ARCHITEKTURA BETONOWA

DARIUSZ KOZOWSKI redakcja i wprowadzenie OLGIERD CZERNER ANDRZEJ KADUCZKA LECH KOSIEWICZ KONRAD KUCZAKUCZYSKI MARIA MISIGIEWICZ ERNEST NIEMCZYK JADWIGA ROGUSKA

Krakw 2001

Wprowadzenie

Dariusz Kozowski O NATURZE BETONU CZYLI IDEE, METAFORY I ABSTRAKCJE

Richard Plddemann Hala targowa we Wrocawiu

11

Olgierd Czerner ELBET W BAZYLICE

Max Berg Jahrhunderthalle Hala Ludowa we Wrocawiu

17

Ernest Niemczyk WROCAWSKI PANTEON TRYUMF ELAZOBETONU

Zbigniew Ihnatowicz, Jerzy Romaski Centralny Dom Towarowy w Warszawie

25

Jadwiga Roguska ELBETOWY SZKIELET ARCHITEKTURA SZKA I WIATA

Jadwiga HawrylakGrabowska Wiee mieszkalne we Wrocawiu

31

Maria Misigiewicz SCENARIUSZE ELBETU I KSZTATY NIETYPOWE

Romuald Loegler, Jacek Czekaj Koci w. Jadwigi w Krakowie

37

Andrzej Kaduczka BETON I GEOMETRYCZNA ORGANIZACJA PRZESTRZENI

Dariusz Kozowski, Wacaw Stefaski, Maria Misigiewicz Droga Czterech Bram Wysze Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ksiy Zmartwychwstacw w Krakowie Marek Budzyski, Zbigniew Badowski Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

Konrad KuczaKuczyski 45 SAKRALIZACJA BETONU Lech Kosiewicz DOSKONAO BETONU NOWA BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA

57

Dariusz Kozowski

O NATURZE BETONU CZYLI IDEE, METAFORY I ABSTRAKCJE

Wspczesno betonu
1. Dzi beton w architekturze sta si rzecz normaln stanowi podstaw wspczesnej technologii budowlanej. Jest materiaem nowoczesnym dla tych, ktrzy tego pragn czy bowiem cechy nowoczesnej technologii budowlanej z cechami tradycyjnego budulca. Sposb uycia, czy aplikacji zaley wycznie od nastawienia lub stanu ducha twrcy Architektury. 2. Trudno ustali pocztek nowoczesnoci betonu-elbetu. W tym zakresie betonowa (elbetowa) technologia wci umoliwia bicie rekordw inynierskich w pokonywaniu rozpitoci mosty, i wysokoci drapacze chmur. W kategorii nowoczesnoci mieci si take, towarzyszca temu ekonomiczno konstrukcji. Pyta elbetowa i elementy belkowe, dziki stosownej technice i betonowi o duej wytrzymaoci, pozwalaj na pokonywanie duych rozpitoci; wielkie przekrycia to domena technik cienkociennych konstrukcji upinowych. Technologia betonowa umoliwia produkcj przemysow elementw budowlanych, opart na zasadach prefabrykacji jako wymgu ekonomicznoci lub zamierzenia twrcy. Rozwinita technologia szalunkw wielokrotnego wykorzystywania pozwala na precyzyjne wykonanie wyrafinowanych ksztatw i bardzo skomplikowanych odleww elbetowych na miejscu wznoszenia budowli. Beton jako konstrukcja nona skrywa si zazwyczaj pod warstwami innych materiaw reprezentujcych ukryt struktur lub puszcych si wasn urod. Bywa jednak, e to on sam, w penym socu przekazuje ksztaty i znaczenia architektury, stanowic o jednoci struktur, symboli i estetyki. 3. Beton ma wszystkie cechy doskonaoci kamienia; beton jest kamieniem wspczesnoci. Uywany w ten sposb, pozwala obrabia si jak ten naturalny materia, ukazujc swoje nowe oblicze, stosownie do zamysu artysty. Odpowiednio przygotowany jest trway pozostaje odporny na czas, jest niezniszczalny. Jest take kamieniem, ktry moe by odlewany w formach. Ujawnia wtedy szlachetno natury szalunku gadko stali, natur drewna odlew betonowy moe przybra form zarwno podpory wieowca, jak i kanelurowanej klasycznej kolumny. 4. Beton ma dusz. To metaforyczne stwierdzenie przywouje najpierw skojarzenie antropomorficzne ogldajc rzecz architektoniczn z betonu obcujemy z jej zewntrznoci ogldamy powierzchni kolor, faktur, dotykamy szorstkoci lub gadzimy wypolerowan skr, powlekajc mas rzeczy. Dostrzec mona wtedy ksztat ciar, mas, innym razem lekko; mona take oceni form. To nie koniec. Refleksja lub dociekliwo nakazuje wejrze w gb, by zobaczy moc materiau, siy przebiegajce wewntrz konstrukcji czasem przybierajce przeczuwany jedynie ukad, ukrytych tam, czci stalowych. Niekiedy mona ujrze dusz betonu gdy ksztat rzeczy ujawni to jedyne z moliwych pocze pikna, celowoci, trwaoci wytworu ludzkiej wyobrani. 5. Waciwoci materiau: trwao, wytrzymao, moliwo formowania przemysowego i obrbki rk artysty, a nade wszystko szlachetno i piekno, wydobywa z tworzywa architekt-inynier-artysta, nadajc ksztat rzeczy architektonicznej. Przykadem tego niech bd dziea takich architektw, jak: Carla Scarpy, Tadao Andy, Santiago Calatravy, Ricardo Bofilla twrcw wspczesnych, bez ktrych historia nie mogaby si ju oby. Dobr osobowoci, architektury i sposobw uywania przez nich betonowego tworzywa, nie wyczerpujc zagadnienia, pozwala na odniesienia i porwnania z prezentowanymi dzieami z Krakowa, Warszawy i Wrocawia. 6. Na pewnym obszarze Europy, dzi wydzielonym granicami Polski, istnieje architektura, dla ktrej beton-elbet ma znaczenie szczeglne. Wybrano siedem dzie w celu przedstawienia Architektury Betonowej. Dobr reprezentuje: architektur, beton, i twrcw na rozlegym obszarze czasowym, w bardzo rnych sposobach jego aplikacji. Dziea przedstawiaj teoretycy ze rodowisk akademickich; ich widzenie architektury jest osobiste nie prbowano ustali jakiego wsplnego schematu omawiania architektury.
3

Beton metaforyczny Santiago Calatravy

1. Most nie wspiera si na tym czy innym kamieniu lecz na utworzonej przez nie linii uku, ale przecie bez kamieni nie ma uku. O mocie mona myle tak, jak Marco Polo, ktry wyjania ide jego budowy Kubaj-chanowi, a co opisa w Miastach niewidzialnych wiadek tych rozmw, Italo Calvino. S wiec kamienie, ktre wspieraj si na uku, rzeczy niematerialnej, sucej temu, by elementy tworzce most stanowiy wraz z lini jedno konstrukcji. Konstrukcje Santiago Calatravy nie ukrywaj tajemnicy uku. Przebieg si nioscych most nie pozostaje ukryty gdzie w gbi elbetowego korpusu; demonstracj przebiegu si w materii inynier zazwyczaj rozdziela rwno na elbet i liny. Metafor i symbolem Mostw Calatravy pozostaje uk. 2. Calatrava jest inynierem-architektem, a moe po prostu inynierem-artyst. To pozwala znale jego miejsce w znaczcym szeregu wielkich poprzednikw, ktrych myli i dokonania odnajdujemy w sztuce tego twrcy Mostw. Najpierw by to Leonardo da Vinci jako badacz, inynier, wynalazca, filozof, i wreszcie malarz i rysujcy artysta (istniej zbienoci z zapisami szkicowymi, utrwalajcymi pomysy, idee i studia, dociekania ksztatw rzeczy). Potem naley wymieni Michaa Anioa przede wszystkim jako rzebiarza, architekta i poet. W kolejnoci jest to Eugne Viollet-le-Duc architekt odkrywajcy monumenty redniowiecznej architektury i nade wszystko doktryner absolutnej spjnoci pomidzy konstrukcj, form i funkcj. Z wypowiedzi samego Calatravy wynika, e chciaby by widziany jako kontynuator Antonia Gaudiego architekta tworzcego w indywidualnym, pozaczasowym stylu, nie znajdujcym odpowiednika w oryginalnoci i konsekwencji swojej architektury linii. Za poprzednika hiszpaskiego inyniera naley uzna take
4

Roberta Maillarta z racji poetyckiej i racjonalnej rwnoczenie formy jego mostw, elbetowych konstrukcji istniejcych jako spjna cao z naturalnym otoczeniem, i Christiana Menna take zespalajcego dziea inynierskie z krajobrazem. Z tego powodu jest tu miejsce dla teorii architektury organicznej Franka Lloyda Wrighta czynicej jedno z budowli i natury. Ale take dla twrcy przekry hiperboliczno-parabolicznych z ekstremalnie ekonomicznych iloci materiau, architekta Felixa Candeli. Ten zbir wybitnych Osobowoci mgby zakoczy Alvar Aalto szczeglnie jako twrca mebli, dostrzegajcy w drewnie natur ludzkich mini, i mistrz zapisu szkicowego idei-myli. 3. Idee tych twrcw mona by uzna za niewypowiedziane credo artystyczne Calatravy, lecz to ostatnie pokrewiestwo uzmysawia pewien rodzaj obsesyjnej organicznoci, ktra pojawia si jako pocztek projektowania rzeczy inynierskiej, i trwa w przetworzonej postaci w zrealizowanym dziele. Organiczno, ktr natarczywie epatuj widza dziea konstruktora, powoduje, e inynierskie budowle zdaj si przynalee raczej do wiata natury, ni do zbioru ludzkich wytworw. Dochodzc istoty architektury Santiago Calatravy, wypada wic wywodzi j z rzeczy naturalnych, i dostrzega powinowactwa jego konstrukcji z budowlami natury. Jest w nich co ze spokoju zastygych, skamieniaych konstrukcji szkieletw, muszli, stalagmitw, ale take mona widzie w nich ukryt energi prcych si traw na wietrze, obcionych konarw, lub po prostu mini; pewnie take tworw ludzkiej pomysowoci i wyobrani, wykorzystujcych naturalne waciwoci materiaw, np. siy sprystoci drewna sprowokowane napit ciciw. 4. Calatrava, czerpicy natchnienie nie tyle z przestrzeni natury, co z rzeczy naturalnych, nie tylko przyznaje si do takiej idei, ale demonstruje chtnie owe inspiracje zapisane rysunkowo. Inynier

integrujcy sztuki pikne, inynieri i architektur, okazuje si znakomitym rysownikiem zawierajcym w skrtowym, lapidarnym, owkowym zapisie zwizo idei, formy nade wszystko, a potem dopiero syntez inynierskiej konstrukcji. Rysuje wic ptaki, postacie ludzkie, zwierzta, a take naturalnie wyginajce si karty otwartej ksigi, rzeczy pozostajce w formach napitych, jakby staych w wysiku lub pozostajce w gracji swojej natury. Ksztatypierwowzory, ktre uzasadniaj logik dziea i inspiruj architekta, nakaniaj ogldajcego rysunek do podania za myl artysty. Tak naprawd bez wczytania si w te rysunkowe egzegezy trudno pody za zawiociami myli twrcy; patrzc potem na wzniesion budowl, myl konstruktora wydaje si tak oczywista. By moe Calatrava w swoich rysunkach chce wyjani wasn potrzeb metaforyzacji form inynierskich, z natury rzeczy, budowli. W jednym z owkowych rysunkw przekrj Pont dAusterlitz w Paryu (1988) przyporzdkowuje, a moe porwnuje lub wywodzi, z ksztatu abdzia w locie. Szkice hiszpaskiego inyniera przywouj na myl rysunkowe studia anatomiczne Leonarda da Vinci. Santiago Calatrava rysuje swoje szkice-studia owkiem na biaym papierze, stawiajc linie z rozmachem i pewnoci, demonstrujc nie intuicj, lecz raczej pomylan wczeniej ide. Na kartce pozostaje zamaszysta kreska lad narzdzia ujawniajcego faktur materiau. Odszukiwaniem znakw zajmuje si rysunek. Patrzc na zbudowan przez artyst rzecz architektoniczn, nie mona oddzieli jej od idei odnalezionej w otaczajcym go wiecie i potem narysowanej inspiracji, ktra by moe stanowi cel, metafor, realizacj architektury poetyckiej. Dociekania ksztatu, owe analogie czy paralele szkicowane na papierze, su jednak nade wszystko poszukiwaniu oryginalnoci. Wiedza o pierwowzorach pozostanie

wasnoci artysty i bdzie dostpna jedynie nielicznemu gronu dociekliwych, ktrzy zobacz rysunki w szkicowniku artysty. 5. Most, jako konstrukcja inynierska, nakazuje Calatravie poszukiwanie Absolutu, i zmusza do marze o wyczynach. Ale tu kolejna rzecz nie musi by najdusza, naj-lejsza lub naj-ciesza musi by naj-doskonalsza w swojej oryginalnoci. Z kolei Most jako rzecz architektoniczna take powinien zaskakiwa nowoci: modyfikacje nie znajduj uznania w oczach widzw. Calatrava wic chce tworzy co nowego, nadzwyczajnego, piknego technicznie graniczcego z niemoliwym, i tak mwi o projekcie mostu dAusterlitz w Paryu. W istocie sztuka Calatravy nie jest architektur minimalistyczn, estetyka konstrukcji jest tu oparta na zawiej logice, ktra prowadzi do optymalnych rozwiza statycznych i architektury emocjonalnej, poetyckiej, mwicej nie wprost to, co pragnie przekaza. 6. Calatrava przyznaje si do mylenia o symbolu; o pieszym mocie w Leridzie w Hiszpanii mwi lekki i symboliczny; o pieszym mocie w Crteil we Francji to jest ekstralekka konstrukcja, ktra bdzie przejciem, i rwnoczenie symbolem; a o wiey telewizyjnej w Barcelonie surrealistyczny symbol nowego miasta, tak jak ogromna wiea w Sagrada Familia, tak jak gigantyczna budowla przyszoci. Wszystko co tworzy Santiago Calatrava staje si take innym symbolem, symbolem miejsca lub miasta, w zalenoci od rozlegoci zaoenia: czy to jest most czcy rozlege terytoria, czy jest konstrukcj mocujc sygnalizacj wietln w poprzek ulicy. Jego architektura zawsze pozostaje znaczca, zazwyczaj take dominujca i zwracajca na siebie uwag, ale ostatecznej symboliki nabiera w miejscu zrealizowania ostateczny symbol nadaje jej otoczenie. Konstrukcje te nie tylko su pokonaniu przestrzeni i rozpitoci, nie tylko s

rzecz, ktra pozwala, by jak najszybciej znale si po drugiej stronie rzeki. Zmieniaj si w znak miejsca, zmuszaj, by na ten fenomen spojrze z dystansu, dostrzegajc jego bezinteresowno dziea sztuki, a take by oglda sam jego wspaniao. Za spraw inyniera przeprawa przez rzek jest przejciem z Jednego wiata do Innego. Granic midzy nimi wyznacza nie tyle przeszkoda strzegca rnorodnoci wiatw, ile ksztat budowli-mostu. Wyrazisto formy umacnia natur rzeki, brzegw, ich wiatw i budowli. Nie pokonujemy odlegoci lecz mijamy budowl bramn strzegc autonomii miejsc i przestrzeni, ale wchodzc na most odwiedzamy sam budowl, obcujemy z ni i podziwiamy jej form. 7. Budowle Santiago Calatravy, zanim stay si rzeczami inynierskimi, byy rysowanymi ptakami Pont dAusterlitz w Paryu, gowami byka (przekrj konstrukcji mostu) Puente sobre el Guadaina w Meridzie, take most CamasSan Lazaro w Sewilli, koniem most 9 dOctubre w Walencji; ryb most Felipe II w Barcelonie, muskulatur mczyzny Wettsteinbrcke w Bazylei, drzewami BCE Place Gallery i Heritage Square w Toronto, bd mitycznym, skrzydlatym stworzeniem, jak teatr Taburetti w Bazylei.

spoeczestwa materializoway zasad owych blokw mieszkalnych, wznoszonych za pomoc produkcji przemysowej, goszc przy okazji tryumf prymatu technologii budowlanej opartej na masowej produkcji i architektury odartej z ornamentu. I byo to take w czasie, gdy widzowie znueni byli rzekomym puryzmem sterylnych form architektury, prostopadocianw o ksztatach wynikajcych z liczby piter, wielkoci mieszka i ekonomiki toru dwigu montujcego prefabrykaty, a mieszkacy osiedli nie doczekali si drzew i zieleni, ta i uzupenienia, ktre byo warunkiem ycia w takim miecie. 2. Bogaty w dowiadczenia modernistycznej legendy szczliwoci cywilizacji przemysowej Ricardo Bofill i jego zesp Taller de Arqitectura, odwoa si do przeszoci. Stajc w dramatycznej opozycji do chwili wspczesnej, cofn si jak gdyby do pewnego momentu w historii sztuki budowania, uznajc go za zagubiony, waciwy pocztek architektury wspczesnej, ktry naley kontynuowa. Bofill nie ujawnia tego pocztku, wskazujc jednak na bezporednie i demonstracyjne zwizki z przeszoci historyczn, pokazywane chtnie i z przekonaniem dotyczy to architektury i przestrzeni miasta. Historyczne odniesienia nie przeszkadzaj mu budowa swoich miast z elbetowych prefabrykatw. 3. W Marne-la-Valle pod Paryem architektur mieszkaniow zbudowano (1978-1982) z elementw prefabrykowanych, tzw. wielkich pyt, ktre znamy a nadto dobrze z najbliej pooonych osiedli. Z pewn rnic Bofill wyprodukowa elementy elbetowe jako czci historycznych porzdkw, gzymsw, nadproy, kanelurowanych kolumn i cokow; jego elbet jest biay lub szary jak cement bywa take barwiony, ale zawsze pozostaje gadki, nie dotknity ludzk rk, precyzyjnie odbijajcy ksztat stalowej formy, co zapewne nie
5

Prefabrykowany klasycyzm albo Arkady, Teatry i Paace Ricardo Bofilla

1. Byo to w czasie, gdy fabryki domw wypluway ze swoich wntrz tysice jednakowych czci elbetowych cian i stropw, sucych do realizacji najwikszego osignicia modernizmu w zakresie architektury mieszkaniowej bloku mieszkalnego miejsca, w ktrym nikt nie mg mie gorszych warunkw zamieszkiwania od innych, ale take nikt nie mg mie warunkw lepszych. Byo to w czasie, gdy idee modernizmu czce pomysy uszczliwiajce

przeszkadza mu marzy, e jest kamieniem. Miasta Bofilla przecigaj si w demonstrowaniu oryginalnoci form budowli. Jednak Teatry, Arkady i Wiadukty mieszcz w sobie mieszkania. Teatr Paacu Abraxas zadziwia ksztatem, wielkoci i materiaem: wspczesnego betonu uyto do zbudowania barokowej kompozycji. Przestrze budowli zostaa tak uksztatowana, by tworzy monument zamknitego teatru. Jak w odlegym pierwowzorze forma zewntrzna przeciwstawiona jest ksztatom wiata wewntrznego. Zewntrzna elewacja Teatru Paacu Abraxas skada si z toskaskich zdwojonych kolumn uoonych w trzech pitrach, zawierajcym dziewi kondygnacji mieszkalnych. Rytm kolumnad uzupeniaj wielkie porzdki wysokoci caej budowli, kryjce windy w obkowanych pkolumnach. Od strony dziedzica elewacj tworzy kolumnada, tym razem dziewiciokondygnacyjnych szklanych pkolumn zwieczonych cikimi, doryckimi, betonowymi kapitelami, ktre nic ju nie nios, a ponad nimi jawi si wieczca kondygnacja, ozdobiona stosownymi prefabrykowanymi ornamentami: gzymsami i pilastrami. Nierealno prefabrykowanej historycznoci uzupeniaj od wewntrz, od strony dziedzica, smuke cyprysy na publicznej przestrzeni dachu, wieczce budowl i rzd szklanych kolumn zarazem. Klasyczny jzyk i technologia prefabrykatu formuj take dziesiciopitrowy Arc de Triomphe, w ktrym zwracaj uwag kanelurowania doryckiego betonu oraz dziewitnastopitrowy Paac Abraxas, take bdcy mieszkalnym budynkiem wielorodzinnym. Budowla nazwana zostaa na cze czarodzieja, ktry wymyli zaklcie abrakadabra. 4. W innym miejscu paryskiego regionu, niedaleko Wersalu w St-Quentin-en-Yvelines, w osiedlu zwanym Les Arcades du Lac, Bofill proponuje przestrze zbudowan (1974-1981) na zasadzie kolau,
6

kontynuacji, bd powtarzania regu tradycji urbanistyki francuskiej. Zesp zabudowy mieszkaniowej czyli po prostu miasto wyglda jak fragment jakiego dawnego wiata, a odniesienie do regularnej XIX-wiecznej tkanki miejskiej z ulic, placem, skwerem, z jednoznacznoci przestrzeni publicznej i tym samym wyrazist prywatnoci wntrza blokw zabudowy miejskiej jest oczywiste. Historia, lub po prostu przeszo, jest pretekstem do budowania przestrzeni miasta. Okrgy plac centralny zbudowano wok niewielkiej wityni, uoonej jak z klockw z masowo produkowanych betonowych elementw o ksztatach demonstrujcych historyczny rodowd lub zatrzymanie czasu. Budowl wzniesion nad brzegiem jeziora tworz podpory (mieszczce pi kondygnacji mieszka), poczone prefabrykowanymi arkadami. Pilastrowane ciany z oknami, balustrady loggii z wyrazicie profilowanymi tralkami, boniowanymi bazami-podstawami o wysokoci caej kondygnacji. Budowla nazwana Le Viaduct mieci oczywicie funkcje mieszkaniowe. Nazwa oddaje ksztat architektury i jest pretekstem do projektowania-budowania formy architektonicznej. Znw pojawiaj si kolumny, pilastry, gzymsowania, a w przewitach wiaduktu uki mostw. Znaczenie ksztatw zostao zatarte lub znieksztacone w stosunku do pierwowzorw. Formy znane z przeszoci kryj zupenie inne funkcje kolumna moe by trzonem azienkowym lub klatk schodow. Na t wizj nakada si take wyobraenie regularnoci paacu i geometrii francuskiego parku, i by moe jakiej budowli wzniesionej wedug zamysu utopisty spoecznego. Jzyk architektury jest tu nieodmiennie bofillowski, elbetowy, swobodnie historyzujcy, z niemal typowymi elementami maej architektury w formie wity i portali, a cao malowniczego obrazu dopenia centralnie umieszczone lustro (w ramach) jeziora. Tylko tytuowe Arkady budow-

la (bo przecie nie blok mieszkalny) wyrastajca z jeziora mwi, e mamy za sob modernizm, e surrealizm nie jest przeszoci, e dzi jest zwyky dzie koca dwudziestego wieku, a Ricardo Bofill jest wielkim romantykiem. 5. Podstaw tej niezwykej architektury by pomys masowo produkowanego ornamentu elementu budowlanego Ricardo Bofilla i grupy Taller de Arqitectura. Bofill wykaza, e estetyka wytwarzanej przemysowo architektury nie musi by podporzdkowana technologii produkcji, przeciwnie technologia wielkiej pyty nie jest ekonomicznie sprzeczna z indywidualizacj elementu budowlanego. Wtedy rola architekta polega na wypenieniu idei szczegami. 6. Modernizm zakwestionowa dekoracj niezalen od struktury budynku; potrzeb pikna ornamentu zastpiono estetyk gry bry w wietle, wywodzc si z rnych ideologii. Estetyka postmodernistycznego klasycyzmu Ricardo Bofilla ksztatuje bryy wedug zasad semantyki historycznego jzyka, ktrej podstaw stanowi triada: baza, trzon, zwieczenie, kontynuowana stosown syntaks. Struktura nona pozostaje niewidzialna lub jest zespolona, stanowi jedno z ornamentem. Formy budowli i ksztaty elementw napenia uytecznoci, ktra jest jedynie pretekstem do wzniesienia monumentu i do istnienia tego wiata. 7. W tych zrealizowanych fantazjach tkwi urzeczywistnienie marzenia o mieszkaniu w paacach, zabawa w budowanie fortec z klockw, i pewnie wiele innych gier architekta z materi przestrzeni, do ktrej wcign mieszkacw i przygodnych podrnych. Zasmakowa tego mona jedynie osobicie dotykajc rzeczy. S to take dowody zmaga Nierzeczywistego z Realnoci, zmaga architekta pochodzcego z kraju Don Kichota, Antonia Gaudiego i Salvadora Dalego.

wiat (betonowy) wedug Carla Scarpy

1. Architektura przeszoci, nawet tej przeszoci, ktra wci naley do przestrzeni architektury wspczesnej, bywa skazana przez upywajcy czas na cikie prby przetrwania. Budowana zazwyczaj pod ochronnym parasolem stylu, kierunku czy nurtu architektonicznego, wraz z nimi odchodzi w przeszo. Czasem odejcie to wie si z emocjami, ze miesznoci, z pogard, innym razem pokrywa je cisza obojtnoci i zapomnienia. Dziea Carla Scarpy (1906-1978), architekta z Wenecji, unikny takiej kolei rzeczy. Architektura woskiego mistrza, pozostajc bardzo wyrazist, lecz nigdy nie wywoujc nadmiernych kontrowersji, z czasem uzyskaa statut klasyki architektury wspczesnej okresu pnego modernizmu, zachowujc swj rozpoznawalny styl i stanowic wci ksig wiedzy o budowie formy architektonicznej. Dzi do budowli Scarpy pielgrzymuj kolejne pokolenia architektw. 2. Carlo Scarpa by nade wszystko mistrzem szczegw architektonicznych. Wydaje si, e od rozwizania szczegu architekt rozpoczyna budowa form caoci. To wanie detal zawsze nasuwa preteksty i pomysy dalszej opowieci architektonicznej na pocztku by detal. Take takie wraenie mona odnie ogldajc budowle wczeniej istniejce, tam gdzie Scarpa projektowa jedynie wntrza, np. w Museo del Castelvecchio w Weronie (1956-1964). Nowa przestrze ekspozycyjna i nowe elementy budowli wydaj si by pierwotnymi wobec starych struktur redniowiecznego zamku. Cechami owego scarpiaskiegio detalu architektonicznego s: prostota, wraenie prostoty i pewnego rodzaju elementarnoci form przywoujcych skojarzenia z geometri woskiego Racjonalistycznego Modernizmu, i rwnoczenie komplikacja, wraenie wyrafinowanego

skomplikowania. W takich kompozycjach zastosowano materiay podstawowe: stal w elementach masywnych o celowo przeskalowanych wymiarach, drewno w sposb pokazujcy natur materiau, niekiedy ceramik w naturalnej postaci bd szkliwion kolorowo, i beton we wszystkich moliwych postaciach. 3. Beton Scarpy pokazuje natur formy i odlewu uzyskuje powierzchnie surowe, gdy demonstruje odbicie drewnianego szalunku; powierzchnie szorstkie uwidaczniajce kruszywo, gdy jest delikatnie przepukiwany; powierzchnie zatarte, wygadzone, zwyczajne, gdy ma pozosta wyciszony; powierzchnie bardzo gadkie, byszczce gadzi odcinitej materii, i wreszcie betonu sztucznego kamienia o mikkim kruszywie marmurowym o rnych kolorach, odcieniach, fakturach; i osobny rodzaj betonu obrabianego kamieniarsko. 4. Grobowiec Rodziny Brion (1969-1978) w San Vito di Altivole, w regionie Treviso, jest mikrowiatem, modelem architektury, i by moe miasta. Okrelenie grobowiec jest mylce. W rzeczywistoci jest to niewielkie nekropolis, zbudowane na obszarze kilkuset metrw kwadratowych, w bezporednim ssiedztwie maego prowincjonalnego cmentarza. Na odgrodzonym, od codziennoci otoczenia, betonowymi cianami terenie pomieszczono Bramy, Kaplic, Grobowce, Park, Kanay, Zatopione Budowle W tym sztucznym wiecie architektury beton ma znaczenie podstawowe: beton dla Carla Scarpy ma najpierw wartoci natury kamienia, potem dopiero elbetowej konstrukcji. Natura kamienia wyraa si rodzajem dostojestwa, jakie niesie w sobie cienisto i tajemniczo kolumnady, czy te nieprzenikniono i powaga kamiennej ciany. Scarpa przenosi te cechy na materia skadajcy si z cementu i piasku. Jego beton ma wszystkie cechy kamienia, ktry zachowujc swoj charakterystyczn indywidualno, pozostaje betonem;

jest rwnoczenie wspczesnym kamieniem. Uywany w ten sposb, pozwala obrabia si jak kamie. Najpierw architekt nadaje mu ksztat elementu, potem opracowuje powierzchni. Materia zachowuje wtedy stosown szlachetno struktury zewntrznej i ujawnia dotknicie rki mistrza: rzemielnika lub artysty. Dawne kanelurowania kamiennych kolumn, rzebiarskie rozbicie powierzchni u Scarpy zamienione zostaje w powan zabaw w schodkowe, kilkucentymetrowe zaamywanie paszczyzny i kompozycje tak uformowanych elementw. Dziedziniec wejcia do weneckiego Istituto Universitario di Architettura (1966, 1972, 1985) jest kompozycj z kamiennym, barokowym portalem uoonym poziomo, uzupenionym geometrycznymi formami betonowych, schodkowych reliefw, zatopionymi w wodzie. Zwraca uwag rwnowaga elementw tworzcych wntrze dziedzica. Tak sam geometryczn rol odgrywa paszczyzna betonu, powierzchnia trawnika i pochyej ceglanej ciany ogrodzenia. Dla Carla Scarpy trawnik nie jest tem, miejscem nie zabudowanym, a ogrodzenie jedynie oddzieleniem przestrzeni. Zachowujc swoj indywidualn natur materiay: trawnik, kamie, beton, cega, woda tworz precyzyjn kompozycj, ktr odczyta mona w zalenoci od nastawienia jako abstrakcyjn, metaforyczn lub po prostu jako rzecz uyteczn. Czsto takie gry form tworz zoono nadmiaru ksztatw, elementw uytecznych, np. schodw i fragmentw, wydawaoby si, funkcjonalnie zbdnych, tu jednak potrzebnych do dopenienia caoci projektowanej przestrzeni. Kontynuacj takiej konwencji budowy formy jest zatapianie betonowych gzymsw pod kilkucentymetrow warstw wody. W nekropolis San Vito di Altivole owe gzymsy, fragmenty budowli, nieznane detale architektoniczne zatopione gbiej w ssiedztwie kaplicy, spoczywaj na dnie wody wrd porastajcych je wodorostw, tworzc nieznan dotych7

czas przestrze architektury nostalgii, architektury zastanej, niegdy tu istniejcej, jakiego wykopaliska mitycznej budowli lub miasta. 5. Betony Carla Scarpy nie ujawniaj duszy tworzywa ogldajc rzecz architektoniczn, obcujemy z jej zewntrznoci; ogldamy powierzchni kolor, faktur, dotykamy szorstkoci lub gadzimy wypolerowan skr, powlekajc mas rzeczy, czsto ubran w dekoracje ze szkliwionych, kolorowych pytek ceramicznych potgujcych zabawy sensoryczne (widz pragnie dotkniciem rki sprawdzi natur gadkiej powierzchni lub nie moe oprze si zbadaniu jej chropowatoci). Dostrzegamy tedy ksztat ciar, mas, innym razem lekko. Oceniamy form prbujc docieka jej celowoci lub poetyki. Potem refleksja lub dociekliwo nakazuje wejrze w gb. Dostrzegamy moc materiau, ale nie czujemy si przebiegajcych wewntrz konstrukcji. 6. W dzieach woskiego Mistrza nie ma rzeczy pierwszorzdnych i innych, waniejszych i mniej wanych. Cao jest zespolona z najdrobniejszym elementem, cz jest caoci i zarazem jedynie fragmentem caoci, niezalenie od tego czy jest budowl, mostem czy portalem w starym paacu. Tworzc swoje dziea, Scarpa nie posuguje si produktem masowym, seryjnym, przemysowym bd wykonanym przez kogo innego. Konstrukcja budowli wyjawia natur swego rzemielniczego rodowodu, podobnie jak balustrady, schody, drzwi, ocienice okien, elementy owietlenia i wyposaenia, zawiasy i zamki. Wymagao to niezwykego mozou i precyzji projektowania, i dogldania wykonania rzeczy. Ale te pozwolio na osignicie niebywaej spjnoci kompozycyjnej. W ten sposb architektura Carla Scarpy staa si realizacj marzenia Richarda Wagnera o Gesamtkunstwerk, caociowym dziele sztuki, o jednoci dziea sztuki nie rozpadajcego si na elementy,
8

o zespoleniu dzie architekta, inyniera, rzebiarza, malarza w absolutn Jedno.

Tadao Ando i betonowa architektura minimum

1. Ta budowla nie ma nazwy. Uywane okrelenie Przestrze Medytacji poprzez zwyczajno opisu uytecznoci nie przystaje ani do opisania sakralnego przeznaczenia rzeczy, ani nie oddaje mistycznego charakteru miejsca. Proponuje si nazw witynia Medytacji. Opisujc budowl tak nazw, by moe usysze mona take pogos racjonalistycznych idei Owiecenia i architektur tamtych czasw: szlachetny klasycyzm, pozbawiony nadmiaru dekoracji, czasem megalomaski lecz nie wolny przecie od tsknot za wzniosoci sacrum. Racjonalizm architektury Tadao Andy okrelany jako sztuka minimalistyczna, wydaje si wywodzi z tamtego ducha, jakby omijajc dowiadczenia wielkiego poprzednika, Miesa van der Rohe, autora hasa less is more ktre, jako idea i slogan zarazem, karmio cae pokolenia wyznawcw modernizmu i naladowcw tworzcych mozolnie architektur, bd po prostu budynki. 2. Dzi jest inaczej. Wydaje si, e nie ma ju kierunkw architektury jest tylko oryginalno wielkich twrcw. Kady z nich czyni architektur na swj sposb, i nie wida jakiej jednej teorii architektury, czy nawet prb porozumienia si w tym zakresie. Nie ma zrozumienia midzy mwicymi rnymi jzykami zdezorientowani pozostaj take naladowcy. Naczeln wartoci staa si nie tyle sama sztuka, zwana architektur, ile konwencja umoliwiajca przychylne zaakceptowanie nowych ksztatw i ich przyjazny odbir. Jeeli widz zaakceptuje konwencj, dalsza zabawa staje si przyjemnoci, lecz do koca nie jestemy pewni opera seria to, czy buffo. Architektura minimum i architektura w piropuszu bywaj akceptowane jednako.

Sztuka budowania rzeczy dzi nie jest wyraeniem plastycznym jakiego okrelonego ideau. Jest wyraeniem kadego ideau, ktremu architekt potrafi nada form. Dla Tadao Andy za ide, motywacj lub pretekst budowania formy, bd tworzenia konwencji, ktra nie suy budowaniu dalszej opowieci, lecz demonstrowaniu ksztatu, posuyo naczelne zaoenie zminimalizowania rodkw wyrazu. Okrelenie minimal art wydaje si tu stosowne. 3. Racjonalizm Tadao Andy jest absolutnie ortodoksyjny. Jego podstaw jest minimalizm architektury absolutna prostota i ograniczenie rodkw wyrazu czytelno geometrii ukadu pozostajcej w bezruchu, oczywisto materiaw. W zakresie tworzywa formy wycznie technologie uprzemysowione i elementy produkowane seryjnie (naturalnie wysokiej jakoci): brak ladu rki rzemielnika. W zakresie ksztatu jest to architektura pozbawiona narracji, pozostajca w sferze milczcego stylu abstrakcji. Rwnoczenie jest to architektura-sztuka rzecz przepeniona form i, jak si wydaje, pena poetyki, ktrej znaczenia ujawnia autor w niewielkim stopniu, pozostawiajc jej odczytywanie widzowi, mieszkacowi i podrnemu. Krytycy architektury dostrzegaj zwizki midzy przestrzeni kreowan przez Tadao And i haiku gatunkiem tradycyjnej poezji japoskiej o niezwykle lapidarnej ekspresji i charakterystycznej powcigliwoci (mona by powiedzie o minimalistycznej architektonice). S to nierymowane epigramy zoone z trzech wersw po 5 + 7 + 5 sylab. Ando stosuje podobne zasady dla uzyskania porzdku i jasnoci przestrzeni architektonicznej. 4. Przestrze Medytacji, lub jak wolimy witynia Medytacji powstaa w Paryu, w latach 1994-1995. Jest to niewielka budowla o powierzchni zaledwie 33 m2. Zostaa zlokalizowana na terenie o powierzchni 350 m2 pomidzy, a dokadniej,

za budowl gwnej kwatery UNESCO, autorstwa Marcela Breuera z lat 1953-1958 i hal konferencyjn, zaprojektowan przez Piera Luigiego Nerviego. Ta budowla japoskiego architekta ma ksztat cylindra wysokoci 6,5 m. Dla widza przeznaczenie obiektu pozostaje nie ujawnione. Betonowy cylinder ma, co prawda, wejcie raczej ni bram, i zaraz naprzeciwko wyjcie. Widocznych okien nie ma. Mrok wntrza, dostrzegalny poprzez otwr bramy ju z zewntrz, jest delikatnie rozjaniony wiatem wpadajcym od gry, poprzez wsk szpar pomidzy krgiem stropu, o mniejszej rednicy ni wntrze walca, pooonego na dwch skrzyowanych belkach. Walec wityni, a moe tylko kaplicy, jeeli chcielibymy przybliy przeznaczenie obiektu, wzniesiono wrd wodnego ogrodu. Cay, bez reszty, obszar dziaki wypenia woda. Kompozycj przestrzeni ogrodu stanowi zygzak trzech elbetowych pomostw. Jeden z nich rozcina budowl z posadzk wyoon granitow kostk. Pomosty ukadaj si tworzc jedyn alej ogrodow, i zarazem drog, ktra prowadzi do wityni i dalej kluczc do ssiadujcego ogrodu japoskiego, zaprojektowanego (1956-1958) przez Isamu Noguchiego, uoonego z osiemdziesiciu omiu ton kamienia przywiezionego z Sikoku. 5. Rygor prostych, geometrycznych kompozycji jest budowany zmysow jakoci elbetowych konstrukcji. Jak zawsze, beton Tadao Andy odlewany w gadkociennych formach nie kryje swojego technologicznego pochodzenia. Szalunki pozostawiaj po sobie na elbecie zapis pozwalajcy odkry ich wielko, ksztat i uoenie otworw po cigach, czcych ciany deskowa. w relief odciska si na powierzchni betonu, gadkiej i delikatnej rwnoczenie, skaniajcej do zblienia rki i dotknicia, ktre nie rozczarowuje beton ma natur gadkiej i delikatnej tkaniny, ktrej sprzeciwia si jednak chd i twardo innego, kamiennego powinowac-

twa materiau. lady form, ryty na betonowych cianach, ta jedyna ozdoba architektury, tworzy delikatny rysunek, precyzyjnie przemylany i zaprojektowany, i nie majcy nic wsplnego z architektoniczn nonszalancj przedstawiajc technologi budowania, ani te z rzemielnicz szczeroci odleww ze ladami deskowa. 6. T betonow architektur buduj ciany (do elbetowych stropw przyzwyczajono nas wczeniej). ciany wyznaczajce przestrze s masywne, demonstrujce sw natur betonow i szalunkow take od strony wntrza. Z tego powodu wewntrz przegrody zazwyczaj skrywana jest tajemnica, bd oczywisto, jak kto woli warstwa ocieplajca umieszczona dokadnie w poowie gruboci ciany. 7. Asceza tej architektury nie tylko redukuje form; zdaje si eliminowa detal architektoniczny. Ksztat tworz bryy (betonowe), paszczyzny (betonowe), linie i punkty. Bryy i paszczyzny wyrastaj z terenu bez porednictwa baz lub cokow. Podobnie we wntrzach, posadzka lub podoga, strop, ciana betonowa lub przeszklenie okienne, mimo swej natury odmiennoci materiaowej zachowujcej szlachetno betonu, drewna lub szka pozostaj abstrakcyjnymi i niematerialnymi paszczyznami demonstrujcymi sw autonomiczno, wsptworzc gr form i wyrazisto linii przeci i stykw. Paszczyzny pionowe i poziome ciany i stropy wycinaj przestrze tej architektury z przestrzeni wszechwiata, a nie s elewacjami okrywajcymi bry budynku, jak to zazwyczaj bywa. Formy wewntrzne nie maj wasnej autonomii ksztat wntrza budowli jest wic kontynuacj formy zewntrznej. Wntrza unikaj wyposaenia czy instalacji. Owietlenie najczciej punktowe lampy umieszczone w paszczynie stropw wsptworzy zazwyczaj kompozycj, bd moe jedynie pozostaje jej

czci. W takiej nierealnej caoci nieco niestosowne wydaj si by, niezbdne ze swej natury, mao abstrakcyjne fragmenty architektury: schody, balustrady S wtedy skromne, uproszczone do koniecznego ksztatu. 8. Architektura Tadao Andy pozbawiona jest kolorw; tworz je jedynie barwy materiaw: betonu, drewna, kamienia Architektura ta pozostaje zdecydowanie szara. W takiej sytuacji wan rol odgrywa wiatocie wyciszona modulacja naturalnego wiata na zewntrz budowli i delikatna gra owietlenia sztucznego wewntrz. 9. Istnieje pewne pokrewiestwo nie tyle ksztatw, ile idei paryskiej budowli Andy i konstrukcji autorstwa Erwina Heericha w parku Wyspy Hombroich koo Dsseldorfu. To co czy postawy obu twrcw, czy minimal art i arte povera jest to ograniczenie rodkw wyrazu, niezwyczajna zwyczajno materiaw i kierowanie uwagi twrcy i widza na bezuyteczn warstw sztuki architektonicznej na form, lecz nie poprzez krzyczenie ksztatami, lecz poprzez usuwanie w cie rzeczy niepotrzebnych. 10. Mimo panujcego pluralizmu stylistycznego, daje si zauway narastajc tsknot za architektur prost, jako synonimem stylu intelektualnego, eleganckiego i wyrafinowanego zarazem, za architektur jako antytez i protestem wobec nadmiaru rzeczy. Spod masy produktw cywilizacji konsumpcyjnej wyania si tu i wdzie Czowiek, pragncy architektury ciszy i skupienia. Tak tworzy Tadao Ando, architekt z Osaki.
Wybrana literatura K. Frampton, Modern Architecture: A Critical History, London 1997. S. Los, Carlo Scarpa, Kln 1994. Ph. Jodidio, New Forms Architecture in the 1990s, Kln 1997. Ph. Jodidio, Tadao Ando, Kln 1999. A. Papadakis, Architectural Design for Today, Paris 1992. Santiago Calatrava Engineering Architecture (red.) W. Blaser, Basel-Boston-Berlin 1989.

10

Hala targowa we Wrocawiu

Richard Plddemann

Olgierd Czerner

ELBET W BAZYLICE
Hala targowa we Wrocawiu zostaa usytuowana najlepiej i mona by rzec, najbardziej tradycyjnie, czyli zgodnie z przyjtym od wiekw zwyczajem. Stana w miejscu, gdzie staroytny Szlak Bursztynowy dochodzi do Odry, kiedy w przeszoci przekracza j brodem, a od poowy XII w. mostem. Tutaj podrujcy stawali na popas, by si przygotowa do wanej wtedy czynnoci przeprawy przez rzek. Gdy ju by most, trzeba byo przejecha przez bram, wpierw drewnianej jeszcze osady, a w pocztkach XIII w. ju miasta. Byo to okazj do powstania tutaj przed wiekami targowiska, potem za, na terenie pniej zajtym przez hal, Arsenau Miejskiego. Ten ostatni znamy z widokw, a nawet z rozplanowania, znamy te wygld Bramy Piaskowej, zarwno tej redniowiecznej, jak i tej wpasowanej w fortyfikacje nowoytne. W 2000 r., przy okazji przebudowywania ulic otaczajcych hal, odkopano mury bramy gotyckiej. W miar unowoczeniania si miasta, rozbudowy jego komunalnych urzdze, dalsze istnienie otwartego targowiska nie mogo by tolerowane. Projekt hali przy ul. Piaskowej i rwnolegle drugiej, dzi nie istniejcej, przy naroniku ulic obecnie nazwanych Pisudskiego i Zieliskiego, przygotowywa architekt Richard Plddemann, od marca 1897 r. wybrany na drug, dwunastoletni kadencj, miejskim radc budowlanym Wrocawia. Tu trzeba przypomnie, e Richard Plddemann urodzi si 30 wrzenia 1846 r. w Gskach na Pomorzu rodkowym, studiowa w berliskiej Akademii Budowlanej, a od 3 wrzenia 1885 r. zaj, po raz pierwszy, stanowisko miejskiego radcy budowlanego Wrocawia. Pierwsze projekty hali wykona Plddemann ju w latach 1890-1891. Hala miaa mie podpiwniczenie o konstrukcji elbetowej, natomiast cz nadziemna miaa by wykonana ze stali. Architekt sugerowa si by moe w tej mierze skoczon w 1886 r. Centraln Hal Targow na Alexanderplatz w Berlinie, a w miar dalszego opracowywania, moe projektem hali giedy Hendrika Petrusa Berlagea w Amsterdamie, ktrej budow ukoczono w 1903 r. Wkrtce jednak, ju po wykonaniu na przeomie lat 1906/1907 elbetowych piwnic, postanowiono konstrukcj nadziemn wznie rwnie jako konstrukcj elbetow. O takim wyborze zdecydowao przekonanie o przyszych trudnociach biecej konserwacji konstrukcji stalowej, a take wiadomo, e konstrukcja elbetowa bdzie o 25% tasza. Przy projekcie koncepcyjnym i projekcie konstrukcji stalowej pracowa Friedrich Friese, projekt techniczny (jeszcze z konstrukcj stalow) wykona Heinrich Kster, konstrukcj elbetow fundamentw i piwnic wykonaa firma Theodor Hlsner, Leipzig Betonbaugeschft, za elbetow konstrukcj nadziemn firma Lolat-Eisenbeton, Breslau. Heinrich Kster wykona obliczenia statyczne elbetowych ukw i peni nadzr nad budow. Hala targowa zostaa udostpniona 5 padziernika 1908 r.; caa budowa trwaa dwa lata. Hala jest zaoona na rzucie prostoktnym o wymiarach 86 x 33 m, poszerzonym od pnocy o 7 m na 2/3 dugoci. Jej naroa wschodnie s wyokrglone. W czci poudniowo-wschodniej dostawiony jest aneks jakby poprzeczna nawa szeroka na 23 m i duga na 22,5 m. Konstrukcj zasadniczej czci hali stanowi 6 parabolicznych ukw o rozpitoci 19 m i wysokoci 20 m do szczytu wietlika. Na wysokoci okoo 4 m, na zewntrz ukw hal i aneks obiega empora, majca te poczenie w poprzek hali. Pod empor i na niej, wzdu cian umieszczone s indywidualne, wyodrbnione, mniej lub wicej otwarte do wntrza hali lub empory, pomieszczenia (sklepiki). W narou pnocno-zachodnim jest ustawiona wiea wysza, druga, nisza, w pnocnej cianie. W hali jest umieszczonych pi otwartych klatek schodowych, dwie dodatkowe s w dostawkach poza gwnym zarysem hali, a jedna w wiey pnocno-zachodniej. Trzy windy s przytulone do klatek schodowych, czwarta, w czci wschodniej, jest wolno stojca. Windy prowadz rwnie do piwnic. Te ostatnie maj take swoje czci izolowane, chodnie, teraz zmodernizowane, kiedy wyoone korkiem. Sanitariaty, przede wszystkim dla sprzedawcw, ale te dla kupujcych, znajduj si w narou poudniowo-zachodnim, na styku gwnej hali i jej aneksu. Przekrj hali moe sugerowa, e jest to bazylika przejcie prowadzi wzdu
11

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

osi wschd zachd i na jego zakoczeniu znajduj si gwne wejcia. Wejcia pnocne i poudniowe s wejciami dostawczymi. Dodatkowe przejcia prowadz pomidzy stoiskami przyciennymi a stoiskami na rodku hali. Te ostatnie s zorganizowane w poprzek hali i odsonite od gry. Paraboliczne uki nie s osonite, ich wewntrzna linia nie jest niczym naruszona. Co innego z lini zewntrzn. Po pierwsze, od postawy do wysokoci ok. 9 m uki s wyprostowane w pionie, poniewa na tej wysokoci wzdu hali s zawieszone kratownice niosce zewntrzne, poprzerywane oknami, ciany nawy gwnej. Po wtre, teraz ju w poprzek uku, s one wyprostowane poziomo na wysokoci ok. 19 m. Z tych poprzecznych belek wychodz supy podtrzymujce najwysz cz dachu hali. Z zewntrznej strony ukw wychodz rwnie supy, podtrzymujce krokwie dachw, jakby naw bocznych. Bazylika ma wic rzdy okien tu pod najwy-

szym daszkiem i drugie ponad bocznymi emporami. Jest to jednak nieco inaczej zorganizowane po stronie pnocnej. Tutaj uformowano bowiem dwie krtkie nawy poprzeczne, tylko w ukadzie dachw, natomiast nieczytelne w rzucie budowli. Doprowadzono wic podwyszone wntrze a do linii zewntrznej, pnocnej ciany, umoliwiajc zaoenie wikszych okien, skierowanych ku pnocy, by uzyska agodne owietlenie wntrza. Inaczej jest rozwizany aneks poudniowo-wschodni. Ten ma bowiem rwnie wasn, paraboliczn konstrukcj ukw, tyle e o mniejszej, 11,5 m rozpitoci, a wic te nieco niszych. Stropy niosce empory, jak te skone, niosce pokrycia dachw to elbetowe, masywne pyty, wspierane odcinkowo belkami bd krokwiami. Caa elbetowa konstrukcja ma faktur deskowania. Nie prbowano powierzchni szlifowa. Dlatego s dobrze widoczne lady deskowania. Jedynie pierwotnie

12

poducza byy malowane ornamentalnie przez Georga Heintzego. Ornament jest typowy dla tego okresu we Wrocawiu mona go spotka na budowlach Maxa Berga (ania przy ul. Szczytnickiej, klinika pediatryczna przy ul. Hoene-Wroskiego), ale te np. na elewacjach ani Miejskiej projektu Wilhelma Weldermanna. Wystpoway rwnie detale kowalskie w balustradach, w okuciach dolnych czci supw, ogrodzeniach stoisk, daszkach nad windami.

Hala od zewntrz jest ceglana, w partiach cokoowych oboona kamieniem na sposb rustykalny. Kamie ten na narou wiey wychodzi do znacznie w gr. Z kamienia s obydwa gwne, trjdzielne portale, obramienia gwnych szczytw i zamieszczone na ich rodku piciopolowe herby miasta. Zwaywszy na to, e hala zaja teren dawnego Arsenau Miejskiego, stojcego tu w narou redniowiecznych fortyfikacji, a take w ssiedztwie Bramy Pia-

skowej, budynek zaopatrzono w dwie wiee, przy elewacji pnocnej, a wic jakby w biegu muru obronnego. Wiea pnocno-zachodnia, kwadratowa w planie, jest wysza, w grnej czci jest nieco nadwieszona, o pozornie obronnym charakterze. Nakryta jest czterospadowym dachem z krtk kalenic. Zegar z tarcz znajduje si w grnej czci kadej elewacji. Drug wie, u dou kwadratow, wyej omioboczn, przykrywa dach omioboczny, amany. Cega, z ktrej s zrobione mury zewntrzne, ma faktur klinkierow. Niektre partie elewacji s wytynkowane na biao fryz nad parterem, fryzy podgzymsowe wie. Wielkie, o zarysie trjlistnym, wczesnogotyckie otwory kocz naw gwn, i poprzeczne ramiona hali od pnocy. Empory w cianach szczytowych kocz okna ostrouczne. Wiee i okna nadaj caoci charakter historyczny; ksztat dachu niszej wiey i pewne detale we wntrzu wizay architektur hali z berlisk secesj.

13

Secesji jest te sporo w obu portalach, noszcych dat 1908 r. Zewntrzny ksztat hali nie zapowiada elbetowej konstrukcji wntrza. Budowla pozostaje wiatowym przykadem wczesnej, elbetowej, parabolicznej konstrukcji. Jest rwnie dowodem wybitnych umiejtnoci Richarda Plddemanna i postpowoci wrocawskiego rodowiska architektw w pierwszych latach XX w. Hala bya modernizowana i konserwowana w latach 19801983. W Archiwum Budowlanym m. Wrocawia s zachowane jej projekty (sygnat. IV-36, 1706A).

Wybrana literatura Atlas architektury Wrocawia, red. J. Harasymowicz, t. I, poz. 288, Wrocaw 1997. A. Gryglewska, Richard Plddemann, architekt Wrocawia, 1846-1910. Katalog wystawy, Wrocaw 1999. A. Gryglewska, Architektura Wrocawia XIX-XX wieku w twrczoci Richarda Plddemanna, Wrocaw 1999. H. Konwiarz, Die Eisenbetonbauten der stdtischen Markthallen in Breslau, [w:] Architektonische Rundschau, R. XXV, Nr 9, Berlin 1909.

14

15

16

Jahrhunderthalle Hala Ludowa we Wrocawiu

Max Berg konstrukcja Gnter Trauer

Ernest Niemczyk

WROCAWSKI PANTEON TRYUMF ELAZOBETONU

Pierwsze konstrukcje kopuowe pocztkowo wznoszone jako kopuy pozorne pojawiaj si w prehistorii, np. megalityczna komora w kurhanie Newgrange w Irlandii (sprzed ok. 4200 lat), konstrukcja kopuowa o dugo niedocigej rozpitoci 14,5 m (symboliczna wielko 50 stp), tzw. Grb Agamemnona w Mykenach (ok. 1350 r. p.n.e.). Ceglano-betonowe sklepienie kopuowe rzymskiego Panteonu, wzniesione w okresie panowania Hadriana (ok. 124 r. n.e.), wyznaczyo nastpn, rekordow i symboliczn wielko 43,5 m (150 stp rzymskich). Godzi si tu podkreli, i w odrnieniu od typowego dla nowoczesnoci poszukiwania zaskakujcych wielkoci dawne konstrukcje byy przede wszystkim wntrzami kultowymi, w ktrych sklepiona czasza bya iluzj firmamentu Niebios, siedliska uranicznych bstw. Konstrukcja historycznych kopu, jako masywnych powok z cegie i zaprawy, niepodzielnie dominowaa w architekturze do wieku XIX. Wielkim sukcesem inynierw XIX wieku byy konstrukcje stalowe, w tym i kopuy, osigajce coraz wiksze rozpitoci, spychajce w cie sw konstrukcyjn efektywnoci sklepienia masywne. Brak ognioodpornoci tych konstrukcji czyni je jednak nieprzydatnymi do przekry wntrz sucych wielkim imprezom masowym. Dopiero nowy, kompozytowy materia konstrukcyjny elazobeton (elbet) bdcy poczeniem walorw kamienia i stali, a take wykonane z niego struktury ebrowa kopua umoliwiy pokonanie rozpitoci rzymskiego Panteonu. We wrocawskiej Hali Ludowej obok wyeksponowanego pikna i potgi nowej formy zrodzonej z elazobetonu, powraca rwnie cz starej, historycznej symboliki. Wrocawska hala, pochodzca z 1913 roku (projekt 1908-1911), pocztkowo zwana Hal Stulecia (Jahrhunderthalle), wedug zamierze jej twrcy architekta Maxa Berga (1870-1947), miaa by zarwno realizacj utylitarnych celw, jak i wielorakim znakiem i symbolem. Jednoznaczna bya rola hali jako pomnika wojny wyzwoleczej Prus w 1813 roku. Symbolem nowej epoki mia by elazobeton i wykonana z niego gigantyczna konstrukcja, przekraczajca o 50 %, czyli 65 m, rozpito swego rzymskiego wzorca. Wrocawska hala miaa by take uwieczeniem marze architektw XIX w., usiujcych dokona syntezy klasycznego ideau pikna (w hali byby to portyk wejcia i idea intencjonalnej kuli w jej wntrzu) z gotyckim duchem, ucielenionym w ebrowej strukturze kopuy. Nonikiem nadrzdnej, religijnej symboliki miao by wiato spywajce z otworu w szczycie kopuy. To wiato miao symbolizowa bosk emanacj wiata prawdy i mioci (z listu Berga z 1914 roku). Du wag Berg przywizywa zarwno do dobrego owietlenia wntrza hali (std pulpitowe dachy i nietypowa, schodowa sylweta kopuy), jak i do waciwej akustyki hali. Nie wolny od nastroju symbolicznego, architekt upatrywa w gigantycznych krzywiznach konstrukcji analogii do form i pikna dwiku dobrze nastrojonych skrzypiec, a w prostocie geometrycznych forma, dostrzega rda pikna architektonicznego. W 1911 roku ogoszono zaoenia projektowe hali, rozwaajc wersj konstrukcji stalowej i elbetowej. Stalow odrzucono ze wzgldu na trudnoci zapewnienia jej ognioodpornoci. Konstrukcja elbetowa duych rozmiarw krya wiele problemw: gwatowny wzrost ciaru wasnego przy zwikszaniu si rozpitoci, wykonanie rusztowania na skal dotychczas niespotykan, konieczno redukcji statycznej niewyznaczalnoci systemu poprzez wprowadzenie szeregu przegubw i dylatacji (zwikszyo to wydatnie przekroje poszczeglnych elementw, powikszajc mas betonu, podnoszc jednak ekspresj i wraenie potgi caej konstrukcji), konieczno ochrony konstrukcji przed niszczcymi wpywami rodowiska (przybrao to rzadko spotykan form oddzielenia zewntrznej powoki budowli od jej konstrukcji nonej). Konstruktorem hali by dr Gnter Trauer, a odpowiedzialno za wykonanie ponosi prof. Gehler i firma Dyckerhoff i Widmann z Drezna. Trauer podzieli cay ukad statyczny hali na dwie gwne czci: kopu i wspierajc j cz doln. Podobna redukcja stopnia
17

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

statycznej niewyznaczalnoci obja take kopu. ebro kopuy, cho zredukowane do dwuwymiarowego wizara, byo i tak skomplikowane w obliczeniach. Elementy konstrukcyjne hali obliczano analitycznie, sprawdzajc je metod graficzn (opis oblicze statycznych, podstawowe rysunki konstrukcyjne i relacj z wykonania obiektu Gnter Trauer opublikowa w roku oddania hali do uytku). Forma ebra kopuy ujawnia ca finezj zamysu architekta. ebro zwa si ku grze, a jego delikatny profil o sfazowaniach, podobnie jak w gotyckich elementach sklepiennych uczytelniajc drzemice w nim siy, podkrela lekko i krzywizn kopuy. Zwenia 32 eber kopuy (u podstawy 85x120 cm, u gry 65x105 cm) miao wywoa iluzj penej pkuli (jest ona w rzeczywistoci nieco spaszczona) tak, aby obserwator stojcy wewntrz hali odnosi wraenie podobnie jak w rzymskim Panteonie e mona w nie wpisa pen kul. Potwierdzao

to idea estetyczny i oznaczao absolutn doskonao. Gwny piercie kopuy podstawa latarni miaa 14,4 m rednicy, u dou w osiach podpr rozpito kopuy wynosia dokadnie 67,36 m. Bya to najwiksza wwczas rozpito osignita w typie kopu masywnych. Piercie podstawy kopuy, zbrojony dwiema nitowanymi kratownicami stalowymi, wsparty jest poprzez oyska pod kadym z eber na piercieniu wieczcym doln cz hali. Spoczywa on na czterech potnych ukach gwnych (trzykrotnie niewyznaczalnych statycznie). Zbrojenie elementw konstrukcyjnych w stosunku do iloci betonu byo raczej niewielkie. Oddziaywania poziome z kopuy przenoszone s przez wspomniane uki gwne i wspierajce je wierkopuy absydy, zoone z piciu ukw odpornych. Najmniejsze z nich, chocia zbdne konstrukcyjnie, dodane zostay ze wzgldw architektonicznych.

18

Poniewa bardzo krtki, wrcz rekordowy czas wznoszenia obiektu 15 miesicy uniemoliwi, zgodnie z norm weryfikacji empirycznej wykonanie elementw prbnych, poddawanych rosncym obcieniom, a do momentu ich zniszczenia, sprawdzono wic jedynie na modelu stabilno i przebieg napre w absydzie. Model absydy wykonano z dbowego drewna w skali 1:25 i obciono w skali 1:200 ciarem 6000 kg. Dziki papierowi kopiowemu wsunitemu w przeguby kuliste ukw odpornych sprawdzono sposb przenoszenia przez nie obcie i tendencje do ich ewentualnych odksztace. Badania modelowe uzasadniy konieczno wprowadzenia dodatkowych ste rwnolenikowych midzy ukami odpornymi. Kopua hali zwieczona bya kopuk latarni majcej, zgodnie z wielowiekow tradycj, owietla wntrze. Zrezygnowano jednak z tego owietlenia, bowiem oszklenie latarni stwarzao zagroenie w wypadku poaru. Ciemna cze-

lu kopuki, wiszca w centrum kopuy, okolona czterema piercieniami wieccych okien, tworzy, nie przewidywany przez Berga, dysonans obcy zarwno symbolice kultowej, jak i klasycznej tradycji (przywrcenie owietlenia latarni byoby jednak moliwe po spenieniu przez wypeniajce je oszklenie norm bezpieczestwa). Hala zgodnie z intencjami jej twrcw miaa by manifestacj szczeroci i prawdy poczynajc od funkcji i owie-

tlenia wntrza, poprzez zaakcentowanie przebiegu si i rozkadu napre w elementach konstrukcyjnych, a do uczytelnienia ladw deskowania szalunkw na powierzchniach elbetowych. Deski, z ktrych wykonywano formy, starannie dobierano, zwracajc uwag na ich usojenie tak, aby take surowa powierzchnia elementw konstrukcyjnych bya nonikiem wartoci estetycznych, upatrywanych w szczeroci materiau ladach procesu technologicznego.

19

20

21

Hala jest wybitnym dzieem przedstawiajacym znamienny odwrt od tradycyjnego i historycznego pojmowania pikna i wartoci estetycznych, zwizanych dotychczas przede wszystkim z dekoracj. Zamiast niej hala prezentuje si, potg i monumentalizm samej konstrukcji, a take szczero i prawd nowego materiau konstrukcyjnego. Szczeglne znaczenie hali, mimo kontrowersyjnych ocen, uznali ju jej wspczeni. Uwaano, e wyraa nie tylko patos idei

i mocy, ale take symbolizuje nowy czas i tryumf budowli elbetowych. Wykonanie budowli nie naleao do atwych. Nieprzecitne byy bowiem wielkoci i rozpitoci, a wic take obcienia i naprenia. Ponadto konstrukcja miaa po usunicia rusztowa stan o wasnych siach. Dramatyczny by podobno moment zdjcia pierwszych podpr dwigajcych szalunki z zakrzep mas elbetonu. Poniewa robotnicy wyraali swe obawy, wic

podobno sam Max Berg odwanie uczyni to wasnorcznie. Sta produkcj, transport i ubijanie potnych mas betonu umoliwiy due wytwrnie betonu, kompresor do ubijania masy i karuzelowa kolejka linowa rozpita midzy centraln wie wysokoci 52 m, stojc w rodku hali i dwiema wieami wysokoci 14 m kada, okrajcymi budowl na kolistym torowisku. Odksztacenie form oszalowania badano obciajc je prbnie workami z piaskiem, ktry stopniowo usuwano w miar wprowadzenia w ich miejsce masy betonu. Penym napicia by moment sprawdzenia wielkoci ugicia konstrukcji po zdjciu rusztowa. Okazao si, e adne z nich nie przekroczyo wartoci obliczonych analitycznie (na podporach kopuy stwierdzono przesunicie na oyskach w kierunku promienistym o 3,8 mm wobec obliczonego na 3,9 mm). Znakomita organizacja budowy i mechanizacja pracy, jak tu wspomniano, zoyy si na rekordowo szybkie wykonanie hali.

22

Wiek hali 87 lat nasuwa pytanie o stan jej zachowania. Dziki oddzieleniu powoki od waciwej konstrukcji nonej, wydaje si ona wyjtkowo odporna na destrukcyjne wpywy zewntrzne. Wykonane w 1995 roku badania wytrzymaoci betonu wykazay jego dobry stan. Zapewne hala moe okaza si rwnie trwaa jak jej rzymski wzorzec Panteon liczcy prawie 1900 lat. Wrocawska hala utrzymaa swj prymat w rozpitoci ebrowych konstrukcji elbetowych (65 metrw) tylko 15 lat. Cho wyprzedzia rzymski Panteon, wac tylko 42 % jego ciaru, przekraczajc jego rozpito o 50 %, to musiaa ustpi jednak miejsca nowej generacji konstrukcji elazobetonowych upinom. upinowa hala w Lipsku rozpitoci 80 m, zbudowana w latach 1927-1928, waya tylko 1/3 ciaru wrocawskiej hali. Mona przedstawi to pogldowo. Gdyby wykorzysta cay materia konstrukcyjny hali do wykonania podobnej upiny, to osignaby ona rozpito ok. 300 m, a wic prawie piciokrotnie przekraczajc osignicie wrocawskiego Panteonu tryumfu elazobetonu. Pozostajc ju tylko historycznym pomnikiem postpu techniki, odwagi jej twrcy i konstruktorw, wrocawska hala prezentuje rwnie nieprzemijajce wartoci estetyczne. Tkwi one zarwno w lapidarnej kompozycji kulistego wntrza, w wyeksponowanej potdze konstrukcji, jak i w surowoci i sile emanujcych z jej elbetowych form.
23

24

Centralny Dom Towarowy w Warszawie

Zbigniew Ihnatowicz, Jerzy Romaski

Jadwiga Roguska

ELBETOWY SZKIELET ARCHITEKTURA SZKA I WIATA

Popularny CDT, pierwszy po ostatniej wojnie duy i nowoczesny obiekt handlowy w dwigajcej si z ruin Warszawie, zosta wzniesiony w latach 19481951 wedug projektu Zbigniewa Ihnatowicza i Jerzego Romaskiego. Stan obok wybitnej budowli o podobnej funkcji z pocztku XX wieku domu towarowego Braci Jabkowskich, wzniesionego w latach 1912-1913, wedug projektu spki Franciszek Lilpop, Karol Jankowski. Budowle te rni czas powstania, a take oglna koncepcja przestrzenna domu towarowego. Ten z pocztku stulecia reprezentuje model europejski o paryskiej genezie, z wielokondygnacjowym atrium holem, na ktry otwieraj si handlowe kondygnacje, z monumentalnymi schodami i grnym dowietleniem przez szklany dach. Natomiast warstwowy ukad cigych powtarzalnych kondygnacji Centralnego Domu Towarowego reprezentuje model rodem zza oceanu, i cho w Europie zadomowiony ju na pocztku XX wieku, to wywodzcy swj rodowd od amerykaskich skadw i magazynw towarowych oraz architektonicznej Szkoy Chicago. Przy wszystkich rnicach oba warszawskie domy towarowe maj fundamentaln cech wspln szkieletow konstrukcj elbetow. Te dwa dziea stojce opodal pokazuj, e beton-elbet, dziki jego plastycznoci i podatnoci na przyjmowanie rnych ksztatw okaza si materiaem o wielkim znaczeniu dla wyksztacenia nowej formy architektury modernistycznej XX wieku, zwaszcza nurtw, ktre eksploatoway estetyczne moliwoci szkieletowej konstrukcji. Oba warszawskie przypadki ukazuj, jak rne efekty formalne osign modernizm na tej drodze. W elewacji domu towarowego Braci Jabkowskich, za pomoc przeszkle i wertykalnych rytmw, zaakcentowana zostaa wewntrzna struktura szkieletowa. Elewacje Centralnego Domu Towarowego stanowi szklane opakowania wntrza cianami osonowymi zawieszonymi na konsolach szkieletu. Projekt CDT-u zosta wyoniony w konkursie otwartym SARP w 1948 roku. Zdobywcom pierwszej nagrody powierzono realizacj. Znaczc okolicznoci ksztatowania koncepcji byy mao elastycznie zdefiniowane wymagania inwestora i konieczno wpisania intensywnego programu, obejmujcego funkcj handlow, zapleczow i biurow, w ciasn, trjktn dziak wyznaczon przez Aleje Jerozolimskie, ulic Krucz i ukony przebieg ulicy Brackiej, przeksztaconej na tym odcinku w pieszy pasa. Nowy gmach mia te zadanie ksztatowania pierzei jednej z gwnych arterii stolicy Alei Jerozolimskich, ktre we fragmentach ulegy cakowitej destrukcji. Realizacji budowli towarzyszy popiech i braki materiaowe, m.in. pszlachetnych metali, mosidzu i niklu, przewidywanych w pracach wykoczeniowych. Na koncepcji projektowej CDT-u silnie zaway funkcjonalizm. Architekci dokonali segregacji funkcji, zdecydowali funkcje handlowe i biurowe uj w oddzielne bryy. Handel i obsug klienta przewidzieli w gwnym, piciopitrowym korpusie wzdu alei, planujc restauracj dla 400 osb na tarasie dachowym w cofnitej z lica nadbudowie oraz kawiarni dla 200 osb na antresoli parteru. Z tyu stan szeciopitrowy biurowiec. Obie bryy powiza parterowy fragment, przenikajcy je czciowo, przeznaczony dla handlu spoywczego. Wolno stojcy, rzebiarski ukad bry by kontynuacj tendencji okresu midzywojennego. Caa parcela zostaa podpiwniczona. Dwie kondygnacje podziemi przyjy funkcje obsugi magazynowej i zapleczowej, pomieciy te wszelkie maszynerie. Ruch dostawczy rozwizano bardzo nowoczenie, pokonujc ciasnot dziaki. Samochody dostawcze wjeday do podziemi po pochylniach i dziki dwom obrotnicom wyjeday, pynnie wczajc si do ruchu ulicznego. Funkcjonalizm gwnego obiektu handlowego nosi znamiona mylenia w kategoriach maszyny do handlowania. Procesowi dostarczania towaru, wymiany towaru na pienidz, ewakuacji towaru, projektanci postarali si zapewni sprawno tamy produkcyjnej, nawizujc do hase midzywojennej awangardy. Rygorystycznie zastosowana zostaa zasada niekrzyowania ruchu dostawczego i ruchu kupujcych. Towar dostarczany pochylniami do podziemi, wznoszony by na kondygnacje handlowe za pomoc wind zgrupowanych w rodko25

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

wej czci tylnego traktu konstrukcyjnego. Windy otwieray si na korytarz przy tylnej cianie, umoliwiajcy separowany optycznie przeadunek na wzki akumulatorowe rozwoce towar do stoisk. Zesp wind towarowych uzupeniy windy osobowe, skierowane do jednoprzestrzennego wntrza handlowego, tworzc ze schodami subowymi i sanitariatami zintegrowany przestrzennie trzon obsugi. Zasadniczym sposobem pokonywania wysokoci piter przez publiczno byy schody ruchome, usytuowane porodku rzutu. Byo to rozwizanie zapewniajce wraz z windami pen, mechaniczn obsug ruchu kupujcych. Dwie klatki schodowe po bokach, wyprowadzajce na zewntrz, do podcieni utworzonych przez wspart na supach bry, peniy tylko funkcj schodw bezpieczestwa. Doskonale funkcjonalny ukad, odznaczajcy si koncentracj i klarownym rozmieszczeniem elementw obsugi pionowej, ca pozosta przestrze kon26

dygnacji pozostawia dla handlu, elastycznie organizowanego za pomoc lad sklepowych. Tak wielk jednoprzestrzenno i fleksabilno wntrz umoliwiaa konstrukcja elbetowy szkielet na siatce 8x6,20 m, z trjprzsowych ram ze wspornikami. W Warszawie nie byo wczeniej domu towarowego o tak duej skali. Kubatura z podziemiami obejmuje 95 000 m3, powierzchnia handlowa 11 000 m2. Przewidywano dzienny przepyw towaru na 75 ton i obsug w liczbie 1 800 pracownikw. Forma zewntrzna CDT-u opiera si na kontracie cakowicie przeszklonej bryy w ukadzie horyzontalnym wzdu Alei Jerozolimskich, z pionow bry biurowca obudowan cian pen. Koncepcja gwnego korpusu polegaa na uksztatowaniu przeszklonej bryy o zaokrglonych naroach, pocitej horyzontalnymi pasami stropw, owinitej wstgami zintegrowanych w poziome pasy okien. Dynamik bryy, wynikajc z zaokrglenia naroy i pynnego prze-

biegu horyzontalnie oplatajcych j linii, podnosi czciowe jej ustawienie na supach oderwanie od ziemi, i dynamiczna forma zwieczenia z ukonie poderwanymi do gry pytami przykrywajcymi tarasy na dachu. W tej budowli sploto si kilka wtkw architektury modernistycznej XX wieku. W koncepcji poszukiwania efektu nocnego i ksztatowania domu towarowego na podobiestwo latarni kreujcej atmosfer wielkomiejskiego centrum, pobrzmieway echa futurystycznych wizji metropolis. Wedug nich dzielnice mieszkaniowe miay by podporzdkowane centralnym gmachom uytecznoci publicznej, lnicym w socu blaskiem szklanych cian i rozwietlajcym noc potg elektrycznoci, symbolizujcej nowoczesno oraz osignicia homo faber w wieku nauki i techniki. Warszawski CDT wykazuje pokrewiestwo z ide architektury szka i wiata, promowan przez modernistw, m.in. braci Taut, braci Luckhardt, Miesa
27

van der Rohe, Hansa Poelziga, Ericha Mendelsohna, w ich ekspresjonistycznym okresie poszukiwa nowej formy. Dynamiczna brya z zaokrglonymi naroami, czca dyscyplin i regularno szkieletu konstrukcyjnego z ekspresyjn pynnoci linii tworzcych szklane wstgi okien i oboci ciany osonowej, przypomina formy wyksztacone w serii domw towarowych, projektowanych w okresie midzywojennym przez Ericha Mendelsohna: Schocken w Stuttgarcie (19261928) i w Chemnitz (19281929), Petersdorf we Wrocawiu (19271928) oraz w biurowomieszkalnym domu Columbus w Berlinie (19311932). Kanon Mendelsohna zosta w dziele Ihnatowicza i Romaskiego doprowadzony do perfekcji, dziki wyjtkowo czystej i czytelnej interpretacji piciu zasad architektury nowoczesnej Le Corbusiera. CDT ma wolny plan, woln elewacj, pasmowe przeszklenia, ustawienie bryy na supach, i dach-taras.

Realizacja CDT-u w betonie, stali i szkle, nawizujca do typu domu towarowego okresu midzywojennego i do form stylu midzynarodowego zacza budzi wtpliwoci w miar umacniania si w Polsce doktryny realizmu socjalistycznego. W dniu 21 XI 1951 r. zorganizowano w Warszawskim Oddziale SARP dyskusj, ktrej celem bya krytyczna ocena architektury CDT-u, jego kosmopolitycznej formy i antyhumanistycznego maszynizmu. Zgromadzeni architekci wykazali may zapa krytyczny, rozprawiajc o tych waciwociach bez obrzydzenia i ze zrozumieniem przyjli uzasadnienia decyzji projektowych zoone przez Zbigniewa Ihnatowicza. Zgodnie skrytykowali gipsowy wystrj wntrz i pominicie twrcw gmachu w projektowaniu wntrza. Jeden tylko dyskutant zdecydowanie potpi CDT jako spniony przejaw minionej epoki, kosmopolityzm i formalizm najczystszej wody, przyrwna gmach do jazzowego jazgotu i ubolewa, e nie doko-

nano zmian w czasie realizacji, choby dodajc supom gowice. Chodna krytyka wikszoci rodowiska zmusia redakcj Architektury do wzicia na siebie ciaru pryncypialnej postawy. W kilka lat pniej ideologiczne odium opado z CDT-u i gmach jest wymieniany w przegldach architektury polskiej XX wieku jako wybitne dzieo funkcjonalizmu okresu powojennej odbudowy oraz przejaw nowoczesnej postawy twrczej. Tak wic betonowo-stalowo-szklane

28

dzieo Ihnatowicza i Romaskiego ma rwnie wyjtkow pozycj jako dzieo poddane relatywizmowi ocen. W 1975 roku gmach uleg poarowi. Zosta w cigu dwch nastpnych lat odbudowany, poddany modernizacji, take wntrz. Sabiej zaznaczone podziay okien wzmocniy ekspresj przeszkle. Po ponownym otwarciu nosi nazw Smyk. Obecnie nadal peni funkcje handlowe. Ale dzisiejsz klientel obsuguje zamiast dawnej kawiarni Mc Donalds.

Wybrana literatura Dyskusja na temat Centralnego Domu Towarowego, Architektura 1952. J. Strachocki, Domy towarowe w Warszawie, Architektura 1958. J. Zachwatowicz, Architektura polska, Warszawa 1966. S. Giedion, Przestrze, czas i architektura, Warszawa 1968. J. Wujek, Mity i utopie architektury XX wieku, Warszawa 1986.

29

30

Wiee mieszkalne we Wrocawiu

Jadwiga Hawrylak-Grabowska wsppraca Zdzisaw Kowalski, Wodzimierz Wasilewski konstrukcja Wojciech wicicki

Maria Misigiewicz

SCENARIUSZE ELBETU I KSZTATY NIETYPOWE

Idea i jej odbir
W rdmieciu Wrocawia, przy placu Grunwaldzkim, w bezporednim ssiedztwie Ostrowa Tumskiego, i wyszych uczelni o monumentalnej architekturze, w 1970 roku rozpoczto budow, zaprojektowanego przez Jadwig Hawrylak-Grabowsk zespou szeciu budynkw mieszkalnych 16-kondygnacyjnych i trzech pawilonw usugowych 1- i 2-kondygnacyjnych. Cao zaoenia zostaa pomylana jako aurowa ciana rozpita wzdu Osi Grunwaldzkiej, przebiegajcej pomidzy mostami Grunwaldzkim i Szczytnickim. Na prefabrykowanym plateau, penicym rol promenady kryjcej podziemne parkingi i garae, postawiono pawilony usugowe cok na modularnym prostoktnym schemacie, o zmiennej liczbie poziomw, wicy swobodnie na nim rozrzucone niebosine wiee mieszkalne. Urzdow klauzul projekt uzyska w 1967 roku. Koncepcja caego zaoenia musiaa by podporzdkowana wymogom prefabrykacji. Rzecz posadowiono na palach Wolfsholza. Lanego betonu uyto tylko w kondygnacji podziemnej i parterowej. Baz konstrukcyjn wie stanowi szkielet z prefabrykowanych ram H ze wspornikami o rozstawie 3,90 m i rozpitoci ramy 4,20 m. Stropy zaprojektowano jako pene pyty o gruboci 12 cm, o rozpitoci caego moduu; usztywnienie podune stanowiy ciany kanaowe. Efekt rozrzebionego ksztatu nadaway przestrzenne prefabrykaty o zaokrglonych naronikach elementy osonowe i balkonowe. Te ostatnie, dziki symetrii na osi poziomej, poprzez moliwo odwracania uatwiay rnorodno kompozycji. W 1973 roku, kiedy zrealizowano ju trzy wiee, Stefan Mller w artykule Morfologia prefabrykacji pisa: Projekt i budowa zespou mieszkaniowo-usugowego przy placu Grunwaldzkim we Wrocawiu ju od duszego czasu jest przedmiotem licznych sporw i kontrowersji. [] Architekci w swych opiniach oscyluj pomidzy zachwytem a cakowit negacj. Jedni widz w projekcie zapowied nowego romantycznego nurtu prefabrykowanej architektury mieszkaniowej zrywajcej z pudekowym schematyzmem i uniformizacj, inni w kracowych przypadkach okrelaj go jako rozwizanie eklektyczne. Przez nastepne lata wielokrotnie opisywano i komentowano Wiee. Przemysaw Szafer form betonowych wie okreli (1979) jako efektown nowo mwic o elbetowych elementach osonowych i balkonowych. Tadeusz Barucki uzna t realizacj (1985) za ciekaw prb pokonania schematycznego rysunku wielkiej pyty. Budowle sprowokoway Adama Kotarbiskiego do postawienia retorycznego pytania (1985) czy jest to narzucenie agresywnej niezwykoci, jako protest przeciwko architekturze pospolitej? Opinie wydaj si potwierdza ide projektu Jadwigi Hawrylak-Grabowskiej. Uzasadnienie pomysu w 1973 roku przedstawia na amach Architektury: przemysowej produkcji i typizacji mieszka towarzysz nieuchronnie cechy standardu, serii, zimnej rzeczywistoci i monotonii, wykorzystanie zatem wszystkich moliwoci, aby uzyska, mimo prefabrykacji, pewn odrbno, wydawao si konieczne.

Scenariusze elbetu
O nowatorskim pejzau architektonicznym XX wieku rozstrzygaa filozofia wywodzca si z syntezy sztuki i technologii. Narzdziem umoliwiajcym materializacj wizji sta si elbet. Pierwotnie nie tylko budowle mieszkalne, rozpoznawalne jako nowoczesne, kojarzyy si ze sterylnymi bryami prost stereometryczn form, z oszczdnoci faktury materiau i artykulacji detalu z gadk betonow cian. Kiedy awangardowe formy, powoane do ycia w pierwszej poowie stulecia, zawadny ksztatem budynkw publicznych i domw mieszkalnych na nieoczekiwan skal masowe powielanie wzorcowych dzie, nienagannych w swej istocie, zacierao ich niekwestionowane walory. To wanie wwczas pojawiy si wtpliwoci natury formalnej, protesty i nostalgia. W latach 50. zakazane przez ruch nowoczesny formy odradzay si w elbecie, a jego plastyczno zacza suy realizacji odwiecznych pragnie nadawania indywidualnego charakteru budynkom i miejscom. O metamorfozie mylenia Le Corbusiera, a jemu przypisywane jest stworzenie mitu elbetu, wiadczya wymodelowana w betonie ekspresyjna krzywolinijno kocioa Notre-Dame du Haut w Ronchamp (1953). Budowla betonowa rzeba zaszokowa31

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

a admiratorw zapatrzonych we wczeniejsze dzieo mistrza, w Will Savoye w Poissy (1929-1930) wzorcowy model purystycznej estetyki betonu wywodzcy si z kubicznego szkieletu. W tamtym, historycznym ju, klimacie pnego modernizmu lat 60. zrodzi si scenariusz zespou architektonicznego przy placu Grunwaldzkim we Wrocawiu, zaproponowany przez Jadwig Hawrylak-Grabowsk. Wydaje si, e pewnych cech rodowodu programu i formy mona szuka w Unit dHabitation z Marsyli (1947-1952) Le Corbusiera prezentujcym efekt poszukiwa na terytoriach budownictwa mieszkaniowego.

Ksztaty nietypowe
Formua ksztatu uytkowego rzeczy architektonicznej we Wrocawiu kontynuowaa zaoenie uniwersalnej wielofunkcyjnoci Unit dHabitation. Le Corbusier zrealizowa tam swj pionierski program ide, ktra bya szczegln interpretacj przekona Abertiego, e dom jest miastem. W obu przypadkach stworzono moliwo wyizolowania si mieszkacw w rodzinnym zaciszu, w myl indywidualnych regu. Model ycia w poszczeglnych mieszkaniach by zrnicowany. Le Corbusier rozwiza 23 typy mieszka, a wic nie bya to propozycja tak standardowa jak twierdzili antagonici. W wieach wrocawskich rozlokowano 4 typy mieszka (o wielkociach okrelanych jako M2, M5, M6, M7), cile dostosowane do obowizujcych, w zakresie projektowania mieszka, normatyww.
32

Obydwa domy suy miay take yciu pewnej zbiorowoci. W bloku marsylskim, stworzonym dla 1 600 osb, centrum miejskie na sidmym i smym pitrze, z hotelem i restauracj, z salami gimnastycznymi, spenia miao niemal wszystkie codzienne potrzeby. Oderwany od gwaru codziennoci ogrd wyniesiono na dach. Na ostatnich kondygnacjach swoich wieowcw Hawrylak-Grabowska take zaproponowaa przeznaczone do zazielenienia tarasy, z sanitariatami i rekreacyjnymi pomieszczeniami, ktre miay by zorganizowane wedug intencji mieszkacw. Natomiast minicentrum publiczne sprowadzono na ziemi i zespolono z ulic. Wiee mieszkalne stay zatem w rdmiejskim otoczeniu, a nie wyrastay z zielonego krajobrazu jak samotna jednostka marsylska. Le Corbusier preferowa prost form gwn, jednak, bardziej ni wspczeni mu architekci, budowl wyobraa sobie jako rzeb w betonie, ujmowanym w nowych kategoriach jzyka plastycz-

33

nego. Unit dHabitation urzeczywistniaa t wizj. Bya ona antytez gadkiej, zewntrznej powoki domu, jak stosowa w latach 20., gdzie szko i ciana byy w jednej paszczynie, niczym niezakconej. Tosamo ksztatu nietypowego okrela tam surowy, lany beton zaklty w krzywolinijnych formach masywnych pilotis, unoszcych dom ponad ziemi i w bryowych formach dachowego ogrodu, ale nade wszystko rozrzebione brise-soleie osaniajce loggie. Dziki ich

kompozycji z prostoktw, zdecydowanie zagbianych i wysuwanych, przeplatajcych w zmieniajcych si rytmach fasady Unit dHabitation, jakby zgodnie z jak partytur, graj wielowymiarowym ksztatem. Przywodzi to na myl pomys rozrzebienia wrocawskich wie, gdzie take elastyczno myli i elbetowej materii rozstrzygay o wyrazistoci ksztatw. Budynki ogldane z bliskich i odlegych miejsc sprawiaj wraenie jakby rucho-

mych betonowych struktur, pojawiajcych si w podobnych, ale nie takich samych obrazach-kadrach. Take w tej budowli warstwa osonowa okrela jej nietypowy charakter. Jednoznacznie decyduj o nim krzywolinijne prefabrykaty osonowe i ograniczniki loggii-balkonw, w ktrych wygicia balustrad przechodzce w pionowe supki tworz przegrody pomidzy mieszkaniami. Pywajce fasady organicznie dopeniaj owalne okna w pawilonach przyziemnych i kubaturach dachowych, oboci zwieczenia budynku, a take detale schodw, tarasw, czerpni powietrza czy wolno stojcych oson rur spustowych. Wszystko to mona by uzna za materializacj przekona Mendelsohna, ktry czc funkcj z dynamik twierdzi, e funkcja bez wraliwoci pozostaje zwyk konstrukcj. Dzi betonowe wiee mieszkalne zadomowione we wrocawskim pejzau nie stanowi przedmiotu oywionych sporw. Zamys kompozycji jako auro-

34

wej ciany uatwi im zespolenie si z ssiedztwem. W kategoriach fizycznych czas, a raczej brak opieki konserwacyjnej, pozbawi je pierwotnego blasku. Nie odebra im jednak mocy wywoywania refleksji i przypominania o tym, e poszukiwanie precedensowych rozwiza skada si na cig pocztkw i kocw architektonicznych idei. W teatrze architektury XX stulecia symultaniczno odson doprowadzia do pluralistyczego wadania architektonicznym ksztatem.

Wybrana literatura T. Barucki, Architektura polska, Warszawa 1985. J. Hawrylak-Grabowska, Zesp mieszkaniowo-usugowy przy pl. Grunwaldzkim we Wrocawiu, Architektura 1973. Ch. Jencks, Le Corbusier tragizm wspczesnej architektury, Warszawa 1982. A. Kotarbiski, O ideowoci i ideologii w architekturze i urbanistyce, Warszawa 1985. S. Mller, Morfologia prefabrykacji, Architektura 1973. T. Przemysaw Szafer, Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971-1975, Warszawa 1979.

35

36

Koci w. Jadwigi w Krakowie

Romuald Loegler, Jacek Czekaj

Andrzej Kaduczka

BETON I GEOMETRYCZNA ORGANIZACJA PRZESTRZENI

Beton sta si warunkiem istnienia, a zarazem symbolem architektury modernistycznej. W manifecie Architektura futurystyczna, ogoszonym przez Antonio Sant Eli 11 lipca 1914 roku, znalaz si postulat, by stworzy prawdziwie nowe linie, now harmoni profili i bry, a zatem architektur, ktra sw racj bytu czerpie wycznie i jedynie ze specyficznie nowoczesnych warunkw ycia, a sw warto estetyczn z naszej tylko wraliwoci Architekci, sygnatariusze tego dokumentu, wielk wag przywizywali do nowych moliwoci materiaowych i technologicznych, uwaajc, e architektura futurystyczna jest architektur kalkulacji, zuchwaej miaoci i prostoty; architektur zbrojonego betonu, elaza, szka, tektury, wkien tekstylnych, oraz tych wszystkich materiaw zastpujcych drewno, kamie i ceg, dziki ktrym osign mona maksymaln elastyczno i lekko Odtd beton, z jednej strony stworzy podstawy do projektowania solidnych i trwaych konstrukcji budowlanych, z drugiej za sta si now jakoci w kategoriach estetyki architektonicznej, dajc projektantowi bogate moliwoci w zakresie uzyskania nowych efektw w ksztatowaniu faktury, barwy i wiatocienia elewacji budowli. Za najwikszego mistrza stosowania elbetu uznaje si Le Corbusiera, ktry za pomoc tego materiau potrafi osign niezwyk ekspresj i nastrj architektury. Koci w. Jadwigi, autorstwa Romualda Loeglera, wzniesiony w Krakowie w latach 1978-1991 naley do interesujcych przykadw czerpania z europejskiej myli architektonicznej i zastosowania technologii formowanego w naturalnym, drewnianym szalunku betonu do uzyskania ekspresyjnej formy architektonicznej. Walory betonu jako materiau budowlanego nie polegaj bowiem na jego wyrafinowanej technologii, za sam autor dziea nigdy nie ujawnia skonnoci do naduywania rodkw technicznych w architekturze, najwiksz uwag zwracajc na wykorzystanie materiaw w sposb zrwnowaony i stosowny do rozwiza funkcjonalnych i celw, dla ktrych kreowany jest konkretny obiekt. Artystyczna geneza kocioa w. Jadwigi, ktrego gwnym tworzywem sta si wanie beton, zasadza si na sposobie wykorzystania tego materiau. Nowoczesno i oryginalno rozwizania polegaj na zastosowaniu betonu w sposb, ktry uzewntrznia wszystkie jego cechy, pozwalajce z jednej strony uzyska wraenie formy monumentalnej, z drugiej za, poprzez ekspozycje jego faktury odcinitej z szalunku, ukazujcej najmniejsze niedokadnoci czenia desek, rysunek ich sojw i naturaln, biologiczn struktur. Sprawia to, e ten w gruncie rzeczy sztuczny materia budowlany nabiera cech indywidualnych organicznych. Nasuwa si tu znw analogia do sposobu w jaki by on stosowany przez Le Corbusiera. W swojej ksice o Le Corbusierze Charles Jencks napisa: lojalny beton to materia, ktremu Le Corbusier przypisywa wszystkie ludzkie cechy, nawet takie jak godno i uczciwo. Interesujce, e Le Corbusier by take skonny uzna go surowy i brzydki, a zatem za rodek tworzenia kontrastu Betonowy koci w. Jadwigi wydaje si te ujawnia gbsze konotacje wszak beton jest synonimem trwaoci. Ten pozornie martwy materia nabiera ycia dziki operowaniu nastrojem, poprzez kontrast surowego betonu z otaczajc przestrzeni i dziaanie wiatem jego przenikanie z przestrzeni zewntrznej do wntrza obiektu. Surowo i monumentalno wyrazu, przeczca stereotypowemu postulatowi nastrojowoci kocioa idealnego, podkrela take kontekst otaczajcego go blokowiska beton by podstawowym budulcem polskich osiedli z niego take zbudowano koci. Przypomnienie budowli w La Tourette Le Corbusiera, nastroju jego wntrza wydobytego z kontrastu surowego betonu i przenikajcego do jego wntrza wiata dziennego wywouje porwnania z kocioem w. Jadwigi w Krakowie. Nie ma tu adnych podobiestw formalnych, jest natomiast podobna filozofia budowania przestrzeni sacrum. Nastrj sprzyjajcy refleksji, zadumie i modlitwie architekt tworzy poprzez szczelne izolowanie przestrzeni wewntrznej wityni od penej zgieku przestrzeni zewntrznej. Surowe, niemal ascetyczne wntrze, do ktrego szczelinami wnika dzienne wiato, otwiera si zarazem ku niebu, ukazujc i przypominajc jego tajemniczy bezkres.
37

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

Bruno Zevi, podajc wspczesn definicj architektury, napisa: architektura jest sztuk ksztatowania przestrzeni. Romuald Loegler t przestrze ksztatuje zgodnie z tym co wyzanaje: Forma jako element okrelajcy architektur jest w moich poszukiwaniach form uwolnienia z geometrycznego porzdku Dla niego architektura jest geometryczn organizacj przestrzeni, komponowan wedug rygorw i praw porzdku. Geometria nadaje przestrzeni wymiar sakralny bry kocioa

stanowi szecian, przecity wskim pasem przeszklenia, wedug paszczyzn przektniowych. Geometri tworzy nade wszystko beton, lecz take budulec niematerialny wiato. wiato przenika poprzez krzy przeszkle dachu. Geometria budowli, podobnie jak ukad funkcjonalny obiektu, jest prosta. Kompozycja i uyteczno tworzc cao maj te swoje tajemnice, ktre ujawniaj si koneserom lub przechodniom. Na przykad witynia jest wyniesiona na

postument, a do kocioa wchodzi si po szerokich schodach; przestrze poniej poziomu wejcia zajmuje tajemna przestrze rozlegego kocioa dolnego. A jednak, mimo tych wszystkich mierzalnych atrybutw architektonicznej profesji, opartych na prawach fizyki, reguach matematyki i geometrii, strukturze materii, a wic bazujcych, rzec by mona, na naukowych podstawach, krakowski architekt realnej formie architektonicznej nadaje ksztat uwalniajcy j

38

39

niejako z materii, wydobywajcy ducha budowli. Jego architektura, cho tworzona poprzez pryzmat racjonalnego mylenia, jest zarazem rwnowaona irracjonalnym czuciem i wiar. Jest wic zatem nie tylko umiejtnoci jest sztuk, ktra potrafi oywi rzeczy martwe, a w surowy chodny beton tchn ducha. Interpretujc stylistyk kocioa w. Jadwigi w Krakowie, wydaje si, e jego dynamiczna, mocno rysujca si forma konweniuje z zaoeniami ekspresjoni-

zmu. Jest to jednak zuda. Styl caoci jest mocno zakotwiczony w modernizmie; czy jest to schyek kierunku czy ju neomodernizm? pozostaje pytaniem. Moe znajdujemy si w krgu poetyckiego racjonalizmu? Tak czy inaczej, z perspektywy lat, wydaje si, e forma kocioa opara si degradujcej mocy czasu, e budowla nigdy nie zostaa zaliczona do przeszoci, e ani przez chwil jej ksztaty nie przestay budzi pozytywnych emocji.

Wybrana literatura A. A. Mroczek [zdjcia], K. Kucza-Kuczyski [tekst], Nowe kocioy w Polsce, Warszawa 1991. J. Sepio, Oblicza postmodernizmu, [w:] Sztuka polska po 1945 roku, Warszawa 1978. wspaniao budowy tego, co istnieje O architekturze Romualda Loeglera, E. Zamorska-Przyuska (red.), Krakw 1997. E. Zamorska, Koci b. Jadwigi w Krakowie, Architektura & Biznes nr 6, 1997.

40

41

42

43

44

Droga Czterech Bram Wysze Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ksiy Zmartwychwstacw w Krakowie
Dariusz Kozowski, Wacaw Stefaski, Maria Misigiewicz konstrukcja Tadeusz Matejko, Stanisaw Karczmarczyk

Konrad KuczaKuczyski

SAKRALIZACJA BETONU
Wspczesna refleksja o architekturze, ksztatowana intelektualnie od czasw konsekwentnego w swych teoriach Bauhausu, przez analizy integracji materiau i formy, tkwi do dzisiaj, tak wanie utrwalona w kadym z nas. Ma to swoje zalety, ale i wady. Zalet jest wygoda ograniczenia trudnej analizy architektury tylko do rozwaania wzajemnych zalenoci formy i materiau, tworzywa. Wad za jest, z tego samego powodu, zawenie refleksji, a do odsunicia z niej poj pikna, emocji odczytywania przez odbiorc-widza, a nawet zuboenia tak oczywistych zwizkw idei konstrukcyjnej z architektur. Wyjtkiem w takim czytaniu i odbiorze architektury wydaj si by obiekty architektury sakralnej. Od czasw Augusta Perreta i Le Corbusiera, przez Kenzo Tange i Gottfrieda Bhma, do wspczesnego nam Tadao Andy, architektura obudowujca sacrum postrzegana jest zawsze jako jeden ideowy ad formy, materiau i emocji duchowej. I nie przypadkiem architektur wity wymienionych wyej wielkich Mistrzw architektury XX wieku czy wsplny mianownik umiejtnoci znakomitego stosowania betonu jako rodka realizacji takiego adu. Beton, ktry stale jest postrzegany przez przecitnego odbiorc jako tworzywo architektoniczne raczej podrzdne, przymusowe i w sumie prymitywne, w rkach tych twrcw zmienia nijak najpierw przestrze, w miejsce sakralne, w sacrum. Dzieje si to dziki wyjtkowej waciwoci, ktr architekturze daje tylko beton rzebiarsko, moliwo uksztatowania przestrzeni architektonicznej w sposb tradycyjnie rzebiarski, przez wykonanie swoistego odlewu architektury tak jak to robi twrca pomnika w brzie. Ta cecha podatnego betonu pozostaje stale kuszca kolejne generacje Architektw Betonu, pozwala realizowa ukryte i odwieczne marzenie rzebienia architektury. Ten klub, od czasw prb Augusta Perreta i mistrzowskich ju dowiadcze Luisa Kahna i Le Corbusiera, stale si powiksza i niezalenie od konkurencji klubu Architektw Stali ma cigle wiernych wielbicieli. Jeli uznamy, i podatno na rzebienie architektury jest pierwsz cech betonu sacrum, to za drug proponowabym uzna zgodno wraenia surowoci, pewnej zgrzebnoci i tanioci betonu, z ideami architektury ubogiej i pokornej. Tak za winna by wychodzc z zaoe wspczesnych idei Kocioa architektura sacrum. Winna nie oznacza jest. Wspomniane opory odbiorcy przed akceptacj betonu jako widocznego tworzywa architektury sacrum pozostaj. Prawdy o akceptacji w Polsce betonu zarwno jako konstrukcji, jak i materiau wykoczeniowego, i to przede wszystkim w architekturze sakralnej, dowodz realizacje nie tylko ostatnich lat. Jeszcze w okresie, gdy beton kojarzy si z prymitywizmem betonowych prefabrykatw blokowisk lat szedziesitych, powstaway zaskakujce, wrcz koronkowe, indywidualne prefabrykaty kociow projektu S. Piekowskiego w Warszawie, Kielcach, Gostyninie czy Wocawku. Do dzi zachwyca delikatnoci i gotyck elegancj surowy beton podpr w kocioach J. Bogusawskiego w Warszawie na Saskiej Kpie i w Stalowej Woli. Te mao znane szerzej konstrukcje, wynik wsppracy architekta i konstruktora J. Jankowskiego, s tak naprawd klasy P Nerviego, a w smukoci i organiczno. ci poprzedzaj wrcz S. Calatrav. Pniej by beton najcieszej, moe spnionej upiny kocioa w Kaliszu, projektu A. Fajansa i J. Kumienki, a konstrukcji wyliczonej jeszcze przez W Zale. skiego. Lata osiemdziesite przyniosy kilka realizacji, w ktrych beton zacz dziaa swoj faktur, moe mocniej ni form konstrukcji. Dotyczy to kocioa projektu R. Loeglera na krakowskiej Krowodrzy i romaskich betonw wiszcych naw w kociele na warszawskim Ursynowie, projektu M. Budzyskiego. Ale ten odbir betonu jako faktury architektonicznej, wsptworzcej pejza sakralny, zapisa si w pamici chyba najmocniej w krakowskim zespole Wyszego Seminarium Duchownego Zgromadzenia Ksiy Zmartwychwstacw, znanym i wielokrotnie cytowanym w literaturze przedmiotu i majcym ju trwae miejsce w historii polskiej architektury powojennej dziele architektw: Dariusza Kozowskiego, Wacawa Stefaskiego i Marii Misigiewicz. Obiekt ten budowano w latach 1984-1993. Stao si tak z kilku powodw zgodnoci tektoniki architektonicznej z zao45

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

on ide komponowania przestrzeni, z rnorodnoci zastosowanych faktur, a wreszcie z rnym kontekstem betonu z innymi, ssiadujcymi materiaami wsptworzcymi nastrj tej niezwykej przestrzeni sakralnej. Przystawanie betonu jako czytelnego tworzywa tej architektury do podstawowych zaoe formalnych jest widoczne o dziwo i jakby z przypadku, we wstpnym zapisie idei architektury, jakimi s zawsze przekonujce i znakomite graficznie, ale i prawdziwe przestrzennie, rysunki-grafiki Dariusza Kozowskiego. Stanowi one ekstrakt idei dziea, zapisany autorskim jzykiem dojrzaej grafiki, niestety coraz rzadszej wrd architektw, szczeglnie najmodszej, komputerowej generacji. Idee przestrzeni klasztoru-seminarium architekt zapisywa, tworzc notacje, rysowane czarno-bia, zagszczon faktur grafiki. Trudno byo na ich podstawie wyobrazi sobie inn faktur ni zapamitywany w atmosferze tego miejsca beton.

46

Nie jest to dowd wprost, ale moje odczytanie zapisu tej architektury i to, mam nadziej, zbiene z intencjami autorskimi i dziea i rysunkw. Bya to zapowied architektury opartej na wyrazistej kompozycji nie tylko bry, ale i faktur, bez oczekiwania standardu wyostrzonej geometrii stali i szka. To miaa by wanie architektura surowego betonu, wytrzymujca, a nawet wygrywajca wszelkie zaoone niedoskonaoci drewnianych szalunkw. Analogia z betonami klasz-

toru w La Tourette, lanymi w szalunkach nie z zaoenia organicznych, ale powstaych z nieumiejtnoci miejscowych rzemielnikw spod Lyonu, nasuwa si tu nieodparcie. Beton wcza si w Drog Czterech Bram przewodni motyw zespou za kadym razem znajdujc inne znaczenie dla swej faktury. W Bramie I Inicjacji bdzie dziaa wprost jako materia rozerwanych arkad, wychodzcych z Ziemi i zmierzajcych do cichego trwa-

47

48

nia i kontemplacji, jak pisa o tym fragmencie D. Kozowski. W II, Bramie Nadziei, zaistnieje jako wyaniajce si spod bkitnej szaty tynku ciao prawdziwego wntrza Czowieka, beton czysty i dziewiczy. Ten nie nowy przecie, postmodernistyczny w przemiewczym nastroju, zabieg SITE, dziaa tu jednak inaczej i chyba uczciwiej ni w domu towarowym, w ktrym sta si tylko wejciowym gagiem i zabaw, bez mocy symboliki Bramy Nadziei. Beton III, Bramy Wiedzy, jest przedstawieniem stabilnoci, masywu i ciaru betonu w mastabie kamiennej, schodach, schodach ku jasnoci. Ten mocny masyw idcych ku Niebu schodw, dopeniony jest i wzmocniony tym zabiegiem, otwarciem na las i zielony pejza kolejny, nowy kontekst betonu. I tak jak ideowo, IV Brama Wiary, jest ukoronowaniem Drogi do Wiecznoci, tak i beton tego fragmentu drogi sta si rwnorzdny z prawd ramienia Krzya dopenionego poziomem horyzontu. To trudny Krzy

49

50

 zadany do odczytania przez D. Kozowskiego sobie, i nam wszystkim. Tu wic w IV Bramie dopenia si po odbyciu caej Drogi sakralizacja betonu. Stao si to inaczej ni w aksamitnych betonach cian T. Andy, elegancji szalunkowych odciskw M. Botty czy arcydziele betonowych faktur Ronchamp. Nastroje betonowych Bram krakowskiej Drogi do Wiary blisze s chyba liniowym ukadom betonw L. Kahna z Filadelfii czy Seatle, chocia wyrany

postmodernizm D. Kozowskiego jest stylistycznie daleko od personalnego, brutalnego modernizmu Kahna. Trzeba jednak uzna, i sama mono porwnywania jzyka krakowskich betonw z nastrojami betonw Le Corbusiera, L. Kahna czy T. Andy, mwi ju sama za siebie i stawia krakowskiego twrc wysoko wrd poetw betonu. Osobna refleksja nasuwa si na temat jzyka betonu we wntrzach seminarium.

Beton zaczyna tutaj dziaa jak odrbny przedmiot w przestrzeni wntrza, a nie jak jego budowlane tworzywo. Tak jest z pikn, organiczn, aaltowsk w nastroju, form sufitu, zawieszon nad posadzk i przenikajc si ze cian w foyer Auli czy podobnie sufitem w sieni Domu. Szczeglnie foyer Auli jest arcydzieem wygrania surowoci betonu w kontracie z rwn geometri biaych cian, w ktre wbija si ten surowy beton czy te moe z nich si rodzi Tego typu formowania,

51

autentycznego rzebienia surowego betonu, nie znam w polskich rozwizaniach. Jest to prba jedyna w swoim rodzaju i z tej racji te mocno zapamitywalna. Nawet jeli nie czytam do koca metafory betonowych, aurowych szczytw wityniek na dachu czy podwjnej, betonowej ciany, to ilo pozostaych Znakw betonu wystarcza na dug o nim rozmow. Ale przecie jest wielk sztuk nie zanudzi odbiorcy ukochan przez architektw zawsze, a rzadziej przez zwy-

52

53

kego widza Architektur. Jest to tym trudniejsze, im bardziej niekochany beton zmusza nasze zmysy do aktywnoci czytania o transcendencji, wierze, ale i zwykej niepewnoci. Tak sam Dariusz Kozowski nazywa t trudn prawd. Ale i zabezpiecza si te inteligentnie zapowiadajc, i architektura najbardziej pocigajca jest wieloznaczna, zawia, [], sztuczna, [], ironiczna, ekstrawagancka, [], nierealna, [], aluzyjna, a nade wszystko wspaniale kamliwa

To upowaniaoby do zapytania czy ten silny i prosty beton kamie? Z racji eschatologicznej powagi i odpowiedzialnoci miejsca na pewno nie. Chciabym czyta beton w Seminarium Ksiy Zmartwychwstacw jako wieloznaczny i aluzyjny znak-pytanie, skierowane przez Dariusza Kozowskiego i jego przyjaci, z pomoc, czy te poprzez refleksj architektoniczn, o sprawy najtrudniejsze i rwnoczenie proste. Jak natura betonu.

Wybrana literatura J. Sepio, Oblicza postmodernizmu, [w:] Sztuka polska po 1945 roku, Warszawa 1978. D. Kozowski, Figuratywno i rozpad formy w architekturze doby postfunkcjonalnej, Wydawnictwo IPA PK, Krakw 1992. K. Kucza-Kuczyski, Architektura narracji i fikcji, Seminarium Ksiy Zmartwychwstacw w Krakowie, Architektura nr 3(6), 1995. Sztuka wiata, t.10, [w:] P Trzeciak, Sztuka drugiej poowy . XX wieku, Architektura polska, Warszawa 1996. Sir Banister Fletchers, A History of Architecture, Twentieth Edition, London 1996.

54

55

56

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

Marek Budzyski, Zbigniew Badowski

Lech Kosiewicz

DOSKONAO BETONU NOWA BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA

Warszawa i architektura polska w ostatnim dziesicioleciu, ktre mino, wzbogaciy si o dwie znaczce budowle uytecznoci publicznej: Bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego i Sd Najwyszy, obie autorstwa architektw Marka Budzyskiego i Zbigniewa Badowskiego, wraz z ich zespoem (konstrukcj biblioteki projektowa Andrzej Krawczyk, a projekt zieleni, istotny element koncepcji architektonicznej caego zaoenia, architekt krajobrazu Irena Bajerska). Mimo rnic funkcji, lokalizacji i formy budynkw sdu i biblioteki s w nich wtki wsplne oryginalno koncepcji i dbao o dobr materiaw oraz wielka staranno w koordynowaniu i projektowaniu detali. Przemiany w wiadomoci ludzi, ktre dokonay si od zakoczenia II wojny wiatowej w skali globalnej, rozwj technologii, a w szczeglnoci rewolucja informatyczna, sprawiy e nastpi przepyw idei w stopniu do tej pory nieznanym. W miejsce dotychczasowego ograniczanego przenikania idei, stylu ycia i technologii nastpi zalew najrozmaitszych nowoci, pochodzcych gwnie z wysoko rozwinitych krajw Zachodu. W kocu lat 60. pojawi si nowy nurt intelektualny postmodernizm. Nurt trudny do jednoznacznego okrelenia i wielowtkowy w swych zaoeniach, wystpujcy zazwyczaj przeciwko jakimkolwiek trwale zdefiniowanym zasadom w wielu dziedzinach sztuki. W odniesieniu do architektury odrzucajcy m.in. bezosobowo, brak nonoci treci, ciasny utylitaryzm, monotoni i nijako, na rzecz swobody ksztatowania formy, w ktrym racjonalistyczne pytanie o sens kompozycji, a czsto i konstrukcji dlaczego?, zastpuje pytanie dlaczego nie? Nurt ten, ktry w architekturze wystpi przede wszystkim w USA, a nastpnie oddziaa na sposb projektowania i budowania w wielu nawet odlegych zaktkach wiata, m.in. poprzez goszenie potrzeby nawizywania do lokalnych tradycji, wyczerpa obecnie swoj dynamik. Ale duch czasu postmodernizmu nie znikn, a przynajmniej nie wszdzie. Troch spniony w Polsce, w stosunku do swych powinowatych z Zachodu, gdzie znw uwag przyciga purytaska prostota, i jednoznaczno, motywowane wzgldami moralnej odpowiedzialnoci za sposb uytkowania rodowiska i jego zasobw, przenika przestrzenie budowli warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej. Obiekt jest rnie oceniany przez krytyk profesjonaln, jak i nieprofesjonaln, i budzi kontrowersje i emocje. Znany jest rysunek, jednego z prekursorw stosowania elbetu, francuskiego inyniera Francois Hennebique, przedstawiajcy will w Bourg la Reine, ktry reklamuje dwie zasadnicze nowe moliwoci, jakie ten materia otwiera przed budowniczymi atwo konstrukcji wspornikowych i paskich stropw i dachw. Z zastosowaniem konstrukcji wspornikowych zwizany by jeden z estetycznych kanonw ruchu architektury nowoczesnej horyzontalizm kompozycji. Klasycznym przykadem zastosowania tej zasady jest budynek Centralnego Domu Towarowego w Warszawie (Z. Ihnatowicz i J. Romaski, 1948-1951). wiatowej sawy architekci i konstruktorzy (m. in. M. Berg, R. Maillart, A. Perret, P L. Nervi, F. Candella i M. Nowicki) . stworzyli, dziki zastosowaniu elbetu, cay nowy wiat form konstrukcyjnych i architektonicznych, ktre bez tego materiau byyby niemoliwe do wyobraenia i zbudowania. Zagadnieniem szczeglnym zastosowania elbetu jako materiau budowlanego s jego faktura i kolor. Modernistyczne zaoenie ukazywania w formie architektonicznej waciwoci fizycznych i wizualnych materiau budowlanego prowadzio, w logicznym tego nastpstwie, do wniosku, e koloru i faktury nowego materiau elbetu rwnie nie naley zasania innymi materiaami wykoczeniowymi i, e prezentuje on sobie waciwe walory. Stanowisko to do dzi bywa kwestionowane. Jednym z zas57

Fotografie: Micha Braszczyski Juliusz Sokoowski Micha Glinicki Wiesaw Langer

S budowle, ktrych ksztat jest cile zwizany z materiaem, z ktrego s zbudowane, i formy architektoniczne, ktre z innego materiau byyby niemoliwe do wykonania. Beton, a cilej wynalazek elbetu, odegra wielk rol w ewolucji pogldw na temat ksztatowania form architektonicznych w cigu caego XX wieku.

trzee zgaszanych w zwizku z tym jest chodny szarozielony kolor betonu. Taki krytyczny pogld na temat koloru betonu prezentowa m.in. profesor Zdzisaw Mczeski w swych wykadach z budownictwa na Wydziale Architektury w Politechnice Warszawskiej, w latach 50. Innym argumentem przeciwko stosowaniu form architektonicznych wykonanych z betonu jest to, e aby speniay one wymogi paszczyzn, ktre mona uzna za w peni wykoczone, trzeba

odpowiednio zaprojektowa szalunek. Takie szalowania czsto sprawiay trudnoci budowniczym i w wyniku niedobrego przyzwyczajenia wykonywano je niestarannie, zakadajc, e faktur niedokadnie zbudowanego deskowania i tak zakryje tynk lub innego rodzaju wykoczenie. Tak zwana surowa faktura betonu, niezalenie od tego jak wykoczona jest jego powierzchnia, jako rezultat zastosowania rnego typu szalowania, skadu kruszywa, czy te dodatkw

58

technologicznych, jeli uyta jest na zewntrz budynku, podlega dziaaniom atmosferycznym. Dotychczasowe dowiadczenia pozwalaj stwierdzi, co nie jest nieoczekiwane, e konstrukcje z betonu surowego lepiej zachowuj swoje waciwoci, wygld i struktur w klimacie ciepym i suchym, a gorzej w wilgotnym i chodnym. Natomiast stosowane we wntrzach mog po latach sprawia trudnoci z ich konserwacj i usuwaniem nieuniknionych ladw zuycia. Mimo takich zastrzee stosowanie betonu ukazywanego na zewntrz lica jako materiau budowlanego nie pokrywanego tynkiem lub innymi materiaami, stao si popularne, szczeglnie od poowy lat 60. Ma to, oprcz efektw plastycznych uzyskiwania w ten sposb charakteru pewnej surowoci, czasem monumentalnoci, rwnie uzasadnienie ekonomiczne. Dokadajc stara w wykonanie szalowania i dbaoci o odpowiednie rwnomierne wymieszanie masy betonu i dokadno wypeniania form, oszczdza si na dodatkowym wykaczaniu powierzchni innymi materiaami. Dlatego m.in. metod t stosowano w wielu krajach Zachodu w rozwijajcym si wwczas (lata 60.) intensywnie budownictwie nowych obiektw i orodkw uniwersyteckich (m.in. uniwersytety w Stirling i Bath w Wielkiej Brytanii, w Stuttgarcie w Niemczech, Scarborough pod Toronto, Yale w USA). Jak mona sdzi, na tendencje te wpyny eksperymenty z takim wanie sposobem wykorzystania walorw pla-

stycznych betonu, prowadzone przez wpywowego i cieszcego si w tamtym czasie wielk popularnoci Le Corbusiera (szczeglnie jego projekt klasztoru Dominikanw w Eveaux La Tourette koo Lyonu, [1958]). Podobne eksperymenty prowadzono wczeniej w Kalifornii, ju w latach 1907-1920, przy budowie eklektycznego hotelu Mission Inn w Riverside w rejonie Los Angeles. W tym przypadku agodny klimat sprawi, e do dzi fasady tego budynku pozostaj w dobrym stanie, lepszym ni La Tourette. W ostatnich latach dokonano znacznego postpu w uzyskiwaniu betonu wysokiej jakoci, co znacznie rozszerza moliwoci stosowania tego materiau i konstrukcji elbetowych (najwysze zbudowane ostatnio budynki, o wysokoci ponad 400 m , maj konstrukcj elbetow). Doskonaoci signa take technologia wykonawstwa. Wspomniane wczeniej zagadnienie koloru cementu dzisiaj jest atwo rozwizywalne, stosownie do wymogw.

W Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego caa konstrukcja budynku (poza bezporednimi podporami wietlikw) jest elbetowa, wylewana na budowie. Niewidoczn, potn baz stanowi dwie kondygnacje czci podziemnej, zbudowane jako biaa wanna. Jej dno tworzy pyta fundamentowa gruboci
59

90 cm. ciany fundamentowe, ciany biaej wanny s konstrukcjami szczelinowymi z elbetu o gruboci 50 cm i wewntrznym, dolewanym wodoszczelnym pancerzu z betonu zbrojonego gruboci 30 cm. Wszystkie, bez wyjtku, elementy konstrukcyjne ciany none, supy, stropy, a take klatki schodowe, s wykonane z elbetu. elbetowe ciany zewntrzne prezentuj materia, z ktrego je zbudowano take od wewntrz. Wymagao to rozwizania warstwowego. Dwudziestocentymetrow cian non pokrywa 10 cm warstwy ocieplajcej i warstwa elewacyjna pitnastocentymetrowa pyta elbetowa, zawieszana na wieszakach ze stali nierdzewnej i punktowo podparta od dou. Czci konstrukcyjne, wspomniane supy, ciany, stropy, klatki schodowe, ujawniaj powierzchnie nie wymagajce jakiegokolwiek dalszego wykoczenia. To, co nazywamy betonem wykoczeniowym bez trudu mona odnale jako elementy posadzek zewntrznych i podg wewntrznych, take jako stopnie schodw a take podstawy mebli. W tej sytuacji postacie filozofw betonowe posgi i kolumny s nie tylko wanym elementem kompozycji architektonicznej uniwersyteckiej biblioteki, ale take symbolik budowli i codziennych spotka z czytelnikami. S dopenieniem cichego wtku opowieci architektury o budulcu, tworzywie, z ktrego powstaa.
60

W nowym budynku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego beton w roli konstrukcyjnej i estetycznej zosta uyty ze znawstwem z wielk konsekwencj, logik caoci, i starannie przemylanych, zaprojektowanych i wykonanych detali. W tej budowli beton nie stara si zwraca na siebie uwag, nie demonstruje odciskw drewnianych deskowa, a systemowe szalunki pozostawiaj lady, ktre s normalnoci. Uycie materiau nie jest take prowokacj artystyczn, jak to w przeszoci bywao; beton koegzystuje tu na rwnych prawach z innymi materiaami przede wszystkim ze stal i szkem. Nie stara si take wydobywa spord, czy te spod, materiaw wykoczeniowych beton jest tu wszechobecny; i jest jednym ze rodkw technicznych i plastycznych, sucych do realizacji zoonego, technicznego i artystycznego, zamierzenia architekta. Bez takiego betonu nie byoby tej architektury.

61

ISBN Wydawca

8391300048 Polski Cement Sp. z o.o. ul. Morawskiego 5 30102 Krakw tel. +48 (12) 427 21 20 tel./fax +48 (12) 427 21 20 www.polskicement.com.pl email: polcem@polskicement.com.pl.

Redakcja Teksty Redaktor prowadzcy Korektor Recenzenci Ukad graficzny i projekt okadki Skad i amanie Reprodukcja rysunkw Fotografie
62

Dariusz Kozowski, Jan Deja, Zbigniew Pilch Jadwiga Roguska, Maria Misigiewicz, Olgierd Czerner, Ernest Niemczyk, Konrad KuczaKuczyski, Lech Kosiewicz, Dariusz Kozowski Dariusz Kozowski Magdalena Sarkowicz Prof. Wojciech Buliski, Prof. Tomasz Makowski Tomasz Kozowski Przemysaw Walczak Tomasz Kozowski, Artur Darak Micha Braszczyski, Juliusz Sokoowski, Micha Glinicki, Wiesaw Langer