng cng hp tc gip ln nhau trong nghin cu khoa hc, trao i thng tin v k thut v vn bo v v pht trin nhng gi tr a dng sinh hc ca tng nc.

CHNG 3. H SINH THI V A DNG H SINH THI 3.1. Cc c im c bn ca h sinh thi C rt nhiu nh ngha khc nhau v h sinh thi, nhng theo E.P.Odum 1971: n v no gm tt c cc sinh vt (qun x) ca mt khu vc nht nh c tc ng qua li vi mi trng vt l bng cc dng nng lng to nn cu trc xc nh, s
40

a dng v loi v chu trnh tun hon vt cht trong mng li c gi l h thng sinh thi hoc h sinh thi. Trong cun sch Cc h sinh thi v i sng nhn loi (2003) th nh ngha: Mt h sinh thi l mt phc hp ng ca cc qun x thc vt, ng vt v vi sinh vt v mi trng v sinh tc ng qua li nh mt n v chc nng, con ngi l mt b phn tch hp ca h sinh thi. H sinh thi c quyt nh bi cc c im sau: a. Qu trnh tng hp v phn hu cc cht hu c trong h sinh thi - Qu trnh tng hp: Bn cht ho hc l qu trnh oxy ho nc gii phng O2 v phn ng kh ioxit cacbon thnh Hydratcacbon v nc, din ra trong qu trnh quang hp ca thc vt mu xanh chuyn ho quang nng ca nh sng mt tri thnh ho nng tn ti trong cc cht hu c phc tp. - Qu trnh phn hu: Bn cht l qu trnh oxy ho sinh hc gii phng nng lng. y chnh l qu trnh phn hu cc cht hu c thng qua hin tng h hp. H hp gm 3 loi: h hp hiu kh, h hp k kh v ln men. C hai qu trnh trn u din ra ng thi trong h sinh thi, qu trnh tng hp to tin vt cht v nng lng cho qu trnh phn hu, qu trnh phn hu to iu kin cho qu trnh tng hp. S cn bng ca hai qu trnh ny l iu kin tin quyt cho s tn ti ca tt c sinh vt trong sinh quyn. b. iu khin sinh hc ca Mi trng ho hc trong h sinh thi Mi sinh vt khng nhng thch nghi vi mi trng vt l trong s tc ng tng hp theo khun kh ca h sinh thi m cn thch nghi vi mi trng a ho theo nhu cu sinh hc ca mnh. Mi trng v sinh (yu t vt l) iu khin hot ng ca sinh vt, n lt mnh bng nhng phng thc khc nhau cng nh hng v iu khin mi trng v sinh. c. Ni cn bng ca h sinh thi Chui thc n trong h sinh thi thng c tnh cht a dng v lun c xu hng n nh. Dinh dng c vn chuyn t ngun thc vt qua cc sinh vt thng qua cc chui thc n. Ngoi ra, trong h sinh thi cn mt chui thc n na l chui phn hu: Vi sinh vt phn hu cc xc cht thc vt, ng vt ri thi ra mi trng cc cht v c l thc n cho ng vt, thc vt. Do chu trnh vt cht c khp kn trong h sinh thi. Nhng nng lng mt dn di dng nhit.

41

n v quan trng trong tn ti trt t ca sinh thi hc l qun th ch khng phi l cc c th nm trong h sinh thi . Phn loi h sinh thi Cho n nay, khng c bt k s phn loi chun c cng nhn cho ton cu ca cc h sinh thi v cc kiu hnh (ngoi mo) p dng cho ton cu mc d c nhiu quan im tu theo mc ch t phn loi chng v cng t a ra mt t l thch ng. Hu ht cc h sinh thi c xc nh da ch yu vo cc qun x thc vt, tc l chng c cu trc v thnh phn ging nhau. Nhn chung cc h thng ca s phn loi h sinh thi s s dng nhng kt qu ca s lin kt ranh gii chung v ni sng vi cc tiu chun m t v kh hu nh rng m nhit i, ng c n i, sa mc m N cng kt hp vi s khc nhau gia h thc vt v h ng vt gia cc vng ca tri t d rng chng c iu kin a l v kh hu tng t. Phn loi h sinh thi c th cn tnh n cc hot ng ca con ngi c gng p ng yu cu thc t. Ngy nay, vi s tr gip ht sc c ch ca cc phn mm my tnh nh h thng thng tin a l GIS, vic phn nh ranh gii t phn loi h sinh thi c tin hnh d dng hn trc nhng li kh c th phn chia c ni dung cha bn trong cc h sinh thi . Do vy ranh gii ca cc h sinh thi c xc nh theo yu cu nghin cu. n nay, d di cc hnh thc phn loi khc nhau da trn nhng nhn t khc nhau 14 nhm thm thc vt chnh trn tri t c mi ngi cng nhn nh di y. Cc nhm an xen vo nhau v xut hin trong cc ai kh hu khc nhau. 14 nhm l: 1. Rng m nhit i 2. Rng ma nhit i n i 3. Rng l kim n i 4. Rng kh nhit i 5. Rng l rng n i 6. Rng l cng thng xanh 7. Sa mc, bn sa mc m 8. Sa mc, bn sa mc lnh 9. m ru v sa mc cc 10. Trng v ng c nhit i 11. ng c n i 12. Thm thc vt vng ni 13. Thm thc vt vng o 14. Thm thc vt ao h

42

a dng h sinh thi * Khi nim a dng h sinh thi: a dng h sinh thi l s phong ph v trng thi v loi hnh ca cc mi quan h gia qun x sinh hc vi mi trng t nhin. (S tay hng dn gim st v iu tra a dng sinh hc , NXB Giao thng vn ti, 2003). a dng h sinh thi thng c nh gi qua: - Phong ph ca cc loi khc nhau - Phong ph s lng loi trong cc lp kch thc khc nhau, ti cc di dinh dng khc nhau, hoc trong cc nhm phn loi khc nhau. Tnh a dng ca h sinh thi em li s cn bng hn v pht trin tt hn cho chng v n dn n cc kt qu sau: (1) a dng cu trc v chc nng ca HST (2) Kh nng t iu chnh ca HST tt hn (3) Dng tun hon vt cht v nng lng din ra n nh hn (4) Din th sinh thi (chn lc t nhin mnh) * Phn loi tnh a dng ca h sinh thi: Ngi ta c th phn loi tnh a dng ca h sinh thi da theo h thng phn loi ngoi mo, h thng phn loi theo bn cht pht sinh sinh thi, Trong thc t, a dng h sinh thi c nh gi l c ch nht hai mc chnh: - Mc ton cu trn c s cc tnh cht kh hu - Mc a phng v ngha rng l thm thc vt v a dng loi. a dng h sinh thi c th nh gi s b trn c s a phng v vi ngha a dng trong mt vi nhm thnh phn ca h thng (c ngha l s lng cc mc dinh dng hoc sinh khi ca sinh vt sn xut s cp). * Trong phm vi mt tiu lun v a dng H sinh thi, do thi gian nghin cu hn ch v ngun ti liu khng nhiu, ti ch tin hnh tm hiu v tnh a dng ca 3 H sinh thi sau: - Cc H sinh thi nc ngt - Cc h sinh thi bin

43

- Cc h sinh thi rng ma nhit i 3.2. a dng h sinh thi nc ngt 3.2.1. Khi nim v thu vc ni a Vit Nam Trong thc t thin nhin Vit Nam v theo quan nim ph bin, khi nim thu vc ni a c xc nh v phn bit da trn ba c s ch yu l hnh thi thu vc, tnh cht nc v phng thc hnh thnh. 3.2.1.1. V hnh thi V hnh thi thu vc c th phn bit thnh ba dng: - Thu vc c ranh gii kn: cc loi hnh ph bin nh h, ao, nc ngt, m nui nc l. - Thu vc c ranh gii h: sng, sui, knh rch v m ph ven bin. - Thu vc khng c ranh gii xc nh: cc vng nc l ca sng. 3.2.1.2. V tnh cht nc Cn c vo mui c th phn bit hai loi thy vc nc ngt v thu vc nc l. Cc thu vc nc ngt c th chia thnh hai kiu: - Thu vc nc ngt vi mn < 1 . Cc thu vc nc ngt kiu ny thng su trong t lin - a hnh cnh quan i n, vng thng v trung lu cc dng sng. - Thu vc nc ngt l vi mn 1 - 4. Cc thu vc vi tnh cht nc ngt l thng a hnh cnh quan vng ng bng caau th. 3.2.1.3. S hnh thnh cc thu vc Trong tt c cc loi hnh thu vc ni a Vit Nam, c th nhn thy hai phng thc hnh thnh chnh l t nhin v nhn to. Cc thu vc t nhin c th k nh sng sui, m h, m ph ven bin. Cc thu vc nhn to c trng l h cha nc, m ao nui th thu sn v cc knh rch thu li. 3.2.2. Cc h sinh thi trong thu vc nc ngt ni a Vit Nam a dng cc h sinh thi thu vc Cc loi hnh thu vc khc nhau l cc kiu h sinh thi c trng vi cc ni c tr cho cc qun th thu sinh vt. Cc ni c tr ca qun x ng thc vt nc

44

ngt c phn bit da trn cc c im t nhin nh a hnh, a mo, nn y v ch thu vn. a. H sinh thi sui Ni c tr trong cc h sinh thi sui c c trng bi mt s thay i kh r theo i cao vi hm lng oxy ho tan cao, nhit thp, nc chy, nn y l tng, si, ct. Thnh phn thu sinh vt c trng cho h sinh thi sui bao gm: thc vt thu sinh, thnh phn u trng cn trng nc rt phong ph, cc loi c v c kch thc nh. Do trong ln nn cc nhm to bm pht trin, l c s thc n quan trng cho c v ng vt khng xng sng. b. H sinh thi sng y l ni c tr rt quan trng ca cc qun th c. Ni c tr nu c c trng bi hm lng oxy ho tan thp hn so vi sui, nhit cao hn, c cao hn, hm lng dinh dng cng cao hn, y bn v c ma lt. Nn y sng thay i t ct vng thng v trung lu n ct bn vng h lu. H ng vt y bao gm cc nhm tm, cua, trai, c phong ph. Ma lt l s kin quan trng ca nhiu loi c sng. Nhiu loi c c tp tnh trng trong ma lt hoc trc khi hoc ngay sau khi ma lt. c. H sinh thi ca sng Ca sng l h sinh thi phc hp do c s tng tc gia sng v bin. Bi vy qun x thu sinh vt y mang tnh hn hp gia cc nhm sinh thi nc ngt, nc l v nc mn. u va l ni c tr, va l ni nui dng, va l bi trng ca nhiu loi c bin v nhiu nhm ng vt khng xng sng. y cng l ni m rng ngp mn thng rt pht trin v cng l ni c tr, nui dng cho nhiu loi thu sinh vt. d. H sinh thi knh rch Cc knh rch tp trung ch yu vng ng bng Nam B. Mi trng nc, c bit pH v mn thay i r rt theo ma kh hu. Vo u ma ma, pH thng thp, c tnh axit do ra tri phn. Vo ma kh, do nh hng ca thu triu, mn cao hn. Khu h thu sinh vt kh phong ph, bao gm cc loi phn b rng. Khng c cc loi c trng. e. H sinh thi h

45

Vi c tnh ring, h c phc h thu sinh vt c trng ca mnh. Tuy nhin, cc h vn c s khc nhau theo vng a l, vng cnh quan. Khu h c h bao gm nhiu loi c n ni. Cc qun th thu sinh vt h kh phong ph v nhy cm vi nhng bin i mi trng. f. H sinh thi ao Cc ao c kch thc nh t vi chc m2 n vi trm m2. Nhiu cao c s dng nui c, nhng cng c cc ao hoang ho. su trn di 1m, nn y l bn, lp bn c th dy 20 40 cm. Lng dinh dng cao. H thu sinh vt ao c nt chung l cc nhm sinh vt ni pht trin. H sinh vt y ch yu l nhm giun t t. Nu ao c h thc vt thu sinh bc cao pht trin, th h ng vt phong ph hn. g. H sinh thi rung la Rung la nc l dng thu vc nng, ngp nc theo ma. Nhit nc cao, hm lng oxy ho tan thp, h thu sinh vt km phong ph. h. H sinh thi h cha y l loi hnh thu vc nhn to. S thay i t h sinh thi sng, sui vn phong ph v a dng v thnh phn loi sang h sinh thi h cha c thnh phn loi km phong ph hn. Cc h cha u c c tnh chung l trong giai on u mi ngp nc thng phi tri qua giai on ym kh v b nhim mt s c t do qu trnh phn hu thm thc vt b ngp nc. i. H sinh thi m ph Di gc loi hnh hc, m ph c nt c tnh ca h cha nc ven b. Tuy nhin, ging nh vng ca sng, do c tnh pha trn gia khi nc ngt v nc mn nn khu h thy sinh vt m ph rt phong ph bao gm cc loi nc ngt, nc l v nc mn. Cu trc qun x sinh vt m ph thay i theo ma r rt. Cng l loi hnh h cha nhng m ph thng nng nn h sinh vt y rt pht trin. j. H sinh thi m ly Do c tnh t nhin, cc ni c tr trong m ly thng c nhit cao hn, hm lng oxy ho tan thp hn so vi cc thy vc khc. Nhn chung, m ly l ni c nng sut sinh hc cao. Trong h sinh thi m ly, qun x thc vt nc pht trin l c s ng vt khng xng sng y pht trin phong ph. Hu ht cc

46

loi cc trong h sinh thi kiu m ly l cc nhm pht trin h th khng kh kh quyn nh cc nhm c en da trn: c tr, k. H sinh thi m ly than bn m ly than bn l c trng cho vng ng Nam . Mu nc m ly than bn thng en. Hm lng canxi v oxy ho tan thp. H thc vt vng m ly than bn rt n iu. Cc kt qu nghin cu t i cho thy thnh phn loi cc h sinh thi m ly than bn km phong ph. Nhiu loi c ch tm thy trong m ly than bn, mt s loi c kch thc nh ging con giun v c en da trn nh cc tr. l. H sinh thi thu vc ngm trong hang ng Cc c th sng trong h sinh thi ny thng suy gim h th gic, sc t, c quan cm gic. Hu ht cc ng vt thu sinh u phn b hp trong ng hoc ch mt h thng ng. Trn y l mt s h sinh thi thu vc ni a tiu biu c Vit Nam. Mi kiu h sinh thi nh vt c khu h thu sinh vt c trng ca mnh. Tuy nhin, c tnh khu h ca cc h sinh thi k trn cn ph thuc vo tng vng cnh quan v vng a l t nhin. Trong cc kiu h sinh thi trn, c im thu sinh hc v mi trng nc thu vc m ly than bn v trong hang ng ngm kaxt t c bit n. 3.3. a dng h sinh thi bin S a dng ca mi trng sng v thin nhin vng bin to nn s phong ph v a dng ca khu h sinh vt bin. Cc c tnh ca khu h sinh vt bin Vit Nam v trn th gii th hin r c tnh kh hu nhit i, n i, c tnh hn hp t c hu v c tnh khc bit gia cc vng khc nhau t Bc cc ti Nam cc to nn cc h sinh thi bin khc nhau. Trong h sinh thi bin, sinh vt c phn thnh cc nhm sau: - Thc vt ni - Thc vt ngp mn - ng vt ni - ng vt y - Tm bin - ng vt chn u

47

- C bin - San h - B st bin + Rn bin + Th bin

Hnh 6. a dng h sinh thi bin

48

H sinh thi nc gm qun x sinh vt v mi trng vt l, song chng c coi l nhng b phn to nn s thng nht v ton vn ca mt th t nhin, ging nh mt c th sng. S iu phi hot ng ca ton h c thc hin nh cc mi lin h ngc bn trong qun x v qun x vi mi trng. Mi trng Cu trc ca h sinh thi nc phc tp hn so vi cc h trn cn, v phn khng sng ca n khng ch c t, khng kh nh cn m no l nc, y, su ca cc lp nc i dng, bng, Nhng yu t vt l, ho hc ca nc c vai tr quyt nh n thnh phn sinh vt v s phn b ca cc iu kin kh hu (nhit , nh sng, s vn ng ca nc, nht,), s cha ng cc c th sng, cc cht hu c khng ho tan di dng l lng v cc cht hu c ho tan thuc cc ngun dinh dng khc nhau. Qun x sinh vt Do c tnh sinh cnh l nc nn sinh vt sng trong hon ton khc vi sinh vt trn cn. - Sinh vt sn xut: Gm ch yu cc loi to n bo v vi khun c kh nng quang hp hoc ho tng hp. Kch thc c th ca chng rt nh, song kh nng sn xut cc cht hu c li rt ln. H s P/B c th cao rt nhiu ln, trong khi thc vt sng trn cn h s P/B ch vi phn chc. iu cho thy rng tc quay vng ca vt cht trong h sinh thi nc cao hn rt nhiu so vi cc h sinh thi trn cn. Hn na hm lng m v m trong to cao hn so vi thc vt trn cn, to ra ngun thc n giu m nhng d s dng i vi cc loi ng vt. - Nhm sinh vt tiu th ngc vi sinh vt sn xut, n gm nhng c th tng i nh v mt khi lng so vi cc sinh vt trn cn. Theo khi lng kh nh hn 20 30 nghn ln trn n v din tch, cn theo khi lng m ch thp hn 6 7 nghn ln. - Nhm sinh vt phn hu: Thnh phn loi ca nhm ny rt a dng v giu c v lng, gm ch yu l cc vi sinh vt sng hoi sinh, nhiu ni chng chim t 16 91% sinh khi sinh vt ni, mau chng gii phng cc nguyn t ho hc li cho chu trnh.

49

Mi quan h gia qun x sinh vt v mi trng D c s thng nht gia qun x sinh vt v mi trng, song vai tr ca chng trong cc iu kin c th li rt khc nhau. Mt trong nhng c tnh quan trng ca h sinh thi di nc l t l lng sinh khi v gi th. T s cng nh, trong iu kin cn bng n nh th nh hng ca qun x ln sinh cnh cng yu v s n nh ca mi trng theo hng lm tng bn vng ca ton h thng cng km hiu qu. Theo quy lut, thnh phn khng sng (gi th nc) trong cc h sinh thi nc ln hn nhiu so vi cc h trn cn. trn cn, sinh vt phn b theo chiu thng ng ch khong my chc mt, cn nc ti hng trm hay hng nghn mt. Trong gii hn ca thu quyn, mt cht sng tng khi thu vc gim, i dng trong 1m3 nc cha 20 mg vt cht (sinh khi) theo trng lng m, cn trong cc h cha ln phn mi gam, trong h cha n vaif chc gam, trong ao nui n 1 kg. Ni mt cch khc, cc thu vc cng nh hp th vai tr ca thnh phn sng trong h sinh thi cng cao v tc ng ca n ln sinh cnh cng mnh. Mc d theo khi lng, thnh phn sng ca h rt nh so vi thnh phn khng sng, song vai tr hot ng v tnh ch o ca n li rt ln trong cc chu trnh sinh a ho. Khi thch nghi vi mi trng, qun x sinh vt khng ngng pht trin do s tin ho tip tc ca cc loi. Sinh cnh r rng c nh hng ln s pht trin v tin ho ca qun x nhng khng l nguyn nhn ca qu trnh . Ngc li, s thay i ca sinh cnh di nh hng ca qun x trong qu trnh lch s a cht rt ln lao, mc d trong khong thi gian ngn kh c th nhn bit c. Ngay trong chu trnh sinh a ho cng vy, qun x sinh vt nh mt ng c khi u cho s vn ng, ng thi cc thnh phn cu trc ca qun x li l nhng van ng m cho s nhp khu ca mi vt cht to nn nhng cng on ca chu trnh hoc lm chu trnh hu nh khp kn trn phm vi ton cu. Trong cc dng chy cn c chu trnh bn dn mt chiu hay dng. Nhng sinh vt pht sinh ni ny b dng li cun n ni khc, khng tham gia vo chu trnh chnh ni pht sinh. Dng chu trnh bn ca vt cht rt c trng i vi nhiu vng i dng phn b trong phm vi ca cc dng b mt ln.
50

3.4. Cc h sinh thi rng nhit i Mi vng a l khc nhau c mt t hp cc nhn t sinh thi khc nhau s c mt kiu h sinh thi rng c trng. nc ta, theo Thi Vn Trng (1963, 1970, 1978), trong nhm nhn t kh hu, ch kh m l tc nhn khng ch quyt nh s hnh thnh nhng kiu kh hu nguyn sinh ca thm thc vt h sinh thi rng t nhin thuc vng ln min nhit i gi ma. Trong cng mt iu kin kh hu, t ai li l nhn t quyt nh phn b lp thm thc vt. Mc d cng mt ch kh hu, nhng trn vi, t ly ngp mn ven bin, t i trc vi cc loi m khc nhau s hnh thnh nhng qun th thc vt khc nhau. 3.4.1. iu kin sng ca rng ma nhit i iu kin kh hu cc vng ny gn tng t nhau. di ngy v thp hu nh ging nhau. V lng thng trn 2000 mm, c khi t ti 4000 mm hoc c th ln n 12000 mm. Nhng ni v lng phn b tng i ng u trong nm th pht trin rng thng xanh. Ni c ma ma v ma kh th pht trin rng ma ma v rng xanh ma ng. m khng kh khong 90%, nhit quanh nm dao ng: 25 300C, bin nng lnh gia ma ng : 1 60C, nhit thng lnh nht trn 180C v cao nht thp hn 35 360C. Nhit trung bnh ngy m 24 300C. Cng nh sng khng cao lm, va bi v trong kh quyn c nhiu hi nc v sng m. t ai ch yu l Limon hoc st thng pha ct, ngho kim nn bao gi cng chua. Hm lng mn c chiu hng thp. Thnh phn st tng i giu alumin v ngho Si. Cc h sinh thi rng ti Vit Nam - Nhm cc kiu thm cao di 1000m Min Nam, di 700m min Bc. - Nhm cc kiu thm vng ni cao trn 1000m Min Nam, trn 700m Min Bc. Cn c vo cc cu trc v thnh phn loi khc nhau ta c th phn ra cc loi h sinh thi rng sau:

51

+ Rng rm gm rng trn t a i, rng trn ni vi, rng trn t ngp nc ngt, rng trn t phn, rng trn t ngp mn. + Kiu rng tha gm kiu rng tha cy l kim thng xanh, kiu rng tha cy l rng thng rng l vo ma kh, kiu rng gai tha kh. 3.4.2. a dng sinh hc ca thc vt rng ma 3.4.2.1. a dng v thnh phn - V ngoi mo, rng ma nhit i khc rng vng n i. Trc ht, y l ni tr ng ca cc cy l rng nn rt giu loi. - Nhn chung c s tng quan trong phn b tnh giu loi trong cc nhm c th khc nhau. Tuy nhin, mi nhm c th t ti s giu loi nht nhng phn khc nhau do iu kin lch s v s n nh ca ni vi nhu cu ca chnh nhm . S a dng cn th hin ch khong 30% cc loi chim ton th gii nm vng rng nhit i. * Nguyn nhn tnh a dng ca h sinh thi rng ma nhit i (Paimack 1993) - Tui a cht ca vng nhit i ln hn, kh hu n nh hn vng n i. vng nhit i, cc loi thch nghi tng a phng c th sng cng mt ni trong khi vng n i cc loi phi di chuyn t Bc v Nam v ngc li p ng nhiu giai on bng h xy ra, ch nhng loi n i no di c v chin thng trong cuc cnh tranh qun x mi sng st. - Cc qun x nhit i c hn n i, c nhiu thi gian cho chng tin ho nn trnh chuyn ho v thch nghi tt hn. - Nhit v m cao vng nhit i to iu kin thun li cho nhiu loi c th sng st hn l vng n i. - vng nhit i c th c sc p ln hn do su b, k sinh trng, bnh tt cn tr v khng c ma ng lnh lm gim qun th ca nhng loi ny. Nhng qun th su b tn ti mi mi ngn tr tt c cc loi hay nhm ring l thng tr qun x v v th to ra c hi cho nhiu loi cng tn ti vi s lng cc th thp trong nhiu trng hp. Sinh hc nhit i l sinh hc ca cc loi him, ngc li vng n i c th sc p su bnh gim xung do ma ng

52

lnh cho php mt hay vi loi u th trong cnh tranh thng tr qun x v loi tr nhng loi khc m chng khng sc cnh tranh. - Trong cc loi cy vng nhit i, t l lai cho c th dn ti mc bin i di truyn, thch nghi a phng v hnh thnh loi cao hn. - Vng nhit i nhn nhiu nng lng mt tri trong sut nm hn vng n i. Kt qu l nhiu qun x nhit i c sn lng cao hn cacs qun x n i vi khi lng ln vt liu sng sinh ra hng nm to ra mt ngun ti nguyn ln, ch c mi tng quan khng cht ch gia sn phm v a dng loi. 3.4.2.2. a dng v cu trc - Rng nhit i c cu trc c bit: Mn rng nhp nh khng lin tc v khng bng phng do cao ca cy khc nhau. Tn cy c th t ti 40 m, c khi ln n 70 m. - V cu trc cy g, rng nhit i thng c 4 5 tng trong khi rng n i ch c 1 2 tng. C th m t rng nhit i nh sau bn trn rng li c rng. Cy g rng nhit i thng vn ln cao khng phn nhnh, ch c 3 4 cp nhnh trn cng, trong lc rng n i phn nhnh nhiu ti 5 8 cp. - Hnh dng tn cy cng khc nhau trong cc tng khc nhau. Tn tng I thng tha hn v hnh bn cu. Tn tng II dy v trn hn, thng c dng thp. - Thnh phn cy g rt phc tp ch yu gm cc h Fagaceae, Dipterocarpaceae, Fabaceace, Cng v pha Bc, vai tr ca Dipterocarpaceae gim cn Fabaceace tng ln. iu ny li ngc li vi pha Ty. Cy g thng c thn cao v cng trng. gi c thn mt cch vng chc, gc cy thng c r bnh pht trin. L cy g ln thng xanh, dai cng, mp nguyn hay gn nh nguyn, mu lc thm. Nu l l kp th c xu hng thin v kch thc, cn l n thin v hnh th, bng v t c lng. l nhng tnh cht th hin tnh chu hn v thn cao nn vic vn chuyn nc t di ln kh, trong khi bc hi nc li nhiu. L c cht mng thch nghi vi iu kin ma nhiu. L thng mng, khng c lng, c kh nng hn ch nc ng li sau cc trn ma. Cng c th c t v cung dng iu chnh v tr nh sng mt tri. L non thng mm, r xung v bng, khc rt nhiu so vi l gi. V thn t pht trin, nhn bng, t
53

nt n, t l b ni r. Hin tng n hoa quanh nm, hoa mc trn thn cng l nhng c im ca cy g rng ma, gip cho cy mang c nhng qu to nh Mt. - Cy bi rt phong ph, ch yu l cc loi cy thuc 2 l mm, 1 l mm. Cy bi t phn nhnh, l ln, mm mi v mu thm hn v n sng trong iu kin t thot hi nc v mi trng c m cao. - Thm c: ngho v thnh phn loi cng nh s c th, chng thng khng lm thnh tng lin tc. Dy leo rt pht trin, c nhiu loi ph thuc nhiu h khc nhau. i a s dy leo l cy a sng nn c xu hng vn ln tng cao, da vo cc cy khc vn ln. thch nghi vi i sng bm nh th, hoc thn ca chng dp li hoc c tua cun, hoc c r ph, - Thc vt b sinh cng rt phong ph v l c trng ca rng ma. Phn ln chng l cc loi dng x, phong lan v ru. B sinh di nhiu dng khc nhau trn thn, cnh l, trn . - Hin tng bp c cng rt ph bin trong rng ma. Lc u l mt cy sng bm trn cy khc, sau r ph m xung t v pht trin mnh, dn dn bp cht cy ch v n tr nn sng c lp. - Tnh thng xanh ca rng nhit i khc hn vi cc loi rng khc. L thng xanh y khng c ngha l l tn ti vnh vin m l c thay tng phn cc thi im khc nhau trong nm, thng 1 6 ln thay l trong mt nm. - S ngho hoa cng l c im ca rng ma bi v phn ln cy rng nhit i l t th phn hoc th phn nh gi. Do vy, hoa khng sc s v thng b. Cng nh s thay l, hoa khng n vo mt thi k nht nh. Phn ln cy ph thuc vo ng vt, nht l cn trng, chim v di th phn 3.5. Nguyn nhn suy gim a dng h sinh thi Cuc sng ca loi ngi ph thuc v lin quan mt thit ti a dng sinh hc v a dng h sinh thi. Nhng do s lm dng qu mc ti nguyn thin nhin trn tri t nn hin nay cc h sinh thi u ang c nguy c b suy thoi do nhiu nguyn nhn khc nhau nhng c th chia thnh hai nguyn nhn chnh: - Do con ngi - Do thin nhin

54

 l s tng dn s v tng pht trin x hi nh vic cng nghip ho, m mang h thng giao thng ho, th ho. cng l nhng thin tai, ho hon xy ra khp ni trn th gii ph hu i mt din tch ln rng v ti nguyn sinh vt gy ra s suy gim a dng h sinh thi. Vi mi h sinh thi c trnh by trn, chng ta i tm hiu nguyn nhn c th ca chng: 3.5.1. Nguyn nhn gim a dng h sinh thi nc ngt Mc d nm trong khu vc c rt nhiu thun li i vi vic pht trin a dng h sinh thi cc thu vc nc ngt nh din tch mt nc ln, a dng v loi hnh thu vc, iu kin kh hu nhit i thch hp cho s pht trin ca cc loi thu sinh vt,; a dng h sinh thi nc ngt vn xy ra do cc nguyn nhn sau: - Thu vc km n nh v thu vn gy mt n nh cho khu h thu sinh vt - Cc thin tai d di hay xy ra: bo lt, nc dng ven bin d gy xo trn iu kin mi trng sng v sinh vt. - Tnh trng nhim thu vc cha ln song ang c chiu hng pht trin vi s pht trin th ho v cng nghip ho. Nu tnh trng nhim gia tng th s dn ti mt s nhm loi thu sinh vt mn cm khng th tn ti ch vn l sinh cnh quen thuc ca chng. - Tc ng nhn tc trong iu kin kinh t - x hi, khoa hc - k thut cn km pht trin cng l iu kin khng thun li, kh khc phc. 3.5.2. Nguyn nhn gim a dng h sinh thi bin Trong cc thu vc ni chung v trong bin ni ring, nn nhim ngy mt gia tng v lin quan n hng lot cc vn , trc ht l hot ng cng nghip, nng nghip, cc hot ng chin tranh. Tt c cc ngun gy nhim d trn mt t hay trong khng kh cui cng u ra bin. Tc ng ca con ngi a n nhng hu qu sau: - Lm giu dinh dng thu vc - Cc cht c gy c cho sinh vt v con ngi

55

Nhng hu qu ca s giu dinh dng v cht c cui cng u dn n tiu dit s sng, hu hoi cc h sinh thi, gy nn s suy gim ngun li v tnh a dng ca sinh gii. S nhim bn cc thu vc i vi sinh vt sng trong thu vc, Tri ph cho nhng kh nng thch ng vi cc cht gy hi t nhin. S thch ng ny rt c gii hn. Do , con ngi khng th v th m t do phng thi cc cht vo thu vc. D trong mi trng cht gy hi thp v sinh vt tch t t, nhng do hin tng khuch i hm lng qua xch thc n m cc sinh vt bc dinh dng cao hn, k c con ngi, vn c th b ng c khi s dng lm thc n. Trong thi i hin nay, ngoi s nhim do nc thi sinh hot, cht thi cng nghip, nng nghip cn c cc cht do, cht khng b vi sinh vt phn hu nn hu nh tn ti vnh cu trn mt t, di t v trong lng i dng. Nhng cht ny cng gy hi cho hng lot sinh vt bm trn n hoc chui vo lm t trong . S vi dng Trong thi i ngy nay, s giu dinh dng gy ra do con ngi tuy cc b nhng ngy mt lan rng nhanh chng, trc ht trong cc ao m vng nh ri n mt vng ln, k c cc vng, vnh, bin kn v cc vng bin ven b. Giu dinh dng l qu trnh bin i ca h sinh thi thu vc khi ngun nc cp cho n cha mt lng mui khong v cht hu c qu d tha m cc sinh vt khng t ng ho c. S giu dinh dng c bit l cc nguyn t N, P gy bng n ca thc vt ni, a n s n hoa ca nc ri sau l qu trnh cht ca to, s phn hu xc cht bi hot ng ca cc vi khun hiu kh v k kh. Nhng qu trnh sinh ho din ra lm cho iu kin mi trng thay i rt mnh v cui cng thu vc suy thoi. Trn vng bin, s ph dng cn l tin cho s xut hin nn thu triu , gy tc hi ln n i sng thy sinh vt v c th c vi i sng ca con ngi trong vng. nhim du bin v i dng Du ang l mi e do ln cho bin v i dng. Hin ti, ngun du lc a cn kit, con ngi ang tin dn ra thm lc a thm d v khai thc. Du c vn chuyn trn bin t ni khai thc n ni tiu th bng cc tu ch du. Du thi b ca cc tu thuyn trn bin v t s chuyn ti du d tha

56

trn lc a ra bin bi h thng sng. Theo cc thng k, hng ngy c khong 10.000 tn du vo bin v i dng gy nhim bn ton b h sinh thi v cc rn san h. 3.5.3. Nguyn nhn gy suy gim a dng h sinh thi rng nhit i Rng c coi l ngun cung cp g, ci, t cho vic trng trt nui sng con ngi. Bi vy nn ph rng din ra khp ni trn th gii c bit ti nhng nc km pht trin. Sc p dn s dn n du canh, du c, di dn; t lm gia tng hin tng cht ph rng phc v nhu cu sng trc mt ca cong ngi. Rng nhit i l ngun cung cp ngoi t mnh cng nh vic xut khu Do vy, rng b khai thc qu mc phc v cho cc mc ch thng mi, c bit l cc cy g qu him. Mt trong nhng hin tng khai thc qu mc cc cnh rng l cht trng trn din tch ln kinh doanh. Do nhu cu ca pht trin kinh t nn vic xy dng nh my, hm m v ng x c y mnh. C nhng con ng quc l i xuyn qua hoc gn cc khu rng nguyn sinh to iu kin thun li cho vic khai thc g tri php. Bn cnh , g l mt trong nhng nguyn liu chnh phc v cc cng trnh xy dng. Qu trnh cng nghip ho lm gia tng lng kh thi c hi ra mi trng gy nn hin tng ma axit c tnh cht xuyn khu vc v gy ph hu rng trn din rng. 3.6. Cc bin php gim thiu suy gim a dng h sinh thi - Xy dng cc vn bn php l - Lut bo v mi trng - Lut a dng sinh hc - Lut bo v rng - Xy dng cc vn bn lin ngnh v bo v mi trng - Nng cao nhn thc v bo v mi trng cho mi tng lp nhn dn (t cng ng dn c a phng n cc nh lnh o quan tr) - iu tra kho st hin trng ti nguyn v mi trng ca cc h sinh thi (h sinh thi bin, trn cn, nc ngt)

57

- Xy dng chnh sch pht trin bn vng, pht trin i vi bo tn. - Nng cao nng lc qun l * i vi h sinh thi nc ngt: Qun l h sinh thi nc ngt l qun l mang tnh lu vc, qun l c v sinh vt v ngun nc. Do vy i hi phi c s tham gia ca nhiu c quan, nhiu a gii hnh chnh v c th mang tnh xuyn quc gia. * i vi h sinh thi bin: Cc Bo v mi trng t chc hi tho: nh gi tc ng nhim du n cc h sinh thi bin v lng gi thit hi kinh t. Hi tho trnh by cc bn bo co v tnh hnh nhim mi trng bin v thit hi v kinh t, phng php nh gi tc ng ca nhim. T vic qun l h sinh thi bin c nng ln tm v m v mang tnh cht lin ngnh. * C th i vi h sinh thi rng nhit i nh sau: - S bo tn hoc bo tn ti ch s c pht hin thng qua bo v cc h sinh thi rng nguyn sinh hoc rng gi v rng th sinh n nh v mt sinh thi, nh thit lp v tng cng h thng cc khu vc bo tn, tp trung ch yu vo cc h sinh thi n i v nhit i cc khu vc ang b e do. - S dng bn vng qun l rng s c pht hin thng qua vic kt hp sn xut vi cc mc tiu kinh t x hi v a dng sinh hc. Chin lc i hi mt lot s dng t vic bo v nghim ngt v cc lc lng d tr qua nhiu dng khc nhau ca s dng nhiu mt cng bo tn cc phng thc s dng cc quyn xy ct bo v cho ti vic s dng trn phm vi y .

58

CHNG 4. CC NGUYN NHN GY SUY GIM A DNG SINH HC Theo cng c v a dng sinh hc, khi nim a dng sinh hc (biodiversity, biologicaldiversity) c ngha l s khc nhau gia cc sinh vt sng tt c mi ni, bao gm: cc h sinh thi trn cn, trong i dng v cc h sinh thi thy vc khc, cng nh cc phc h sinh thi m cc sinh vt l mt thnh phn,; thut ng ny bao hm c s khc nhau trong mt loi, gia cc loi v gia cc h sinh thi.Cc nguyn nhn gy suy gim a dng sinh hc c th chia lm 2 loi ln l nguyn nhn trc tip v nguyn nhn gin tip. 4.1 Cc nguyn nhn trc tip 4.1.1 Mt ni c tr, ngun thc n: Mi e da chnh i vi a dng sinh hc l do s tn ph cc h sinh thi, lm mt ni c tr ca cc sinh vt. Mt ni c tr l nguyn nhn u tin lm cho cc ng vt c xng sng b e da v thc vt b suy thoi dn n tuyt chng. Nguyn nhn ch yu l do cht ph rng ba bi, t rng lm nng ry, chuyn i mc ch s dng, chy rng, ph hy cc h sinh thi H sinh thi rng ma nhit i l h sinh thi c vai tr quan trng bc nht trn Tri t. Tuy din tch ca chng ch khong 7% din tch b mt Tri t, nhng c tnh chng cha hn 50% tng s loi. Hin nay, din tch rng ma nhit i ang gim vi tc rt nhanh. Din tch ban u ca rng ma nhit i v cc loi rng m nhit i rng khong 16 triu km2 (R. Primack, 1999), nm 1982 da theo nh v s liu vin thm ch cn li 9,5 triu km2. n nm 1985, 1 triu km2 rng na b mt. Trung bnh hng nm c 80.000 km2 rng b mt hon ton v 100.000 km2 b suy thoi lm cho cu trc h sinh thi hon ton thay i. Rng nhit i Amazon l rng nhit i ln nht trn th gii, bao ph a phn lu vc sng Amazon, ch yu ti Brazil v tri rng ra mt s quc gia lng ging. Tng din tch ca rng l chng 4 triu km2. Nhng theo nghin cu ca Vin Nghin cu v tr quc gia Brazil, khong 40% din tch rng nhit i Amazon nc ny b ph hy. Din tch t trng t 18.000 km2 hi thng 8/2001 nhy ln n con s 25.000 km2 ch sau 1 nm.

59

H sinh thi rng ngp mn l mt trong nhng h sinh thi quan trng nht trong h thng t ngp nc vng nhit i. Rng ngp mn ch yu pht trin cc vng ca sng ven bin nc mn hoc nc l, c bit l nhng ni c lp bn y dy. Rng ngp mn l ni sinh sn, cung cp thc n cho nhiu loi tm c, l ni c tr ca nhiu loi ng vt. Ngoi ra, rng ngp mn cn c vai tr sinh thi quan trng khc l bo v vng t ven b, lu gi ph sa m rng vng t ven b, chn bo nhit i, iu ha mn ca t. Nguyn nhn chnh khin rng ngp mn b tn ph l chuyn i din tch rng ngp mn sn c thnh m nui tm. Khi rng ngp mn b tn ph th s lm mt i ni c tr, ni sinh sn v ni cung cp thc n cho rt nhiu loi sng trong rng ngp mn. T dn n suy gim a dng sinh hc. Trn phm vi ton cu, hn 1/3 din tch rng ngp mn bin mt trong vng 20 nm qua. Trong s , 38% l do s pht trin ca cc trang tri nui tm. Phillipin trong 100 nm qua, hn 50% din tch rng ngp mn b ph hy. Cn Vit Nam, 200.000 ha rng ngp mn b ph trong 2 thp k qua. Mt trong nhng ngun ti nguyn a dng sinh hc ven bin khc phi k n cc rn san h. Cc rn san h l ni sinh sng ca hn 2000 loi c tm quan trng kinh t nh tm, c , cua, s, trai Cc rn san h cng l ni cung cp nguyn liu cho ch bin thuc, v c gi tr trong du lch. nhiu vng, cc rn san h cng hnh thnh nn nhng kt cu bn cht, bo v b bin khi b xi mn trong nhng trn bo ln. Theo nghin cu ca vin hi dng hc Australia, c khong 16% cc rn san h trn ton th gii b ty trng vo nm 1998, trc c 11% b mt do cc tc ng ca con ngi nh nhim dinh dng, khai thc ct v . Khi cc rn san h bin mt th cc sinh vt c tr trong cc rn san h cng phi i mt vi nguy c tuyt chng cao. vng bin n - Thi Bnh Dng, kho st 179 rn san h th ch tm thy 25 loi tm, khng tm thy c m u khum v c tuyt m mt thi kh phong ph. Cc loi hi sm c gi tr cao v c dng lm thc phm, trc y thng sng khp ni trn y bin, xung quanh cc rn san h, th hin nay cng c t nht 3 loi khng tm thy. Trc y, qun th c t 150 n 250 loi trai, s ln c ghi nhn mt s khu bo tn thuc bin v c, th hin nay ch tm thy con s trung bnh 17 loi trai ln thuc n - Thi Bnh Dng.

60

Chy rng l nguyn nhn gy mt a dng sinh hc nhanh nht, ph hy hon ton h sinh thi v lm cht nhiu loi ng thc vt c tr trong h sinh thi . Vit Nam c trn 6 triu Ha rng d chy. Theo thng k cha y ca Cc kim lm v chy rng v thit hi do chy rng gy ra trong 42 nm (t 1963 n 4/2005) tng s v chy l 49.600 v, thit hi trn 646.900 Ha rng, trong c 377.606 Ha rng t nhin v 274.251 rng trng. S kin chy rng vo thng 3 v 4 nm 2002 vn quc gia U Minh Thng l mt tai ha in hnh v chy rng i vi ti nguyn sinh vt v a dng sinh hc. Ti U Minh Thng, trc khi chy rng thng k c 32 loi th. Sau khi b chy, t nht c 25 loi th b nh hng cc mc khc nhau. Mt s loi c nguy c khng gp li h sinh thi c o ny nh: loi di nga ln Pteropus vampyrus, loi sc la Callosciurus finlaysoni, loi ri c lng mi Lutra sumatrana, loi mo c Prionailurus viverrinus, 4.1.2 Khai thc qu mc: Khai thc qu mc c ngha l khai thc n khi s lng ca loi thp hn mc ti thiu m loi c th phc hi. V th dn n s tuyt chng ca loi, gy suy gim a dng sinh hc. Cc loi b khai thc qu mc thng l nhng loi c gi tr kinh t cao hoc c gi tr s dng c bit nh gi tr v thm m, gi tr v dinh dng Cc nguyn nhn ca s khai thc qu mc: Do thc ca ngi dn cn km: khai thc n cn kit trong ma ny m khng ngh n ma sau s khng cn g khai thc na. Do mc ch kinh t: sn bn tri php cc loi ng vt qu him phc v mc ch kinh doanh. Nhiu loi l mt xch quan trng ca li thc n trong t nhin ang b bun bn mnh nh cc loi rn, loi ra lm nh hng n cn bng sinh thi, gy suy thoi a dng sinh hc. Vic khai thc g tri php, c bit l cc loi g qu lm bin mt hng trm ha rng t nhin, lm mt ni c tr ca nhiu loi.

61

Vic khai thc, nh bt bng phng php hy dit (n mn, xung in, li mt nh ) s lm cht c nhng con non, nhng con ci ang mang trng, lm cho qun th khng th khi phc c. Bn cnh , phng php ny cn lm nh hng n c nhng sinh vt khng phi i tng khai thc nhng sng chung mi trng vi i tng khai thc.

Do thi quen n ung: mt s ngi c s thch n tht th rng, tht rn, tht ra dn n nn sn bn tri php bn cho cc nh hng vi gi cao. T nhng nm 1950 n nay, tr lng cc loi c c gi tr thng mi cao nh c ng, c hi, c tuyt, c mi kim v c ui b gim n 90%. min bc Atlantic, trong vng mt th k, cc loi c tuyt, c plc, c fin u gim khong 89%. Loi c ng vy xanh cng l loi ang c nguy c tuyt chng v b nh bt qu mc.

4.1.3. S phn mng ni c tr: S chia ct manh mn cc h sinh thi ra tng phn nh tc ng khng nh n qu trnh lm suy gim v hy dit cc loi. Cc ni c tr nguyn thy rng ln b chia ct thnh nhng din tch c tr manh mn do xy dng ng s, ng dy ti in, giao thng ho, hng ro phng chng chy rng, pht trin thn xm, khai hoang canh tc, ri cht c ha hc thnh tng vt trong chin tranh, hay bt k mt loi hnh ro chn no cng cn tr vic di chuyn ca cc loi trong ni c tr. Ni c tr mi c din tch nh hn nhiu, lm thun tin hn cho vt d tn cng con mi mt cch d dng hn v co nguy c b sn bt hn do khong cch tip cn gn hn. S phn ct cn hn ch kh nng pht tn v nh c ca loi. Rt nhiu loi chim, th, cn trng sng trong rng khng vt qua c d mt khong trng nh chiu rng ca mt con ng. S phn ct cng hn ch cc loi mi xm nhp vo cc khu vc ny do hng ro ngn cn s pht tn lm cho thnh phn loi cc phn b chia ct ngy cng suy gim.

62

Ni c tr b chia ct cng gp phn lm suy gim qun th v c nguy c dn n tuyt chng. Mt qun th ln lc u b chia ra nhiu qun th nh, nhng qun th nh ny rt d b tn thng do b c ch sinh sn, sai lch v di truyn, v kh nng chng chu vi tc ng t mi trng cng km hn so vi qun th ln. 4.1.4. Tc ng bin: Khi ni c tr b chia ct thnh nhiu phn nh th phn mi trng xung quanh ng bin b tc ng nhiu hn so vi phn su trong rng. Nhng tc ng trc ht l s thay i cc iu kin sinh thi: anh sng, nhit , m, ch gi Cc loi trc y sng su trong rng, gi y tr nn khng thch ng vi iu kin mi trng thay i qu t ngt nn b cht hoc phi di c n ni khc. Mt khc, nhng loi mi thch nghi c vi iu kin mi s xm nhp vo, lm bin i thnh phn sinh vt vng bin. 4.1.5. S xm ln ca cc loi ngoi lai: S xm ln cc loi ngoi lai l s du nhp loi ny hay loi khc vo vng ny hay vng khc theo nhng con ng v mc ch khc nhau nh bun bn, gii tr, pht trin kinh tPhn ln cc loi du nhp khng c kh nng sng st v khng thch hp vi iu kin sng mi. Tuy nhin, mt s loi c c im thch nghi sinh thi tng t vi iu kin a phng, thit lp c s sng trn vng t mi th chng pht trin mt cch vt tri v mau l. Nguyn nhn l do trong mi trng sng mi chng cha gp phi cc loi thin ch, cc ng vt th ch, cc cn trng, cc loi nm bnh, k sinh Cc sinh vt ngoi lai xm ln, c th pht trin n mt s lng cc ln v pht tn trn mt din tch rng, xm nhp su vo qun x khin cho vic loi b chng tr nn cc k kh khn v tn km. Dn n chnh quyn kh c bin php loi tr chng ra khi h sinh thi. c sn v c bu vng du nhp vo Vit Nam v ang gy hi cho cy trng, cy Mai dng xm ln VQG Trm Chim; Ct Tin, ln chim bi kim n ca su u . Khi cc loi ngoi lai xm nhp, chng c th gy ra mt s tc hi sau:

63

Ph hoi v ngn cn kh nng ti sinh ca cc tp on thc vt v ng vt bn a Cnh tranh thc n v ni c tr ca cc loi bn a Ph v cn bng sinh thi mi trng sng e da a dng sinh hc bn a

4.2. Cc nguyn nhn gin tip 4.2.1 Thin tai: Cc thin tai nh ng t, sng thn, hn hn, l lt, l qut, bo lc, st l t cng ph hy nhiu h sinh thi, lm thu hp ni c tr, lm gim s lng c th, lm mt ngun thc n v ngun nc ca nhiu loi. Thin tai cn lm thay i c im, tnh cht, tp qun ca mt s loi sinh vt. Nhiu loi sinh vt ch sinh ton con c khi nhit mi trng tng cao. Mt s loi n tht ln nhau khi b kht v thiu nc. Cc mi quan h gia cc loi sinh vt trong cc h sinh thi b thay i do tc ng ca thin tai, nht l khi cc chui dinh dng b t on hoc ph v. Thin tai cn c th l nguyn nhn gy ra nhng bin d trong mt s loi sinh vt, nht l cc loi sinh vt bc thp. T xut hin v hnh thnh nhng dng, nhng kiu, nhng bin chng sinh vt mi. 4.2.2. Nguyn nhn nhn to: a. nhim mi trng: * nhim khng kh: nhim bi: lng bi trong khng kh qu nhiu, bm vo l cy gy cn tr qu trnh quang hp v h hp ca cy.

64

Lng cc kh gy nhim nh CO2, SO2, tng cao trong khng kh, ha vo nc ma ri xung cc thy vc lm gim pH ca nc, dn n cht cc sinh vt trong cc thy vc. Ma axit ngm vo t cng lm thay i tnh cht ca t, nh hng n cc sinh vt sng nh t. nhim khng kh gy ra hiu ng nh knh, lm nhit Tri t tng cao, khin bng 2 cc v cc nh ni tan ra lm mc nc bin dng cao gy ngp cc h sinh thi ven bin. nhim khng kh cn l nguyn nhn gy ra bin i kh hu Tri t. Bin i kh hu khin cho cc iu kin sinh thi nh nhit , nh sng, thay i, gy nh hng n cc loi sinh vt. * nhim t: t cng l mi trng sng ca rt nhiu loi sinh vt v vi sinh vt. V vy, nhim t lm nh hng n mi trng sng ca cc loi sng trong t v cc loi sng nh t. Cc nguyn nhn chnh gy nhim t: - nhim do nc thi: Nguyn nhn l khng bit cch li dng mt cch khoa hc cc loi nc thi ti cho cy trng. S dng hp l ngun nc thi ti ng rung s tn dng c lng Nit, Photpho, Kaki... trong nc, c li cho cy trng. Nhng nu nh nc nhim cha qua x l cn thit, ti ba bi, th c th a cc cht c hi trong ngun nc vo t gy nhim. - nhim do cht ph thi: Ngun cht thi rn c rt nhiu, cht thi rn cng nghip, cht thi rn ca ngnh khai thc m, rc th, cht thi nng nghip v cht thi rn phng x. Chng loi ca chng rt nhiu, hm lng cc nguyn t c trong chng cng khng ging nhau; t l nguyn t c hi trong cht thi rn cng nghip thng cao hn; rc thnh th cha cc loi vi khun gy bnh v k sinh trng; cht thi rn nng nghip cha cc cht hu c thi ra v thuc nng nghip cn lu li...; cht thi phng x c cha cc nguyn t phng x nh Uranium, Strontium, Caesium... nhng cht thi rn ny c vt ba bi, ngm nc ma, v r ra nc gy nhim t, sng ngi, ao h v ngun nc ngm,
65

ngun nc nhim ny li c dng ti ng rung s lm thay i cht t v kt cu t, nh hng ti hot ng ca vi sinh vt trong t, cn tr s sinh trng ca b r thc vt v nh hng ti sn lng cy trng. - nhim do kh thi: Cc cht kh c hi trong khng kh nh xit lu hunh, cc hp cht nit... kt t hoc hnh thnh ma axit ri xung t lm nhim t. Mt s loi khi bi c hi ngng t cng l nguyn nhn ca nhim t. V d, cc vng t gn cc nh my sn xut ho cht Photpho, Flo, luyn kim d b nhim v khi bi, hm lng flo cha trong khong cht photpho s dng cc nh my phn ho hc thng l 2 4%, nu kh thi khng c x l thch ng, c th lm cho mt vng hng ngn km2 t xung quanh b nhim flo nng. gn cc xng luyn kim, v trong kh thi c cha lng ln cc cht ch, cadimi, crom, ng... nn vng t xung quanh s b nhim bi nhng cht ny. t 2 bn ng, thng c hm lng ch tng i cao l sn phm ca kh thi ng c. - nhim do nng dc v phn ha hc: y l 2 loi ho cht quan trng trong nng nghip, nu s dng thch hp s c hiu qu r rt i vi cy trng. Nhng n cng l con dao 2 li, s dng khng ng s li bt cp hi, mt trong s l nhim t. Nu bn qu nhiu phn ho hc l hp cht nit, lng hp thu ca r thc vt tng i nh, i b phn cn lu li trong t, qua phn gii chuyn ho, bin thnh mui nitrat tr thnh ngun nhim cho mch nc ngm v cc dng sng. Cng vi s tng ln v s lng s dng phn ho hc, su v rng ca loi nhim ny ngy cng nghim trng. V s lng ln nng dc tch lu trong t, c bit l cc thuc c cha cc nguyn t nh ch, asen, thu ngn... c c tnh ln, thi gian lu li trong t di, c loi nng dc thi gian lu trong t ti 10 n 30 nm, nhng loi nng dc ny c th c cy trng hp thu, tch trong qu v l v i vo c th ngi v ng vt qua thc phm, nh hng n sc kho. Thuc tr su ng thi vi vic dit cc cn trng gy hi, cng gy c i vi cc vi sinh vt v cn trng c ch, cc loi chim, c... v ngc li mt s loi su bnh th li sinh ra tnh khng thuc. Theo iu tra ca t chc nng lng th gii: nm 1965, c 182 loi cn trng gy hi c kh nng khng thuc, nm 1968, tng ln 228 loi v n 1979 ln ti 364 loi. Trong s 25 loi su hi nng nghip ch yu cc nng trng California
66

M th c 17 loi c kh nng khng i vi mt hoc vi loi thuc, mi nm, s su hi khng thuc ny lm thit hi my chc triu la cho nng nghip vng ny. - nhim do vi sinh vt: Ngun gy nhim ny ch yu l cht thi cha qua x l ca ngi v ng vt, nc thi bnh vin, nc thi sinh hot... trong nguy hi ln nht l cht thi cha c x l kh trng ca cc bnh vin truyn nhim. Rt nhiu vi khun v k sinh trng tip tc sinh si ny n trong t, bm vo cc cy trng nng nghip v truyn vo c th ngi, ng vt. - Ngoi nhng ngun nhim trn, cc hot ng ti khng thch ng, cht cy rng, khai hoang... cng to thnh cc hin tng ra tri, bc mu, nhim phn... trong t. Theo thng k, hng nm din tch t ny trn th gii tng t 5.000.000 n 11.000.000 ha. * nhim nc: - nhim nc c nguyn nhn t cc loi cht thi v nc thi cng nghip c thi ra lu vc cc con sng m cha qua x l ng mc; cc loi phn bn ho hc v thuc tr su ngm vo ngun nc ngm v nc ao h; nc thi sinh hot c thi ra t cc khu dn c ven sng. - Nc b nhim l do s ph dng xy ra ch yu cc khu vc nc ngt v cc vng ven bin, vng bin khp kn. Do lng mui khong v hm lng cc cht hu c qu d tha lm cho cc qun th sinh vt trong nc khng th ng ho c. Kt qu lm cho hm lng xy trong nc gim t ngt, cc kh CO 2, CH4, H2S tng ln, tng c ca nc, gy suy thoi thy vc. cc i dng th nguyn nhn chnh gy nhim l cc s c trn du. - Theo nh gi ca cc chuyn gia, nng du trong nc ch 0,1mg/l c th gy cht cc loi sinh vt ph du; nh hngln n con non v u trng ca cc sinh vt y; du bm vo c th hoc sinh vt hp th qua qu trnh lc nc lm gim gi tr s dng. i vi chim bin, du thm t lng chim, lm mt tc dng bo v thn nhit v chc nng ni trn mt nc. Nhim du, chim di chuyn kh khn, phi di chuyn ch , thm ch b cht... c bit, c l i

67

tng chu tc ng tiu cc mnh m ca s c du trn. Du gy nhim mi trng lm c cht hng lot do thiu xy ha tan trong nc. - "Thy triu " hay s "n hoa" ca to l cch gi ch hin tng bng n v s lng ca to bin. S "n hoa" ca to c khi lm nc bin mu , c khi mu xanh, mu xm hoc nh mu cm go... Hin tng "n hoa" thng ng hnh vi s gim thiu nhanh chng hm lng -xy trong nc, v chnh l nguyn nhn lm cht nhiu loi sinh vt bin trong t nhin v nui trng. Nguyn nhn ca hin tng ny l do s ph dng ca mi trng nc. * nhim nh sng: - Cc loi sinh vt vn thch nghi vi nh sng v bng ti t nhin. Khi vn nhim nh sng xy ra s lm cho thi quen sinh hot ca chng c th b ri lon. Trc ht, nh sng trong m lm gim kh nng nhn ng ca cc loi cn trng hot ng v m. Nhng bng n chiu sng trong m c sc thu ht mnh i vi cc loi cn trng. Khi chng bay xung quanh, va p vo bng n nn c th cht hoc d dng lm mi cho cc loi sinh vt n tht khc. Cng v th, cc loi hoa n v m v phi nh cc loi cn trng trn th phn cng b nh hng. - i vi cc loi chim di c, thng nh hng bay nh cc v sao. nh sng t nhng bng n chiu sng ti cc ta nh cao tng cc th, lm cho cc n chim tng nhm l cc v sao v chng b mt phng hng, bay va p vo cc bc tng ri cht. V d, v cc n qung co Paris qu sng lm cho mt n khng tc khi bay qua khng xc nh c phng hng v c bay ln vng c m trn bu tri, cui cng kit sc v ri xung t. Cn theo thng k ca cc nh sinh vt hc M, hng nm c ti 4 triu con chim b cht do va p vo n qung co trn cc nh cao tng. b. Pht trin kinh t: Trong qu trnh pht trin kinh t, con ngi lm bin i mi trng, gy nhim mi trng, hy hoi cc h sinh thi dn n suy gim a dng sinh hc.

68

Trong nng nghip: Vic s dng thuc tr su v phn bn khin cho mi trng t bin i v lm cht cc loi ng vt v vi sinh vt trong t, do lm thoi ho t. Vic s dng ging mi c nng sut cao, hiu qu kinh t ln thay th cho cc ging c c nng sut thp nhng c kh nng chng chu cao, c gi tr dinh dng cng lm gim a dng sinh hc ca vng. Bn cnh phi k n tnh trng ph rng lm nng ry, ph rng ngp mn lm m nui tm cng lm cho ni c tr ca nhiu loi b thu hp nghim trng. Trong cng nghip: Cng nghip khai khong pht trin nh hng rt ln n a dng sinh hc. Khi khai thc than cc m l thin th phi bc i mt lp t mt rng gp nhiu ln din tch cn khai thc. iu ny ng ngha vi vic ton b h sinh thi pha trn b tiu dit. Vic khai thc vng cng nh hng rt ln n mi trng sng ca sinh vt: c 1kg vng cn phi n mn bc i hng chc khi v dng 2kg thy ngn hoc 270kg xianua l nhng cht rt c. Vi hot ng khai thc tri php ph bin nh hin nay, lng cht c c thi ra mi trng theo cc dng sng u c cc loi thy sinh. Vic pht trin cc khu cng nghip cng lm cho din tch t trng gim mnh. Khi thiu t trng th vic ph rng ly t canh tc l kh trnh. Thm vo , cc khu cng nghip hoc cc nh my c h thng nc thi khng t tiu chun, x nc thi cha qua x l hoc x l km cht lng vo cc con sng cng hy hoi nhiu h sinh thi thy vc cc sng. c. Pht trin khoa hc k thut: Khoa hc k thut pht trin khin cho cc tc ng ca con ngi n t nhin ngy cng mnh hn. Cng ngh sinh hc cho ra ging mi c nng sut cao, hiu qu kinh t ln, c a vo sn xut thay th nhiu ging c.

69

Cng ngh ht nhn tuy mang n nhiu ch li cho con ngi nhng cng tim n nhiu nguy c nh cc v n ht nhn c quy m ln s ph hy cc h sinh thi, gy bin i gen ca sinh vt. Khoa hc k thut pht trin cng cho ra nhiu loi thuc tr su, thuc bo v thc vt c tc dng mnh, kh phn hy. d. S gia tng dn s: Mi e da ln nht i vi a dng sinh hc l s lng v tc gia tng dn s ca loi ngi. Dn s gia tng th nhu cu lng thc, nhu cu v t v mi nhu cu thit yu khc ca con ngi cng tng theo. V vy vic khai thc t nhin c y mnh l khng th trnh khi. Dn s gia tng th lng rc thi x vo mi trng cng tng theo, dn n tnh trng nhim mi trng ngy cng nghim trng. C th ni s gia tng dn s thc y mnh s pht trin ca cc nguyn nhn gy mt a dng sinh hc khc.

70

CHNG 5. GI TR CA A DNG SINH HC a dng sinh hc l mt ngun ti nguyn quan trng cn c gi gn, bo tn duy tr cn bng sinh thi cho c khu vc, gm ton b cc dng sng c to nn t tri t. Gi tr ca a dng sinh hc l v cng to ln. Vn gi tr ca a dng sinh vt i vi con ngi, mt mt xem xt n tr gi bao nhiu tin, hoc ng gi bao nhiu tin. Do , khi cp n gi tr ca a dng sinh vt, ngi ta u tnh mi ci ra gi tr tin. Mt khc, ngoi gi tr tin ra, a dng sinh vt c nhng gi tr v cng to ln m khng th nh gi bng tin, v ng hn, gi tr ca n l v gi. Bi v khng c s a dng sinh vt trn Tri t ca chng ta th s khng bao gi c s sng. Khi cp ti vn ny, McNeely et al (1990) chia thnh hai loi gi tr: gi tr trc tip v gi tr gin tip. Gi tr trc tip bao hm hai phm vi tiu th mang tnh thng nghip trn phm vi quc t v tiu th trong phm vi a phng. Cn gi tr gin tip bao gm nhng ci m con ngi khng th bn, nhng li ch bao gm s lng v cht lng nc, bo v t, ti to, gio dc, nghin cu khoa hc, iu ha kh hu v cung cp nhng phng tin cho tng lai ca x hi loi ngi.

71

5.1 Gi tr trc tip 5.1.1 Ngun cung cp lng thc, thc phm Mt trong nhng gi tr ca bn cht a dng sinh vt l cung cp thc n cho th gii. 3000 loi/250.000 ging cy c coi l ngun thc n, 75% cht dinh dng cho con ngi l do by loi ca La, M, Ng, Khoai ty, Mch, Khoai lang v sn, m ba loi u cung cp hn 50% cht dinh dng cho con ngi. Mt s khc cung cp thc n cho gia sc, 200 loi c thun ha lm thc n, 15-20 loi l nhng cy trng quan trng. Poacese v Leguminosae l hai h ln nht, tip theo l Cruciferae, Rosaceae, Apiaceae, Solanaceae, Lamiaceae. Mt s h c ngha khc nh: Araceae, Chenopodiaceae, Cucurbitaceae v Compositae. mc a phng, ti nguyn thc vt cung cp ngun dinh dng cn thit. Pru qu ca 139 loi c tiu th, trong c 120 loi l hoang di, 19 loi c ngun gc t hoang di v c trng. Ngoi cc loi khc c th n c, hng chc loi cy lng thc, thc phm mi c pht hin v c nh gi cao, trong mt s vng n c con ngi dng lm thc n nh To xon, cn trng, c bin c s dng rng ri Chu u v Bc M, v hin nay Trung Hoa, Nht Bn nh gi cao cc thc n ly t bin. C mt vn y l tm l x hi khi a mt thc n mi vo danh mc cc loi thc n hng ngy, mt v d rt ni bt v vic chp nhn cy n qu mi l Dng o Actinidia chinensis thun ha t cy hoang di Trung Quc. Mt s cy trng nng nghip chnh cung cp lng thc thc phm trn th gii c tm tt trong bng 1

72

Bng 12. Mt s cy trng nng nghip chnh trn th gii

H Tn loi Tn Vit Nam v Anh La mch Yn mch M Ngun gc

Sorghum bicolor Gramineae Avena sativa Triticum aestivum

Chu Phi Ty v Bc u a Trung Hi v Phng ng Mexico v Trung M Trung v Nam M n Bolivia Nam M

Zea mays Convolvulaceae Ipomoea batatas Araceae Colocasia esculenta Solanum tuberosum Lycopesicon esculentum Umbelliferae Cucurbitaceae Daucus carots Citrullus lonatus

Ng Khoai lang Khoai s Khoai ty C chua

C rt Su su

Afghanistan Nam Phi

Ngoi cc loi thc vt, cc loi ng vt cng gp phn ng k vo vic cung cp lng thc thc phm cho con ngi. Nhiu ni Chu Phi, tht th rng chim t l ln: Botswana 40%, Negeria 20%, Zaire 75% (Salc, 1981; Myers, 1988). Negeria, trn 100.000 tn chut ln c tiu th lm thc n trong mt nm. Tht hin i gm chim, th, c nhng cng c c nhng loi cn trng trng thnh, su v u trng. Cc h sinh thi rn san h v rng ngp mn cung cp cho cc loi sinh vt bin mt phn ca nng sut nh bt thy sn gn b. Cc ti nguyn sinh hc (c, cua, ng vt thn mm) l nhng ti nguyn c khai thc trc tip t cc h sinh thi ny. Cc loi ng vt cung cp tht,

73

sa, trng, b v pho mt; hu ht cc loi thc phm ny ch yu ly t cc ng vt nui nh heo, b, g, g ty, ngng, cu, d, tru v c, mt s ni cn s dng cc ng vt hoang d b sung thm cho khu phn n hng ngy. Ti mt s vng Chu Phi, cn trng l thnh phn quan trng trong ngun protein ca ngi dn v cng cung cp cc loi vitamin quan trng. Mt s vng dc cc con sng, th h c hoang di l ngun protein chnh. Trn ton th gii, 100 triu tn c thu t t nhin mi nm (FAO, 1986). Mc d hin nay ngun lng thc v thc phm con ngi s dng t cc cy trng v vt nui, tuy nhin cng c mt s ni trn th gii ngi ta vn cn s dng lng thc phm t nhng loi ng vt hoang d; chng hn nh ti mt s vng Ghana, Congo v nhiu nc Ty v Trung Phi c ti 75% prtein ng vt c khai thc t ng vt hoang d. tnh gi tr tiu th c th cn c vo s tin tng ng m hin nay ngi dn phi tr mua tht ng vt nui khi m ng vt hoang d hin nay khng c php sn bn. Mt v d Sarawark (ng Malaixia) l s tht ln rng m ngi dn a phng thu r rng, mt phn cn c vo s sng sn c ngi dn a phng s dng v mt phn qua phng vn th sn, cho thy gi tr tht ln rng tiu th khong 40 triu USD/nm (Caldecostt, 1988). Vit Nam nm trong vng nhit i, c coi l mt trong nhng trung tm c mc a dng sinh hc cao trn th gii. a dng sinh hc l c s sinh tn cho mi sinh vt, cung cp cho con ngi ngun lng thc v thc phm. Hin nay, sn lng thy sn nc ta t trn 2.536 triu tn, trong khi khai thc hi sn t 1.426 triu tn v nui trng 1.110 tn. i vi Vit Nam, a dng sinh hc duy tr ngh c, nng sut ca ngnh thy sn ph thuc mt cch trc tip hoc gin tip vo a dng sinh hc. c tnh ngh c Vit Nam mang li thu nhp cho 8 triu ngi v 1 phn thu nhp cho 12 triu ngi khc.

74

Nh vy, gi tr cung cp lng thc thc phm c ngha ht sc to ln trong c nc v trn ton th gii. Tuy nhin, theo thng k mi y ca T chc Lng thc v Nng nghip Lin hp quc (FAO), th gii ang phi i mt nguy c bt n v an ninh lng thc. Theo FAO, lng d tr la m ca th gii hin mc thp nht trong vng 25 nm qua. Nhng nm trc, Qu D tr an ninh lng thc th gii l 140 triu tn go, nhng n nm nay ch cn 76 triu tn. Trong nm 2007, nhu cu lng thc trn th gii cn 245 triu tn go, trong khi cc nc sn xut lng thc ch c th sn xut khong 240 triu tn. Australia, sn lng ng cc theo v trong nm nay gim t 25 triu tn xung cn 10 triu tn. Nguy c thiu lng thc ang e da 28 quc gia trn th gii, c bit l Zimbabwe v Lesotho chu Phi. Trc tnh hnh ny, cn phi c nhng hnh ng tch cc nhm i ph cc tc ng bt li i vi h thng nng nghip, m bo ngun cung cp lng thc thc phm trn th gii. 5.1.2 Ngun cung cp g G l mt trong nhng hng ha quan trng trn th trng th gii, chim t trng ln trong cc mt hng xut khu. Nm 1959, tng cng gi tr ton cu ca g xut khu l 6 t USD, phn ln ly t vng n i. Nhng nc xut khu g ln l: M, Nga, Canada xut g trn, g x; M, Nga, Anh v Phn Lan xut khu g p. Cc nc nhit i xut khu nhiu g l: Malaixia, Papua Niu Ghin, Gabon xut khu g trn, Malaixia v Indonexia xut g x v g p. Ti cc nc ang pht trin, thu nhp t g chim t l thp. Canada c din tch rng chim 10% din tch rng ton cu v t lu ni ting trn th gii nh mt quc gia c ngun cung cp g nguyn liu cho ch bin g, g cho xy dng di do nht th gii. Hin nay Vit Nam xut khu g sang 120 quc gia nhng c 3 th trng chnh l M, EU, v Nht Bn. Nm 2006 xut khu sang M 774 triu USD, sang EU khong 400 triu USD v Nht Bn 280 triu USD. Tuy nhin, s pht trin nhanh ca ngnh cng nghip g, giy v s chuyn i mc ch s dng t pht trin cc n in trong cao su, c ph, c du v ang lm cho din tch rng b thu hp nhanh chng nht l rng nhit i. n nay, th gii mt i 1/3 din tch rng hin c, rng cn li

75

khng che ph 1/3 lc a ca hnh tinh. Hn 40%din tch rng nguyn sinh nhit i b hy dithu qu ln mi trng ngy cng nng n. Hin ti, Vit Nam ch cn hn 8 triu ha nhng ch yu phn b vng su, vng xa, vng phng h v c dng. Rng t nhin c kh nng khai thc g khng cn bao nhiu (c tnh khong 0,5 triu ha).Din tch rng sn xut ch chim hn 50% trong tng din tch rng hin c nhng phn ln l rng ngho v trung bnh. Sn lng g trn khai thc ly ra t rng t nhin kim sot c l khong 2,5 triu m3/nm vo nhng nm 80 v khong 1 triu m3/nm vo nhng nm 90. Ch tiu Nh nc cho php khai thc t rng t nhin trong my nm gn y t 700 800.000 m3/nm. Bng 2 th hin din bin din tch rng t nhin ti Vit Nam qua cc thi k. Bng 13. Din bin din tch rng t nhin ca Vit Nam qua cc thi k
n v: 1000ha Ngun: Vin iu tra Quy hoch rng Nm Loi rng Rng t nhin Trong : Rng g che ph ca rng 43 t nhin (%) 9.446,9 33,5 30,8 28,2 6.848,5 25,5 6.787 25 14.300 11.076 10.186 9.308,3 8.430,7 8.252,5 1945 1976 1980 1985 1990 1995

Rng t nhin nhit i l ni giu tnh a dng sinh hc nht, c nng sut sinh hc cao hn rng trng v bo m c nhiu chc nng sinh thi. Rng t nhin cn l sinh cnh ca nhiu loi ng vt hoang qu him. V vy cn phi bo v pht trin v s dng rng t nhin mt cch hp l, bn vng. bo v cc khu rng t nhin, nhiu quc gia ch trng ng ca rng t nhin, cm xut khu g nguyn liu, a rng ma nhit i vo bo tnn nay 169 quc gia tham gia k cng c a dng sinh hc (1992).

76

5. 1. 3. Ngun cung cp Song my Sau g, song my l ngun ti nguyn quan trng th hai xut khu. Trn th gii c khong 600 loi phn b rng ri vng nhit i chu Thi Bnh Dng v chu Phi. Cc nc c cng nghip song my ln l Phillipin, Trung Quc, n , Srilanca v Thi Lan. 90% nguyn liu th ca ton th gii ly t Indonesia. Trung tm a dng ca song my l bn o Malayxia vi 104 loi trong 38% l c hu. nc ta, song my l ngun lm sn qu sau g v tre. Nhiu lng ngh vi hng ngn lao ng c th nhp n nh nh nhng mt hng th cng m ngh c sn xut t ngun nguyn liu ny. Do c tnh do, bn, d un, bng p, thanh thot, mu sc ti mt nn song my ph hp vi mi khng gian v mi trng sinh hot ca con ngi. Sn phm song my cn gip ngi ta c c cm gic sng gn gi vi thin nhin, d dng b tr vi mi loi kin trc hay thit k ni tht. Song my lm dy buc khi dng nh, lm gia dng, trang tr nh r, r, lng hoa qu, khay, a, gi, m, nn, n, honh phi, cu i, chim th ... Theo thng k ca Cc ch bin nng sn v ngnh ngh nng thn, c nc c 713 lng ngh my tre an, chim 24% trong tng s 2017 lng ngh ca c nc, thu ht 1,3 triu gia nh, 10 triu lao ng, thu nhp gp 2 4 ln lao ng thun nng. Cc lng ngh ang khi phc v pht trin to ra nhiu sn phm mi, c gi tr kinh t cao, ngoi vic tiu dng trong nc cn xut khu i nhiu nc trn th gii. Hin nay vic khai thc song my vn da ch yu vo rng t nhin, vi tnh trng b khai thc mnh v tr nn cn kit. Nu khng c k hoch trng my, song sm trn din tch rng th khng lu na ngun nguyn liu ny s khng cn. sn xut mt hng song my mt cch bn vng, cn iu tra c bn v ngun nguyn liu ny, sau chn ra nhng ging, loi c kh nng pht trin mnh, gi tr kinh t cao, t chc gieo trng c quy hoch. Thu hoch nhng cy trng thnh, trnh ph hy cy cha trng thnh hay cy ging; khi khai thc khng ph hy h r.

77

5.1.4. Ngun cung cp cht t Ngun cht t ch yu ly t sinh khi thc vt. Tim nng nng lng t g l 5600 6000 triu kWh mi nm, trong 5000 triu kWh di dng ci g v 4000 triu kWh di dng than ci. Ci l ngun cht t ch yu cho n nhng nm 1800 khi n b thay th bi than v sau l du. Bng 14. Gi tr nng lng ca mt s loi g
Loi Cy tng qun si Cy tn b Cy dng l rung Cy si Cy bul Cy tuyt tng Cy sn th du Cy linh sam Cy c cn Cy bch x Cy nguyt qu Cy b kt ba gai Cy mc lan Cy thch Cy thng Gi tr nng lng (MBtu/cord) 18,4 19,5 24,5 26,0 17,0 18,0 28,6 30,4 25,9 27,5 17,8 23,4 28,6 30,4 17,8 21,1 21,6 24,4 23,4 26,4 24,6 26,1 29,5 31,4 22,3 23,7 21,4 22,7 19,7 22,3

78

Cy vn sam Cy c ch Cy liu

19,3 21,7 24,5 26,0 17,5 18,6

Nng lng ca mt cord g ph thuc vo tng loi g v m ca g, thay i t 15,5 32 MBtu/cord. Ngoi ci, sinh khi thc vt c gluxit nh ht ng cc, c ci ng, ma ng ... Chng c tiu ha k kh, m men, chng ct hay thy phn axit bin thnh kh, ch yu l kh metan, dng lm nng lng. Chng tham gia vo vic cung ng nng lng cho gia nh, cho nhng cng ng nh. Sau khi c lc k, kh metan c th c trn vo mng phn phi kh t th. Sinh khi cha du gm cy ci du, da du, hoa hng dng ... Du ca nhng thc vt ny c p v lc bin thnh nhin liu lng. Nhin liu lng ny c th c dng nguyn cht hay pha trn vi sn phm du trong ngnh giao thng vn ti. Dng ci lm mt ngun nng lng c th l mt gii php ngng tng kh cacbonic trong kh quyn. Khi t ci chng ta gii phng nng lng mt tri di dng nhit, nng lng ny c gi trong g. Qu trnh quang hp bin i nng lng mt tri, nc v CO2 thnh cc phn t hu c di dng g. V vy t g l o ngc qu trnh ny. Tng kt l dng ci t th kh quyn khng c thm CO2 nh l khi t nhin liu ha thch. Nhng l lun nh vy ch ng khi trng li tt c din tch rng b n ly ci. Thc t l nhng nc ngho ngi ta n rng m khng trng li cy. V thiu kin thc v thiu phng tin trng cy, rng nhng nc ang b tn pht nghim trng. Trong tt c cc ti nguyn ti to, sinh khi thc vt bao gm rng cn c qun l cht ch ngn nga tnh trng cn kit. Vic thiu ci mt vi ni l do ngi dn a phng ph hy nhng di cy bi dn n s sa mc ha. Rt nhiu rng trn th gii ang bin mt v tng dn s, ngi dn cht m khng trng mi li. Tuy nhin do g l ngun ti nguyn ti to nn iu ny c th trnh c, iu ny c ngha l nu thi gian con ngi s dng ph hp vi thi gian ti to th rng s l ngun nguyn liu v tn.
79

5.1.5. Ngun cung cp thuc cha bnh Theo R.E.Schultes (Gim c Bo tng Thc vt hc, i hc Harvard) c 3000 loi c ngi bn x Amazon trng l ngun thuc cha bnh. ng Nam c 6500 loi, n 2500 loi, Trung Quc c 5000 loi. Vit Nam c nh gi l nc ng th 16 trn th gii v s phong ph v a dng sinh vt. Hin nay, bit 10.386 loi thc vt bc cao c mch, d on c th ti 12.000 loi. Trong s ny, ngun ti nguyn cy lm thuc chim khong 30%. Theo ti liu ca Php, trc nm 1952 ton ng Dng ch bit c 1350 loi cy thuc, nm trong 160 h thc vt. Sch "Nhng cy thuc v v thuc Vit Nam" ca GS. Tt Li (1999) gii thiu 800 cy con v v thuc. Sch "Cy thuc Vit Nam" ca Lng y L Trn c (1997) c ghi 830 cy thuc. Cun "T in cy thuc Vit Nam" ca TS. V Vn Chi (1997) thng k khong 3200 loi cy thuc, nhng trong li c c nhng cy nhp ni nh bch ch (Angelica dahurica), ng quy (Angelica sinensis), c hot (Angelica pubescens)... v theo s liu mi nht ca Vin dc liu (2000) th Vit Nam c 3830 loi cy lm thuc (TSKH. Trn Cng Khnh, Trng i hc Dc H Ni), nhiu vng c s lng ln cc loi cy thuc nh Gia Lai - Kon Tum c 921 loi; Ngha Bnh c 866 loi; Ph Khnh c 782 loi; cLc c 777 loi; Qung Nam - Nng c 735 loi; Lm ng c 715 loi Theo Tin s Norman R. Farnsworth (gio s nghin cu ca i hc Dc Illinois, 1988) c ti 80% s ngi dn trn th gii s dng thuc truyn thng. Trn 40% s n thuc M l da vo ngun thin nhin. Hng Kng, nm 1951, nhp 190 triu USD thuc dn tc, 70% trong s tiu th phm vi i phng trong khi ngn sch nhp thuc ty l 80 triu USD. Tng gi tr xut khu dc liu v thuc c truyn ca Vit Nam nm 1997 l 60 triu USD. Nht Bn, trong 10 nm (1979 - 1989) doanh thu thuc t cy thuc tng ln 15 tn trong khi tn c ch tng 2,6 ln. Hn Quc, sn lng nm 1989 ca cc thuc t cy thuc tr gi 480 triu USD chim 12% tr gi tng sn lng thuc. Khong 119 cht ha hc tinh khit ly t 90 loi thc vt bc cao khc nhau c dng lm thuc trn ton th gii. Mt s trong cung cp c s cho 24-25% tt c cc v thuc sn xut trong cc nh my M 20 nm qua. Mt s loi thuc c in nhng l c s ca thuc hin i. Mt s cht l c s sn
80

xut tng hp. Aspirin l mt v d kinh in. Dicoid ly t Salix alba (cy liu trng) gim au. Mt hot tnh c xc nh t th k 18 c gi l salicin, mt thnh phn tng t tch t Spirea ulwaria (thuc h Hoa Hng) gi l axit salicilic. Nm 1899, ngi ta kt hp vi axit acetic v mt s thnh phn mi (axit acetic soliatic) to ra v thuc mi l Aspirin. y l loi thuc ang c s dng rng ri trn ton th gii. phm vi a phng, cy thuc c s dng rt rng ri. Ngi ta thng k c trn 21000 tn cy c thng bo l c dng lm thuc trn phm vi ton th gii. Khong 5000 loi thc vt bc cao c nghin cu ton din nh l ngun tim nng ca thuc mi. Hu ht vng nhit i. Cy thuc hin thu hoch t hoang di l chnh. V d, c 2/3 s loi c dng lm thuc ly t hoang di. Mt s cy thuc ln c trng nh Gentiana lutea (C Long an hay Tho mc Long an), Valeriana mexicana (1 cy thuc h N Lang), Echinala arnica (thuc h Hoa Cc. Mt s cy c gi tr quan trng nht trong bun bn l Papaver spp (cy h anh tc), Cinchona spp, Mentha piperata (cy Bc h) (Schumaker, 1991), Digitalis purpurea (cy Dng a hong) cho digitalin, D. laurata cho digitoxin l hai glucosit, cht kch thch quan trng gluco c tc dng cha suy tim m nh n hng triu ngi sng st. Quinin l mt alcanoit t v Cinchona ln u tin vo nm 1982 c dng thnh cng cha st rt. Sau chin tranh th gii th II th vic sn xut thuc chng st rt tng hp ra i lm gim nhu cu v quinine. Tuy nhin, t u nhng nm 80, k sinh trng st rt tng sc chng thuc tng hp v quinine li tip tc c nh gi cao v vai tr v hiu qu ca n. Vic trng hng lot lm mt i tnh a dng di truyn, iu c th li i hi phi i tm ha cht trong lng quinine cao hn. iu gip cho vic iu tr st rt trn ton th gii. Mt v d khc, cht diosgenin (l mt steroid dng tng hp cc thuc dng sinh v khng u) ly t cy Dioscorea deltoidea (cy c m) mc chn Himalaya, thuc Bc n. Diosgenin ang b mt i do sn xut cng nghip v cc cng ty cng nghip lm ng v s thu hp khu phn b v ch cn nhng mu nh c nng sut thp hn 15% diosgenin tm thy trong cc c ln m cc c nh ang b teo li..

81

Hin nay, nhu cu v nhn sm th trng M tr nn qu ln, v vi gi hn 1000$/kg, nhu cu ny khin vic khai thc chng din ra khng th kim sot, hay nh Silphion, mt loi cy thuc h C rt c ph n La M s dng rng ri lm thuc nga thai, y l mt loi cy kh trng v b thu hoch qu mc ti chng b tuyt chng vo th k th 3 sau Cng nguyn (Cm nang tho dc hc, Andrew Chevallier). V ngun dc liu Th gii cng nh Vit Nam c nguy c cn kit. Vit Nam nhiu loi thuc qu ng trc nguy c tuyt chng, phn ln cc cy thuc mc t nhin v khong 20% c gieo trng. Hin xc nh c 134 loi cy thuc c nguy c tuyt chng: - Nhm cc k nguy cp (CR) c 18 loi nh ba gc hoa , sm v ip, bnh vi, hong lin... - Nhm nguy cp (EN) c 42 loi. a s cc loi nh sm Ngc Linh, m u linh, hong tinh vng... vn khng tht him song b khai thc kit qu, nu khng c bin php can thip kp thi chng s chuyn sang nhm cc k nguy cp. - 74 loi cn li c xp dng s b nguy cp (VU). l cc loi vn phn b ph bin nhng b khai thc tn ph n mc nghim trng nh h th , ng sm... Cc cy thuc trc kia c th khai thc hng chc nghn tn/nm nh ba kch, ng sm, hong tinh... gim r rt. Khuyn co ny c a ra ngy 29/3 trong Hi tho v ti nguyn cy thuc do Trung tm Nghin cu v pht trin cy thuc dn tc t chc. Theo ng Ng Quc Lut, Vin Dc liu, ngay c cc khu bo tn thin nhin, tnh trng khai thc cy thuc cng rt ty tin. Chng hn, ti khu bo tn thin nhin Bnh Chu, Phc Bu (B Ra - Vng Tu), t nm 1998, hng ngy c khong 5-10 ngi t do vo rng ly dy k ninh (tr st rt) v vn chuyn ra khi rng mt cch cng khai vi s lng khong 80-100 kg dy ti/ngi. Do , s loi k ninh ngy cng suy gim v hin tr nn him thy y.
82

Ti khu bo tn thin nhin Ta Kou (Bnh Thun), thn x (mt dc liu c cng dng chnh l tr vim xoang) b khai thc vi s lng ln, bn cng khai cho khch thp phng. Nh nc cn quan tm hn na n vic nghin cu, bo tn a dng sinh hc; trong cn ch trng n lnh vc cy thuc vn quc gia v khu bo tn thin nhin. T nhiu nm qua, Vin Dc liu thu thp hn 500 loi cy thuc, em v trng, nhn ging cc vn cy thuc, 65 loi c nguy c cao c trng Trm nghin cu trng cy thuc Sa Pa (Lo Cai), Vn trm nghin cu trng cy thuc Tam o (Vnh Phc), Vn Trung tm nghin cu trng v ch bin thuc H Ni (Thanh Tr), Vn trung tm nghin cu dc liu bc Trung B (Thanh Ha) v vn bo tn cy thuc vng cao Ph Bng (ng Vn - H Giang). Ghi nhn ca cc nh khoa hc l 90% s loi thch nghi, sinh trng tt. Ma hoa qu ca chng trng vi cy mc ngoi t nhin. Nhiu cy cho ht ging v to ra cc th h tip theo. Ht ging ca nhiu loi nh ba gc, hong lin gai, hong lin r... c bo qun trong ngn hng ht. Song song vi vic bo tn ngun gen qu, cc nh khoa hc Vin Dc liu ch trng m rng pht trin v khai thc s dng, a vo nhn ging mt s loi ti ni chng phn b. Tam tht hoang, s t c trng Sa Pa (Lo Cai), ng gia b hng trng H Giang, Lo Cai. Sm Ngc Linh phn b mt im duy nht l ni Ngc Linh (Qung Nam v Kon Tum) b khai thc ht trong t nhin. 5.1.6. Ngun cung cp cy cnh Hin nay trn Th gii c trn 4000 loi cy c dng lm cnh, trong ch yu l: a. Ngun cung cp hoa Cy cnh l mt hng c gi tr trn th trng quc t. Vic pht hin, thun ha v gieo trng cy cnh c mt lch s lu di so vi cc loi cy thc

83

phm. V d hoa Lili c trng Trung Hoa lm cnh v lm thuc t 2000 nm nay. Trong thi k Hi lp, Hoa Hng, hoa Lili, hoa Tm, Anemone (D Min hay Phong Qu) c trng Chu u, Anh c 3000 loi c trng ph bin. S lng cc loi hoa rt phong ph: hn 150 loi hoa hng, trn 120 loi hoa D Min, hn 23000 loi Cc, Hin nay Vit Nam, din tch hoa cy cnh c nc c 15000 ha, tng 7% so vi 2004. Sn xut hoa ang cho thu nhp cao bnh qun t khong 70 - 130 triu ng/ha. Ti min bc, H Ni c nh gi l vng hoa ln nht ti huyn T Lim vi din tch 500 ha trong 330 ha nm x Ty Tu. Cc loi hoa c trng ti hin nay rt a dng v phong ph, bao gm nhiu chng loi khc nhau, v d nh Lt: + Hoa cc (Chrysanthemum sp): c trn 40 loi, ngun gc Indonesia, gm 3 nhm: cc i ha mu vng anh, trng, tm; cc ging nh v cc nhm tia c mung. + Hoa hng (Rosa sp): C trn 15 loi c ngun gc t Italia, H Lan. Hoa hng Lt to, cnh thng, bn, thm, sinh trng v pht trin tt, kh nng khng bnh trung bnh n cao. + Cm chng (Dianthus caryophyllus): Gm 14 loi, c nhiu mu. Hoa nh, cnh thp 30 - 40 cm. Hoa n, cnh cao 70 - 80 cm. Ngoi ra Lt cn sn xut mt s chng loi hoa khc nh layn (Gladious communis), hu ty (Lilium longiphorum), gerbera, ngn sao, chi cc, salem, hu trng Ngoi vic bo v ngun gien qu him, ngnh sinh vt cnh ang tr thnh ngnh kinh t c gi tr, thu nhp t hoa cy cnh ln n gn 1.000 t ng mi nm (trong nm 2003, gi tr xut khu khong 30 triu USD). D bo, n nm 2010, gi tr giao dch sn phm ny trn th trng th gii c t 16 t USD, tng 5 t USD so vi hin nay. b. Ngun cung cp Phong lan

84

C trn 5000 loi phong lan c Cng c CITES ghi nhn. Tuy nhin, khong 90% loi Phong lan bun bn hin nay trn th trng l c trng nhn to. Hu ht loi bun bn l lai nhn to. Tuy nhin trn th trng quc t vn c nhu cu ln v cc loi lan t nhin. Nc bun bn ln nht l Thi lan. Theo cc chuyn gia, Vit Nam c nh gi l nc c tim nng ln trong sn xut phong lan. Phong lan l ging cy trng c c im sinh trng rt ph hp vi iu kin t nhin v kh hu ca Vit Nam. Vi khong hn 755 loi lan hin c cng rt nhiu ging lan mi c lai to t cng ngh nui cy m, Vit Nam c nhiu tim nng tr thnh nc sn xut lan ln trong khu vc. Thng 9/2008, kim ngch xut khu hoa cc loi ca Vit Nam gim 7% so vi thng 8/08, xung 743 nghn USD. Tuy nhin, kim ngch xut khu hoa phong lan li tng rt mnh, tng 218% so vi thng 8/08, t 61 nghn USD. c. Ngun cung cp cy mng nc Trung bnh trong bun bn cy ca th gii, hng nm cc loi xng rng c ghi nhn (khong 14 triu cy). Ni nui trng nhiu nht l H Lan (sn xut 18 triu cy/nm), cn M bun bn 10 -15 triu cy. Hin nay mt s loi ang c nguy c tuyt chng dng hoang di. Mxico l mt trong nhng trung tm chnh v hng nm xut khu khong 50.000 chi. Gii hn rng ca cc cy mng nc khc gm cc loi Euphorbia, Pachypodium cng c bun bn trn th trng quc t. Mt trong nhng nc chnh l madagasca, hng nm xut khu khong 135.000 chi, tt c l t hoang di. 5. 2 Gi tr gin tip l gi tr m a dng sinh vt cung cp cho con ngi, mt gi tr khng th thu c, lu gi c. Tuy nhin, chng lun lun gn lin vi s tn ti ca a dng sinh hc. V d, rng vng ni rng ngn l lt v xi mn gip ch cho s yn n ca cc khu dn c v t ai nng nghip, m bo ma mng cho con ngi. Cng tng t, vng ca sng ven bin l ni xut hin nhng thc vt u tin, l im xut pht cho chui thc n dn n vic hnh thnh nhng kho hng ha v tm cua v c phc v cho con ngi. Ngi ta c tnh ra rng, cc vng ca sng ven bin M b hy dit do nhim hng nm b mt i 2 triu

85

USD s tin bn c tm cua v cng nh s tin bn c cho cng (McNeely et al, 1990). Ga tr ny i khi ngi ta c th tnh ton c, v d nh cn trng hoang di th phn cho cy trng. M c khong 100 cy trng i hi cn trng th phn (USDA, 1977). Gi tr c th cho php tnh bng s tin thu hoch tng ln bao nhiu hoc ngi nng dn phi tr bao nhiu tin thu cc t ong phc v cho s th phn . Xc nh gi tr cc dch v ca cc h sinh thi khc l rt kh, c bit trn phm vi ton cu. 5.2.1 Sn phm ca h sinh thi Kh nng quang hp cho php cy v to ly nng lng mt tri to cc sn phm cho loi ngi. cng l im xut pht ca mt chui thc n khng th tnh c v t dn n nhng sn phm ca ng vt, l ngun thc n cho con ngi. Do , vic ph thm thc vt bng cc cch khc nhau nh dm p qu mc, khai thc qu mc v g, t rng qu nhiu s hy dit kh nng s dng nh sng mt tri v cui cng lm mt i s sn xut sinh khi ca thc vt v mt i c x hi ng vt, k c con ngi 5.2.2. Gi tr v mi trng Cc h sinh thi l c s sinh tn ca s sng trn tri t, trong c loi ngi. Gi tr ca s a dng mang quy m rng ln v mang li li ch khng g thay th c cho s sng trn tri t, trong gi tr v mi trng l mt trong nhng gi tr gin tip quan trong nht ca a dng sinh hc. Gi tr ti nguyn v mi trng ca a dng sinh hc c th hin vai tr duy tr cn bng sinh hc, cn bng sinh thi v bo v mi trng, l chc nng t nhin khng th thay th c. Cc loi sinh vt t dng (ch yu l thc vt) thng qua qu trnh quang hp chuyn ha cc cht v c thnh hu c, to thnh ngun cht hu c duy nht trn tri t nui sng mun loi sinh vt, trong c con ngi. Cc loi sinh vt tiu th, sinh vt phn hy chuyn ha cc cht hu c thnh v c, lm khp kn chu trnh chuyn ha vt cht trn tri t. Chuyn ha vt cht cng trao i nng lng, trao i thng tin l ng lc duy tr d tn ti v pht trin ca s sng, s tin ha cu mun loi.

86

Cc h sinh thi m bo s chu chuyn cc chu trnh a ha, thy ha (thy vc): oxy v cc nguyn t c bn khc nh cacbon, nit, photpho. Chng duy tr s n nh v mu m ca t, lm gim s nhim, gim nh thin tai... a. Bo v ngun nc H sinh thi c vai tr quan trng trong vic hnh thnh v bo v ngun nc cho s sng trn tri t. H thc vt t nhin tham gia trc tip vo vng tun hon nc, h thc vt gip chu chuyn, iu chnh v n nh vng tun hon. H thc vt hot ng nh mt lp m nhm duy tr cht lng nc, ng thi ngn cn lm gim nh mc hn hn, l lt. C th nh, Tn l, thn cy, l kh lm gim tc ht nc ri xung t, ngn cn dng chy. R cy, h ng vt t lm cho t ti xp, tng thng kh, tng thm ca nc cng gp phn lm gim dng chy, phn b lng nc t ngy ny qua ngy khc. Vic lm mt i thm thc vt ny s dn n mt gim s lng, cht lng nc v c bit lm suy thoi ni sng ca cc sinh vt thy sinh. Thm thc vt cn gip iu chnh cht lng ngun nc ngm, ngm cn qu trnh nhim nm. Cc khu vc m ly, rng hot ng nh h thng lc nc. Theo Daniel v Kulasingham (1974), rng trng cao su, c da Malayxia ch gi c mt lng nc nh trong lc rng t nhin gi lng nc sut trong ma kh ln hn hai ln so vi rng trng. Nhng hin tng l lt khng khip Bnglaet, Philipin, Thi Lan v gn y Vit Nam l hu qu ca vic cht ph rng. Vic bo v cc vng t ngp nc c u tin nhiu nc. Ngi ta tnh gi tr t ngp nc vng xung quanh m Boston vo c 72.000 ola/ha/nm thay v vic chi tr hn ch l lt. Innxia, bo v ngun nc, ngi ta phi vay Ngn hng Th gii 1,2 t USD xy dng cng vin Quc gai Dumoga Bon nhm bo v ngun nc cho d n nng nghip vng ng bng h lu (Hufschimidt and Srivardhana, 1986; McNeely, 1987).

87

b. Hnh thnh v bo v t a dng sinh hc tham gia vo qu trnh hinh thnh, duy tr kt cu, ch dinh dng v m trong t nh t s ng gp cc hp cht hu c ban u cho qu trnh hnh thnh, n qu trnh lm mc cho n ci to, lm mi. C th h thng d cy lm v vn t, , lm thng thong to iu kin cho nc thm nhp su vo bn trong v to iu kin thun li cho cc hot ng ca cc vi sinh vt. a dng sinh hc ca h sinh thi trong vic bo v t l rt quan trng v khng th thay th c. Thng qua vic tng ph cho t, Gip iu ho dng chy v tun hon nc, xy v khong cht trong tri t t qu trnh hot ng ca h vi sinh vt phn hy cc hp cht phc tp, hay lm mc nt thng d cy trong t. Trong x l mi trng t b nhim, h vi sinh vt cng nh thc vt trong t l rt quan trng. H vi sinh vt gip phn hy, h thng d cy n su vo t c kh nng hp thu cc cht nhim trong t. l c s ca kh nng t ng ha gip h sinh thi lun cn bng. S mt a dng sinh hc thng qua vic lm mt thm thc vt (h thc vt) gp phn lm mn ha t, ra tri cht dinh dng v ha cc khong cht trong t v y nhanh qu trnh xi mn lp t b mt, gim kh nng sn xut ca t, y nhanh qu trnh l t, bo v cc khu vc b bin, sng. c. iu ha kh hu H thc vt ng vai tr quan trng trong vic iu ha kh hu a phng, kh hu vng v c kh hu ton cu nh to bng mt, khuych tn hi nc, gim nhit khng kh khi thi tit nng nc, hn ch s mt nhit khi thi tit lnh, iu ha ngun kh xy v cacbonic cho mi trng trn cn cng nh di nc thng qua qu trnh quang hp. (Theo tnh ton ca Jim Enright v Yadfon Association 2000, rng ngp mn c kh nng tch ly CO2 mc cao. Rng ngp mn 15 tui gim c 90.24 tn CO2/ha/nm, tc ng ln ti gim thiu hiu ng nh knh). d. S phn hy v hp thu cc cht nhim H sinh thi v cc qu trnh hot ng ca sinh thi ng vai tr quan trng trong qu trnh phn hy, hp thu cc cht nhim c to ra t con ngi

88

v cc hot ng ca h, bao gm cc cht thi nh nc thi, rc thi, cc s c nh trn du Thnh phn ca cc h sinh thi rt a dng t cc loi vi khun n cc c th bc cao, chng cng c tham gia vo qu trnh ng ha v d ha. Lng qu mc cc cht nhim l bt li cho tnh nguyn vn ca h sinh thi v cc sinh vt trong n. Cc qun x sinh vt, c bit cac loi nm v ci sinh vt c kh nng hp ph, hp thu v phn hy cc cht nhim nh KLN, thuc tr su v cc cht nguy hi khc. Mt s h sinh thi, c bit l cc khu vc m ly, c kh nng trong vic phn hy v hp thu cc cht nhim. Hin nay, cc vng ngp nc t nhin v nhn to nhiu ni trn th gii ang c s dng nh my lc ca cc nhnh sng loi b cc cht nhim, cc KLN, cht rn l lng, lm gim BOD, tiu dit cc vi sinh vt gy hi. Nhiu loi a y c kh nng hp th cc kim loi nng. Mt s loi thn mm, thc vt nc nh bo ty, bo cicng c kh nng hp th kim loi c v cc ha cht c. California ngi ta phn tch v khng nh rng loi Mytilus spp. V Corbicula fluminea cha hm lng cht c trong c th rt cao. 5.2.3. Mi quan h gia cc loi Mi quan h tng tc gia cc qun th sinh vt trong h sinh thi v nguyn tc l t hp tng tc ca cc cp qun th. C cc loi quan h sau y: Quan h trung lp: Quan h ca cc loi sinh vt sng bn cnh nhau nhng loi ny khng lm li hoc gy hi cho loi kia. V d: chim v ng vt n c. Quan h li mt bn: Hai loi sinh vt sng chung trn mt a bn, mt loi li dng iu kin do loi kia em li nhng khng gy hi cho loi th hai. V d: vi khun sng trong ng rut ng vt li dng thc n v mi trng sng ca c th ng vt nhng khng gy hi hoc t gy hi cho vt ch. Quan h k sinh: L quan h ca loi sinh vt sng da vo c th sinh vt ch vi vt ch c th gy hi v git cht vt ch: giun, sn trong c th ng vt v con ngi.

89

 Quan h th d - con mi: L quan h gia mt loi l th n tht v loi kia l con mi nh gia s t, h, bo v cc loi ng vt n c. Quan h cng sinh: L quan h ca hai loi sinh vt sng da vo nhau, loi ny em li li ch cho loi kia v ngc li. V d: To v a y, to cung cp thc n cho a y, cn a y to ra mi trng c tr cho to. Vi khun cc r cy h u. Quan h cnh tranh: L quan h gia hai hay nhiu loi cnh tranh vi nhau v ngun thc n v khng gian sng c th dn ti vic loi ny tiu dit loi kia. V d: quan h gia th v vt nui chu c trong cuc cnh tranh dnh cc ng c. uan h gia nhiu loi: Trong thc t cc loi sinh vt c th thay i quan h theo thi gian. V d: quan h gia chut v rn trong mt qun o Thi bnh dng trong mt nm c th thay i: Ma ng - chut bt rn, chut l th n tht; Ma h - rn bt chut, rn l th n tht. Trong cc quan h trn 2 loi quan h gi vai tr quan trng trong vic duy tr cn bng sinh thi t nhin l quan h th d - con mi v quan h k sinh. Quan h th d - con mi gip cho qun th con mi duy tr tnh chng chu cao vi thin nhin, khng pht trin bng n v s lng c th. Quan h k sinh gip cho vic dit tr su bnh v cc loi c hi i vi con ngi gi cho s lng su bnh nm trong gii hn nht nh. 5.2.4. Ch th sinh hc Ngnh khoa hc nghin cu v ch th sinh hc l nghin cu v mt loi, hoc mt sinh vt dung nh mc cht lng hoc s bin i ca mi trng. Cc sinh vt c s dng lm ch th sinh hc gi l sinh vt ch th. Cc sinh vt c yu cu nht nh v iu kin sinh thi lin quan n nhu cu dinh dng, DO, cng nh kh nng chng chu mt hm lng nht nh no ca yu t nh hng. S hin din ca chng biu hin mt tnh trng nht nh ca h sinh thi nm trong gii hn nhu cu v kh nng chng chu ca sinh vt . V d mt s loi c bit l c nhu cu ring bit vi hm lng cht dinh dng hoc vi mc oxy ha tan trong thy vc khc nhau. iu ny khi c xc nh r s hin din ca cc loi ring bit trong mi trng trong khong gii hn chu ng ca chng.

90

Mt s sinh vt ch th tip tc tn ti trong mi trng b nhim nhng phi chu ng nhng stress v vt l lm cho t l tng trng gim, kh nng sinh sn km hoc tp qun sng s thy i. iu gip chng ta c th pht hin v o c c s thay i v cng ca n. Ch th loi bao gm cc loi mn cm vi iu kin sinh l v sinh ha, l s hin din v thay i s lng cc loi ch th s nhim v xo trn ca mi trng. Mt s loi a y c bit nh l loi ch th s mn cm vi nhim SO2. Cng nh tng c th loi phn ng nh l vt ch th mi trng, vi nhm cy, con cng nh l vt ch th cho mt s iu kin mi trng no . Cc ch th sinh hc c th s dng trong nh gi sinh thi, c bit l trng hp ca nhm qun th ch th iu kin khu vc cn thit phi c bo tn. Ch th loi cng c dng trong iu kin nh gi mi trng v trong vic s dng lm bn v s mn cm i vi mi trng. Cc sinh vt ch th mi trng khc nhau c th xp thnh 5 nhm sau: - Tnh cht mn cm (Sentinels): cc loi mn cm c trng cho cc iu kin khng in hnh nh l cc cng c d on mi trng. - Cc cng c thm d (Detector): nhng loi xut hin t nhin trong mi trng c th dng o c s phn ng v thch nghi i vi s thay i ca mi trng (thay i tui, nhm loi, gim kch thc qun th, tp qun sng). t hoang ha thng c trng ca t ngho dinh dng v vi cy loi cy c th c s dng lm cc ch th cho kiu t rng. - Cc cng c khai thc (Exploiter): cc loi c th ch th cho s xo trn hay nhim mi trng th d cc tp qun ca cc loi thy sinh vt, s hin din ca cc loi giun l ch th ca nhim mi trng. - Cc cng c tch ly sinh hc (Accumulator): Cc loi tch ly sinh hc bao gm ha cht trong m ca chng, v d nh loi a y. - Cc sinh vt th nghim (Bioassay): Cc sinh vt chn lc i khi c th c s dng nh l cc cht trong phng th nghim xc nh s hin din hoc nng cc cht nhim. 5.2.4.1 Chn la sinh vt ch th Trc ht phi xc nh mc ch ch th chn la sinh vt ch th ph hp. Cc sinh vt ch th cn c cc thuc tnh sau: Vt ch th d dng nh loi.

91

D thu mu: khng cn thit nhiu thao tc hoc cc thit b tn km v c th nh lng. C phn b ton cu. Kt hp vi cc d liu t sinh thi hc phong ph, y l s tr

gip ng k trong kt qu iu tra phn tch v pht hin nhim. C tm kinh t quan trng (c) nh l ti nguyn hoc vt gy hi (mt s loi rong). C kh nng tch tr cht nhim, c bit l phn nh mc mi trng v s phn b ca chng lin quan n mc nhim mi trng. D dng nui cy trong phng th nghim, cng nh c nghin cu th nghim v tnh thch ng ca chng i vi cht nhim v mi trng quan st. C tnh bin d thp, v mt di truyn cng nh vai tr ca chng trong qun x sinh vt. 5.2.4.2 Cc sinh vt ch th mi trng nc a.To L loi thc vt c kh nng quang hp c loi n bo, c loi nhnh di. To pht trin nhanh trong ngun nc m, cha nhiu cht dinh dng nh nit, phospho t nc thi sinh hot, cng nghip thc phm v phn bn. Do vy, nhiu loi to c th c s dng l ch th sinh hc nh gi cht lng nc t nhin. b.Thc vt ln Trong ngun nc c cc loi thc vt ln macrophyte nh cc loi bo, lau sy. Chng cng pht trin mnh vng nc t hm cha nhiu cht dinh dng, Do vy cng vi to, rong , bo l cc thc vt ch th cho hin tng ph dng. c.ng vt n bo ng vt n bo protozoa l cc loi ng vt trong nc ch c 1 t bo v cng c sinh sn theo c ch phn bo. Chng s dng cht hu c rn lm thc phm, ng vai tr quan trng trong chui thc n. d. C C nhiu loi c khc nhau cng tn ti trong mt thy vc vi cc c im khc nhau v hnh th, ngun thc n, ni sinh sn v kh nng thch nghi vi mi trng. Chnh v th m c cng c s dng l ch th cho mi trng nc.

92

V d nh ngun nc b nhim do cc cht hu c dn n s gim s chng loi v s c th cc loi ng vt sng y. Vic ngun nc b axit ha n pH 4,5 5 lm suy gim lng trng c v cc loi tm c nh. pH gim di 4 th hu ht cc loi c n ni b bin mt. S thay i mn ca ngun nc cng c ch th rt r bi s phn b ca cc sinh vt thy sinh. e. Vi sinh vt ch th nhim phn C ba nhm: Nhm coliform c trng l Escherichia coli (E.Coli) Nhm Streptococci c trng l Streptococci faecalis

Nhm Clostridia kh sulphite c trng l Clostridium perfringents S hin din ca cc vi sinh vt ny ch tnh trn nc b nhim phn. Nhm coliform l nhm thng c s dng v chng l vi sinh quan trng nht trong vic nh gi v sinh ngun nc v c y cc tiu chun ca cc vi sinh ch th l tng, vic xc nh trn thc a d dng. f.ng vt y khng xng sng Cc ng vt y khng xng sng nh c, hn, nghu, s c s dng nh gi cht lng nc do nhim hu v vi s suy gim oxy ha tan, nhim do cc cht dinh dng v nhim do kim loi nng v ha cht bo v thc vt. 5.2.4.2 Cc sinh vt ch th mi trng t Mt s v d v sinh vt ch th mi trng t nhim: t nhim phn ngp nc thng xuyn: loi sng co (Nymphea Stellata) v sen (Nelumbium nelumbo) t nhim phn ngp nc theo ma: Loi la ma, cy sy (Phragmmites karka) t phn nhiu: Nng ngt (Elocharis dulcis), c bang (Lepironia articulate) repens) t phn t v trung bnh: C lc (Udu Cyperus), c ng (Panicum t chua: quyn, sim (Rhodomyertus to mentosa) t ngho dinh dng: cy rau mng.

93

5.2.4.3 Ch th sinh hc rng Rng trm gia cc i ct ngp trn cc trng vo ma ma, cy cao 8 10 m, phn cnh sm, tn hnh d chim u th. Rng pha trn l tng cy tram, pha di l cc loi cy choi, dy cng, hong u, c cy tng. Rng trm vng trng ni a: cao t 10-15 m, cy thn thng vt, tn hnh thp. Rng c tng c st mt t rt rm rp vi loi choi, dn, mua, dnh dnh...y leo nh my nc, dy cng Rng trm trn t than bn: kiu thoi ho ca cy do tc ng ca la rng v con ngi cht ph hng nm. Cy trm thch nghi vi la rng nn chim u th hn cc loi cy khc. Trm cao n 10 15m, ng knh thn cy 30 40 cm v nhiu dy leo qun quanh thn, tng trng km. Rng trm trn t st: Rng b tn ph thng xuyn, lp than bn chy chy l ra lp st pha di. Ty c tnh t st, rng trm trn t than bn bin thnh rng trm - sy hoc rng trm - sy - nng. Rng c tng trn: trm cao 10 15m v tng di: cy cao 1 2m. Thc vt ch th cho rng ngp mn c c im:cy pht trin trn cc bi thy triu v vng ca sng ca mi trng nc mn v nc l, c cu to thch nghi vi mi trng. V d nh Vt d (Bruguiera sexangula), Bruguiera gymnorhiza Cc loi c hu, qu him :Phn b hp, thch ng vi mi trng sinh thi nht nh. Khi cc yu t mi trng vt qu gii hn cho php xc nh s lng c th suy gim hoc khng cn hin din . 5.2.4.5 Cc sinh vt ch th mi trng khng kh a. Thc vt: To, a y thng rt nhy cm vi cht nhim khng kh hn c thc vt c mao dn v chng hp th trc tip nc v cht dinh dng t khng kh v nc ma. V th nng cc cht nhim v cht c cp tnh s vo c th nhanh hn thc vt c mao mch. Cc du hiu tn thng thc vt do nhim khng kh: zn

94

Thc vt ch th O3 tt nht: cy thn g, cy bi thn g, v cc loi c. zn s gy tn thng cho cc t bo nhu m u tin, sau n tht l. Du hiu c trng: l xut hin cc im c mu trng, en, , hay mu huyt d. Hp cht Flo Mi trng khng kh b nhim bi hp cht flo gy a vng thc vt. Kh HF v SiF4 lm xut hin nhng m l mu vng, nu hoc nhng m chy tp vin v nh l v cy l kim. Thc vt mm cm vi hp cht flo l: chanh, cy lay n, cy m... b. ng vt: V d v loi ng vt ch th mi trng khng kh l hai loi Cc chu M (American toad) c da rt mng, sng ph thuc iu kin m cao (80% 90%). V loi Ra hp (box turtle) sng trong mi trng m cao nn khi iu kin m v nhit thay i, sc sng ca chng s b nh hng nng, c th gy ra t vong. 5.2.5. Gi tr khoa hc v o to Chng ta vn phi hc bit c s dng ngun ti nguyn thin nhin nh th no cho tt hn, lm th no gi ngun gen c bn ca ti nguyn sinh vt c bit n, v lm th no phc hi s ph hy h sinh thi. Khu vc t nhin cung cp kin thc xut sc v cuc sng cho nghin cu khoa hc v o to v sinh thi v s tin ha. a dng sinh hc chnh l ngun tng v cng phong ph cho nhng nghin cu khoa hc, l c s, vt liu, l ni kim chng nhng th nghim khoa hc. ng thi cng l ni lu gi nhng thnh tu khoa hc. Nn nng nghip ngy cng pht trin, din tch rng ngy cng b ph hy nht l nhng khu rng nguyn sinh m nhiu ni, cc nh khoa hc mun tm hiu v nghin cu cng khng cn. Nhng khu bo tn m hin nay cc quc gia ang bo v l nhng ti sn khng nhng qu v ngun ti nguyn phc v trc mt, v ngun gen to ging cho cc th h mai sau, l ni bo v mi trng cc k c hiu qu v a nng m chng cn l a bn phc v cho nghin cu khoa hc tm hiu thin nhin, tm nhng b n trong m n nay con ngi vn cha bit c. Cc nh th, nh vn, nh nhip nh, nh quay

95

phim nh vo rng ni, nh vo y i dng mnh mng v tnh a dng ca cc sinh vt ca chng sng to nn nhng tc phm ngh thut bt h phc v cho nhu cu cuc sng ca con ngi ngy cng nng cao. Nhiu b phim, nhiu chng trnh tivi da trn cc mt khc nhau ca s a dng sinh hc ra i. 5.2.6. Gi tr la chn cho tng lai Mt iu r rng l tuy con ngi ch s dng mt phn tng i nh ca a dng sinh hc nhng cc thnh phn khc ca a dng sinh hc vn c gi tr bi nhiu l do: - Chng c cc gi tr khng c s dng hoc khng bit n vo thi im hin thi nhng c th c ch cho loi ngi nu nhng gi tr ny c pht hin v khai thc - Chng c th tr nn hu ch hoc quan trng vo mt lc no trong tng lai bi s thay i ca hon cnh. Vn cn rt nhiu loi ng vt, thc vt m con ngi cha bit n v ang ch chng ta khm ph. Rt nhiu gi tr c th c ca chng cha c khm ph nh l ngun lng thc thc phm, nguyn liu mi, thuc * Ngun lng thc, thc phm ca tng lai S tn ti ca loi ngi (v hu ht cc loi sinh vt khc) phc thuc rt nhiu vo sinh vt sn xut c bn, ch yu l thc vt. Cc nghin cu ch ra rng c khong 12.000 loi thc vt c th c s dng lm lng thc nhng mi ch c 150 loi l c nui trng. S pht trin ca mt vi loi thc vt c trng trt hin nay c mt lng ln l c tm ra v tuyn chn gy ging t t nhin. Rt nhiu cy trng cha c s dng lm thc n hin nay c tim nng tr nn rt quan trng cho tng lai. T liu s dng cy trng ca ngi bn x l ngun cung cp kin v pht trin nhng loi thc vt s dng rng ri v/hoc to ra li ch kinh t v c mt lng ln nhng loi cha c khm ph cng c th rt hu dng. Ngoi ra, cc loi ng vt hin nay cng l mt ngun thc phm d tr cho tng lai, c gi tr rt ng k.

96

* Ngun thuc mi Khi m x hi loi ngi ngy cng pht trin th chng ta li cng khm ph ra nhiu loi bnh tt m n nay vn cha tm ra thuc cha nh HIV, ung th Cc nh khoa hc ang c gng tm kim cc loi thuc ny t thin nhin. Trn tri t c khong 250.000 loi thc vt bc cao, trong mi ch c 6% c nghin cu sng lc v hot tnh sinh hc v 15% c nghin cu v ha thc vt. Vic nghin cu v ng dng cc thnh phn ha hc rt c trin vng trng tng lai. Hin nay cc nh khoa hc cng rt ch n ngun a dng sinh hc bin. Nu nh trn t lin c khong 250.000 loi cy c bit cho ti nay, v t 5 n 10 triu loi cn trng v vi sinh vt ang sinh sng, th ngi ta c tnh s lng cc loi sinh vt bin phi ln ti nhiu chc triu loi, ch yu l cc vi sinh vt. V vy, cc nh ha hc v dc hc ang hy vng mt ngy no s tm ra nhng loi thuc th h mi c iu ch t cc sinh vt bin cha tr nhng cn bnh nan y hin nay. T 30 nm nay h vn kin tr nghin cu cc cht ca cc sinh vt bin, ch yu Thi Bnh Dng, bin Carib v n Dng. Nhng hin ch khng n 1% cc loi sinh vt bin c h nghin cu. Liu cc i dng c phi l ngun cung cp dc liu v tn cho ngnh dc? Qua phn tch cc cht tinh ch t sinh vt bin, Soejarto (1998) cho thy: - 16% cht c hot tnh sinh hc cao - 15% cht c hot tnh sinh hc trung bnh - 16% cht c hot tnh sinh hc yu - 53% khng c hot tnh sinh hc Hu ht cc cht tch chit c ni chung c tc dng tt, gm: 8% cc cht c tc dng mnh, 6% cht c tc dng trung bnh, 6% cht c tc dng yu, v 80% cht khng c tc dng. Mt vi v d v thuc c iu ch t cc loi sinh vt bin nh: Mt loi cht c ch t loi hu bin Gymnochrinus richeri sng su hn 500 m c th tiu dit c vi rt gy bnh ng-g (theo WHO, c hng chc triu ngi trn th gii ang mc phi cn bnh ny, bnh ly truyn t loi
97

mui Aedes aegupti, ch yu nhng nc ngho v t l t vong l t 2 n 15%). Nhng th nghim m IRD tin hnh trn ln cho thy loi cht t loi hu bin ny khng ch ngn chn s ly lan ca vi rt sang t bo lnh m cn c kh nng tiu dit trc tip vi rt gy bnh ny. Nhng khng may do y l bnh hay gp nc ngho nn cc hng dc phm khng u t pht trin loi thuc tr t loi hu bin . Aracytine (thuc chng bnh bch cu) v Vira-MP chng mn rp u c iu ch t loi bt bin Cytarabine bin Carib. Hng dc phm Estee Lauder ca M cng a ra bn thuc chng nhn da v lin so c tn Resilience, c ch t loi san h nhit i Pseudopterogorgia elisabethae. Phng nghin cu Magainine Pharmaceutique ca M cng ang th nghim mt loi thuc tr cc khi u v cc di cn c ch t d dy c mp, v thuc Immucothel, c ch t cht immunocyanine ca mt loi thn mm c tn Megathura crenulata. Mt loi thuc gim au cng c ch bi cc nh nghin cu thuc trng i hc Utah (M) t loi c bin nhit i Conus magus mnh hn 1000 ln morphine. Ngoi ra cn c nhiu loi thuc khc ang trong giai on th nghim lm sng. Vit Nam, qua phn tch cc cy VQG Cc Phng, 27 loi methanol c chit xut t 22 loi cy, 24 loi c hot tnh chng st rt, 4 trong s c chng minh l c kh nng chng c Plasmodium falciparum D6 v W2Ngoi ra cn th nghim th hot tnh ca mt s loi th kh nng chng HIV R rng, trong sinh vt cn cha nhiu iu b n m cha c khm ph. C th ni y l ngun ti nguyn tim n, cho n nay cn t c bit n. Do , chng ta phi c trch nhim bo v chng cho cc th h mai sau. * Nng lng mi Khi m nn cng nghip ngy cng pht trin th s ph thuc ca con ngi vo cc ngun nguyn, nhin liu ngy cng cao. Cuc khng hong du m vo u nhng nm 70 ca th k trc bo ng cho ton nhn loi v tnh trng cn kit ca ngun ti nguyn khng th ti to c l du m. V trong nhiu thp k qua, chng ta ang ra sc tm kim

98

mt ngun nng lng khc c kh nng ti to cao hn v sch hn nh nng lng ho hc, nng lng gi, nng lng mt tri... V mt trong nhng ngun nng lng thay th c tm thy t t nhin l du to, Du ma, Ethanol t cy ng, Xenluloza Ethanol t xc thc vt thn g, Butanol sinh hc t xc thc vt thuc h cy c ng, V d v vic dng to sn xut nhin liu sinh hc thay th du m ging nh 1 mi tn bn trng 2 ch: va to nng lng, va lm sch mi trng. Mi c th to l mt nh my sinh hc nh xu s dng qu trnh quang hp chuyn ha CO2 v nh nng thnh nng lng. Hot ng chuyn i ca chng hiu qu n ni trng lng ca chng c th tng gp nhiu ln trong mt ngy. Ngoi ra, trong qu trnh quang hp, to cn sn xut ra du. Trn cng mt n v din tch, lng du m to to ra nhiu gp 30 ln u nnh. Cc ng c diesel c th t chy trc tip du to. Ngoi ra cng c tinh ch th du ny thnh diesel sinh hc. Cc nh khoa hc ti i hc Virgnia-M ang xy dng k hoch tng kh nng sn xut du to bng cch cho chng n thm CO2 (cht gy hiu ng nh knh) v th chng vo cc iu kin mi trng giu cht hu c (nh nc thi). iu ny va to ra nhin liu sinh hc, va lm sch mi trng. Lisa Colosi mt gio s v c kh dn dng v mi trng ti i hc Virginia cho bit lng du m to sn xut ch chim khong 1% trng lng ca chng. B khng nh sn lng s tng ln ti 40% nu to c b sung thm CO 2 v cht hu c. Mark White, gio s ti chnh i hc Vginia cho rng nu vic sn xut nhin liu sinh hc t to tr nn ph bin, chi ph x l v chn lp CO 2 s gim.Thm ch cht thi rn c th tr thnh mt mt hng mua bn. Ngoi ra, do to c kh nng tch nit ra khi khng kh v nc, ngi ta c th to ra nit nguyn cht vi chi ph cc r. Tuy nghin cu thnh cng vic s dng to bin lm ngun nng lng, nhng n c thc hin mt cch hiu qu trong thc t th cn cn kh nhiu thi gian v cng sc na. Bi cng ngh chit xut du t to vn c nhng hn ch nht nh ca n.

99

* Tim nng khc a dng sinh hc cng l tim nng cho s pht trin tng lai ca thuc tr su t nhin, tng t nh vi sinh vt tr su Bacillus thuringiensis, v mt vi sn phm c ch khc nh m, du. Vi sinh vt rt quan trng sn xut lng ln ha cht nng nghip, protein cho ng vt, enzym v polime sinh hcK thut gen ca vi sinh vt ha hn bc tin xa trong sn xut nhng hp cht mi. Ngoi ra, a dng sinh hc cn c rt nhiu tim nng trong vic cung cp nhng nguyn liu cho cng nghip. Phng th nghim Quc gia Ty Bc Thi Bnh Dng v cc t chc cng s ang nghin cu nhiu loi ha cht gi tr cao tim nng chit xut t cht x ng. Mt trng im hin nay l sn xut cht chng ng lnh, nh etylen glycol v propylen glycol.

100

CHNG 6. BO TN A DNG SINH HC 6.1. Bo tn ngun gen 6.1.1 Ngn hng gen in vitro Hnh thc lu gi: Cc cy con, c quan, m, phi, t bo, AND ca cc ngun gen trong iu kin duy tr sinh trng ti thiu hoc ngng sinh trng tm thi. i tng: Cc loi cy kh bo qun trong Ngn hng gen ht ging v ngn hng gen ng rung. Cc loi gen cn nhn nhanh vi s lng ln. Phng php: Lu gi trong cc ng nghim cc m, c quan, t bo bng k thut nui cy m nhm duy tr ngun gen di hnh thc sinh trng chm.Bo qun siu lnh trong nit lng (-196 oC). c im ca phng php: u im: m bo an ton v sch bnh cao, c kh nng to qun th cy ng nht vi s lng ln. C th bo qun c lu di vi s lng ln. Hn ch kh nng mt ngun gen, nht l cc ngun gen c nguy c xi mn cao, cc loi c nguy c b tuyt chng. C kh nng ti to li cc ngun gen bin mt trong t nhin. Nhc im: Chi ph bo qun ln, i hi trnh k thut caov trang thit b hin i.C kh nng to ra bin d soma vi tn sut bin d khc nhau v t lp li. 6.1.2 Ngn hng gen ht ging Hnh thc lu gi: Cc loi cy c ht ging d tnh. Phng php: Lu gi cc ht ging ca cc ngun gen trong h thng kho ng lnh. Ht ging c lm kh iu kin c bit v lu gi trong kho lnh bo qun ngun gen cc ch : Di hn: Nhit -100C, m 40%, lu gi ngun gen 50 nm Trung hn: Nhit 40C, m 45%, lu gi ngun gen 25 - 30 nm Ngn hn: Nhit 150C, m 60 - 65%, lu gi ngun gen 3-5 nm Sau thi gian phi nhn li m bo cht lng v tr ha ngun gen ang lu tr c im ca phng php:

101

u im: Phng php lu tr ny cho php gi nguyn trng c tnh di truyn ca ngun gen Nhc im: Phi nhn li theo nh k m bo cht lng ca ging. 6.1.3 Ngn hng gen ng rung Hnh thc lu tr: Lu gi ngun gen trn ng rung th nghim, trong chu vi, nh li. i tng: Cc loi cy sinh sn v tnh v cc loi cy lu nin c ht ging kh tnh Phng php: To lp cc vn bo tn qu gen ti cc c quan nghin cu khoa hc hoc cc a phng hay bo tn ti vn gia nh. c im ca phng php: Bo tn ngoi vi: u im: Bo tn c lng ln cc ngun gen ( Tp on c bn). Kt hp nh gi m t, theo di kh nng chng chu su bnh hi v cc iu kin sinh thi bt li i vi ngun gen v cc giai on sinh trng v pht trin ca cy trng. Lm gim nguy c xi mn ngun gen trong t nhin Nhc im: Chi ph tn km, hn ch s tin ha t nhin ca ngun gen. Bo tn ni vi: u im: Bo m c qu trnh tin ha t nhin ca ngun gen. Hiu qu khai thac s dng cao. Nhc im: Ch p dng c vi cc ngun gen ang c li cho cng ng. i hi hi phi thng xuyn nng cao nng lc v thc ca cng ng.

102

Hnh 7. Lu tr ngun gen trn ng rung th nghim, chu vi, nh li

103

6.1.4 Bo tn ngun gen ng vt Ngoi phng php bo tn trong ngn hng gen in vitro vi cc hnh thc lu gi nh: c quan, m, phi, t bo, AND ca cc ngun gen trong iu kin duy tr sinh trng ti thiu hoc ngng sinh trng tm thi th vic bo tn ngun gen ng vt cn c thc hin di dng bo tn a dng loi (cc khu bo tn ng vt qu him, lut bo v ng vt qu him, khu bo tn thin nhin) 6.2 Hi phc v khi phc cc loi, chng qun v h sinh thi * Hi phc cc loi v chng qun V c bn c ba cch nh sau: Chng trnh a tr li: l em mt chng qun loi c nhn nui nhn to hay l bt mt phn chng qun loi ti mt a phng m loi cn phong ph n ni m loi lu khng cn trong thin nhin na. Chng trnh a thm: l th thm mt s c th vo mt chng qun hin c tng them kch thc ca tnh a dng ca chng qun, nhng ch nn p dng trong trng hp tnh a dng di truyn ca chng qun b suy thoi v vic a them c th mang c mm bnh. Chng trnh to chng qun mi: l to chng qun ng vt hay thc vt mi m trc kia ti ch cha c. Chng trnh ny c th thnh cng nu nh iu kin sinh cnh ph hp. * Hi phc h sinh thi v cnh quan Khi phc h sinh thi b suy thoi thng bao gm hai hp phn chnh: Th nht, cc nguyn nhn gy nn s suy thoi cn c loi tr. Hai l, cc hp phn ca h sinh thi b bin mt cn c hi phc li. Hp phn th nht rt quan trng cho vic thnh cng ca s khi phc. y vic cn lm l loi b nguyn nhn m khng phi x l triu chng. V d: trc khi a ng vt tr li cn loi b cc loi d th, nhng loi c hi i vi loi d nh a n, hay phi qun l c cc loi c di xm ln nu nh l nguyn nhn chnh lm cho loi b suy thoi. Vic hi phc cc hp phn ca h sinh thi b bin mt kh phc tp, trc tin l phi hi phc li cc thnh
104

phn ch yu ca h sinh thi k c vic hi phc mt s loi hay ton b qun x, hi phc thnh cng h sinh thi nhiu khi cn phi hi phc li cu trc th nhng, qun l cc loi cy c ngoi lai xm ln. Vic hi phc li cc h sinh thi thng c thc hin nhng vng b suy thoi nng n. V d: vng khai khong, vng b ri cht c ho hc thi chin tranh. Vic phc hi li nhng vng nh th l rt kh khn v tn km. 6.3 Thit lp cc khu bo tn Theo Cng c DSH: Khu bo tn l mt vng a l c chn v c qun l nhm mc ch t c mt s mc tiu v bo tn Ti i hi ln th t v Vn quc gia v khu bo tn, t chc ti Caracas, Vndula nm 1992 (IUCN 1994): Khu bo tn l vng t v/hay bin c s dng c bit cho bo v, lu gi DSH, cc ti nguyn thin nhin v vn ho, v c qun l bng php lut v cc bin php hu hiu khc. Theo chin lc ton cu v DSH (WRI/IUCN/UNEP 1992): Khu bo tn l mt vng t hay nc c thnh lp mt cch hp php thuc nh nc hay t nhn, c iu chnh v qun l nhm bo tn cc mc tiu nht nh. Mt trong nhng ni dung ca bo tn DSH l bo tn cc h sinh thi m trong cc qun x sinh vt l nhn t c bn. Mt bc i c bn quan trng nht trong vic bo tn cc qun x sinh vt l thnh lp h thng khu bo tn. C th thnh lp khu bo tn theo nhiu cch, song c hai phng thc ph bin nht: Mt l, thng qua nh nc (thng cp Trung ng, nhng i khi cng c th cp khu vc hay a phng); Hai l, cc t chc t nhn hay c nhn xy dng cc khu bo tn trn mnh t m h c quyn s dng. Ngoi ra mt s nc cc khu bo tn cn c hnh thnh bi cc cng ng truyn thng v h mun gi gn li sng ring ca h. Vai tr ca cc khu bo tn: - L ni duy tr lu di nhng mu in hnh thin nhin c din tch rng ln v l h sinh thi ang hot ng. - L ni duy tr tnh a dng sinh hc, c tc dng iu chnh mi trng nh cc qun x sinh vt c kh nng phn gii cc cht nhim

105

- Ni duy tr cc vn gen di truyn, l ni cung cp nguyn liu cho cng tc tuyn chn vt nui cy trng hin nay v sau ny k c cho cc mc ch khc. - ng vai tr duy tr cn bng sinh thi cho tng vng nht nh, iu ho kh hu, mc nc, bo v cc ti nguyn sinh vt chng pht trin bnh thng, hn ch xi mn, l lt, hn hn. - Bo v c phong cnh, ni gii tr v du lch cho nhn dn, bo v c cc di sn vn ho, kho c, lch s dn tc. - Ni nghin cu khoa hc, hc tp, gio dc v o to. Nhiu sch gio khoa c bin son, nhiu chng trnh v tuyn, phim nh c xy dng v ch khu bo tn thin nhin vi mc ch gio dc v gii tr. - Tng thu nhp do thu tin khch du lch trong v ngoi nc, to cng n vic lm cho ngi dn trong vng. 6.4 H thng cc khu bo tn thin nhin Vit Nam Theo thng k ca Cc Kim lm, n thng 12 nm 2005, Vit Nam c 130 khu BTTN vi din tch 2.409.288 ha c phn b trn cc vng sinh thi trong c nc bao gm + 31 Vn Quc gia + 48 khu D tr thin nhin + 12 khu Bo tn cc loi hay sinh cnh + 39 khu Bo v cnh quan

106

Bng 15. S lng v din tch cc khu BTTN (Theo s liu ca Cc Kim Lm nm 2005)
Phn hng 1 2 VQG Khu d tr thin nhin Khu bo tn loi/ sinh cnh 3 Khu bo v cnh quan Tng cng S lng 31 48 12 39 130 Din tch (ha) 1.050.242 1.100.892 83.480 174.614 2.409.228

(Ngun: Phng BTTN-Cc Kim Lm, 2005)

Nhiu khu Rng c dng (RD) c cng nhn l cc khu BTTN Th gii vi cc hnh thc sau: - 06 khu bo tn sinh quyn th gii: Cn gi (Tp. H Ch Minh), Ct Tin (ng Nai, Lm ng v Bnh Phc), Ct B (Tp. Hi Phng) v khu ven bin ng bng sng Hng (Ninh Bnh, Nam nh v Thi Bnh); Ty Ngh An v Kin Giang - 02 khu di sn TN th gii: Vnh H Long (Qung Ninh) v VQG Phong Nha - K Bng (Qung Bnh) - 02 Khu Ramsar, bo tn t ngp nc: Xun Thy (Nam nh), Vn Long
Bng 16. Bng phn loi cc khu bo tn Vit Nam VN QUC GIA nh ngha l nhng khu t nhin kh rng ln khng c thay i vt cht bi cc hot ng ca con ngi, ni khng c s dng ngun ti nguyn mang tnh cht li nhun. KHU BO TN THIN NHIN l khu vc t nhin trn t lin hoc c hp phn t ngp nc, bin c thnh lp bo tn bn vng cc h sinh thi cha b hoc t b bin i v c cc loi sinh vt c hu hoc ang b e do KHU D TR SINH QUYN l khu vc bo v cc ng vt, thc vt nguyn vn v tnh a dng trong cc h sinh thi t nhin phc v cho vic s dng hin ti v tng lai, bo v cc loi a dng gen m trong s tin ha vn ang DI SN THIN NHIN Cc c im t nhin bao gm cc hot ng kin to vt l hoc sinh hc hoc cc nhm cc hot ng kin to c gi tr ni bt ton cu xt theo quan im thm

107

tip tc . l nhng ni ch r l mang tnh cht quc t,c qun l dnh cho vic o to v mang tnh cht nghin cu.

m hoc khoa hc. Cc hot ng kin to a cht hoc a l t nhin v cc khu vc c ranh gii c xc nh chnh xc to thnh mt mi trng sng ca cc loi ng thc vt ang b e da c gi tr ni bt ton cu xt theo quan im khoa hc hoc bo tn.

Kch thc,

Kch thc, a dng sinh hc

Vng t t nhin bao gm mu chun ca cc h sinh thi c bn cn nguyn vn hoc t b tc ng ca con ngi, cc khu rng c gi tr cao v vn ho,du lch. Phi rng cha c mt hay nhiu h sinh thiv khng b thay i bi nhng tc ng xu ca con ngi. T l din tch h sinh thi cn bo tn phi t t 70% tr ln. iu kin giao thng

Ngoi ch tiu chung v din tch cc khu bo tn phi c t nht 1 loi sinh vt c hu hoc 5 l oi ghi trong sch Vit Nam

m bo tiu ch cc Mt di ch thin khu bo tn. H sinh nhin c th thi phong ph a in hnh cho dng v c trng mt giai on, c th gii cng cc qu trnh nhn tin ha a cu, hoc cho nhng bin i sinh thi hc, hoc bao gm nhng vng c tr t nhin cc loi th b lm nguy. Di ch thin nhin c th l mt khung cnh p khc thng, mt cnh quan ngon mc, hoc l mt khu

108

tng i thun li.

bo tn s lng ln cc ng vt hoang d. bo v h sinh thi v cc loi phc v nghin cu gim st mi trng, gii tr v gio dc mi trng To nn s cn bng gia bo tn a dng sinh hc, cc ngun ti nguyn thin nhin vi s thc y pht trin kinh t-x hi.ng gp vo vic bo tn a dng cnh quan, h sinh thi, loi v di sn. M hnh khu DTSQ va cung cp c s l lun va l cng c thc hin chng trnh nghin cu a quc gia v tc ng qua li gia con ngi v sinh quyn Bo v v pht trin cc khu vc t nhin lm ni c tr cho nhiu loi ng thc vt ng thI gn gi cc khung cnh thin nhin tuyt p ca th gii

Mc ch

bo v nhng khu t nhin quan trng v khu vc c phong cnh mang tnh cht quc gia v quc t nhm phc v gii tr, gio dcv nghin cu.

T chc cp

B NN&PTNT

B NN&PTNT

UNESCO

UNESCO

n v B NN&PTNT giao qun cho cc kim lm v u l ban nhn dn cc tnh c trch nhim qun l. i vi cc khu bo tn c t ngp nc v bin B NN&PTNT phi hp vi B thu sn,B ti nguyn mi trng qun l theo tng lnh vc.

B NN&PTNT giao UNESCO cho cc kim lm v u ban nhn dn cc tnh c trch nhim qun l. i vi cc khu bo tn c t ngp nc v bin B NN&PTNT phi hp vi B thu sn,B ti nguyn mi trng qun l theo tng lnh vc.

UNESCO

109

Gii thiu v Vn quc gia Cn o + V tr a l: Gm 14 o ln nh, nm trong qun o Cn Sn, thuc tnh B Ra - Vng Tu, cch thnh ph Vng Tu 180 km. + Quyt nh thnh lp: c thnh lp theo Quyt nh s 135/TTg ngy 31/03/1993 ca Th tng Chnh ph. + To a l: T 8 34' n 8 49' v bc v t 106 31' n 106 45' kinh ng + Quy m din tch: Tng din tch l 15.043 ha (phn trn o l 6.043 ha v phn bin l 9.000 ha) + Mc tiu, nhim v: Vn quc gia Cn o c nhim v Bo v, phc hi h sinh thi v ng, thc vt qu trn o v vng m di bin. Tn to, bo tn rng gn vi cnh quan v qun th di tch vn ho, lch s. Thc hin cc dch v nghin cu khoa hc v gio dc, tham quan, du lch. + Hot ng du lch: Vn quc gia Cn o c mi trng, ti nguyn thin nhin cn tng i nguyn vn, c mc a dng sinh hc cao, c nhiu bi bin p v cc di tch lch s quan trng. Tai y quy hoch nhiu tuyn, im duc lch vi nhiu loi hnh nh cu c, ln, i b, xe p, ngm cnh thin nhin, du thuyn hay du lch kt hp vi nghin cu khoa hc. + Cc gi tr a dng sinh hc: Thnh phn thc vt Cn o kh phong ph v a dng vi khong 882 loi thc vt bc cao thuc 562 chi, 161 h, trong c n 371 loi thn g, 30 loi phong lan, 103 loi dy leo, 202 loi tho mc...44 loi thc vt c cc nh khoa hc tm thy ln u tin y, 11 loi c cc nh khoa hc ly tn Cn Sn t tn loi. Mt s loi c xp vo danh mc qu him nh: Lt hoa (Chukrasia tabularis), Gng no (Manikara hexandra),... H ng vt rng Cn o n nay ghi nhn c 144 loi, trong lp th chim 28 loi, chim 69 loi, b st 39 loi, lng c 8 loi. Mt s ng vt c hu ti Cn o nh: Sc mun (Callosciunis filaysoni), Sc en (Ratufa bicolor condorensis), Chut hu Cn o (Rattus niviventer condorensis), Thc sng Cn o (Cyrstodactylus condorensis). Cn o l Vn quc gia c h ng vt c xng sng trn cn mang tnh c o ca vng o xa t lin vi nhiu loi c hu.

110

V h sinh thi bin, Cn o rt a dng v phong ph vi 1.321 loi sinh vt bin thng k c, trong thc vt ngp mn c n 23 loi, rong bin 127 loi, c bin 7 loi, ph du thc vt 157 loi, ph du ng vt 115 loi, san h 219 loi, th v b st bin 5 loi...37 loi c tn trong sch Vit Nam. Rt nhiu loi c gi tr kinh t cao nh thu sn, dong bin. Cc loi th bin qu him nh: C voi xanh (Neophon phocaenoides), C nc (Orcaella brevirostric), Du gng (Dugon dugong). c bit Cn o cn l bi trng ca mt s loi ra bin. + Cc d n c lin quan: Nhiu chng trnh c tin hnh vi s tr gip ca cc t chc trong nc v quc t nh: Chng trnh cu h ra bin (WWF thc hin), Chng trnh iu tra, kho st c bin v Du gng, Chng trnh pht trin du lch sinh thi. D n trnh din qun l mi trng bin v ven bin do ngn hng chu ADB ti tr. Chng trnh bo tn a dng sinh hc bin do WWF-ng dng, Vin hi dng hc Nha Trang, i hc kinh t k thun Hng Kng thc hin nm 1998-2000 (DANIDA ti tr). + Dn s trong vng: Dn c Cn o ch phn b o Cn Sn v tp trung trung tm th trn v khu vc c ng vi khong 4.000 ngi ch yu l ngi kinh, mt s b phn l ngi Kh Me.

Hnh 8. Ra xanh Vn Quc Gia Cn o

111

Khu bo tn thin nhin Ni ng + Din tch: 25.500 ha + Ta : 1059' - 1110'N, 10741' - 10753'E + Vng sinh thi nng nghip: ng Nam B + a hnh v thy vn: Khu Bo tn Thin nhin Ni ng nm vng t thp Nam Trung B Vit Nam. y l khu vc nm trn Ni ng, cao 1302 m. Cc khe sui hnh thnh pha bc ca khu bo tn vo sng La Ng, sng La Ng l mt nhnh ca con sng ng Nai. Cc khe sui hnh thnh pha nam khu bo tn vo sng Phan v sng Ci, cc con sng ny chy v hng nam v ra bin ng. + a dng sinh hc: Khu BTTN Ni ng c 23.194 ha rng, tng ng vi 91% tng din tch (Chi Cc Kim Lm Bnh Thun, 2003). Cc kiu rng chnh ti khu bo tn gm rng thng xanh, rng rng l v na rng l (Anon. 1992). Kiu rng phn b rng nht l rng thng xanh t thp, tuy nhin nhng vng b xo trn mnh nht bi hot ng khai thc g l ni c rng na rng l u th bi cc loi h Du Dipterocarpaceae. Khu vc cn c mt s din tch nh ca kiu rng rng l nguyn sinh vng xa nht v pha ng nam ca khu bo tn. Ti nhng ai cao hn c kiu rng thng xanh ni thp v rng ln xut hin ai cao nht xung quanh nh ni ng. Ngoi ra cn c trng c, trng cy bi, trng cy bi c cy g ri rc nhng vng thp.Tng s c 332 loi thc vt bc cao c mch c ghi nhn ti Khu BTTN Ni ng, trong c mt s loi ang b e da trn ton cu nh G Afzelia xylocarpa, Trc b ra Dalbergia bariensis. V khu h ng vt ca Ni ng, theo d n u t c 52 loi th, 96 loi chim, 21 loi b st, 7 loi ch nhi v 22 loi c c ghi nhn. Trong c nhiu loi b e da tuyt chng trn ton cu nh Voc v chn en Pygathrix nemaeus nigripes v Vn en m hung Hylobates gabriellae (Anon. 1992). Tuy nhin, tnh trng ca cc loi ny ti hin nay y cn phi xc nh r. + Cc vn v bo tn: Dn s trong khu vc vng m ch yu l dn tc Kinh, Kho, Chm v Ra-glai, ch yu sinh sng bng ngh canh tc la, c la nc v la nng. Ngay c trong ranh gii khu bo tn cng c mt s h dn sinh sng v sn sut nng nghip (Chi cc Kim lm Bnh Thun 2000). + Cc gi tr khc: Vng xung quanh h Bin Lc l phn khu hnh chnh

112

dch v. Vng ny c phong cnh rt p v d n u t cng kin ngh pht trin du lch ti y. Khu bo tn loi v sinh cnh voi v sao la ti Qung Nam. Khu bo tn loi v sinh cnh voi nm trn a bn 2 x Qu Phc v Qu Lm, huyn Qu Sn, vi tng din tch 18.765 ha. Vng ny c h thng cc sng nc ngt, rng thp cn tng i nguyn vn. Ngoi voi rng vi s lng ng k, cn c 5 loi chim c hu, ra hp trn vng, ra 4 mt, voc ch v chn xm

Hnh 9. Bo tn voi ti Qung Nam Khu bo tn loi v sinh cnh sao la nm trn a phn cc x Bhal, Avng, huyn Ty Giang v cc x Tlu, Sngkn, huyn ng Giang vi tng din tch 11.732 ha. y l khu vc cc cnh rng nguyn sinh, ni khu tr ca nhng ng vt cc k qu him l sao la, voc ch v chn xm, voc ng sc Khu Bo v Cnh quan ng H Ch Minh + Khu vc bo v nm 2 bn tuyn ng H Ch Minh t Khe Sanh n T Long. Pha ng v Bc gip sng akrng, pha Ty gip x Hc v x Pa Tng (Hng Ho, Qung Tr), pha Nam gip nc CHDCND Lo. + Khu vc Bo v c h a dng sinh hc rt phong ph: V thc vt c 553 loi thuc 356 chi, 121 h v v c 15 loi qu him nh Hong n Gi, V Hng, Lan Gm; v ng vt c 32 loi th thuc 17 h trong 6 b, c 15

113

loi thuc dng qu him nh kh mt , gu nga c bit khu h chim c n 104 loi, trong c 5 loi trong sch Vit Nam. + Vic quy hoch Khu Bo v Cnh quan ng H Ch Minh nhm bo tn mi quan h hi ho gia thin nhin v con ngi thng qua pht trin bo v ti nguyn rng, bo v cnh quan, di tch lch s, duy tr cch sng v hot ng kinh t truyn thng v cc c cu vn ho - x hi ca cng ng lin quan. Khu Bo v Cnh quan vi 6 thn bn gm 236 h gia nh sng hai bn ng H Ch Minh. Din tch rng ti Khu Bo v Cnh quan chim 59 % din tch t nhin. Din tch Khu Bo v Cnh quan 5.680 ha, phn lm cc phn khu chc nng: phn khu bo v nghim ngt (1.470 ha), phn khu phc hi sinh thi (3.827 ha), phn khu dch v hnh chnh v s dng a mc ch (383 ha).

Hnh 10. Khu Bo v Cnh quan ng H Ch Minh

Trong nhng nm gn y Vit Nam ch trng n vic thnh lp nhng khu bo tn bin nhm bo tn nhng ngun ti nguyn qu gi ca bin. Nm 2001, d n bo tn bin u tin Vit Nam chnh thc ra i, l khu bo tn bin Hn Mun. Khu bo tn bin Hn Mun + V tr: Hn Mun nm pha nam vnh Nha Trang, thnh ph Nha Trang,tnh Khnh Ho . + c im: c gi l Hn Mun v pha ng nam ca o c nhng mm nh cao, vch dng him tr to thnh hang ng, c bit y en tuyn nh g mun, rt him thy nhng ni khc. T nm 2001, Khu bo tn bin Hn Mun_ d n bo tn bin u tin
114

Vit Nam chnh thc ra i. D n do B Thy sn, y ban Nhn dn tnh Khnh Ha v IUCN T chc bo tn thin nhin Th gii thc hin. D n do Qu Mi trng ton cu thng qua Ngn hng th gii; Chnh ph Hong Gia an Mch thng qua DANIDA v IUCN T chc bo tn thin nhin th gii ti tr, cng vi vn i ng ca chnh ph Vit Nam. Khu bo tn bin Hn Mun nm trong Vnh Nha Trang bao gm cc o nh Hn Tre, Hn Miu, Hn Tm, Hn Mt, Hn Mun, Hn Cau, Hn Vung, Hn Rm, Hn Nc v vng nc xung quanh. Din tch khong 160km2 bao gm khong 38 km2 mt t v khong 122 km2 vng nc xung quanh cc o. + Mc ch ca d n nhm Bo tn mt m hnh in hnh v a dng sinh hc bin c tm quan trng quc t v ang b e da v t c cc mc tiu gip cc cng ng dn c ti cc o nng cao i sng v cng tc vi cc bn lin quan khc bo v v qun l c hiu qu a dng sinh hc bin ti Khu bo tn bin Hn Mun, to nn mt m hnh hp tc qun l cho cc Khu o tn bin ca Vit Nam. + Kt qu kho st a dng sinh hc v ni sinh c Khu bo tn bin cho thy Hn Mun l ni c rn san h phong ph v a dng nht Vit Nam. N c tm vc quc t v n c s loi tng t nh trung tm th gii v a dng san h khu vc n - Thi Bnh Dng. V ngi ta cng tm thy 340 trong tng s hn 800 loi san h cng trn th gii.

Hnh 11. Khu bo tn bin Hn Mun

115

Trong nhng hang ng en ca Hn Mun hng nm c chim yn v lm t. Do a th ca o rt gn vi dng hi lu nng t pha xch o a ti nn thch hp vi iu kin pht trin ca san h v nhiu loi sinh vt bin nhit i cng v y qun t, y bin vng Hn Mun l mt tp hp qun th sinh vt bin phong ph, a dng, l ni quan st, nghin cu rt l th, b ch cho cc nh nghin cu sinh vt bin, hi dng hc v du khch mun tm hiu v bin. n Hn Mun, du khch c th ln bin hoc i tu y knh ngm nhn cc rn san h nhiu mu sc vi nhiu loi sinh vt bin tung tng bi li.

116

CHNG 7. BO TN V PHT TRIN 7.1 Vng m v khu bo tn 7.1.1 Cc chc nng chnh ca vng m Vng m l vng bao quanh, tip gip khu bo tn, c tc dng ngn chn, gim nh tc ng tiu cc t bn ngoi i vi khu bo tn (Lut a dng sinh hc nm 2008). Nh xc nh trong nh ngha vng m, chc nng chnh ca vng m l bo v KBT, c th c th ha nh sau: Gp phn vo vic bo v khu bo tn m n bao quanh (ch c khu bo tn l c bo v ch hin nay cha cp n vn bo tn vng m) To iu kin mang li cho nhng ngi dn sinh sng trong vng m nhng li ch t vng m v t khu bo tn. Nng cao thu nhp ca ngi dn bng cc hot ng kinh t m khng nh hng n KBT. Khng pht trin cc ngnh kinh t nh cng nghip, cc hot ng sn sut ch nhm p ng nhu cu ti ch. Ngn chn, gim nh s xm hi ca con ngi ti vn quc gia v khu bo tn thin nhin nht l s xm nhp ca chnh ngi dn vng m. 7.1.2 Tc ng qua li gia vng m v KBT Nc ta c khong 46 khu bo tn thin nhin, trong c 31 vn quc gia. Cc khu ny em li gi tr ln v kinh t, mi trng v l ni lu gi ngun gen ng thc vt qu him. Nhng gi tr ny chu nh hng rt ln t vng nm st ranh gii (vng m) vi cc khu bo tn. 7.1.2.1 Tc ng t vng m n KBT p lc gia tng dn s Dn s tng nhanh mang theo nhu cu v lng thc thc phm v nhng nhu cu thit yu cho cuc sng. Nhng ngi dn sinh sng vng m ngho i dn n nhu cu khai thc ti nguyn phc v cuc sng. H pht nng lm ry, sn bt ng vt, cht g, ly ci, thu lm cc sn phm t rng do , tc ng ln n KBT. Rng v ti nguyn rng nh l "bt cm manh o" ca ngi

117

ngho. Cm ngi ngho khng c cht ph rng hay tc ng n KBT l rt kh khn. Bn cnh , ngi dn sng vng m cn c nhng phng thc khai thc mang tnh hu dit v tc ng ca vic pht trin ca cc sinh vt trong KBT, gy tc ng nghim trong ti KBT. Mc sng ca ngi dn c nh hng rt ln n cng tc bo v ti nguyn rng v a dng sinh hc ti cc khu rng c dng. y cng l c s a ra cc chnh sch ph hp trong vic pht trin kinh t vng m. Kt qu nghin cu cho thy trong 10 KBT c tng s dn sng trong vng m l 388.899 ngi, vi 84.729 h, phn loi theo tiu chun ca Vit Nam: H xp loi giu ch chim 9,6%; h c mc sng kh chim 16,0%; h c mc sng trung bnh chim t l ln nht 52,5%; h ngho chim 21,9%. Trong vng m KBT c s h ngho nhiu nht l KBT Hang Kia - P C c ti 51,7%, VQG Yk n 45%, KBT Kon Cha Rng 47,5%. y l cc vng c nhiu ng bo cc dn tc sinh sng nh H'Mng, Ba Na, Gia Rai, Nng... Ngc li nhng ni c dn tc Kinh sinh sng thng t l h ngho thp hn: VQG Ba V ch c 1,9%, KBT Bnh Chu - Phc Bu 4,5% v.v. Cc hot ng khai thc Khai thc g phc v cho xy dng v m ngh. Khai thc ci phc v nhu cu nhin liu ca ngi dn a phng. Khai thc ng thc vt phc v cho cng tc pht trin u lch, m thc. Khai thc cc loi nhm phc v cho cc sn phm mang tnh cht lu nim. Do nhim mi trng
Bng 17. Tnh hnh khai thc lm sn ca cc x vng m T l s v vi phm ti cc phn khu Hot ng Bo v nghim chc nng (%) Phc hi sinh thi 118 Hnh chnh dch Trong KBT T l vi phm ca ngi da sng (%) Vng m Ngoi vng m

ngt 1. Khai thc g 2. Khai thc ci 3. Tre na 4. Cy thuc 5. Cc loi lm sn khc 6. Sn bt ng vt 7. Lm nng ry 8. Chn th gia sc 9. Lm m tm 10. Lm ng 11. nh bt hi sn Trung bnh 52,9 4,0 11,4 25,0 50,0 50,0 33,7 40,0 91,9 80,5 75,0 50,0 50,0 59,3 35,0 36,4 30 42,8 32,8 50,0 55,8 45,0 54,1 60,0

v, du lch 15,0 7,8 25,0 3,1 7,2 12,0 15,1 10,0 3,0 73,0 82,8 88,0 94,5 94,8 15,0 2,1 2,0 2,5 5,20

7,1 4,1 8,1 0 0 0 7,0

4,3 4,2 4,4

77,1 99,0 95,8 100,0 100,0 95 91,4

18,6 1,0 0 5 4,2

Kt qu bng trn cho thy: cc hot ng khai thc ti nguyn bt hp php xy ra nhiu nht khu phc hi sinh thi 59,3%, khu bo v nghim ngt ch chim 33,7%, khu vc hnh chnh dch v ch c 7% s v xy ra. S v vi phm ca ngi dn sng ti vng m chim 91,4% trong tng s cc v vi phm, s v vi phm ca nhng ngi sng trong vng li v ngoi vng m thng thp. Thc t cho thy cc hot ng bt hp php vn ang din ra cc mc khc nhau ti cc KBT. Mc d nhiu KBT nhn thc ca ngi dn v vn bo tn tng i cao, nhng hot ng bt hp php vn din ra. Vn khng ch l nhn thc m cn ph thuc vo iu kin kinh t x hi ca vng m cc KBT. y l vn khng ch cn c cc bin php ngn chn thch hp m cn phi iu chnh v cc chnh sch v kinh t x hi v cc quy nh c th v bo v KBT.

119

7.1.2.2 Tc ng t KBT n vng m Tc ng tch cc: KBT c bo v s gp phn lm tng DSH vng m. To thm c hi pht trin mi KT-XH (du lch sinh thi,...) cho ngi dn vng m. Tc ng tiu cc: Khi KBT c thnh lp, s lm tng p lc ti vng m (p lc dn s, thi quen sng, ngun ti nguyn...) Gim li ch ca ngi dn vng m trong vic khai thc ti nguyn KBT. 7.2 Khu d tr sinh quyn 7.2.1. nh ngha Theo quan nim trc y, cc khu bo tn thin nhin thng c xem nh mt khu vc tch bit vi th gii loi ngi. Quan nim ny dn n nhng sai lm trong vic qun l cc khu bo tn thin nhin. Kt qu l thin nhin vn lin tc b con ngi tc ng theo hng tiu cc: tn ph m nguyn nhn l do nhng p lc x hi v sinh thi c trong v ngoi khu bo tn. Theo Chng trnh Con ngi v Sinh quyn (Man and Biosphere Program; vit tt l: MAB thuc UNESCO) thc t cho thy cc khu bo tn vn cn c mt s khu vc khng c hoc chu rt t tc ng ca con ngi vi nhng quy nh kim sot cht ch, c gi l vng li. Bn cnh cn thc y pht trin kinh t thn thin vi mi trng, pht trin gio dc v bo tn cc gi tr vn ha truyn thng cc vng xung quanh c gi l cc vng m v chuyn tip trong , ngi dn a phng ng vai tr ch cht. C nh vy cng tc bo tn mi t c hiu qu lu di v bn vng. Khi nim KDTSQ ln u tin c MAB a ra ti hi ngh khoa hc S dng hp l v bo tn ti nguyn ca Sinh quyn t chc ti Paris vo thng 9/1968 vi s tham gia ca 236 i biu n t 63 nc v 88 i din ca cc t chc lin chnh ph v phi chnh ph ca nhiu ngnh khoa hc khc nhau cng cc nh qun l v ngoi giao. Sau ny c gi l Hi ngh Sinh quyn do UNESCO t chc vi s ng h tch cc ca T chc Lng thc, T chc Y t
120

th gii, cc t chc bo tn v chng trnh sinh hc quc t thuc Hi ng Khoa hc Quc t (IBP/ICSU). Theo quy nh ca T chc vn ha, khoa hc v gio dc ca Lin hp quc (UNESCO), KDTSQTG l h thng nhng vng c h sinh thi trn cn, h sinh thi ven bin hoc nhng h sinh thi kt hp nhng thnh phn , c quc t cng nhn trong phm vi chng trnh ca UNESCO v con ngi v sinh quyn (MAB). Mt khi nim khc: KDTSQ l vng lnh th bao gm cc HST i din cho vng a l sinh hc chnh, bao gm c cc tc ng can thip ca con ngi, c ngha trong bo tn a dng sinh hc, ng thi c kh nng cho thy nhng c hi khai thc v trnh din s tip cn pht trin bn vng trong phm vi ca vng. (UNESCO, 1974). 7.2.2 Cc tiu ch cng nhn KDTSQ L mt khm i din cc h sinh thi ca cc vng a l sinh vt chnh, bao gm c s thay i vic can thip ca con ngi. C ngha v bo tn a dng sinh hc. Cung cp c hi c th tin hnh v trnh din cc phng hng pht trin bn vng trong quy m khu vc. C din tch ln thc hin ba chc nng ca khu DTSQ (bo tn, pht trin v h tr). c phn vng c th (vng li, vng m, vng chuyn tip) nhm thc hin ba chc nng trn. 7.2.3. Vai tr ca KDTSQTG Vic thit lp nhng KDTSQ nhm thc y v lm r s cn bng mi quan h gia con ngi v sinh quyn. Mi khu DTSQ c ba chc nng chnh, chng u b sung v h tr cho nhau. Chc nng bo tn: thc hin chc nng bo tn h sinh thi, ng gp mt cch tch cc nht vo vic bo tn a dng di truyn, loi, h sinh thi v cnh quan. Chc nng pht trin: pht trin, thc y pht trin kinh t bn vng v sinh thi cng nh cc gi tr vn ho truyn thng.

121

 Chc nng h tr: tr gip nghin cu, gim st, gio dc, trao i thng tin gia cc a phng, quc gia, quc t v bo tn v pht trin bn vng. 7.2.4. Cu trc ca KDTSQ KQTSQ chia thnh 3 khu vc chnh: - Vng li (Core area) l vng khng c tc ng ca con ngi, tr mt s hot ng nghin cu gim st mang tnh khoa hc, c th duy tr mt s hot ng truyn thng ph hp ca ngi dn a phng nhng khng nh hng n mi trng sinh thi. - Vng m (Buffer Zone) l vng c chc nng pht trin iu ha, tn trng hin trng, ph hp vi cc tiu ch nhm phc v cng tc bo tn vng li. - Vng chuyn tip (Transition Zone) ngoi cng. Cc hot ng kinh t y vn duy tr bnh thng, trong nhn dn a phng cng cc nh khoa hc cng ty t nhn, cc t chc x hi...phi hp cng khai thc, qun l v pht trin bn vng ngun li ti nguyn thin nhin m KDTSQ em li. 7.2.5. Tm quan trng ca KDTSQ Cc vng li v vng m c xem nh cc phng th nghim sng v a dng sinh hc cho cc vng a l sinh hc chnh trong nc v quc t. Gp mt phn quan trng trong s cn bng sinh thi nh hn ch xi l, lm cho t ai mu m, iu ho kh hu, hon thin cc chu trnh dinh dng, hn ch nhim nc v khng kh. L a im l tng cho cc ti nghin cu v cu trc v ng thi cc h sinh thi t nhin, c bit l cc vng li. L i tng cho vic so snh cc h sinh thi t nhin vi cc h sinh thi b bin i do cc tc ng ca con ngi. Cc nghin cu ny c th tin hnh theo di trong mt thi gian di trn c s cc trm gim st cho php cc nh khoa hc thy c nhng thay i theo thi gian cng nh cc thay i hin nay ang din ra. Qua c nhng gii php thch hp nhm khc phc. C li i vi con ngi. Ngi dn sng trong cc khu d tr sinh quyn vn c php duy tr cc hot ng truyn thng ca mnh to ngun thu nhp hng ngy qua vic s dng cc bin php k thut bn vng v mi trng v vn ho. Cc bin php k thut v canh tc truyn thng c mt ngha ht sc quan trng trong vic bo tn cc loi sinh vt bn a,

122

 chnh l kho lu tr ngun vn gen di truyn phc v cho cng tc chn ging v di sn di truyn cho cc th h mai sau. To iu kin cho vic trao i kinh nghim v chia s kin thc v pht trin bn vng ngun ti nguyn thin nhin trn tri t. Mc ch chnh ca cc KDTSQ l nghin cu v tm ra cc gii php s dng t gip cho vic nng cao mc sng cho ngi dn m khng gy hi n mi trng. L ni chia s kin thc, k nng v kinh nghim cc qui m quc gia, khu vc v quc t. ng thi, to iu kin thun li cho vic hp tc trong vic gii quyt cc vn qun l ti nguyn thin nhin. y l im hn l tng cho cc nh khoa hc, cc cn b qun l, cc nh t chc, cc c nhn mun gp g, trao i v cc gii php trong mt c ch iu hnh thng nht. Cc KDTSQ l nhng m hnh tt cn c nhn ln nhiu ni. 7.2.6. Li ch ca KDTSQ Khi nim KDTSQ c th c s dng nh khung/c cu hng dn v thu ht cc d n nhm tng mc sng ca ngi dn, m bo s bn vng ca mi trng Vic cng nhn mt khu l KDTSQ c th nng cao nhn thc ca ngi dn a phng, nhn dn v quan chc chnh ph v cc gii php mi trng v pht trin. N cng thu ht cc qu ti tr t cc ngun khc. KDTSQ ng vai tr nh mt khu th nghim nhm khm ph v trnh din cc phng hng bo tn v pht trin bn vng, rt ra cc bi hc c th p dng cho cc ni khc. L mt phng tin c th cho cc nc thc hin Agenda 21 (Chng trnh Ngh s), Cng c a dng Sinh hc (v d v Tip cn H sinh thi), Cc mc tiu Pht trin Thin nin k (v d tnh bn vng ca mi trng), Thp k Lin hp quc v Gio dc v S pht trin bn vng. cc khu t nhin c din tch rng st bin gii quc gia, cc khu DTSQ lin bin gii c th c thit lp chung do c hai nc, cng cam kt n lc hp tc lu di. 7.2.7 Cc KDTSQ trn th gii Hin nay trn th gii c khong 550 KDTSQ thuc 105 quc gia trn th gii.
123

KDTSQ YELLOWSTONE - Nm thnh lp: 1976 V tr: 4408' - 4507 v Bc; 10910' - 11110 kinh Ty cao so vi mc nc bin: +1.710 n +3463 m Din tch: 898,349 ha Kiu h sinh thi chnh: H thng cao nguyn v ni hn hp Yellowstone c chn l VQG u tin trn th gii vo nm 1872 v tr thnh mt trong cc KDTSQ u tin khong 100 nm sau. y l mt phn ca khu vc hot ng a chn ca ni v nm trn im nng ni la. Yellowstone ni ting v cc c im thu nhit ca n chng hn nh mch nc phun, sui nc nng v vng bn. N c nhiu mch nc hn tt c cc ni khc trn th gii, cng vi 200-250 mch nc ngm hot ng v khong 10,000 c trng v nhit. Khong 80% din tch trng cy g thng (Pinus contorta) nh loi cy thng tr. Tuy nhin, s khc bit ln khu vc cao so vi mt bin to ra cc loi cy, t vng tho nguyn na kh hn n vng tundra (nhng vng Bc cc tr tri bng phng rng ln ca chu u, A v Bc M, ni tng t b ng bng vnh cu) thuc dy Anph. Yellowstone cng c bit n bi i sng hoang d ca n, c th l nai sng tm (Cervus elaphus), con la (Odocoileus hemionus), b rng bizon (Bison bison), nai sng tm Bc M (Alces alces), cu hoang (Ovis canadensis), linh dng c gc nhiu nhnh (Antilocapra americana), nai ui trng (Odocoileus virginianus) v ng vt n tht, Gu xm bc M (Ursusarctos). KDTSQ WATERTON - Waterton c cng nhn l KDTSQ vo nm 1979. - V tr: 49000 49012 v Bc, 113039 114010 kinh ng thuc t nc Canada - Din tch: 52597ha. Trong : vng li 46285ha, vng m 6312ha, vng chuyn tip ko di 20km v pha ng v pha Bc ca VQG, khng phn nh r ranh gii. - KDTSQ Waterton thuc s qun l ca ban qun l h Waterton v ban qun l VQG Waterton.

124

- KDTSQ Waterton c chia thnh 4 vng sinh thi chnh: Vng ni cao, Vng ph ni cao, Vng ni, v Vng i thp - Cc loi ng, thc vt c hu: + Thc vt: KQTSQ Waterton c mt loi thc vt c hu Botrychium x watertonense (Waterton moonwort), 3 loi c mt Canada nhng ch cn sng ti KQDST l Agropyron x brevifolium, Botrychium paradoxum, Erigeron lackschewitzii; 22 loi c mt dy Alberta nhng ch cn sng ti KDTSQ ny v 28 loi thc vt khc thuc loi qu him hoc b e da tuyt chng Alberta. + ng vt: Gu xm Bc M (Ursus arctos), Chn Gulo (Gulo gulo), v thin nga kn swan (Cygnus buccinator) l cc loi ang b e da Canada. S T ni (Felis concolor), linh miu, (Lynx canadensis), su crane (Grus canadensis) v bull trout (Salvelinus confluentus) l cc loi c kh nng b e da ti dy Alberta. KDTSQ Tonle Sap Lake KDTSQ Tonle Sap Lake thuc Campuchia, y l h nc ngt ln nht ng Nam v c UNESCO cng nhn l khu d tr sinh quyn th gii nm 1997 Trong sut thi gian trong nm, h ny kh hp v nng (cn), su ch 1 m v din tch 2.700 km2. Trong ma ma, sng Tonle Sap ni h v sng Mkng a nc sng Mkong vo lm cho lng nc ca h dng ln v h c din tch 16.000 km2 v su c ni ln n 9 m, lm ngp lt cc cnh ng v cnh rng xung quanh. H l ni sinh si l tng ca nhiu loi c nc ngt. H Tonle Sap l mt trong nhng h nc ngt c h sinh thi a dng v c sn lng c ln nht th gii, nui sng 3 triu ngi v cung cp 75% sn lng c nc ngt v 60% lng cht m (protein) cho dn Campuchia. H ny cng l ni iu ha lng nc quan trng cho vng h lu sng Mkong. Nh H Tonle Sap, lng nc sng Cu Long ng bng sng Cu Long c iu ha vo ma ma (hn ch l lt) v ma kh (cp b sung nc) hp l. H ny c hnh thnh khong 5500 nm trc Cng Nguyn do s va chm ca lc a n vi chu . 7.2.8 Cc KDTSQ Vit Nam KDTSQ rng ngp mn Cn Gi
125

- Thuc t.p H Ch Minh, c UNESCO cng nhn vo ngy 21/01/2000, - Tng din tch trn 71 ngn ha, dn s hn 57 ngn ngi. - Cnh rng ny c gii chuyn mn nh gi l rng ngp mn p nht ng Nam . - Ngy nay nhng qun x thc vt bn a l loi c i (Rhizophora apiculata) chim u th y khng cn nguyn vn do b cht c ha hc ca M hy dit. Thay vo l qun x thc vt rng ti sinh v trng mi, trong ch yu l cy c nhp ging t rng Nm Cn, C Mau. - Vng li (4.721 ha): c trng cho cc HST rng trng v c bit l rng ngp mn ti sinh t nhin dc theo cc knh rch v ba rng vi tnh a dng sinh hc cao v thnh phn cc loi ng vt, thc vt, vi sinh vt vi cnh quan rng ngp mn a dng. - Vng m: hn 37 ngn ha. - Vng chuyn tip (hn 29 ngn ha): c xem l vng pht trin bn vng, ni cng tc ca cc nh khoa hc, nh qun l v ngi dn a phng. To iu kin thun li v y mnh cc hot ng pht trin kinh t, du lch, dch v i i vi tuyn truyn gio dc nng cao nhn thc cng ng. KDTSQ Ct Tin - Khu DTSQ Ct Tin thuc cc tnh ng Nai, Bnh phc, Lm ng v c Lc, c UNESCO cng nhn ngy 10/11/2001. - Tng din tch gn 729 ngn ha. - y l mt khu rng ma m nhit i cui cng cn st li min Nam nc ta, vi rt nhiu loi ng thc vt qu him ang b e da tuyt chng, c bit l loi t gic mt sng (Rhinoceros sondaicus). - Cc h sinh thi rng c trng y l rng l rng thng xanh, rng tre na, rng hn giao, chy di t vng ni cao xung tn cao nguyn Lm ng, xen ln l cc h sinh thi ng c, t ngp nc cng vi rt nhiu loi hnh vng chuyn tip sinh thi (Ecotone). - Vng li ca khu DTSQ c din tch gn 74 ngn ha, l vng li ca Vn quc gia Ct Tin. Vng li ny c nhim v bo tn 1.610 loi thc vt, trong c 31 loi qu him, 23 loi ch c Ct Tin. n nay cc nh khoa hc cng b 77 loi th, 318 loi chim, 58 loi b st, 28 loi lng c v 130 loi c, trong

126

nhiu loi c nguy c b tuyt chng nh voi chu (Elephas maximus), t gic mt sng (Rhinoceros sondaicus), heo rng (Sus scrofa) - Vng m ca khu DTSQ Ct Tin c din tch trn 251 ngn ha. - Vng chuyn tip ca khu DTSQ Ct Tin c din tch trn 403 ngn ha. KDTSQ Chu th sng Hng - Tn chnh thc l khu DTSQ t ngp nc ven bin lin tnh chu th sng Hng, thuc 5 huyn Thi Thy, Tin Hi (Tnh Thi Bnh); Giao Thy, Ngha Hng (Tnh Nam nh) v Kim Sn (Tnh Ninh Bnh). - Khu DTSQ chu th sng Hng c UNESCO cng nhn vo ngy 2/12/2004. - Tng din tch ca khu DTSQ ny ln hn 105 ngn ha, vng li c din tch hn 14 ngn ha, vng m gn 37 ngn ha, vng chuyn tip trn 54 ngn ha (c hai vng li v nm vng chuyn tip), c s dn trn 128 ngn ngi. - y l khu DTSQ lin tnh bao gm c Vn quc gia Xun Thu, khu bo tn thin nhin t ngp nc Tin Hi v cc vng ph cn, Khu Ramsar Xun Thu cng nm trong khu DTSQ ny. - Khu DTSQ ny hin ang lu gi nhng gi tr a dng sinh hc phong ph vi cc loi qu him v c tm quan trng quc t. Cc cng trnh nghin cu cng b khong 200 loi chim, trong c gn 60 loi chim di c, hn 50 loi chim nc. Nhiu loi qu him c ghi trong sch th gii nh: c tha (Platalea minor), mng b (Larus ichthyaetus), r m tha (Tringa orchropus), c trng bc (Egretta eulophotes),... - Sinh cnh c sc ni y l nhng cnh rng ngp mn rng hng ngn ha, m ly mn, bi bi ven bin v ca sng. Rng ngp mn cung cp ngun li thu sn phong ph cng vi 500 loi ng thc vt thu sinh v c bin cung cp nhiu loi thu hi sn c gi tr kinh t cao nh tm, cua, c bin, vng, trai, s, c trp, rong cu ch vng,... KDTSQ Ct B - Tn chnh thc l khu DTSQ qun o Ct B, thuc tp.Hi Phng, c UNESCO cng nhn vo ngy 2/12/2004. - Khu DTSQ ny c tng din tch hn 26 ngn ha, trong vng li l 8.500ha, vng m gn 8 ngn ha (Vng m khu trung tm -vng m Vit Hi- c din tch 141 ha v vng m bao quanh c hai vng li c din tch 7.600 ha, trong c 4.800 ha phn o v 2.800 ha phn bin) v vng chuyn tip l 10 ngn ha

127

(vng chuyn tip pha Bc -x Gia Lun- c din tch 1300 ha;. vng chuyn tip pha Nam 8700ha); s dn trn 10 ngn ngi. - KDTSQ Ct B hi t y c rng ma nhit i trn o vi, rng ngp mn, cc rn san h, thm rong - c bin, v c bit l h thng hang ng, tng ng. C th ni, qun o Ct B hi t y cc h sinh thi tiu biu nht ca Vit Nam. - Trn tng s 2320 loi ng, thc vt ti Ct B, c gn 60 loi c coi l c hu, qy him, nm trong sch Vit Nam v sch th gii. - c bit loi voc u trng. Hin trn th gii loi ng vt p, qu ny ch cn sng trong nhng mng rng nguyn sinh trn ni vi ti Ct B. C hai lnh vc c tim nng ln ti KDTSQ Ct B: pht trin thy sn v du lch trong , cng tc pht trin du lch mang ngha x hi cao, tc ng; trc tip ti KDTSQ. thc hin nhim v ny, n KDTSQ Ct B xut mt tng c gii chuyn mn trong nc v quc t nh gi cao, l m hnh: Dng cc hot ng du lch nh nhng ng thi tch cc trong khai thc v bo v KDTSQ. Hin c mt s m hnh hot ng du lch c gii chuyn mn xy dng, gm: t chc du lch Vn quc gia Ct B; ngh dng, vui chi gii tr, hot ng th thao cc khu m ca Vn quc gia; t chc du lch sinh thi nh tham quan cc khu rng nguyn sinh, cc loi ng thc vt qu, him, cc loi hnh du lch kt hp nghin cu khoa hc chuyn nh nghin cu rng nguyn sinh, cc h sinh thi nhit i tiu biu; du lch th thao mo him, thm him hang ng vi; nui trng thy sn vi quy m v v tr ph hp ti vng chuyn tip khch tham quan v cung cp thc phm ti ch; dch v ngh c, giao thng vn ti vn chuyn khch du lch.... Qun l KDQST ti Ct B - UBND thnh ph thnh lp Ban qun l khu d tr sinh quyn qun o Ct B v xy dng Quy ch qun l. - Tch cc y mnh cc hot ng, chng trnh hp tc quc t; phi hp vi t chc UNESCO v MAB nghin cu, lp n ngh UNESCO xt cng nhn qun o Ct B v vng ph cn l di sn thin nhin th gii v a dng sinh hc; phi hp vi cc t chc quc t trin khai d n bo tn a dng sinh hc v loi voc Ct B t hiu qu.

128

- T chc cc hot ng nghin cu khoa hc. KDTSQ Kin Giang - C ba vng li thuc cc Vn Quc Gia U Minh Thng, Vn quc gia Ph Quc, v rng phng h ven bin Kin Lng - Kin Hi. - Tng din tch chnh xc ca khu DTSQ Kin Giang l 1.118.105 ha, ln nht trong s cc khu DTSQ th gii ti Vit Nam hin nay. - V cnh quan bao gm cc mu cnh quan tiu biu v c o l rng trm (Melaleuca) trn t than bn khu vc U Minh Thng; khu vc o Ph Quc c nhiu sng sui, cc bi tm chy di dc b bin; khu vc Kin Lng Kin Hi vi hn 30% din tch l i ni v hi o, cn li l rng ngp mn ven bin v rng trm ngp nc theo ma vng T gic Long Xuyn. - L ni tp trung nhiu h sinh thi rng nhit i nh: h sinh thi rng nguyn sinh v rng th sinh, h sinh thi rng trn ni , h sinh thi rng ngp chua phn, h sinh thi rng ngp mn, h sinh thi r bi ven bin v h sinh thi rn san h - c bin. y l ni bo tn nhiu ngun gen ng vt v thc vt qu him. KDTSQ Ty Ngh An - Din tch hn 1,3 triu ha. - Vng duy nht khu vc ng Nam cn li nhng cnh rng nguyn sinh, trong c nhiu vng m cc nh khoa hc cng cha h t chn ti, ni giao thoa ca cc h ng thc vt Bc v Nam Trng Sn. Mt trong nhng loi ng vt c hu c pht hin ca Khu d tr sinh quyn Ty Ngh An l Sao La (Pseudoryx nghetinhensis) thuc h mng guc - c quc t rt quan tm trong qu trnh bo tn. - Bao gm Vn quc gia P Mt v hai khu bo tn thin nhin P Hung, P Hot c din tch hn mt triu ha tri di trn chn huyn min ni ca tnh Ngh An, tri di gn 500km, tip gip vi Lo. 7.3 Cc cng c quc t v bo tn cc h sinh thi Cng c quc t l vn bn ghi r nhng vic cn tun theo v nhng iu b cm thi hnh lin quan n mt lnh vc no , do mt nhm nc tha thun v cng cam kt thc hin, nhm to ra ting ni chung v s thng nht v hnh ng v s hp tc trong cc nc thnh vin.

129

Nhm nng cao cng tc Bo v Mi trng BVMT v a dng sinh hc DSH trn tng phm vi lnh th quc gia v trn ton th gii, hin nay c khong hn 300 cng c v Bo v Mi trng v a dng sinh hc. Trong c 7 Cng c quc t lin quan n DSH &BVMT m VN l nc thnh vin
Bng 18. Nhng iu c quc t lin quan n DSH &BVMT m VN l nc thnh vin Cng c mi trng a phng Ngy ph chun C quan ch qun Cng c v di sn th gii Cng c Ramsar Cng c Cites Cng c v DSH NT Cartagena v an ton sinh hc Cng c Khung v NT Kyoto Cng c UNCCD 19/10/87 20/01/89 20/01/94 16/11/94 20/01/04 16/11/94 25/09/02 25/08/98 y ban UNECO Vit Nam B TN&MT B NN&PTNT B TN&MT B TN&MT B TN&MT B NN&PTNT

7.3.1 Cng c RAMSAR 7.3.1.1 Gii thiu chung v cng c RAMSAR RAMSAR(The Convention on Wetlands of InternationalImportance, especially as Waterfowl Habitat) l mt cng c quc t v bo tn v s dng mt cch hp l, thch ng cc vng t ngp nc. nh ngha t ngp nc NN: Theo Cng c Ramsar quy nh: "NN l nhng vng m ly, than bn hoc vng nc bt k l t nhin hay nhn to, thng xuyn hay tm thi, c nc chy hay nc t, l nc ngt, nc l hay nc bin, k c nhng vng nc bin c su khng qu 6m khi triu thp". Mc ch ngn chn qu trnh xm ln ngy cng gia tng vo cc vng t ngp nc cng nh s mt i ca chng thi im hin nay cng nh trong
130

tng lai; cng nhn cc chc nng sinh thi hc nn tng ca cc vng t ngp nc v cc gi tr gii tr, khoa hc, vn ha, kinh t ca chng 7.3.1.2.Cc thnh vin tham gia cng c: K kt 2/2/1971 v c hiu lc 21/12/75. Ban u c 18 quc gia tham gia. Hin nay c 153 quc gia v vng lnh th tham gia cng c Vit Nam k gia nhp Cng c Ramsar vo nm 1989, l thnh vin th 50, ng thi l quc gia u tin ca ng Nam tham gia Cng c ny. Cng c bao gm c 12 iu v 16 ph lc. 7.3.1.3 Mc ch v ngha v ca cc nc thnh vin khi tham gia cng c Mc ch: Mc ch ch yu ca Cng c v cc vng t ngp nc l bo tn v s dng mt cch hiu bit cc vng t ngp nc c tm quan trng cho s c tr ca loi chim nc. Ngha v ca cc nc thnh vin: Ch nh nhng vng t ngp nc thch hp trong phm vi lnh th ca mnh a vo Danh mc cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t. Cc bn tham gia phi xy dng v thc hin cc k hoch tng cng bo tn cc vng t ngp nc thuc danh mc v trong kh nng c th s dng mt cch khn kho vng t ngp nc trong lnh th ca mnh. Cc Bn tham gia, thng qua vic qun l s c gng lm tng trng s lng chim nc cc vng t ngp nc thch hp. Cc bn tham gia phi thng bo trong thi gian sm nht c th nu c tnh sinh thi hoc bt k vng t ngp nc trong lnh th ca mnh nm trong danh mc c s thay i, ang thay i hoc c chiu hng thay i do s pht trin cng ngh, nhim hoc tc ng con ngi. Cc bn tham gia s n lc phi hp v ng h cc chnh sch hin ti v tng lai v cc quy ch lin quan n vic bo tn cc vng t ngp nc v h ng, thc vt ca chng.

131

Cc bn c nhng ngi c trch nhim bo v cc khu bo tn thin nhin. Cc bn hp tc v t vn ln nhau trong thc hin cc Cng c, c bit vi cc vng t ngp nc chung, cc h thng nc chung v cc loi ng vt chung 7.3.1.4 Hot ng ca Cng c Ramsar C 3 nm 1 ln cc i din cc bn tham gia gp g nhau tin hnh hi ngh cc bn tham gia hoch nh chnh sch ca cng c, thng qua cc quyt nh ; nhng ngh quyt v cc kin ngh ci tin cch thc lm vic ca cng c. Phc v cho cng c c y ban thng trc, ban xt duyt khoa hc v ban th k ti tr s chnh Gland, Thy S cng vi IUCN. 7.3.1.5 Vi nt tnh hnh thc hin cng c Vit Nam
Vit nam nm trong khu vc ng Nam , l mt trong 10 Quc gia ng

u th gii v tnh a dng sinh hc. Trong n lc bo tn tnh a dng sinh hc, Vit Nam gia nhp Cng c Ramsar t nm 1989 v l thnh vin th 50.
Vic tham gia vo Cng c gip Vit Nam c nhiu n lc trong vic

trin khai cc hot ng nh nghin cu, kim k, xy dng cc cng c v k thut khc nhau nhm mc ch bo tn, s dng v qun l t ngp nc nh : Trn c s cc vn bn Cng c, cc ti liu khoa hc trong nc v quc t v nhng vn c lin quan n t ngp nc c t chc tp hp li, xc nh nhng ni dung chuyn v xc tin hot ng nghin cu v t ngp nc mt cch chnh thc Vit Nam. Kim k v phn tch cc chc nng, gi tr ca NN c cc cng trnh ca L Din Dc, kim k v cng b 32 vng NN quan trng, cn c bo v ca nc ta. Trong cc nghin cu lm c s khoa hc cho vic quy hoch cc khu bo tn NN Vit Nam Cc nghin cu lin quan n NN tp trung vo lm r c im sinh thi v a dng sinh hc ca cc vng NN (ca sng, m ph, ao h...), in hnh l

132

cc cng trnh nghin cu v ti nguyn sinh thi v a dng sinh hc cc vng NN ca V Trung Tng (1994). Cc nghin cu l nhng nghin cu v a mo, a l, thu vn, a cht mi trng, khong sn... ca cc vng t ngp nc Vin thm v GIS cng c a vo s dng nh mt cng c cho vic qun l, kim k v nghin cu bin ng cc vng t ngp nc. T khi tr thnh thnh vin ca Cng c, Nh nc ta c nhiu n lc ln trong vic bo tn v pht huy nhng gi tr ca cc vng t ngp nc. Nhiu vn bn, chnh sch c ban hnh nhm to hnh lang php l cho cng tc bo tn v pht trin bn vng t ngp nc nh: Th tng Chnh ph ban hnh Quyt nh s 773/Q-TTg ngy 21/12/1994 v chng trnh khai thc, s dng t hoang ha, bi bi ven sng, ven bin v mt nc cc vng ng bng. 23/9/2003, Chnh ph ban hnh Ngh nh s 109/2003/N-CP v bo tn v pht trin bn vng cc vng t ngp nc. Quyt nh s 04/2004/Q-BTNMT ph duyt K hoch hnh ng v bo tn v pht trin bn vng cc vng t ngp nc giai on 2004-2010. K t nm 1997 n nay, k nim Ngy t ngp nc th gii vo 02/02 tr thnh mt hot ng thng nin ca cc b, ngnh, c quan, on th trung ng, a phng v thu c nhiu kt qu tt p Kh khn khi thc hin Cng c ti Vit Nam H qu tt yu ca vic qun l t ngp nc nc ta cha c tin hnh mt cch ng b, thiu cc quy nh v qun l, bo tn, s dng khn kho v pht trin bn vng, thiu nhng quy nh r rng v h thng qun l nh nc, thiu s thng nht v c ch phi hp gia cc b, ngnh, a phng, cng nh thiu cc ch ti cn thit trong cc hot ng lin quan n NN. Vit Nam cha c lut ring ph hp vi c th ca loi hnh t ngp nc trong khi cc vn bn lin quan cha bao qut ton din cc vn t ra i vi qun l v bo tn loi t ny.

133

Cc vn bn ch yu mi ch cp n phn hng v phn cp qun l cc khu t ngp nc, cc kha cnh kinh t, cc gii php thin bo v.
nh hng thc hin cng c Ramsar

Nh cng c Ramsar, nhiu thnh qu quan trng v bo tn cc vng t ngp nc c ghi nhn. Nhng bo v v bo tn thng l nhng tng mong manh, v chng ta phi tht s thn trng m bo rng tt c cc hip nh, hip c, lut v cc cng c . Nhng tnh hiu qu ca bt k cng c no cng c tnh t thnh vin yu nht ca n, v cng c Ramsar khng phi l ngoi l. bo v s tn ti ca cc vng t ngp nc ang b e da ca th gii, th cc yu cu ca cng c phi c cc nc thnh vin hin c xem xt mt cch nghim tc hn ; v nhiu nc na phi tr thnh cc bn k kt khng cht chm tr. 7.3.2 Cng c CITES 7.3.2.1 Gii thiu cng c CITES CITES (The Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora): Cng c v bun bn quc t cc loi TV hoang d nguy cp; l mt tha thun quc t gia cc chnh ph v vic bun bn qua bin gii cc loi ng thc vt. N nhm mc ch m bo rng hot ng thng mi quc t v bun bn cc loi ng thc vt hoang d khng lm nh hng n s sinh tn ca chng. 7.3.2.2 Cc thnh vin tham gia - Cng c c hon thnh ngy 03/03/1973 ti Washington (Hoa K), gm 13 nc thnh vin ban u v chnh thc c hiu lc ngy 01/06/1975. - Hin nay c 175 quc gia tham gia vo cng c. - Vit Nam tr thnh thnh vin th 121 ca cng c CITES ngy 20/04/1994. 7.3.2.3 Ni dung cng c: - Bao gm 25 iu khon: + nh ngha: a ra mt s thut ng c bn + Nhng nguyn tc c bn + Cc quy ch bun bn mu vt thuc ph lc I, II, III + Cc quy nh v giy php, chng ch

134

+ Cc quy nh i vi cc nc thnh vin, cc c quan c thm quyn qun l v thm quyn khoa hc; nhng nc khng tham gia cng c; ban th k; vic t chc hi ngh cc nc thnh vin. + Cc quy nh khc nh: sa i, b sung, gia nhp, gii quyt tranh ci Cc iu khon ny quy nh v m bo rng cc nc sn xut, vn chuyn v tiu th cc loi TVHD c chung mt trch nhim nh nhau trong vic qun l v bo tn ngun li thin nhin. T nhm kim sot hot ng thng mi quc t i vi mt s loi TVHD, nguy cp. ng thi l c s hoach nh chnh sch quc gia v bo h cc loi TV ang c nguy c tuyt chng. - Cng c thng nht qun l hot ng bun bn cc loi TVHD theo 3 ph luc: + Ph lc I: Lit k cc loi ang c nguy c tuyt chng. CITES cm kinh doanh danh mc cc sn phm thuc loi ny. Ch c s t cc trng hp c bit mi c php nh hot ng phc v cho mc ch nghin cu khoa hc, gio dc hoc cc chng trnh pht trin ht mm khng v mc ch thng mi. + Ph lc II: Tt c nhng loi mc d hin cha b e do tuyt dit nhng c th dn n iu nu vic bun bn nhng mu vt ca nhng loi khng tun theo nhng quy ch nghim ngt + Ph lc III: lit k danh mc cc loi m quc gia ph chun Cng c CITES xc nh l nhng ch th quy nh trong phm vi p dng theo cng c. Theo , p dng cho nhng loi ng thc vt m cc tiu chun quc gia khng bo h. Do vy, h tr trong vic bo tn m tt c cc bn trong CITES a ra l cn thit v nhng quy nh lin quan n cc loi trong ph lc 3 s p dng cho tt c cc quc gia ph chun cng c CITES (hay ni cch khc nhng quy nh lin quan p dng cho cc loi thuc ph lc 3 s khng khng lit k cc quc gia phi tun th). 7.3.2.4 Hot ng ca Vit Nam khi tham gia cng c - Ngay sau khi Cng c CITES c hiu lc ti Vit Nam, Vit Nam dng cp php xut khu v mc ch thng mi i vi tt c cc loi c lit k

135

trong ph lc I ca Cng c CITES.Thng 4/2004 chnh ph VN cm xut khu cc loi TVHD qu him v cc loi c nh bt trc tip t thin nhin. - Chnh ph Vit Nam cng ban hnh mt lot cc vn bn php quy, quy phm php lut nhm bo v mt s loi TVHD trnh khi nguy c tuyt chng. + Ngh nh s 18/HBT (17/01/1992) quy nh danh mc TVR, VR qu him v ch qun l bo v. + Quyt nh s 43/2000/Q-BNN&PTNT/TCCB (21/04/2000) thnh lp vn phng CITES ti Vit Nam. + Nghi nh s 48/2002/N-CP (22/04/2002) v sa i b sung danh mc TVHD qu him. + Nghi nh s 139/N-CP (25/06/2004) ca chnh ph v x pht vi phm hnh chnh trong lnh vc qun l rng, bo v rng, qun l lm sn. + Ngh nh s 32/2006/N-CP (30/03/2006) v qun l TVR, VR qu him. + Ngh nh s 54/2006/N-CP (05/07/2006) cng b danh mc cc loi TVHD quy nh trong ph lc CITES. + Ngh nh s 82/2006/N-CP (10/08/2006) v qun l hot ng xut khu, nhp khu, ti xut khu, nhp ni t bin, qu cnh, nui sinh sn, nui sinh trng v trng cy nhn to cc loi TVHD nguy cp, qu him. + Quyt nh s 07/2007/Q-BNN (23/01/2007) v thnh lp c quan qun l cng c CITES. + Thng t s 16/2007/TT-BNN v hng dn qun l, s dng chng ch xut khu mu vt thuc ph lc ca cng c CITES. + iu 191 B lut hnh s quy nh nhng ngi vi phm vic khai thc, vn chuyn, s dng, tng tr, mua bn cc loi TVHD qu him c php lut Vit Nam bo v s b pht tin t 3- 5 triu ng v b pht t t 3-5 nm. - Thnh lp cc c quan qun l v c quan khoa hc CITES Vit Nam: + C quan qun l CITES VN gm: Cc kim lm (BNN&PTNT), cc c quan i din CITES min Trung v min Nam (kim lm vng II, III). + C quan khoa hc CITES VN gm: Vin sinh thi v ti nguyn sinh vt; Vin khoa hc v cng ngh VN; Vin khoa hc Lm Nghip VN; Vin nghin cu hi sn (B NN&PTNT); Trung tm nghin cu ti nguyn v mi trng (HQGHN).

136

Xy dng cc k hoch hnh ng quc gia nhm tng cng kim sot bun bn TVHD ti Vit Nam qua tng giai on (2001-2004; 2004-2010). T chc v tham gia cc hi tho quc gia v quc t v cng tc bo tn v kim sot bun bn TVHD. Bc u thnh lp cc tuyn iu tra v kim sot vic bun bn, vn chuyn cc loi TVHD, tp trung ch yu ti cc VQG v KBT. Tng cng nhn lc, tr lc v i ng qun l, c bit l i ng kim lm. S dng cc hnh thc tuyn truyn nhm nng cao nhn thc ca nhn dn. Hp tc quc t 7.3.2.5 Mt s thun li v kh khn ca Vit Nam khi tham gia Cng c CITES Thun li Gp phn lm gim bun bn bt hp php TVHD v nng cao c nhn thc ca ngi dn v bo v cc loi, nht l cc loi qu him. Cites c coi nh mt cng c h tr cc nc ngn chn nn bun bn TVHD quc t bt hp php v khng bn vng. Gip thc y hp tc quc t trong khun kh lut php quc t. To ra mt hnh lang php l, mt c ch th tc c p dng tt c cc nc thnh vin. ng thi khng nh cam kt ca chnh ph Vit Nam trong vic hi nhp quc t trong lnh vc mi trng. Kh khn ng bin gii gip vi nhiu quc gia trong khu vc nh Trung Quc. Lo, Cam Pu Chia Hn ch nhn lc, tr lc v k thut. Thiu trang thit b v c s vt cht. Ro cn t phong tc tp qun, vn ha, li sng v nhn thc ca tng a phng. Hot ng gia cc c quan qun l v chnh quyn a phng cha nht qun, mang tnh cc b. Cha c chnh sch i ng tha ng cho nhng ngi tham gia vo cng tc BT.

137

Ngun ti chnh s dng cho cng tc kim sot vic bun bn TVHD cn hn ch Mt s kt qu thc hin cng c ti Vit Nam Sau khi tham gia cng c v bun bn quc t cc loi TVHD ngy cp nm 1994, nh nc kim sot vic xut nhp khu V, TVHD hp php bng giy php v chng ch CITES. Cc hot ng v xut khu, nhp khu, ti xut khu v qu cnh cc loi TVHD dc qun l cht ch v tun th quy nh quc t. V vy at c mt s kt qu nh sau: + Mt s loi c bo v khi nguy c tuyt chng. + Tng cng vic thc hin gim st bun bn, vn chuyn trong nc v qua bin gii cc loi sinh vt hoang d ang b e da tuyt chng. + bt v thu gi nhiu ng thc vt qu him b bun bn lu v a tr chng v vi t nhin.

138