You are on page 1of 113

LI NI U Th gii c to thnh t nhng s vt, nhng hin tng, nhng qu trnh khc nhau.

Vy gia chng c mi lin h qua li vi nhau, nh hng ln nhau hay chng tn ti bit lp, tch ri nhau? Chng lun vn ng, i mi, pht trin hay ng yn? Trong thc tin v nhn thc, hot ng ca con ngi tn ti trn rt nhiu lnh vc khc nhau, vi nhiu mi lin h khc nhau v vi nhng mc tiu khc nhau. Vy, lm th no con ngi c th t c nhng mc tiu v trnh nhng sai lm trong nhn thc t duy? tr li cho nhng cu hi trn, chng ta cng nghin cu ti: PHP BIN CHNG DUY VT, C S PHNG PHP LUN CHUNG NHT CHO HOT NG NHN THC V THC TIN. VN DNG PHP BIN CHNG DUY VT TRONG HOT NG KINH T. Php bin chng duy vt l l lun khoa hc phn nh khi qut s vn ng v pht trin ca hin thc. Do , n khng ch l l lun v phng php m cn l s din t quan nim v th gii, l l lun v th gii quan. H thng cc quan im ca php bin chng duy vt, do tnh ng n v trit ca n em li tr thnh nhn t nh hng cho qu trnh nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi, gip con ngi t dc nhiu thnh qu tch cc, c bit trong cc hot ng kinh t. Do trnh kin thc cn c nhiu hn ch, chc chn bi vit ca nhm em s khng trnh khi nhng thiu st v hn ch. Knh mong thy v cc bn gp kin thc ca chng em v vn ny c hon chnh hn. Bi tiu lun ny c hon thnh vi s gip hng dn tn tnh ca TS. Trn Nguyn K Trng B mn Nhng NLCB CN Mc - Lnin: Chng em xin chn thnh cm n thy!
1

PH LC LI NI U PHN 1. PHP BIN CHNG V PHP BIN CHNG DUY VT ................... 7 1.1. Php bin chng v cc hnh thc c bn ca php bin chng.................... 7 1.2. Php bin chng duy vt .................................................................................. 10 PHN 2. NI DUNG C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT ............... 12 2.1. Cc nguyn l c bn ca php bin chng duy vt ..................................... 12 2.1.1. Nguyn l v mi lin h ph bin ............................................................. 12 2.1.1.1. Khi nim mi lin h v mi lin h ph bin.................................... 12 2.1.1.2. Tnh cht ca cc mi lin h .............................................................. 13 2.1.1.3. Ni dung nguyn l .............................................................................. 15 2.1.1.4. ngha phng php lun ................................................................... 15 2.1.2. Nguyn l v s pht trin ......................................................................... 16 2.1.2.1. Khi nim s vn ng v s pht trin .............................................. 16 2.1.2.2. Tnh cht ca s pht trin .................................................................. 17 2.1.2.3. Ni dung nguyn l .............................................................................. 18 2.1.2.4. ngha phng php lun ................................................................. 199 2.2. Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt ........................................ 20 2.2.1. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp ............................ 21 2.2.1.1. Mt i lp; thng nht, u tranh, chuyn ho ca cc mt i lp 22 2.2.1.2. Ni dung quy lut ................................................................................. 27 2.2.1.3. ngha phng php lun ................................................................... 27 2.2.2. Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht, v ngc li ............................................................................................. 28 2.2.2.1. Cht, lng, , im nt, bc nhy ................................................. 28 2.2.2.2. Ni dung quy lut ................................................................................. 38 2.2.2.3. ngha phng php lun ................................................................... 39 2.2.3. Quy lut ph nh ca ph nh ............................................................... 40 2.2.3.1. Ph nh bin chng, ph nh ca ph nh ...................................... 41

2.2.3.2. Ni dung quy lut ................................................................................. 44 2.2.3.3. ngha phng php lun ................................................................... 48 2.3. Cc cp phm tr ca php bin chng duy vt ........................................... 50 2.3.1. Mt s vn chung v phm tr.............................................................. 50 2.3.1.1. nh ngha phm tr v phm tr trit hc ......................................... 50 2.3.1.2. Bn cht ca phm tr ......................................................................... 51 2.3.2. Ci ring v ci chung ............................................................................... 53 2.3.2.1. Khi nim ci ring v ci chung ...................................................... 533 2.3.2.2. Quan h bin chng gia ci ring v ci chung ................................ 54 2.3.2.3. ngha phng php lun ................................................................... 56 2.3.3. Nguyn nhn v kt qu ............................................................................ 57 2.3.3.1. Khi nim ............................................................................................. 57 2.3.3.2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu ............................. 59 2.3.3.3. ngha phng php lun ................................................................... 61 2.3.4. Tt nhin v ngu nhin ............................................................................ 62 2.3.4.1. Khi nim ............................................................................................. 62 2.3.4.2. Quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin .............................. 64 2.3.4.3. ngha phng php lun .................................................................... 66 2.3.5. Ni dung v hnh thc ............................................................................... 67 2.3.5.1. Khi nim ............................................................................................. 67 2.3.5.2. Quan h bin chng gia ni dung v hnh thc ................................ 68 2.3.5.2. ngha phng php lun ................................................................... 70 2.3.6. Bn cht v hin tng .............................................................................. 71 2.3.6.1. Khi nim ............................................................................................. 71 2.3.6.2. Quan h bin chng gia bn cht v hin tng .............................. 72 2.3.6.3. ngha phng php lun ................................................................... 75 2.3.7. Kh nng v hin thc ............................................................................... 76 2.3.7.1. Khi nim ............................................................................................. 76 2.3.7.2. Quan h bin chng gia kh nng v hin thc ................................ 78

2.3.7.3. ngha phng php lun ................................................................... 80 PHN 3: KHI QUT V PHNG PHP, PHNG PHP LUN; MT S NGUYN TC PHNG PHP LUN CA PHP BIN CHNG DUY VT ........................................................................................................................................ 81 3.1. Khi qut v phng php v phng php lun ......................................... 81 3.1.1. Khi qut v phng php ......................................................................... 81 3.1.1.1. nh ngha: .......................................................................................... 81 3.1.1.2. Phn loi phng php: ...................................................................... 82 3.1.2. Khi qut v phng php lun ................................................................ 83 3.1.2.1. Khi nim:............................................................................................ 83 3.1.2.2. Phn loi: ............................................................................................ 83 3.2. Mt s nguyn tc phng php lun c bn ca php duy vt bin chng ................................................................................................................................... 84 3.2.1. Nguyn tc ton din .................................................................................. 84 3.2.1.1. C s l lun ........................................................................................ 84 3.2.1.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc ton din ................................ 84 3.2.2. Nguyn tc pht trin ................................................................................ 86 a. C s l lun ................................................................................................. 86 b. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc pht trin ........................................ 86 3.2.2.1 Nguyn tc mu thun ............................................................................. 87 3.2.2.1.1. C s l lun ca nguyn tc (phn tch) mu thun (cn c gi l nguyn tc phn i ci thng nht). ............................................................... 87 3.2.2.1.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc mu thun ........................... 87 3.2.2.2 Nguyn tc phn tch lng cht ......................................................... 89 3.2.2.2.1. C s l lun ca nguyn tc phn tch lng cht ...................... 89 3.2.2.2.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc phn tch lng cht........ 89 3.2.2.3. Nguyn tc ph nh bin chng ........................................................... 90 3.2.2.3.1 C s l lun ca nguyn tc ph nh bin chng ........................... 90 3.2.2.3.2 Nhng yu cu c bn ca nguyn tc ph nh bin chng ............ 90 3.3. Mt s yu cu phng php lun ca cc cp phm tr ............................ 91

3.3.1. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dng ca cp phm tr ci chung v ci ring .................................................................................... 91 3.3.2. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr nguyn nhn v kt qu. ................................................................................ 91 3.3.3. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr tt nhin v ngu nhin ................................................................................. 93 3.3.4. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr ni dung v hnh thc .................................................................................... 93 3.3.5. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr bn cht v hin tng ................................................................................... 94 3.3.6. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr hin thc v kh nng .................................................................................... 95 3.4. Nguyn tc lch s - c th .............................................................................. 95 3.4.1. C s l lu ca nguyn tc lch s - c th ............................................. 95 3.4.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc lch s - c th .......................... 96 PHN 4: VN DNG PHP BIN CHNG DUY VT TRONG HOT NG KINH T ..................................................................................................................... 100 4.1. Vn dng gii thch cc quy lut kinh t ..................................................... 101 4.1.1. Quy lut cung - cu................................................................................... 101 4.1.2. Quy lut hiu sut bin gim dn ............................................................ 103 4.1.3. S hnh thnh gi c th trng .............................................................. 103 4.2. Vn dng nguyn l v s pht trin ............................................................ 104 4.3. Vn dng php bin chng duy vt vo thc tin hot ng ca doanh nghip ...................................................................................................................... 106 KT LUN TI LIU THAM KHO

DANH MC HNH Hnh 2.1. Cu trc ca than v kim cng ............................................................... 30 Hnh 2.2. S pht trin theo ng xoy c ca quy lut ph nh ca ph nh .... 46

DANH MC S S 2.1. im nt trong s thay i v lng dn n s thay i v cht ca nc ....................................................................................................................................... 33 S 2.2. S th hin s thay i v lng dn n s thay i v cht v ngc li ca qu trnh hc ca mt ngi ................................................................................... 35 S 2.3. Cc giai on pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi ........................ 37

PHN 1. PHP BIN CHNG V PHP BIN CHNG DUY VT 1.1. Php bin chng v cc hnh thc c bn ca php bin chng a. Khi nim bin chng v php bin chng Trong ch ngha Mac Lnin, khi nim bin chng dng ch nhng mi quan h, tng tc, chuyn ha v vn ng, pht trin theo quy lut ca cc s vt, hin tng, qu trnh trong t nhin, x hi v t duy. Bin chng bao gm bin chng khch quan v bin chng ch quan. Bin chng khch quan l bin chng ca th gii vt cht, cn bin chng ch quan l s phn nh bin chng khch quan vo trong i sng thc ca con ngi. Theo Ph.ngghen: Bin chng gi l khch quan th chi phi trong ton b gii t nhin, cn bin chng gi l ch quan, tc l t duy bin chng, th ch l phn nh s chi phi trong ton b gii t nhin Php bin chng l hc thuyt nghin cu, khi qut bin chng ca th gii thnh h thng cc nguyn l, quy lut khoa hc nhm xy dng h thng cc nguyn tc phng php lun ca nhn thc v thc tin. Vi ngha nh vy, php bin chng thuc v bin chng ch quan, ng thi n cng i lp vi php siu hnh phng php t duy v s vt, hin tng ca th gii trong trng thi c lp v bt bin. b. Cc hnh thc c bn ca php bin chng Php bin chng pht trin qua ba hnh thc c bn: php bin chng cht pht thi c i, php bin chng duy tm c in c v php bin chng duy vt ca ch ngh Mc Lnin. Php bin chng cht pht thi c i l hnh thc u tin ca php bin chng trong lch s trit hc. N l mt ni dung c bn trong nhiu h thng trit hc ca Trung Quc, n v Hy Lp c i. Tiu biu cho nhng t tng bin chng

ca trit hc Trung Quc l bin dch lun (hc thuyt v nhng nguyn l, quy lut bin i ph bin trong v tr) v ng hnh lun (hc thuyt v nhng nguyn tc tng tc, bin i ca cc t cht bn th trong v tr) ca m dng gia. Trong trit hc n , biu hin r nt ca t tng bin chng l trit hc ca o Pht, vi cc phm tr v ng, v thng, nhn duyn c bit, trit hc Hy Lp c i th hin mt cch su sc tinh thn ca php bin chng t pht. Ph.ngghen vit: Nhng nh trit hc Hy Lp c i u l nhng nh bin chng t pht, bm sinh, v Arixtt, b c bch khoa nht trong cc nh trit hc y, cng nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng Ci th gii quan ban u, ngy th, nhng xt v thc cht th ng l th gii quan ca cc nh trit hc Hy Lp c i v ln u tin c Hraclt trnh by mt cch r rng: mi vt u tn ti v ng thi li khng tn ti, v mi vt ang tri i, mi vt u khng ngng thay i, mi vt u khng ngng pht sinh v tiu vong. Tuy nhin, nhng t tng bin chng v c bn vn cn mang tnh cht ngy th, cht pht. Ph.ngghen nhn xt: Trong trit hc ny, t duy bin chng xut hin vi tnh cht thun phc t nhin cha b khuy c bi nhng tr ngi ng yu Chnh v ngi Hy Lp cha t ti trnh m x, phn tch gii t nhin, cho nn h hy cn quan nim gii t nhin l mt chnh th v ng v mt ton b m xt chnh th y. Mi lin h ph bin gia cc hin tng t nhin cha c chng minh v chi tit; i vi h, mi lin h l kt qu ca s quan st trc tip. Php bin chng cht phc c i nhn thc ng v tnh bin chng ca th gii nhng bng trc kin thin ti, bng trc quan cht phc, ngy th, thiu s chng minh bi nhng thnh tu pht trin ca khoa hc t nhin. T na cui th k XV, khoa hc t nhin bt u pht trin mnh, i su vo phn tch, nghin cu tng yu t ring bit ca th gii t nhin, dn ti s ra i ca phng php siu hnh. n th k XVIII, phng php siu hnh tr thnh phng php thng tr trong t duy trit hc v nghin cu khoa hc. Tuy nhin, khi khoa hc t nhin chuyn t vic nghin cu i tng ring bit sang nghin cu qu trnh
8

thng nht ca cc i tng trong mi lin h, th phng php t duy siu hnh khng cn ph hp m phi chuyn sang mt hnh thc t duy mi cao hn l t duy bin chng. Php bin chng duy tm c in c c khi u t Cant v hon thin Hghen. Theo Ph.ngghen: Hnh thc th hai ca php bin chng, hnh thc quen thuc nht vi cc nh khoa hc t nhin c, l trit hc c in c, t Cant n Hghen. Cc nh trit hc c in c trnh by nhng t tng c bn nht ca php bin chng duy tm mt cch c h thng. Tnh cht duy tm trong trit hc Hghen biu hin ch ng coi bin chng l qu trnh pht trin khi u ca nim tuyt i, coi bin chng ch quan l c s ca bin chng khch quan. Theo Hghen, nim tuyt i l im khi u ca tn ti, t tha ha thnh gii t nhin v tr v vi bn thn n trong tn ti tinh thn. Tinh thn, t tng, nim l ci c trc, cn th gii hin thc ch l mt bn sao chp ca nim. Cc nh trit hc duy tm c, m nh cao nht l Hghen, xy dng php bin chng duy tm vi h thng phm tr, quy lut chung, c lgch cht ch ca thc, tinh thn. V.I. Lnin cho rng: Hghen on c mt cch ti tnh bin chng ca s vt (ca nhng hin tng, ca th gii, ca gii t nhin) trong bin chng ca khi nim. Ph.ngghen cng nhn mnh t tng ca C.Mc: Tnh cht thn b m php bin chng mc phi trong tay Hghen tuyt nhin khng ngn cn Hghen tr thnh ngi u tin trnh by mt cch bao qut v c thc nhng hnh thi vn ng chung ca php bin chng. Hghen, php bin chng b ln ngc u xung t. Ch cn dng n li l s pht trin c ci ht nhn hp l ca n ng sau ci v thn b ca n. Tnh cht duy tm trong php bin chng c in c, cng nh trong trit hc Hghen l hn ch cn phi vt qua. C.Mc v Ph.ngghen khc phc hn ch sng to nn php bin chng duy vt. l giai on pht trin cao nht ca php

bin chng trong lch s trit hc, l s k tha trn tinh thn ph phn i vi php bin chng c in c. Ph.ngghen t nhn xt: C th ni rng hu nh ch c Mc v ti l nhng ngi cu php bin chng t gic thot khi trit hc duy tm c v a n vo trong quan nim duy vt v t nhin v v lch s. 1.2. Php bin chng duy vt a. Khi nim php bin chng duy vt nh ngha khi qut v php bin chng duy vt, Ph.ngghen cho rng: Php bin chng l mn khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin cn c mt s nh ngha khc v php bin chng duy vt. Khi nhn mnh vai tr ca nguyn l v mi lin h ph bin, Ph.ngghen nh ngha: Php bin chng l khoa hc v s lin h ph bin; cn khi nhn mnh vai tr ca nguyn l v s pht trin (trong c bao hm hc thuyt v s pht trin ca nhn thc) trong php bin chng m C.Mc k tha t trit hc ca Hghen, V.I. Lnin khng nh: Trong s nhng thnh qu th thnh qu ch yu l php bin chng, tc l hc thuyt v s pht trin, di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi, nhn thc ny phn nh vt cht lun lun pht trin khng ngng... b. Nhng c trng c bn v vai tr ca php bin chng duy vt Php bin chng duy vt ca ch ngha McLnin c hai c trng c bn sau: Mt l, Php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin l php bin chng c xc lp trn nn tng ca th gii quan duy vt khoa hc. Vi c trng ny, php bin chng duy vt chng nhng c s khc bit cn bn vi php bin chng duy tm c in c, c bit l vi php bin chng ca Hghen (l php bin chng

10

c xc lp trn nn tng th gii quan duy tm) m cn c s khc bit v trnh pht trin so vi nhiu t tng bin chng tng c trong lch s trit hc t thi c i (l php bin chng v cn bn c xy dng trn lp trng ca ch ngha duy vt nhng l ch ngha duy vt cn trnh trc quan, ngy th v cht phc). Hai l, trong Php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin c s thng nht gia ni dung th gii quan (duy vt bin chng) v phng php lun (bin chng duy vt), do n khng dng li s gii thch th gii m cn l cng c nhn thc th gii v ci to th gii. Mi nguyn l, quy lut trong php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin khng ch l s gii thch ng n v tnh bin chng ca th gii m cn l phng php lun khoa hc ca vic nhn thc v ci to th gii. Trn c s khi qut cc mi lin h ph bin v s pht trin, nhng quy lut ph bin ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca tt thy mi s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy, php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin cung cp nhng nguyn tc phng php lun chung nht cho qu trnh nhn thc th gii v ci to th gii, khng ch l nguyn tc phng php lun khch quan m cn l phng php lun ton din, pht trin, lch s c th phng php lun phn tch mu thun nhm tm ra ngun gc, ng lc c bn ca cc qu trnh vn ng, pht trinVi t cch , php bin chng duy vt chnh l cng c khoa hc v i giai cp cch mng nhn thc v ci to th gii. Vi nhng c trng c bn m php bin chng duy vt gi vai tr l mt ni dung c bit quan trng trong th gii quan v phng php lun trit hc ca ch ngha Mc Lnin, to nn tnh khoa hc v cch mng ca ch ngha Mc Lnin, ng thi n cng l th gii quan v phng php lun chung nht ca hot ng sng to trong cc lnh vc nghin cu khoa hc.

11

PHN 2. NI DUNG C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT 2.1. Cc nguyn l c bn ca php bin chng duy vt Nguyn l l nhng lun im xut pht (t tng ch o) ca mt hc thuyt (l lun) m tnh chn l ca n l hin nhin, tc khng th hay khng cn phi chng minh nhng khng mu thun vi thc tin v nhn thc v lnh vc m hc thuyt phn nh. Nguyn l c khi qut t kt qu hot ng thc tin nhn thc lu di ca con ngi1. N va l c s l lun ca hc thuyt, va l cng c tinh thn nhn thc (l gii tin on) v ci to th gii. ngha phng php lun ca nguyn l th hin qua cc nguyn tc (tc nhng yu cu nn tng i hi ch th phi tun th ng trnh t nhm mc ch ra mt cch ti u) tng ng. C hai loi nguyn l: nguyn l ca khoa hc (cng l, tin , quy lut nn tng) v nguyn l ca trit hc. Php bin chng duy vt c hai nguyn l c bn. l nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin. 2.1.1. Nguyn l v mi lin h ph bin 2.1.1.1. Khi nim mi lin h v mi lin h ph bin Mi lin h l s tc ng (rng buc, thm nhp...) ln nhau gia cc s vt, hin tng hay qu trnh (vn vt) m trong , s thay i ca ci ny s tt yu ko theo s thay i ca ci kia. i lp vi mi lin h l s tch bit. S tch bit cng l s tc ng qua li gia cc s vt, hin tng hay qu trnh nhng s thay i ca ci ny s khng tt yu ko theo s thay i ca ci kia. Do vy m vn vt trong th gii u lun tc ng ln nhau, nhng c mt s tc ng dn n s thay i, cn mt s tc ng
1

Ch ngha duy l / duy tm cho rng, nguyn l xut hin trong linh hn (l tnh) ca con ngi nh vo nng

lc trc gic / mch bo ca ng siu nhin.

12

khc cha to nn s thay i, tc cn nm trong trng thi n nh. Vn vt va tch bit va lin h, va l n va khng l n. Th gii vt cht l mt h thng thng nht mi yu t, b phn ca n. Chnh nh s thng nht vt cht m vn vt lun tc ng qua li ln nhau. Mi lin h ph bin l mi lin h gia cc mt (thuc tnh) i lp tn ti trong mi s vt, trong mi lnh vc hin thc. Mi lin h ph bin dng ch tnh ph bin ca cc mi lin h ca cc s vt hin tng ca th gii, ng thi cng dng ch cc mi lin h tn ti nhiu s vt, hin tng ca th gii, trong nhng mi lin h ph bin nht l nhng mi lin h tn ti mi s vt, hin tng ca th gii, n thuc i tng nghin cu ca php bin chng. l cc mi lin h gia: cc mt i lp, lng v cht, khng nh v ph nh, ci chung v ci ring, bn cht v hin tng,... Nh vy, gia cc s vt, hin tng ca th gii va tn ti nhng mi lin h c th va tn ti nhng mi lin h ph bin nhng phm vi nht nh. ng thi, cng tn ti nhng mi lin h ph bin nht, trong nhng mi lin h c th l s th hin nhng mi lin h ph bin trong nhng iu kin nht nh. Ton b nhng mi lin h c th v ph bin to nn tnh thng nht trong tnh a dng v ngc li, tnh a dng trong tnh thng nht ca cc mi lin h trong gii t nhin, x hi v t duy. 2.1.1.2. Tnh cht ca cc mi lin h Tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph l nhng tnh cht c bn ca cc mi lin h. Tnh khch quan ca cc mi lin h: Theo quan im bin chng duy vt, cc mi lin h ca cc s vt, hin tng ca th gii l c tnh khch quan. Theo quan im , s quy nh ln nhau, tc ng ln nhau v lm chuyn ho ln nhau ca cc s vt, hin tng (hoc trong bn thn chng) l ci vn c ca n, tn ti c lp

13

khng ph thuc vo ch con ngi; con ngi ch c th nhn thc v vn dng cc mi lin h trong hot ng thc tin ca mnh. Tnh ph bin ca cc mi lin h: Theo quan im bin chng th khng c bt c s vt, hin tng hay qu trnh no tn ti tuyt i bit lp vi s vt, hin tng hay qu trnh khc. ng thi, cng khng bt c s vt, hin tng no khng phi l mt cu trc h thng, bao gm nhng yu t cu thnh vi nhng mi lin h bn trong ca n, tc l bt c mt tn ti no cng l mt h thng, hn na l mt h thng m, tn ti trong mi lin h vi h thng khc, tng tc v lm bin i ln nhau. Tnh a dng, phong ph ca mi lin h: Quan im bin chng ca ch ngha Mc Lnin khng ch khng nh tnh khch quan, tnh ph bin ca cc mi lin h m cn nhn mnh tnh phong ph, a dng ca cc mi lin h. Tnh a dng phong ph ca cc mi lin h c th hin ch: cc s vt, hin tng hay qu trnh khc nhau u c nhng mi lin h c th khc nhau, gi v tr, vai tr khc nhau i vi s tn ti v pht trin ca n; mt khc, cng mt mi lin h nht nh ca s vt nhng trong nhng iu kin c th khc nhau, nhng giai on khc nhau trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt th cng c nhng tnh cht v vai tr khc nhau. Nh vy, khng th ng nht tnh cht v v tr, vai tr c th ca cc mi lin h khc nhau i vi mi s vt nht nh, trong nhng iu kin xc nh. Mi lin h c th chia thnh: mi lin h bn trong v bn ngoi s vt; mi lin h bn cht v hin tng; mi lin h ch yu v th yu; mi lin h trc tip v gin tip; mi lin h trong t nhin, mi lin h trong x hi v mi lin h trong t duy; mi lin h ring, mi lin h chung v mi lin h ph bin... Quan im v tnh phong ph, a dng ca cc mi lin h cn bao hm quan nim v s th hin phong ph, a dng ca cc mi lin h ph bin cc mi lin h c th trong mi s vt, mi hin tng, mi qu trnh c th, trong nhng iu kin khng gian v thi gian c th.
14

Mi lin h ph bin cng mang tnh khch quan v ph bin. N chi phi tng qut s tn ti, vn ng, pht trin ca mi s vt, qu trnh xy ra trong th gii; v l i tng nghin cu ca php bin chng. 2.1.1.3. Ni dung nguyn l Mi s vt, hin tng hay qu trnh (vn vt) trong th gii u tn ti trong mun vn mi lin h rng buc ln nhau. Mi lin h tn ti khch quan, ph bin v a dng. Trong mun vn mi lin h chi phi s tn ti ca chng c nhng mi lin h ph bin. Mi lin h ph bin tn ti khch quan, ph bin; chi phi mt cch tng qut qu trnh vn ng, pht trin ca mi s vt, hin tng xy ra trong th gii. 2.1.1.4. ngha phng php lun T tnh khch quan v ph bin ca cc mi lin h cho thy trong hot ng nhn thc v thc tin cn phi c quan im ton din. Quan im ton din i hi trong nhn thc v x l cc tnh hung thc tin cn phi xem xt s vt trong mi quan h bin chng qua li gia cc b phn, gia cc yu t, gia cc mt ca chnh s vt v trong s tc ng qua li gia s vt vi cc s vt khc. Ch trn c s mi c th nhn thc ng v s vt v x l hiu qu cc vn ca i sng thc tin. Nh vy, quan im ton din i lp vi quan im phin din, siu hnh trong nhn thc v thc tin. V.I.Lnin cho rng: Mun thc s hiu c s vt, cn phi nhn bao qut v nghin cu tt c cc mt, tt c cc mi lin h v quan h giao tipca s vt 2. T tnh cht a dng, phong ph ca cc mi lin h cho thy trong hot ng nhn thc v thc tin khi thc hin quan im ton din th ng thi cng cn phi kt hp vi quan im lch s c th.

V.I.Lnin: Ton tp, t42, Nxb: Tin b, Mtxcva, tr364.

15

Quan im lch s c th yu cu trong vic nhn thc v x l cc tnh hung trong thc tin cn phi xt n nhng tnh cht c th ca i tng nhn thc v tnh hung phi gii quyt khc nhau trong thc tin. Phi xc nh r v tr, vai tr khc nhau ca mi mi lin h c th trong nhng tnh hung c th, t c c nhng gii php ng n v hiu qu trong vic x l cc vn thc tin. Nh vy, trong nhn thc v thc tin khng nhng cn phi trnh v khc phc quan im phin din, siu hnh m cn trnh v khc phc quan im chit trung, ngy bin. 2.1.2. Nguyn l v s pht trin 2.1.2.1. Khi nim s vn ng v s pht trin Vn ng l thuc tnh c hu, l phng thc tn ti ca vt cht; vn ng c hiu nh s thay i ni chung. Vn ng hiu theo ngha chung nht, tc c hiu l mt phng thc tn ti ca vt cht, l mt thuc tnh c hu ca vt cht, th bao gm tt c mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v tr n gin cho n t duy3. Trong lch s trit hc, quan im siu hnh xem s pht trin ch l s tng, gim thun tu v lng, khng c s thay i v cht ca s vt; ng thi, n cng xem s pht trin l qu trnh tin ln lin tc, khng tri qua nhng bc quanh co phc tp. i lp vi quan im siu hnh, trong php bin chng, pht trin l khuynh hng vn ng tin ln t thp n cao (thay i v lng), t n gin n phc tp (thay i v cht), t km hon thin n hon thin (thay i v lng cht), do vic gii quyt mu thun trong bn thn s vt gy ra, c thc hin thng qua bc nhy v cht, v din ra theo xu hng theo ph nh ca ph nh.

C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, T20, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, tr 519.

16

kha cnh khc, pht trin cng c xem l mt khuynh hng vn ng tng hp ca mt h thng s vt, trong , s vn ng c thay i nhng quy nh v cht (thay i kt cu t chc) ca h thng s vt theo hng tin b gi vai tr ch o; cn s vn ng c thay i nhng quy nh v cht ca h thng s vt theo xu hng thoi b v s vn ng ch c thay i nhng quy nh v lng ca h thng s vt theo xu hng n nh gi vai tr ph o, cn thit cho xu hng ch o trn. Theo cch hiu ny, trong qu trnh pht trin ca cc h thng s vt vt cht xy ra trong th gii, khng ch l s thay i tin b m cn cha trong mnh nhng thay i thoi b tm thi, khng ch l s thay i m cn cha trong mnh nhng s n nh tng i na. Khi bn v pht trin, V.I. Lnin vit: Hai quan im c bn... v s pht trin (s tin ho): s pht trin coi nh l gim i v tng ln, nh lp li; v pht trin coi nh s thng nht ca cc mt i lp. Quan im th nht th cht cng, ngho nn, kh khan. Quan im th hai l sinh ng. Ch c quan im th hai mi cho ta cha kho ca s t vn ng, ca tt thy mi ci ang tn ti; ch c n mi cho ta cha kho ca nhng bc nhy vt, ca s gin on ca tnh tim tin, ca s chuyn ho thnh mt i lp, ca s tiu dit ci c v s ny sinh ci mi4. 2.1.2.2. Tnh cht ca s pht trin Cc qu trnh pht trin u c tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph. Tnh khch quan ca s pht trin biu hin trong ngun gc ca s vn ng v pht trin. l qu trnh bt ngun t bn thn s vt, hin tng; l qu trnh gii quyt mu thun ca s vt, hin tng . V vy, pht trin l thuc tnh tt yu, khch quan, khng ph thuc vo thc ca con ngi.

V.I.Lnin: Ton tp, T. 29, Nxb Tin b, Mtxcva, 1980, tr. 379.

17

Tnh ph bin ca s pht trin c th hin cc qu trnh pht trin din ra trong lnh vc t nhin, x hi v t duy; trong tt c mi s vt, hin tng v trong mi qu trnh, trong mi giai on ca s vt, hin tng . Trong mi qu trnh bin i c th bao hm kh nng dn n s ra i ca ci mi, ph hp vi quy lut khch quan. Tnh a dng, phong ph ca s pht trin c th hin ch: pht trin l khuynh hng chung ca mi s vt, hin tng, song mi s vt, mi hin tng, mi lnh vc hin thc li c qu trnh pht trin khng hon ton ging nhau. Tn ti nhng khng gian v thi gian khc nhau s vt pht trin s khc nhau. ng thi, trong qu trnh pht trin ca mnh, s vt cn chu nhiu s tc ng ca cc s vt, hin tng hay qu trnh khc, ca rt nhiu yu t v iu kin lch s, c th. S tc ng c th lm thay i chiu hng pht trin ca s vt, thm ch c th lm cho s vt tht li tm thi, c th dn ti s pht trin v mt ny v thoi ho nhng mt khc... u l nhng biu hin ca tnh phong ph, a dng ca cc qu trnh pht trin. Pht trin l qu trnh t thn ca th gii vt cht, mang tnh khch quan, ph bin v a dng: pht trin trong gii t nhin v sinh; pht trin trong gii t nhin hu sinh; pht trin trong x hi; pht trin trong t duy, tinh thn. Pht trin xy ra khi c s thay i/chuyn ho gia cc mt i lp, gia cht v lng, gia ci c v ci mi, gia ci ring v ci chung, gia nguyn nhn v kt qu, gia ni dung v hnh thc, gia bn cht v hin tng, gia tt nhin v ngu nhin, gia kh nng v hin thc. 2.1.2.3. Ni dung nguyn l Mi s vt, hin tng trong th gii u khng ngng vn ng v pht trin. Pht trin mang tnh khch quan ph bin, l khuynh hng vn ng tng hp tin ln t thp n cao, t n gin n phc tp, t km hon thin n hon thin ca

18

mt h thng vt cht, do vic gii quyt mu thun, thc hin bc nhy v cht gy ra v hng theo xu th ph nh ca ph nh. 2.1.2.4. ngha phng php lun Nguyn l v s pht trin l c s l lun khoa hc nh hng vic nhn thc th gii v ci to th gii. Theo nguyn l ny, trong mi nhn thc v thc tin cn phi c quan im pht trin. Theo V.I.Lnin, Lgich bin chng i hi phi xt s vt trong s pht trin, trong s t vn ng..., trong s bin i ca n. Quan im pht trin i hi phi khc phc t tng bo th, tr tr, nh kin, i lp vi s pht trin. Theo quan im pht trin, nhn thc v gii quyt bt c vn g trong thc tin, mt mt cn phi t s vt, hin tng theo khuynh hng i ln ca n; mt khc, con ng ca s pht trin li l mt qu trnh bin chng, bao hm tnh thun nghch, y mu thun, v vy i hi phi nhn thc c tnh quanh co, phc tp ca s vt, hin tng trong qu trnh pht trin ca n, tc l cn phi c quan im lch s, c th trong nhn thc v gii quyt cc vn thc tin, ph hp vi tnh cht phong ph, a dng, phc tp ca n. Nh vy, vi t cch l khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin gi mt vai tr c bit quan trng trong nhn thc v thc tin. Khng nh vai tr ca php bin chng duy vt, Ph.ngghen vit: ...Php bin chng l phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng5. V.I.Lnin cng cho rng: Php bin chng i hi ngi ta phi ch n tt c cc mt ca nhng mi quan h trong s pht trin c th ca nhng mi quan h 6.
5 6

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, T.20, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, tr. 38. V.I.Lnin: Ton tp, T. 42, Nxb: Tin b, Mtxcva, 1981, tr. 359.

19

2.2. Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt Quy lut l nhng mi lin h khch quan, bn cht, tt nhin, ph bin v lp li gia cc mt, cc yu t, cc thuc tnh bn trong ca mi mt s vt, hay gia cc s vt, hin tng vi nhau v chi phi s vn ng, pht trin ca chng. Quy lut l i tng nghin cu ca mi ngnh khoa hc, l ct li l thuyt khoa hc. Quy lut v bn cht l nhng khi nim cng trnh . Quy lut l cng c tinh thn nhn thc (l gii tin on) v ci to th gii. Da trn ni dung quy lut, phng php lun xy dng cc quy tc, phng php ch o hot ng ca ch th trong qu trnh nhn thc v thc tin. Mun hot ng thnh cng phi hiu ng quy lut v lm theo quy lut, tc lm theo cc quy tc, phng php,... do phng php lun a ra. Phn loi quy lut Trong th gii tn ti nhiu quy lut, chng khc nhau v mc ph bin, v phm vi bao qut, v tnh cht, v vai tr ca chng i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt trong gii t nhin, x hi v t duy. Do vy, vic phn loi quy lut l cn thit nhn thc v vn dng c hiu qu cc quy lut vo hot ng thc tin ca con ngi. Nu cn c vo mc ca tnh ph bin phn loi th cc quy lut c chia thnh: nhng quy lut ring, nhng quy lut chung v nhng quy lut ph bin. Nhng quy lut ring l nhng quy lut ch tc ng trong phm vi nht nh ca cc s vt hin tng cng loi. Th d: nhng quy lut vn ng c gii, vn ng ho hc, vn ng sinh hc,... Nhng quy lut chung l nhng quy lut tc ng trong phm vi rng hn quy lut ring, tc ng trong nhiu loi s vt, hin tng khc nhau. Chng hn: quy lut bo ton khi lng, quy lut bo ton nng lng,... Nhng quy lut ph bin l nhng quy lut tc ng trong tt c cc lnh vc: t t

20

nhin, x hi cho n t duy. Php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut ph bin . Nu cn c vo lnh vc tc ng phn loi th cc quy lut c chia thnh ba nhm ln: nhng quy lut t nhin, nhng quy lut x hi v nhng quy lut ca t duy. Nhng quy lut t nhin l quy lut ny sinh v tc ng trong gii t nhin, k c c th con ngi, khng phi thng qua hot ng c thc ca con ngi. Nhng quy lut x hi l quy lut hot ng ca chnh con ngi trong cc quan h x hi; nhng quy lut khng th ny sinh v tc ng ngoi hot ng c thc ca con ngi, nhng nhng quy lut x hi vn mang tnh khch quan. Nhng quy lut ca t duy l nhng quy lut thuc mi lin h ni ti ca nhng khi nim, phm tr, phn on, suy lun v ca qu trnh pht trin nhn thc l tnh con ngi. Vi t cch l mt khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut chung nht, tc ng trong ton b cc lnh vc t nhin, x hi v t duy ca con ngi. l: quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp; quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht, v ngc li; quy lut ph nh ca ph nh. 2.2.1. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp l ht nhn ca php bin chng. Theo V.I.Lnin, c th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng s gii thch v mt s pht trin thm7. Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp l quy lut gc, ng lc c bn, ph bin ca mi qu trnh vn ng v pht trin. Theo quy lut ny, ngun

V.I.Lnin: Ton tp, T. 29, Nxb Tin b, Mtxcva, 1981, tr. 240.

21

gc v ng lc c bn, ph bin ca mi qu trnh vn ng, pht trin chnh l mu thun khch quan, vn c ca s vt. 2.2.1.1. Mt i lp; thng nht, u tranh, chuyn ho ca cc mt i lp Tt c cc s vt, hin tng trn th gii u cha ng nhng mt tri ngc nhau.Trong nguyn t c in t v ht nhn; trong sinh vt c ng ho v d ho; trong kinh t th trng c cung v cu, hng v tin... Nhng mt tri ngc nhau trong php bin chng duy vt gi l mt i lp. Mt i lp: S vt l mt tp hp cc yu t (thuc tnh) tng tc vi nhau v vi mi trng. S tng tc ny lm cho cc yu t to nn bn thn s vt c mt s bin i nht nh, trong c vi yu t (bin i) tri ngc nhau. Nhng yu t tri ngc nhau (bn cnh nhng yu t khc hay ging nhau) to nn c s ca cc mt i lp trong s vt. Mt i lp tn ti khch quan v ph bin. Th d, in tch m v in tch dng trong mt nguyn t, ng ho v d ho ca mt c th sng, sn xut v tiu dng trong hot ng kinh t ca x hi, chn l v sai lm trong qu trnh pht trin ca nhn thc,... Thng nht ca cc mt i lp l cc mt i lp khng nh nhau, nng ta vo nhau, thm nhp ln nhau, tn ti khng tch ri nhau (mt i lp ny ly mt i lp kia lm iu kin, tin cho s tn ti ca mnh); l cc mt i lp ng nht nhau, tc trong chng cha nhng yu t ging nhau cho php chng ng tn ti trong s vt; l cc mt i lp tc ng ngang nhau, tc s thay i trong mt i lp ny tt yu s ko theo s thay i trong mt i lp kia, v ngc li. u tranh ca cc mt i lp: d tn ti trong s thng nht, song cc mt i lp lun lun u tranh vi nhau, tc chng lun tc ng qua li theo xu hng ph nh, bi tr hay loi b ln nhau. Tnh a dng ca hnh thc u tranh ca cc mt i lp ty thuc vo tnh cht ca cc mt i lp, ca mi lin h qua li gia chng, vo iu kin trong din ra cuc u tranh ca cc mt i lp. S th tiu ln nhau
22

ca cc mt i lp ch l mt trong nhng hnh thc u tranh ca cc mt i lp. S thng nht ca cc mt i lp l c iu kin, tm thi, tng i. S u tranh ca cc mt i lp, cng nh s pht trin s vn ng l tuyt i. Chuyn ho ca cc mt i lp (gii quyt mu thun bin chng): s thng nht mang tnh tng i gn lin vi s n nh ca s vt; s u tranh mang tnh tuyt i gn lin vi s vn ng, thay i ca bn thn s vt. Mu thun bin chng pht trin tng ng vi qu trnh thng nht ca cc mt i lp chuyn t mc tru tng sang c th; cn s u tranh ca cc mt i lp chuyn t mc bnh lng sang quyt lit. iu ny lm xut hin kh nng chuyn ho ca cc mt i lp. Khi iu kin khch quan hi , mt trong cc kh nng s bin thnh hin thc, cc mt i lp t thc hin qu trnh chuyn ho. Mu thun bin chng s c gii quyt khi cc mt i lp t ph nh chnh mnh bin thnh ci khc. C hai phng thc chuyn ho: Mt l, mt i lp ny chuyn ho thnh mt i lp kia trnh mi; Hai l, c hai mt i lp cng chuyn ha thnh nhng ci th ba no m quy lut khch quan v iu kin, tnh hnh cho php. S tc ng qua li dn n chuyn ho gia cc mt i lp l mt qu trnh. Lc mi xut hin, mu thun th hin s khc bit v pht trin thnh hai mt i lp. Khi hai mt i lp ca mu thun xung t vi nhau gy gt v khi iu kin chn mui th chng s chuyn ho ln nhau, mu thun c gii quyt. Mu thun c mt i, mu thun mi c hnh thnh v qu trnh tc ng, chuyn ho gia cc mt i lp li tip din, lm cho s vt, hin tng lun lun vn ng v pht trin. Bi vy, s lin h, tc ng v chuyn ho gia cc mt i lp l ngun gc, ng lc ca s vn ng v pht trin th gii. V.I.Lnin khng nh: S pht trin l mt cuc u tranh gia cc mt i lp.

23

Mu thun bin chng, tc s thng nht v u tranh ca cc mt i lp, tn ti khch quan, ph bin v rt a dng (mu thun bn trong mu thun bn ngoi, mu thun c bn mu thun khng c bn, mu thun ch yu mu thun th yu, mu thun trong t nhin mu thun trong x hi mu thun trong t duy,...). Cc mt i lp nm trong s lin h, tc ng qua li ln nhau to thnh mu thun bin chng. Mu thun bin chng trong t duy l s phn nh mu thun trong hin thc v l ngun gc pht trin ca nhn thc, ca t duy trn con ng nhn thc chn l khch quan. Mu thun bin chng trong t duy khng phi l ngu nhin, ch quan, cng khng phi l mu thun trong lgch hnh thc. Nhng mu thun lgch hnh thc ch tn ti trong t duy, n xut hin do sai lm ca t duy. Mu thun lgch hnh thc l mu thun c to thnh t hai phn on ph nh nhau v cng mt phm cht ca s vt ti cng mt thi im. Cc mu thun khc nhau c vai tr khng ging nhau i vi s vn ng, pht trin ca bn thn s vt. S tc ng ca mu thun bin chng ln bn thn s vt l ngun gc, ng lc ca mi s t vn ng, pht trin xy ra trong th gii. Phn loi mu thun Mu thun tn ti trong tt c cc s vt, hin tng, cng nh trong tt c cc giai on pht trin ca chng. Mu thun ht sc phong ph, a dng. Tnh phong ph a dng c quy nh mt cch khch quan bi c im ca cc mt i lp, bi iu kin tc ng qua li ca chng, bi trnh t chc ca h thng (s vt) m trong mu thun tn ti. Cn c vo quan h i vi s vt c xem xt, ngi ta phn bit thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi. Mu thun bn trong l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i lp ca cng mt s vt.

24

Mu thun bn ngoi i vi mt s vt nht nh l mu thun din ra trong mi quan h s vt vi cc s vt khc. Vic phn chia mu thun thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi ch l s tng i, tu theo phm vi xem xt. Cng mt mu thun nhng xt trong mi quan h ny l mu thun bn ngoi nhng xt trong mi quan h khc li l mu thun bn trong. Th d: Trong phm vi nc ta mu thun trong ni b nn kinh t quc dn l mu thun bn trong; cn mu thun v kinh t gia nc ta vi cc nc ASEAN khc li l mu thun bn ngoi. Nu trong phm vi ASEAN th mu thun gia cc nc trong khi li l mu thun bn trong. V vy, xc nh mt mu thun no l mu thun bn trong hay mu thun bn ngoi trc ht phi xc nh phm vi s vt c xem xt. Mu thun bn trong c vai tr quyt nh trc tip i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Cn mu thun bn ngoi c nh hng n s pht trin ca s vt. Tuy nhin mu thun bn trong v mu thun bn ngoi khng ngng c tc ng qua li ln nhau. Vic gii quyt mu thun bn trong khng th tch ri vic gii quyt mu thun bn ngoi; vic gii quyt mu thun bn ngoi l iu kin gii quyt mu thun bn trong. Thc tin cch mng nc ta cng cho thy: vic gii quyt nhng mu thun trong nc ta khng tch ri vic gii quyt mu thun gia nc ta vi cc nc khc. Cn c vo ngha i vi s tn ti v pht trin ca ton b s vt, mu thun c chia thnh mu thun c bn v mu thun khng c bn: Mu thun c bn l mu thun quy nh bn cht ca s vt, quy nh s pht trin tt c cc giai on ca s vt, n tn ti trong sut qu trnh tn ti cc s vt. Mu thun c bn c gii quyt th s vt s thay i c bn v cht.

25

Mu thun khng c bn l mu thun ch c trng cho mt phng din no ca s vt, n khng quy nh bn cht ca s vt. Mu thun ny sinh hay c gii quyt khng lm cho s vt thay i cn bn v cht. Cn c vo vai tr ca mu thun i vi s tn ti v pht trin ca s vt trong mt giai on nht nh, cc mu thun c chia thnh mu thun ch yu v mu thun th yu. Mu thun ch yu l mu thun ni ln hng u ca mt giai on pht trin nht nh ca s vt v chi phi cc mu thun khc trong giai on . Gii quyt c mu thun ch yu trong tng giai on l iu kin cho s vt chuyn sang giai on pht trin mi. Mu thun c bn v mu thun ch yu c quan h cht ch vi nhau. Mu thun ch yu c th l mt hnh thc bin hin ni bt ca mu thun c bn hay l kt qu vn ng tng hp ca cc mu thun c bn mt giai on nht nh. Vic gii quyt mu thun ch yu to iu kin gii quyt tng bc mu thun c bn. Mu thun th yu l nhng mu thun ra i v tn ti trong mt giai on pht trin no ca s vt nhng n khng ng vai tr chi phi m b mu thun ch yu chi phi. Gii quyt mu thun th yu l gp phn vo vic tng bc gii quyt mu thun ch yu. Cn c vo tnh cht ca cc quan h li ch, ngi ta chia mu thun trong x hi thnh mu thun i khng v mu thun khng i khng. Mu thun i khng l mu thun gia nhng giai cp nhng tp on ngi, c li ch c bn i lp nhau. Th d: Mu thun gia nng dn vi a ch, gia v sn vi t sn, gia dn tc b xm lc vi bn i xm lc. Mu thun khng i khng l mu thun gia nhng lc lng x hi c li ch c bn thng nht vi nhau, ch i lp v nhng li ch khng c bn, cc b, tm

26

thi. Chng hn mu thun gia lao ng tr c vi lao ng chn tay, gia thnh th vi nng thn,... Vic phn bit mu thun i khng v khng i khng c ngha trong vic xc nh ng phng php gii quyt mu thun. Gii quyt mu thun i khng phi bng phng php i khng; gii quyt mu thun khng i khng phi bng th phi bng phng php trong ni b nhn dn. 2.2.1.2. Ni dung quy lut Mi s vt u lin h ln nhau v lun vn ng, pht trin. Vn ng, pht trin do cc mu thun gy ra. Cc mu thun bin chng khc nhau tc ng khng ging nhau n qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Mi mu thun bin chng u tri qua ba giai on: sinh thnh (s xut hin ca cc mt i lp) hin hu (s thng nht v u tranh ca cc mt i lp) gii quyt (s chuyn ho ca cc mt i lp). Mu thun bin chng c gii quyt, ci c mt i, ci mi ra i vi mu thun bin chng mi hay thay i vai tr tc ng ca cc mu thun bin chng c. Mu thun bin chng l ngun gc ca mi s vn ng v pht trin. Vn ng v pht trin xy ra trong th gii vt cht mang tnh t thn. 2.2.1.3. ngha phng php lun V mu thun c tnh khch quan, ph bin v l ngun gc, ng lc ca s vn ng, pht trin, do vy trong nhn thc v thc tin cn tn trng mu thun, pht hin mu thun, phn tch y cc mt i lp, nm c bn cht, ngun gc, khuynh hng ca s vn ng v pht trin. V.I.Lnin cho rng: S phn i ca ci thng nht v s nhn thc cc b phn mu thun ca n... l thc cht... ca php bin chng.

27

V mu thun c tnh a dng, phong ph, do vy trong vic nhn thc v gii quyt mu thun cn phi c quan im lch s, c th, tc l phi bit phn tch c th tng loi mu thun v c phng php gii quyt ph hp. Trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin, cn phn bit ng vai tr, v tr ca cc loi mu thun trong tng hon cnh, iu kin nht nh, nhng c im ca mu thun tm ra phng php gii quyt tng loi mu thun mt cch ng n nht. 2.2.2. Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht, v ngc li Quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li l quy lut c bn, ph bin v phng thc chung ca cc qu trnh vn ng, pht trin trong t nhin, x hi v t duy. Theo quy lut ny, phng thc chung ca cc qu trnh vn ng, pht trin l: nhng s thay i v cht ca s vt c c s tt yu t nhng thay i v lng ca s vt v ngc li, nhng s thay i v cht ca s vt li to ra nhng bin i mi v lng ca s vt trn cc phng din khc nhau,... l mi lin h tt yu, khch quan ph bin lp i lp li trong mi qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, thuc mi lnh vc t nhin, x hi v t duy. 2.2.2.1. Cht, lng, , im nt, bc nhy a. Khi nim v cht Bt c mt s vt, hin tng no cng bao gm mt cht v mt lng. Hai mt thng nht hu c vi nhau trong s vt, hin tng. Php bin chng duy vt ra i em li quan im ng n v khi nim cht, lng v quan h qua li gia chng; t khi qut thnh quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li.

28

Cht l phm tr trit hc dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt, l s thng nht hu c ca nhng thuc tnh lm cho s vt n ch khng phi l ci khc. Mi s vt, hin tng trong th gii u c nhng cht vn c, lm nn chnh chng. Nh chng mi khc vi cc s vt, hin tng khc; nh m con ngi mi c th phn bit s vt, hin tng ny vi s vt, hin tng khc. Con ngi khc vi ng vt chnh l nh nhng tnh quy nh vn c ca con ngi: c kh nng ch to v s dng cng c lao ng, c kh nng t duy. Thuc tnh ca s vt l nhng tnh cht, nhng trng thi, nhng yu t cu thnh s vt. l nhng ci vn c ca s vt t khi s vt c sinh ra hoc c hnh thnh trong s vn ng v pht trin ca n. Tuy nhin nhng thuc tnh vn c ca s vt, hin tng ch c bc l ra thng qua s tc ng qua li vi cc s vt, hin tng khc. Cht ca mt ngi c th ch c bc l thng qua quan h ca ngi vi ngi khc, vi mi trng xung quanh, thng qua li ni v vic lm ca ngi y. Nh vy, mun nhn thc ng n v nhng thuc tnh ca s vt, chng ta phi thng qua s tc ng qua li ca s vt vi bn thn chng ta hoc thng qua quan h, mi lin h qua li ca n vi cc s vt khc. Mi s vt c rt nhiu thuc tnh; mi thuc tnh li biu hin mt cht ca s vt. Do vy, mi s vt c rt nhiu cht. Cht v s vt c mi quan h cht ch, khng tch ri nhau. Trong hin thc khch quan khng th tn ti s vt khng c cht v khng th c cht nm ngoi s vt. Cht ca s vt c biu hin qua nhng thuc tnh ca n. Nhng khng phi bt k thuc tnh no cng biu hin cht ca s vt. Thuc tnh ca s vt c thuc tnh c bn v thuc tnh khng c bn. Nhng thuc tnh c bn c tng hp li to thnh cht ca s vt. Chnh chng quy nh s tn ti, s vn ng v s pht trin ca s vt, ch khi no chng thay i hay mt i th s vt mi thay i hay mt i.

29

Nhng thuc tnh ca s vt ch bc l qua cc mi lin h c th vi cc s vt khc. Bi vy s phn chia thuc tnh thnh thuc tnh c bn v thuc tnh khng c bn cng ch mang tnh cht tng i, ty theo tng mi quan h. Th d: Trong mi quan h vi ng vt th cc thuc tnh c kh nng ch to s dng cng c, c t duy l thuc tnh c bn ca con ngi cn nhng thuc tnh khc khng l thuc tnh c bn. Song trong quan h gia nhng con ngi c th vi nhau th nhng thuc tnh con ngi v nhn dng, v du vn tay... li tr thnh thuc tnh c bn. Cht ca s vt khng nhng quy nh bi cht ca nhng yu t to thnh m cn bi phng thc lin kt gia cc yu t to thnh, ngha l bi kt cu ca s vt. Trong hin thc cc s vt c to thnh bi cc yu t nh nhau, song cht ca chng li khc nhau. Kim cng v than ch u c cng thnh phn ho hc l nguyn t cc bon to nn; nhng do phng thc lin kt gia cc nguyn t cc bon l khc nhau, v th cht ca chng hon ton khc nhau. Kim cng rt cng, cn than ch li rt mm. T c th thy s thay i v cht ca s vt ph thuc c vo s thay i cc yu t cu thnh s vt ln s thay i phng thc lin kt gia cc yu t y.

Hnh 2.1. Cu trc lin kt ca than v kim cng


30

b. Khi nim v lng Lng l phm tr trit hc dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt v cc phng din: s lng cc yu t cu thnh, quy m ca s tn ti, tc , nhp iu ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt. Vi khi nim ny cho thy: mt s vt c th tn ti nhiu loi lng khc nhau, c xc nh bng cc phng thc khc nhau ph hp vi tng loi lng c th ca s vt. Lng l ci khch quan, vn c ca s vt, quy nh s vt y l n. Lng ca s vt khng ph thuc vo ch, thc ca con ngi. Lng ca s vt biu th kch thc di hay ngn, s lng nhiu hay t, quy m ln hay nh, trnh cao hay thp, nhp iu nhanh hay chm, Trong thc t lng ca s vt thng c xc nh bi nhng n v o lng c th nh vn tc ca nh sng l 300.000 km trong mt giy; mt phn t nc bao gm hai nguyn t hydr lin kt vi mt nguyn t oxy,... Bn cnh c nhng lng ch c th biu th di dng tru tng v khi qut nh trnh nhn thc tri ca mt ngi; thc trch nhim cao hay thp ca mt cng dn,... trong nhng trng hp chng ta ch c th nhn thc c lng ca s vt bng con ng tru tng v khi qut ho. C nhng lng biu th yu t kt cu bn trong ca s vt (s lng nguyn t hp thnh nguyn t ho hc, s lng lnh vc c bn ca i sng x hi) c nhng lng vch ra yu t quy nh bn ngoi ca s vt (chiu di, chiu rng, chiu cao ca s vt). Nh vy, cht v lng l hai phng din khc nhau ca cng mt s vt, hin tng hay mt qu trnh no trong t nhin, x hi hay t duy. Hai phng din u tn ti khch quan. S phn bit cht v lng ca s vt ch mang tnh tng i. iu ny ph thuc vo tng mi quan h c th xc nh. C nhng tnh quy nh trong mi quan h ny l cht ca s vt, song trong mi quan h khc li biu th lng ca s vt v ngc li. Chng hn s sinh vin hc gii ca mt lp s ni ln

31

cht lng hc tp ca lp . iu ny cng c ngha l d s lng c th quy nh thun tu v lng, song s lng y cng c tnh quy nh v cht ca s vt. c. Khi nim Bt k s vt hin tng no cng l s thng nht gia mt cht v mt lng. Chng tc ng qua li ln nhau. Trong s vt, quy nh v lng khng bao gi tn ti nu khng c tnh quy nh v cht v ngc li. S thay i v lng v v cht ca s vt din ra cng vi s vn ng v pht trin ca s vt. Nhng s thay i c quan h cht ch vi nhau ch khng tch ri nhau. S thay i v lng ca s vt c nh hng s thay i v cht ca s vt v ngc li, s thay i v cht ca s vt tng ng vi thay i v lng ca n. S thay i v lng c th lm thay i ngay lp tc v cht ca s vt. Mt khc, c th trong mt gii hn nht nh khi lng ca s vt thay i, nhng cht ca s vt cha thay i c bn. Chng hn khi ta nung mt thi thp c bit trong l, nhit ca l nung c th ln ti hng trm , thm ch c th ln ti hng ngn , song thi thp vn trng thi rn ch cha chuyn sang trng thi lng. Khi lng ca s vt c tch lu vt qu gii hn nht nh gi l , th cht c s mt i, cht mi s thay th cht c. Cht mi y tng ng vi lng mi tch lu c. l mt phm tr trit hc dng ch khong gii hn trong s thay i v lng ca s vt cha lm thay i cn bn cht ca s vt y. Cht v lng tn ti khch quan, ph bin, a dng, tng i v thng nht vi nhau trong . l mi lin h gia lng v cht ca s vt th hin s thng nht gia lng v cht ca s vt, trong s vt vn cn l n ch cha bin thnh ci khc. Di p sut bnh thng ca khng kh, s tng hoc s gim ca nhit trong khong t 00C n 1000 C, nc nguyn cht vn trng thi lng. Nu nhit ca nc gim xung di 00 nc th lng chuyn thnh th rn v nu tng nhit t

32

1000 C tr ln, nc nguyn cht th lng chuyn dn sang trng thi hi. Nc nguyn cht cng thay i v cht. d. Khi nim im nt Trong khun kh ca , lng bin i t t, tim tin tng dn hoc gim dn, khi lng bin i t ti gii hn, cht ca s vt s thay i, gii hn gi l im nt. im nt l phm tr trit hc dng ch mc (gii hn) m s thay i v lng vt qua n s lm cht thay i cn bn. Bt k no cng c gii hn bi hai im nt. Ti im gii hn nh 00 C v 1000 C th d trn gi l im nt. Ti im s thay i v lng cng lm thay i v cht ca s vt.

S 2.1. im nt trong s thay i v lng dn n s thay i v cht ca nc

33

e. Khi nim bc nhy Cht ca s vt thay i do lng ca n thay i trc gy ra gi l bc nhy. Vy bc nhy l phm tr trit hc dng ch s chuyn ho v cht ca s vt do s thay i v lng ca s vt trc gy nn. Bc nhy l bc chuyn ha tt yu trong qu trnh pht trin ca s vt, hin tng. S thay i v cht din ra vi nhiu hnh thc bc nhy khc nhau, c quyt nh bi mu thun, tnh cht v iu kin ca mi s vt. l cc bc nhy: nhanh v chm, ln v nh, cc b v ton b, t pht v t gic,... Bc nhy l s kt thc mt giai on vn ng, pht trin; ng thi cng l im khi u cho mt giai on mi, l s gin on trong qu trnh vn ng, pht trin lin tc ca s vt. Trong th gii lun lun din ra qu trnh bin i tun t v lng dn n bc nhy v cht, to ra mt ng nt v tn, th hin cch thc vn ng v pht trin tt yu ny: Nhng thay i n thun v lng, n mt mc nht nh, s chuyn ho thnh nhng s khc nhau v cht8. Nh vy s pht trin ca bt c ca s vt no cng bt u t s tch lu v lng trong nht nh cho ti im nt thc hin bc nhy v cht. Song im nt ca qu trnh y khng c nh m c th c nhng thay i do tc ng ca nhng iu kin khch quan v ch quan quy nh. Chng hn thi gian hon thnh s nghip cng nghip ho mi nc l khc nhau. C nhng nc mt 150 nm, c nhng nc mt 60 nm nhng cng c nhng nc ch mt 15 nm. Cht mi ca s vt ch c th xut hin khi s thay i v lng ca n t ti im nt. Cht mi ca s vt ra i s tc ng tr li lng thay i ca s vt. Cht mi y c th lm thay i kt cu, quy m, trnh , nhp iu ca s vn ng v pht trin ca s vt. Chng hn khi sinh vin vt qua im nt l k thi tt

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, T20, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, tr. 179.

34

nghip, tc l thc hin bc nhy, sinh vin s c nhn bng c nhn. Trnh vn ho ca sinh vin cao hn trc v s to iu kin cho h thay i kt cu, quy m, trnh tri thc, gip h tin ln trnh cao hn. Cng ging nh vy khi nc trng thi lng sang trng thi hi th vn tc ca cc phn t nc tng hn, th tch ca nc trng thi hi s ln hn th tch ca n trng thi lng vi cng mt khi lng tnh cht ho tan mt s cht tan ca n cng s khc i,...

S 2.2. S th hin s thay i v lng dn n s thay i v cht v ngc li ca qu trnh hc ca mt ngi Cc hnh thc c bn ca bc nhy Bc nhy chuyn ho v cht ca s vt ht sc a dng v phong ph vi nhng hnh thc rt khc nhau. Nhng hnh thc bc nhy khc nhau c quyt nh bi bn thn ca s vt, bi nhng iu kin c th trong s vt thc hin bc nhy. Chng ta nghin cu mt s hnh thc c bn ca bc nhy.

35

Da trn nhp iu thc hin bc nhy ca bn thn s vt c th phn chia thnh bc nhy t bin v bc nhy dn dn. Bc nhy t bin l bc nhy c thc hin trong mt thi gian rt ngn lm thay i cht ca ton b kt cu c bn ca s vt. Chng hn, khi lng Uranium 235 (Ur 235) c tng n khi lng ti hn th s xy ra v n nguyn t trong chc lt. Bc nhy dn dn l bc nhy c thc hin t t, tng bc bng cch tch lu dn dn nhng nhn t ca cht mi v nhng nhn t ca cht c dn dn mt i. Chng hn qu trnh chuyn ho t vn thnh ngi din ra rt lu di, hng vn nm. Qu trnh cch mng a nc ta t mt nc nng nghip lc hu qu ln ch ngha x hi l mt thi k lu di qua nhiu bc nhy dn dn. Qu trnh thc hin bc nhy dn dn ca s vt l mt qu trnh phc tp, trong c c s tun t ln nhng bc nhy din ra tng b phn ca s vt y. Song cn lu rng bc nhy dn dn khc vi s thay i dn dn v lng ca s vt. Bc nhy dn dn l s chuyn ho dn dn t cht ny sang cht khc cn s thay i dn dn v lng l s tch lu lin tc v lng n mt gii hn nht nh s chuyn ho v cht. Cn c vo quy m thc hin bc nhy ca s vt c bc nhy ton b, c bc nhy cc b. Bc nhy ton b l bc nhy lm thay i cht ca ton b cc mt, cc yu t cu thnh s vt. Bc nhy cc b l bc nhy lm thay i cht ca tng mt, nhng yu t ring l ca s vt. Trong hin thc, cc s vt c thuc tnh a dng, phong ph nn mun thc hin bc nhy ton b phi thng qua nhng bc nhy cc b. S qu ln ch

36

ngha x hi nc ta ang din ra tng bc nhy cc b thc hin bc nhy ton b, tc l chng ta ang thc hin nhng bc nhy cc b lnh vc kinh t, lnh vc chnh tr, lnh vc x hi v lnh vc tinh thn x hi i n bc nhy ton b xy dng thnh cng ch ngha x hi trn t nc ta. Khi xem xt s thay i v cht ca x hi ngi ta cn phn chia s thay i thnh thay i c tnh cht cch mng v thay i c tnh cht tin ho. Cch mng l s thay i trong cht ca s vt bin i cn bn, khng ph thuc vo hnh thc bin i ca n. Tin ho l s thay i v lng vi nhng bin i nht nh v cht khng c bn ca s vt.

S 2.3. Cc giai on pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi Song cn lu rng, ch c s thay i cn bn v cht mang tnh tin b, i ln mi l cch mng. Nu s thay i c bn v cht lm cho x hi tht li th li l phn cch mng. T nhng s phn tch trn c th rt ra ni dung ca quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li nh sau: Mi s vt u l s thng nht gia lng v cht, s thay i dn dn v lng trong

37

khun kh ca ti im nt s dn n s thay i v cht ca s vt thng qua bc nhy; cht mi ra i tc ng tr li s thay i ca lng mi. Qu trnh tc ng din ra lin tc lm cho s vt khng ngng pht trin, bin i. 2.2.2.2. Ni dung quy lut Mi s vn ng u lin h ln nhau v lun vn ng, pht trin. Mi s vt nm trong qu trnh vn ng, pht trin u c c trng bng cht v lng. Cht v lng thng nht vi nhau trong . S vt bt u vn ng, pht trin bng s thay i v lng (mt cch lin tc hay tim tin), nu lng ch thay i trong , cha vt qa im nt th cht khng thay i cn bn. Khi lng thay i vt qua , qu im nt th cht s thay i cn bn, bc nhy nht nh s xy ra. Bc nhy lm cho cht thay i (mt cch gin on hay t bin), cht c mt i, cht mi ra i. Cht mi gy ra s thay i v lng (lm thay i quy m tn ti, tc , nhp iu vn ng, pht trin ca s vt). S thay i v lng gy ra s thay i v cht, v s thay i v cht gy ra s thay i v lng l phng thc vn ng, pht trin ca mi s vt trong th gii. Vn ng v pht trin xy ra trong th gii vt cht va mang tnh lin tc va mang tnh gin on. Tm li, bt k s vt, hin tng no cng c s thng nht bin chng gia hai mt cht v lng. S thay i dn dn v lng ti im nt tt yu s dn n s thay i v cht thng qua bc nhy; ng thi, cht mi s tc ng tr li lng ca s vt. Qu trnh lin tc din ra, to thnh phng thc c bn, ph bin ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy.

38

2.2.2.3. ngha phng php lun V bt k s vt no cng c phng din cht v lng, tn ti trong tnh quy nh ln nhau, tc ng v lm chuyn ho ln nhau, do , trong nhn thc v thc tin cn phi coi trng c hai loi ch tiu v phng din cht v lng ca s vt, to nn s nhn thc ton din v s vt. V nhng thay i v lng ca s vt c kh nng tt yu chuyn ho thnh nhng thay i v cht ca s vt v ngc li, do , trong hot ng nhn thc v thc tin, tu theo mc ch c th, cn tng bc tch lu v lng c th lm thay i v cht ca s vt; ng thi, c th pht huy tc ng ca cht mi theo hng thay i v lng ca s vt. T vic nghin cu quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li c th rt ra cc kt lun c ngha phng php lun sau y: S vn ng v pht trin ca s vt bao gi cng din ra bng cch tch lu dn dn v lng n mt gii hn nht nh thc hin bc nhy chuyn v cht. Do trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin chng ta phi bit tng bc tch lu v lng lm bin i v cht theo quy lut. Trong hot ng ca mnh, ng cha ta rt ra nhng t tng su sc nh tch tiu thnh i, nng nht cht b, gp gi thnh bo Nhng vic lm v i ca con ngi bao gi cng l s tng hp ca nhng vic lm bnh thng ca con ngi . Phng php ny gip cho chng ta trnh c t tng ch quan, duy ch, nn nng, t chy giai on mun thc hin nhng bc nhy lin tc. Quy lut ca t nhin v quy lut ca x hi u c tnh khch quan. Song quy lut ca t nhin din ra mt cch t pht, cn quy lut ca x hi ch c thc hin thng qua thc ca con ngi. Do , khi tch lu v s lng phi c quyt tm tin hnh bc nhy, phi kp thi chuyn nhng s thay i v lng thnh
39

nhng thay i v cht, t nhng thay i mang tnh cht tin ho sang nhng thay i mang tnh cht cch mng. Ch c nh vy chng ta mi khc phc c t tng bo th, tr tr, hu khuynh thng c biu hin ch coi s pht trin ch l s thay i n thun v lng. Trong hot ng thc tin, chng ta cn phi bit vn dng linh hot cc hnh thc ca bc nhy. S vn dng linh hot s tu thuc vo vic phn tch ng n nhng iu kin khch quan v nhng nhn t ch quan cng nh s hiu bit su sc v quy lut ny. Ty theo tng trng hp c th, tng iu kin c th hay quan h c th chng ta la chn hnh thc bc nhy ph hp t ti cht lng v hiu qu hot ng ca mnh. Song con ngi v i sng x hi ca con ngi rt a dng phong ph do rt nhiu yu t cu thnh, do thc hin bc nhy ton b, trc ht, phi thc hin nhng bc nhy cc b lm thay i v cht ca tng yu t. S thay i v cht ca s vt cn ph thuc vo s thay i phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt. Do , trong hot ng ca mnh chng ta phi bit cch tc ng vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt trn c s hiu r bn cht, quy lut, kt cu ca s vt . Chng hn trn c s hiu bit ng n v gen, con ngi c th tc ng vo phng thc lin kt gia cc nhn t to thnh gen lm cho gen bin i. Trong mt tp th c ch qun l, lnh o v quan h gia cc thnh vin trong tp th y thay i c tnh cht ton b th rt c th lm cho tp th vng mnh. 2.2.3. Quy lut ph nh ca ph nh Quy lut ph nh ca ph nh l quy lut v khuynh hng c bn, ph bin ca mi s vn ng, pht trin din ra trong cc lnh vc t nhin, x hi v t duy; l khuynh hng vn ng, pht trin ca s vt thng qua nhng ln ph nh bin chng, to thnh hnh thc mang tnh chu k ph nh ca ph nh.

40

2.2.3.1. Ph nh bin chng, ph nh ca ph nh a. Khi nim ph nh bin chng Bt c s vt, hin tng no trong th gii u tri qua qu trnh sinh ra, tn ti, pht trin v dit vong. S vt c mt i c thay th bng s vt mi. S thay th l tt yu trong qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Khng nh vy s vt khng pht trin c. S thay th c trit hc gi l s ph nh. S ph nh l s thay th s vt ny bng s vt khc trong qu trnh vn ng v pht trin. Trong lch s trit hc, tu theo th gii quan v phng php lun, cc nh trit hc v cc trng phi trit hc c quan nim khc nhau v s ph nh. C quan nim cho rng, s vt mi ra i thay th s vt c hu nh lp li ton b qu trnh ca s vt c. Pitago cho rng s pht trin ca x hi phi tri qua chu k l 78 vn nm. Cn trit hc Pht gio li quan nim kip ngi tun theo vng lun hi: Ct bi li tr v vi ct bi. Nhng ngi theo quan im siu hnh coi s ph nh l s dit vong hon ton ca ci c, s ph nh sch trn, chm dt hon ton s vn ng v pht trin ca s vt. H tm nguyn nhn ca s ph nh bn ngoi s vt, mt lc lng siu nhin no . Theo quan im duy vt bin chng, s chuyn ho t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht, s u tranh thng xuyn ca cc mt i lp lm cho mu thun c gii quyt, t dn n s vt c mt i s vt mi ra i thay th. S thay th din ra lin tc to nn s vn ng v pht trin khng ngng ca s vt. S vt mi ra i l kt qu ca s ph nh s vt c. iu cng c ngha l s ph nh l tin , iu kin cho s pht trin lin tc, cho s ra i ca ci mi thay th ci c. l ph nh bin chng. Ph nh bin chng l phm tr trit hc dng ch mt mt khu ca qu trnh t pht trin ca s vt a n s ra i ca ci mi tin b hn so vi ci c li
41

thi b ph nh. Ph nh bin chng cng l s khng nh khng nh cc yu t tch cc (cha trong ci c) c li cho s tn ti tip theo ca s vt (ci mi). Ph nh bin chng gn lin vi gii quyt mu thun v bc nhy v cht xy ra bn trong s vt; n mang tnh khch quan (ni ti), tnh k tha (tin ln). Vi t cch khng ch l hc thuyt v s bin i ni chung m cn bn l hc thuyt v s pht trin, php bin chng duy vt ch trng phn tch khng phi s ph nh ni chung m cn bn l s ph nh bin chng. Ph nh bin chng c hai c im c bn l tnh khch quan v tnh k tha. Ph nh bin chng c tnh khch quan v nguyn nhn ca s ph nh nm trong chnh bn thn s vt, hin tng; n l kt qu ca qu trnh u tranh gii quyt mu thun tt yu, bn trong bn thn s vt; to kh nng ra i ca ci mi, thay th ci c, nh to nn xu hng pht trin ca chnh bn thn s vt. V th, ph nh bin chng cng chnh l s t thn ph nh, l mt tt yu khch quan trong qu trnh vn ng pht trin ca s vt. ng nhin, mi s vt c phng thc ph nh ring tu thuc vo s gii quyt mu thun ca bn thn chng. iu cng c ngha, ph nh bin chng khng ph thuc vo mun, ch ca con ngi con ngi ch c th tc ng lm cho qu trnh ph nh y din ra nhanh hay chm trn c s nm vng quy lut pht trin ca s vt. Chng hn trong lch s trit hc, s pht trin ca php bin chng l qu trnh ph nh bin chng lin tc t php bin chng t pht thi c i qua php bin chng duy tm ca trit hc c in c n php bin chng duy vt. S pht trin ca cc hc thuyt khoa hc l kt qu ca nhng s ph nh lin tc nhng chi thc v s vt, hin tng hay qu trnh ca th gii. Ph nh bin chng c tnh k tha: k tha nhng nhn t hp quy lut v loi b nhn t tri quy lut. Ph nh bin chng khng phi l s ph nh sch trn ci

42

c, m tri li ci mi ra i trn c s nhng ht nhn hp l ca ci c pht trin thnh ci mi, to nn tnh lin tc ca s pht trin. l s ph nh m trong ci mi hnh thnh v pht trin t thn, thng qua qu trnh lc b nhng mt tiu cc, li thi, gi li nhng ni dung tch cc. V.I.Lnin cho rng: Khng phi s ph nh sch trn, khng phi s ph nh khng suy ngh, khng phi s ph nh hoi nghi, khng phi s do d, cng khng phi s nghi ng ci c trng v ci bn cht trong php bin chng..., m l s ph nh coi nh l vng khu ca lin h, vng khu ca s pht trin.... iu ni ln ph nh bin chng mang tnh k tha. Trong qu trnh ph nh bin chng, s vt khng nh li nhng mt tt, mt tch cc v ch ph nh nhng ci lc hu, ci tiu cc. Do ph nh ng thi cng l khng nh. Th d, trong sinh vt, cc ging loi u c tnh di truyn, cc th h con ci u k tha nhng yu t tch cc ca cc th h b m. Trong lch s pht trin ca x hi loi ngi, x hi mi ra i trn c s k tha nhng gi tr vt cht v tinh thn ca x hi trc, ng thi b sung thm nhng gi tr mi. Trong lnh vc nhn thc, cc hc thuyt khoa hc ra i sau bao gi cng k tha nhng gi tr t tng ca cc hc thuyt khoa hc ra i trc... Bi vy, tnh ph nh bin chng l khuynh hng tt yu ca mi lin h bn trong gia ci c v ci mi, l s t khng nh ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt. b. Ph nh ca ph nh Ph nh ca ph nh l phm tr trit hc dng ch s xc lp li ci c, tc khng nh li ci c b ph nh, mt trnh cao hn trong qu trnh t pht trin ca bn thn s vt. Trong s ph nh ca ph nh, ci c b ph nh trong ln ph nh th nht a n s ra i ca ci mi; ci mi ny cha s ph nh mnh trong ln ph nh sau . Ln ph nh no lm xut hin ci mi, nhng trong ci

43

mi ny c s lp li (yu t) ci c b ph nh trong ln ph nh th nht, s vt dng nh quay tr v ci ban u (ci c) nhng trnh cao hn th ln ph nh c gi l ph nh ca ph nh. Ph nh ca ph nh mang tnh chu k h. Qua nhiu ln ph nh bin chng (c c ph nh ca ph nh) s vt loi dn tnh tiu cc, tch lu dn ci tch cc, lm cho ci mi ra i quay v vi ci c, ci khng nh quay tr li vi ci b ph nh nhng mt trnh cao hn. Pht trin v vy m din ra theo khuynh hng xoy c tin ln. 2.2.3.2. Ni dung quy lut Trong qu trnh vn ng ca s vt, nhng nhn t mi xut hin s thay th nhng nhn t c, s ph nh bin chng din ra. S vt khng cn na v b thay th bi s vt mi, trong c nhng nhn t tch cc c gi li. Song s vt mi ny s li b ph nh bi s vt mi khc. S vt mi khc y dng nh l s vt tn ti, song khng phi l s trng lp hon ton, m n c c b sung nhng nhn t mi v ch bo tn nhng nhn t tch cc, thch hp vi s pht trin tip tc ca n. Sau khi s ph nh din ra hai ln th s ph nh ca ph nh c thc hin, s vt mi hon thnh mt chu k pht trin. Ph.ngghen a ra mt th d hiu v qu trnh ph nh ny: Hy ly v d ht i mch. C hng nghn triu ht i mch c xay ra, nu chn v em lm ru, ri li tiu dng i. Nhng nu mt ht i mch nh th gp nhng iu kin bnh thng i vi n, nu n ri vo mt ming t thch hp, th nh nh hng ca sc nng v m, i vi n s din ra mt s bin ho ring, n ny mm: ht i mch bin i, khng cn l ht i mch na, n b ph nh, b thay th bi ci cy do n ra, y l s ph nh ht i mch. Nhng cuc sng bnh thng ca ci cy ny s nh th no? N ln ln, ra hoa, th phn v cui cng sinh ra nhng ht thc mi, v khi ht i mch n chn th thn cy cht i, bn thn n b ph nh. Kt qu

44

ca s ph nh ny l chng ta li c ht i mch nh ban u khng ch l mt ht thc m nhiu gp mi, hai mi, ba mi ln9. Th d trn cho thy, t s khng nh ban u (ht thc ban u), tri qua s ph nh ln th nht (cy la ph nh ht thc) v s ph nh ln th hai (nhng ht thc mi ph nh cy la) s vt dng nh quay tr li s khng nh ban u (ht thc), nhng trn c s cao hn (s lng ht thc nhiu hn, cht lng ht thc cng s thay i, song kh nhn thy ngay). S c th: khng nh (ht thc) ph nh ln 1 (cy la) ph nh ln 2 (ht thc). S pht trin bin chng thng qua nhng ln ph nh bin chng nh trn l s thng nht hu c gia lc b, bo tn v b sung thm nhng nhn t tch cc mi. Do vy, thng qua nhng ln ph nh bin chng ca bn thn, s vt s ngy cng pht trin. Quy lut ph nh ca ph nh biu hin s pht trin ca s vt l do mu thun trong bn thn s vt quyt nh. Mi ln ph nh l kt qu u tranh v chuyn ho gia cc mt i lp trong bn thn s vt gia mt khng nh v mt ph nh. S ph nh ln th nht din ra lm cho s vt c chuyn thnh ci i lp vi mnh. S ph nh ln th hai c thc hin dn ti s vt mi ra i. S vt ny i lp vi ci c sinh ra ln ph nh th nht. N c b sung nhiu nhn t mi. Nh vy, sau hai ln ph nh s vt dng nh quay tr li ci c, nhng trn c s mi cao hn l c im quan trng nht ca s pht trin bin chng thng qua ph nh ca ph nh. Ph nh ca ph nh lm xut hin s vt mi l kt qu ca s tng hp tt c nhn t tch cc c v pht trin trong ci khng nh ban u v trong nhng ln ph nh tip theo. Do vy, s vt mi vi t cch l kt qu ca ph nh ca ph

Cc Mc v ngghen: Ton tp , Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, T20, tr 195.

45

nh c ni dung hon thin hn, phong ph hn, c ci khng nh ban u v kt qu ca s ph nh ln th nht. Kt qu ca s ph nh ca ph nh l im kt thc ca mt chu k pht trin v cng l im khi u cho k pht trin tip theo. S vt li tip tc bin chng chnh mnh pht trin. C nh vy s vt mi ngy cng mi hn. Quy lut ph nh ca ph nh khi qut xu hng tt yu tin ln ca s vt xu hng pht trin. Song s pht trin khng phi din ra theo ng thng, m theo ng xoy c. S pht trin theo ng xoy c l s biu th r rng, y cc c trng ca qu trnh pht trin bin chng ca s vt: tnh k tha, tnh lp li, tnh tin ln. Mi vng ca ng xoy c dng nh th hin s lp li nhng cao hn, th hin trnh cao hn ca s pht trin. Tnh v tn ca s pht trin t thp n cao c th hin s ni tip t di ln ca cc vng trong ng xoy c.

Hnh 2.2. S pht trin theo ng xoy c ca quy lut ph nh ca ph nh

46

Nghin cu qu trnh pht trin ca s vt theo quy lut ph nh ca ph nh chng ta khng c hiu mt cch my mc l mi s vt trong th gii hin thc u phi tri qua hai ln ph nh ph nh mi hon thnh mt chu k nht nh ca chng. Trong hin thc, mt chu k pht trin ca s vt c th c th bao gm s lng cc ln ph nh nhiu hn hai. C s vt tri qua hai ln ph nh, c s vt tri qua ba, bn, nm ln ph nh mi hon thnh mt chu k pht trin. iu ph thuc vo tng s vt c th. Chng hn: Vng i ca con tm: trng tm nhng ngi trng. y vng i ca tm tri qua bn ln ph nh. Cc nguyn t ho hc trong bn H thng tun hon do Menlp th hin kh r iu khi qut nu trn. Cc nguyn t ho hc phi tri qua rt nhiu ln ph nh mi hon thnh chu k pht trin ca chng. T s phn tch c nu ra trn, chng ta khi qut v ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh nh sau: Mi s vt u lin h ln nhau v lun vn ng, pht trin; pht trin l mt chui cc ln ph nh bin chng c gn lin vi vic gii quyt mu thun v thc hin bc nhy v cht xy ra bn trong s vt. Quy lut ph nh ca ph nh nu ln mi lin h, s k tha gia ci khng nh v ci ph nh, nh ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin; n bo tn ni dung tch cc ca cc giai on trc v b sung thm nhng thuc tnh mi lm cho s pht trin i theo ng xoy c. Quy lut ph nh ca ph nh khi qut tnh cht chung, ph bin ca s pht trin: khng phi l s pht trin theo hnh thc mt con ng thng, m l pht trin theo hnh thc con ng xoy c. V.I.Lnin khi qut con ng nh sau: S pht trin hnh nh din li nhng giai on i qua, nhng di

47

mt hnh thc khc, mt trnh cao hn (ph nh ca ph nh); s pht trin ca n l theo ng trn c ch khng theo ng thng...10. Khuynh hng pht trin theo ng xoy c th hin tnh cht bin chng ca s pht trin, l tnh k tha, tnh lp li v tnh tin ln. Mi vng mi ca ng xoy c, dng nh lp li, nhng vi trnh cao hn. S tip ni ca cc vng trong ng xoy c, dng nh lp li, nhng vi mt trnh cao hn. S tip ni ca cc vng trong ng xoy c phn nh qu trnh pht trin v tn t thp n cao ca s vt, hin tng trong th gii. Trong qu trnh pht trin ca s vt, ph nh bin chng ng vai tr l nhng vng khu ca qu trnh . Ph nh ca ph nh mang tnh chu k h. Tm li, ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh trong php bin chng duy vt phn nh mi quan h bin chng gia ci ph nh v ci khng nh trong qu trnh pht trin ca s vt. Ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin ca s vt. Ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin, ci mi ra i l kt qu ca s k tha nhng ni dung tch cc t trong s vt c, pht huy n trong s vt mi vo to nn tnh chu k cho s pht trin. Nhn xt v vai tr ca quy lut ny, Ph.ngghen vit: ... ph nh ci ph nh l g? L mt quy lut v cng ph bin v chnh v vy m n c mt tm quan trng v c tc dng v cng to ln v s pht trin ca t nhin, ca lch s v ca t duy11. 2.2.3.3. ngha phng php lun Nghin cu v quy lut ph nh ca ph nh, chng ta rt ra mt s ngha phng php lun sau y: Quy lut ph nh ca ph nh gip chng ta nhn thc ng n v xu hng pht trin ca s vt. Qu trnh pht trin ca bt k s vt no cng khng bao gi i
10 11

V.I.Lnin: Ton tp, T.26, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, tr. 65. C.Mc v Ph.ngghen: Ton to, T. 20, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, tr. 200.

48

theo mt ng thng, m din ra quanh co, phc tp, trong bao gm nhiu chu k khc nhau. Chu k sau bao gi cng tin b hn chu k trc. X hi v cc lnh vc ca i sng x hi cng nh cuc sng ca con ngi u din ra theo chiu hng . X hi loi ngi pht trin t cng x nguyn thu, qua chim hu n l, phong kin, t bn s n x hi ph nh x hi t bn ch ngha cng sn m giai on u l x hi x hi ch ngha. X hi t bn ang v s to ra nhng tin ph nh chnh n, t nn mng cho x hi pht trin cao hn n trong tng li. mi chu k pht trin s vt c nhng c im ring. Do , chng ta phi tm hiu nhng c im c cch tc ng ph hp sao cho s pht trin nhanh hoc pht trin chm. iu ny ph thuc vo tc dng ca s vt i vi i sng ca con ngi. Chng hn, nu s vt c ch li cho con ngi th phi y nhanh s pht trin ca n, cn nu n c hi th phi km hm s pht trin ca n. Theo quy lut ph nh ca ph nh, mi s vt lun lun xut hin ci mi thay th ci c, ci tin b thay th ci lc hu; ci mi ra i t ci c trn c s pht trin k tha tt c nhng nhn t tch cc ca ci c, do , n lun lun biu hin l giai on pht trin cao ca s vt vn dng vo xem xt s vt, iu ny trnh cho chng ta thi ph nh sch trn ci c. Trong gii t nhin ci mi xut hin mt cch t pht, cn trong x hi ci mi ra i gn lin vi hot ng c thc ca con ngi. Chnh v th, trong hot ng ca mnh chng ta phi bit pht hin ci mi, tch cc v ng h n. Khi mi ra i ci mi lun cn yu t, t i, v vy, chng ta phi ra sc bi dng, to iu kin cho n chin thng ci c, pht huy u th ca n. Trong khi u tranh chng li ci c chng ta phi bit lc th, ly tinh, ci to ci c n ph hp vi iu kin mi, phi bit chn trng nhng gi tr ca qu kh. ng thi, chng ta phi khc phc t tng bo th, kh kh gi ly nhng ci li thi cn tr s pht trin ca con ngi

49

v x hi. Chng hn, hin ti c nhng ngi mun khi phc li tc l c trong vic ci, vic tang, l hi, Theo quan im bin chng v s pht trin, trong qu trnh ph nh, chng ta phi bit k tha c chn lc nhng ci vn l tinh hoa ca ci c, s dng chng nh l tin ca s ny sinh ci mi tin b hn, bit gi hnh thc v ci to ni dung cho ph hp nh ng cha ta ni: bnh c ru mi. Hn na chng ta phi bit la chn tip thu ci mi cho ph hp chng c t tng c ngi mi ta trong i sng x hi v cuc sng ca con ngi. Mi quy lut c bn ca php bin chng duy vt m chng ta nghin cu trn y, cp n nhng phng din khc nhau ca qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Trong thc t, s vn ng v pht trin ca bt c s vt no cng l s tc ng tng hp ca tt c nhng quy lut c bn do php bin chng duy vt tru tng ho v khi qut ho. Do trong hot ng ca mnh, c hot ng nhn thc ln hot ng thc tin, chng ta phi vn dng tng hp nhng quy lut mt cch y , su sc, nng ng, sng to ph hp vi iu kin c th. Ch c nh vy, hot ng ca chng ta, k c hot ng hc tp mi t c cht lng v hiu qu cao. 2.3. Cc cp phm tr ca php bin chng duy vt 2.3.1. Mt s vn chung v phm tr 2.3.1.1. nh ngha phm tr v phm tr trit hc suy ngh v trao i t tng cho nhau con ngi thng phi s dng nhng khi nim, chng hn khi nim "ci cy", "ci nh", "thc vt", "ng vt", "con ngi",... Khi nim l hnh thc ca t duy phn nh nhng mt, nhng thuc tnh c bn ca mt lp nhng s vt, hin tng nht nh ca hin thc khch quan. Khi nim rng nht th c gi l phm tr. Vy, phm tr l hnh thc t duy phn nh mt cch tru tng v khi qut nht mt mt, mt thuc tnh c bn nht ca mt lnh vc hay ton b hin thc ni chung.
50

C hai nhm phm tr: Nhm phm tr khoa hc mang tnh khu bit, v chng phn nh mt cch tru tng v khi qut nht mt mt, mt thuc tnh c bn nht ca mt lnh vc hin thc nht nh m mt ngnh khoa hc no nghin cu, v chng ch yu ch c dng cho ngnh khoa hc . Do i tng nghin cu chi phi, mi b mn khoa hc c mt h thng phm tr ring ca mnh. Th d, trong ton hc c phm tr "s", "hnh", "im", "mt phng", "hm s",v.v.. Trong vt l hc c cc phm tr "khi lng", "vn tc", "gia tc", "lc",v.v.. Trong kinh t hc c cc phm tr "hng ho", "gi tr", "gi c", "tin t", "li nhun",... Nhm phm tr trit hc bin chng mang tnh c bit, v chng phn nh mt cch tru tng v khi qut nht mt mt, mt thuc tnh c bn nht ca ton b hin thc ni chung; chng xut hin tng cp v c dng trong mi ngnh khoa hc. Php bin chng c su cp phm tr. l: ci ring v ci chung, nguyn nhn v kt qu, tt nhin v ngu nhin, ni dung v hnh thc, bn cht v hin tng, kh nng v hin thc. Cc cp phm tr ny tn ti khch quan, ph bin, tng i v quy nh ln nhau. Gia phm tr ca trit hc v phm tr ca cc khoa hc c th c mi quan h bin chng vi nhau. l quan h gia ci chung v ci ring. 2.3.1.2. Bn cht ca phm tr Trong lch s trit hc, cc trng phi trit hc a ra cch gii quyt khc nhau v vn bn cht ca phm tr. Nhng ngi thuc phi duy thc cho rng: Phm tr l nhng thc th nim, tn ti bn ngoi v c lp vi thc ca con ngi. Ngc li nhng ngi thuc phi duy danh li cho rng: Phm tr ch l nhng t trng rng, do con ngi tng tng ra, khng biu hin mt ci g ca hin thc.

51

Khc vi cc quan nim trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng: Cc phm tr khng c sn trong bn thn con ngi mt cch bm sinh, cng khng tn ti sn bn ngoi v c lp vi thc ca con ngi nh quan nim ca nhng ngi duy thc, m c hnh thnh trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi. Mi phm tr xut hin u l kt qu ca qu trnh nhn thc trc , ng thi li l bc thang cho qu trnh nhn thc tip theo ca con ngi tin gn n nhn thc y hn bn cht ca s vt. V.I.Lnin vit: Trc con ngi, c mng li nhng hin tng t nhin. Con ngi bn nng, con ngi man r, khng t tch khi gii t nhin. Ngi c thc t tch khi t nhin, nhng phm tr l nhng giai on ca s tch khi , tc l s nhn thc th gii. Chng l nhng im nt ca mng li, gip ta nhn thc v nm c mng li12. Cc phm tr c hnh thnh bng con ng khi qut ho, tru tng ha nhng thuc tnh, nhng mi lin h vn c bn trong ca bn thn s vt. V vy, ni dung ca n mang tnh khch quan, b th gii khch quan quy nh, mc d hnh thc th hin ca n l ch quan. V.I.Lnin vit: Nhng khi nim ca con ngi l ch quan trong tnh tru tng ca chng, trong s tch ri ca chng, nhng l khch quan trong chnh th, trong qu trnh, trong kt cuc, trong khuynh hng, trong ngun gc13. Cc phm tr l kt qu ca qu trnh nhn thc ca con ngi, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. Th gii khch quan khng ch tn ti c lp vi thc ca con ngi, m cn lun vn ng, pht trin, chuyn ho ln nhau. Mt khc, kh nng nhn thc ca con ngi cng thay i mi giai on lch s. Do vy cc phm tr phn nh th gii khch quan cng phi vn ng v pht trin c th phn nh ng n v y hin thc khch quan. V vy, h thng phm tr ca php bin
12

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva, 1981,t.29, tr 102. V.I.Lnin: Ton tp, Sd, t.29, tr. 23-224.

13

52

chng duy vt khng phi l mt h thng ng kn, bt bin, m n thng xuyn c b sung bng nhng phm tr mi cng vi s pht trin ca thc tin v ca nhn thc khoa hc. Tm li, phm tr c hnh thnh t trong qu trnh hot ng nhn thc ca con ngi. Chng l nhng bc thang, nhng nt mng ca qu trnh nhn thc, m trc ht l ca nhn thc trit hc v nhn thc khoa hc.... Chng khng ch l cng c tinh thn nhn thc (tc l gii, tin on) m cn l cng c tinh thn ch o hot ng thc tin ci to th gii. Chng va l kt qu, va l im ta cho hot ng thc tin v hot ng nhn thc ca nhn loi. Qu trnh vn ng, pht trin khng ngng ca hot ng thc tin v hot ng nhn thc ca con ngi lm cho phm tr cng lun vn ng, pht trin. 2.3.2. Ci ring v ci chung 2.3.2.1. Khi nim ci ring v ci chung Trong cuc sng hng ngy, chng ta tip xc vi nhng s vt, hin tng, qu trnh khc nhau; ng thi, chng ta cng thy gia chng ta li c nhng mt ging nhau nh nhng ci bn u c lm t g, u c mu sc, hnh dng nht nh. phn nh iu , php bin chng duy vt quan nim: Ci ring l phm tr trit hc dng ch mt s vt, mt hin tng, mt qu trnh ring l nht nh. Ci chung l phm tr trit hc dng ch nhng thuc tnh chung khng nhng c mt kt cu vt cht nht nh, m cn c lp li trong nhiu s vt, hin tng hay qu trnh ring l khc. Cn phn bit ci ring vi ci n nht. Ci n nht l phm tr ch nhng nt, nhng mt, nhng thuc tnh... ch c mt s vt, mt kt cu vt cht nht nh, khng lp li s vt, hin tng, kt cu vt cht khc. Th d, th H Ni l mt ci ring, ngoi cc c im chung ging cc thnh ph khc ca Vit
53

Nam, cn c nhng nt ring nh ph c, c H Gm, c nhng nt vn ha truyn thng m ch c H Ni mi c, l ci n nht. 2.3.2.2. Quan h bin chng gia ci ring v ci chung a. Quan im v ci ring v ci chung trc trit hc Mc Trong lch s trit hc c hai quan im tri ngc nhau v mi quan h gia ci ring v ci chung: Phi duy thc cho rng, ci ring ch tn ti tm thi, thong qua, khng phi l ci tn ti vnh vin, tht s c lp vi thc ca con ngi. Ci chung khng ph thuc vo ci ring m cn sinh ra ci ring. Theo Platon, ci chung l nhng nim tn ti vnh vin bn cnh nhng ci ring ch c tnh cht tm thi. Th d, bn cnh ci cy ring l, c nim ci cy ni chung; bn cnh ci nh ring l, c nim ci nh ni chung... Ci cy, ci nh ring l, c ra i, tn ti tm thi v mt i, nhng nim ci cy, ci nh ni chung th tn ti mi mi; ci cy, ci nh ring l l do nim ci cy, ci nh ni chung sinh ra. Phi duy danh cho rng, ch c ci ring tn ti thc s, cn ci chung l nhng ci tn gi trng rng, do t tng con ngi ba t ra, khng phn nh ci g trong hin thc. Quan im ny khng tha nhn ni dung khch quan ca cc khi nim. Chng hn nh h cho khi nim con ngi, giai cp, u tranh giai cp, cch mng x hi, ch ngha t bn, ch ngha quc,..., khng c ngha g trong cuc sng ca con ngi, ch l nhng t trng rng, khng cn thit phi bn tm tm hiu. Ngay n c nhng khi nim nh vt cht, ch ngha duy vt, ch ngha duy tm,..., h cng cho l nhng t khng c ngha. Nh vy ranh gii gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm b xo nho v con ngi khng cn phi quan tm n cuc u tranh gia cc quan im trit hc na.

54

C quan nim ca phi duy thc v phi duy danh u sai lm ch h tch ri ci ring khi ci chung, tuyt i ho ci ring, ph nhn ci chung, hoc ngc li, h khng thy s tn ti khch quan v mi lin h khng kht gia chng. b. Quan nim ca ch ngha duy vt bin chng v mi quan h gia ci ring v ci chung Php bin chng duy vt cho rng ci ring, ci chung v ci n nht u tn ti khch quan, gia chng c mi lin h hu c vi nhau. iu th hin ch: Th nht, ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring m biu hin s tn ti ca mnh. Ngha l khng c ci chung thun tu tn ti bn ngoi ci ring. Chng hn khng c ci cy ni chung tn ti bn cnh cy cam, cy qut, cy o c th. Nhng cy cam, cy qut, cy o... no cng c r, c thn, c l, c qu trnh ng ho, d ho duy tr s sng. Nhng c tnh chung ny lp li nhng ci cy ring l, v c phn nh trong khi nim cy. l ci chung ca nhng ci cy c th. R rng ci chung tn ti thc s, nhng khng tn ti ngoi ci ring m phi thng qua ci ring. Th hai, ci ring ch tn ti trong mi lin h vi ci chung. Ngha l khng c ci ring no tn ti tuyt i c lp, khng c lin h vi ci chung. Th d, mi con ngi l mt ci ring, nhng mi con ngi khng th tn ti ngoi mi lin h vi x hi v t nhin. Khng c nhn no khng chu s tc ng ca cc quy lut sinh hc v cc quy lut x hi. l nhng ci chung trong mi con ngi. Th ba, ci ring l ci ton b, phong ph hn ci chung; ci chung l ci b phn, nhng su sc hn ci ring. Ci ring phong ph hn ci chung v ngoi nhng c im chung, ci ring cn c ci n nht. Th d, ngi nng dn Vit Nam bn cnh ci chung vi nng dn ca cc nc trn th gii l c t hu nh, sn xut nng nghip, sng nng thn..., cn c c im ring l chu nh hng ca vn ho lng x, ca cc tp qun lu i ca dn tc, ca iu kin t nhin ca t nc, nn rt
55

cn c lao ng, c kh nng chu ng c nhng kh khn trong cuc sng. Ci chung su sc hn ci ring v ci chung phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h n nh, tt nhin, lp li nhiu ci ring cng loi. Do vy ci chung l ci gn lin vi ci bn cht, quy nh phng hng tn ti v pht trin ca ci ring. Th t, ci n nht v ci chung c th chuyn ha ln nhau trong qu trnh pht trin ca s vt. S d nh vy l v trong hin thc ci mi bao gi cng xut hin di dng ci n nht. V sau, theo quy lut, ci mi hon thin dn v thay th ci c, tr thnh ci chung, ci ph bin, nhng v sau na, khi khng ph hp vi iu kin mi m b mt dn i v tr thnh ci n nht. Nh vy s chuyn ha t ci n nht thnh ci chung l biu hin ca qu trnh ci mi ra i thay th ci c. Ngc li s chuyn ho t ci chung thnh ci n nht l biu hin ca qu trnh ci c, ci li thi b ph nh. Th d, s thay i mt c tnh no y ca sinh vt trc s thay i ca mi trng din ra bng cch, ban u xut hin mt c tnh mt c th ring bit. Do ph hp vi iu kin mi, c tnh c bo tn, duy tr nhiu th h v tr thnh ph bin ca nhiu c th. Nhng c tnh khng ph hp vi iu kin mi, s mt dn i v tr thnh ci n nht. 2.3.2.3. ngha phng php lun V ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring biu th s tn ti ca mnh, nn ch c th tm ci chung trong ci ring, xut pht t ci ring, t nhng s vt, hin tng ring l, khng c xut pht t mun ch quan ca con ngi bn ngoi ci ring. Ci chung l ci su sc, ci bn cht chi phi ci ring nn nhn thc phi nhm tm ra ci chung v trong hot ng thc tin phi da vo ci chung ci to ci ring. Trong hot ng thc tin nu khng hiu bit nhng nguyn l chung (khng hiu bit l lun), s khng trnh khi ri vo tnh trng hot ng mt cch m mm, m qung. Mt khc, ci chung li biu hin thng qua ci ring, nn khi p

56

dng ci chung phi tu theo ci ring c th vn dng cho thch hp. Th d, khi p dng nhng nguyn l ca ch ngha Mc Lnin, phi cn c vo tnh hnh c th ca tng thi k lch s mi nc vn dng nhng nguyn l cho thch hp, c vy mi a li kt qu trong hot ng thc tin. Trong qu trnh pht trin ca s vt, trong nhng iu kin nht nh "ci n nht" c th bin thnh "ci chung" v ngc li "ci chung" c th bin thnh "ci n nht", nn trong hot ng thc tin c th v cn phi to iu kin thun li "ci n nht" c li cho con ngi tr thnh "ci chung" v "ci chung" bt li tr thnh "ci n nht" 2.3.3. Nguyn nhn v kt qu 2.3.3.1. Khi nim a. nh ngha Phm tr nguyn nhn v kt qu phn nh mi quan h sn sinh ra nhau gia cc s vt, hin tng trong hin thc khch quan. Nguyn nhn l phm tr ch s tc ng ln nhau gia cc mt trong mt s vt hoc gia cc s vt vi nhau, gy ra mt bin i nht nh no . Kt qu l nhng bin i xut hin do tc ng ln nhau gia cc mt trong mt s vt hoc gia cc s vt vi nhau gy ra. Chng hn, khng phi ngun in l nguyn nhn lm bng n pht sng m ch l tng tc ca dng in vi dy dn (trong trng hp ny, vi dy tc ca bng n) mi thc s l nguyn nhn lm cho bng n l pht sng. Cuc u tranh gia giai cp v sn v giai cp t sn l nguyn nhn a n kt qu l cuc cch mng v sn n ra. Khng nn hiu nguyn nhn v kt qu nm hai s vt hon ton khc nhau. Chng hn cho dng in l nguyn nhn ca nh sng n; giai cp v sn l nguyn

57

nhn ca cuc cch mng v sn... Nu hiu nguyn nhn v kt qu nh vy s dn n ch cho rng nguyn nhn ca mt s vt hin tng no y lun nm ngoi s vt, hin tng v cui cng nht nh s phi tha nhn rng nguyn nhn ca th gii vt cht nm ngoi th gii vt cht, tc l nm th gii tinh thn. Cn phn bit nguyn nhn vi nguyn c v nguyn nhn vi iu kin. Nguyn c v iu kin khng sinh ra kt qu, mc d n xut hin cng vi nguyn nhn. b. Tnh cht ca mi quan h nhn qu Php bin chng duy vt khng nh mi lin h nhn qu c tnh khch quan, tnh ph bin, tnh tt yu. Tnh khch quan th hin ch: mi lin h nhn qu l ci vn c ca bn thn s vt, khng ph thuc vo thc ca con ngi. D con ngi bit hay khng bit, th cc s vt vn tc ng ln nhau v s tc ng tt yu gy nn bin i nht nh. Con ngi ch phn nh vo trong u c mnh nhng tc ng v nhng bin i, tc l mi lin h nhn qu ca hin thc, ch khng sng to ra mi lin h nhn qu ca hin thc t trong u mnh. Quan im duy tm khng tha nhn mi lin h nhn qu tn ti khch quan trong bn thn s vt. H cho rng, mi lin h nhn qu l do Thng sinh ra hoc do cm gic con ngi quy nh. Tnh ph bin th hin ch: mi s vt, hin tng trong t nhin v trong x hi u c nguyn nhn nht nh gy ra. Khng c hin tng no khng c nguyn nhn, ch c iu l nguyn nhn c nhn thc hay cha m thi. Khng nn ng nht vn nhn thc ca con ngi v mi lin h nhn qu vi vn tn ti ca mi lin h trong hin thc. Tnh tt yu th hin ch: cng mt nguyn nhn nht nh, trong nhng iu kin ging nhau s gy ra kt qu nh nhau. Tuy nhin trong thc t khng th c s vt no tn ti trong nhng iu kin, hon cnh hon ton ging nhau. Do vy tnh tt yu ca mi lin h nhn qu trn thc t phi c hiu l: nguyn nhn tc ng
58

trong nhng iu kin v hon cnh cng t khc nhau bao nhiu th kt qu do chng gy ra cng ging nhau by nhiu. 2.3.3.2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu a. Nguyn nhn no kt qu ny Nguyn nhn l ci sinh ra kt qu, nn nguyn nhn lun lun c trc kt qu, cn kt qu bao gi cng xut hin sau khi nguyn nhn xut hin. Tuy nhin khng phi hai hin tng no ni tip nhau v mt thi gian cng l quan h nhn qu. Th d, ngy k tip m, ma h k tip ma xun, sm k tip chp,..., nhng khng phi m l nguyn nhn ca ngy, ma xun l nguyn nhn ca ma h, chp l nguyn nhn ca sm,... Ci phn bit quan h nhn qu vi quan h k tip v mt thi gian l ch nguyn nhn v kt qu c quan h sn sinh ra nhau. Nguyn nhn ca ngy v m l do s quay ca tri t quanh trc Bc Nam ca n, nn nh sng mt tri ch chiu sng c phn b mt tri t hng v pha mt tri. Nguyn nhn ca cc ma trong nm l do tri t, khi chuyn ng trn qu o, trc ca n bao gi cng c nghing khng i v hng v mt pha, nn hai na cu Bc v Nam lun phin chc ng v pha mt tri, sinh ra cc ma. Sm v chp u do s phng in gia hai m my tch in tri du sinh ra. Nhng v vn tc nh sng truyn trong khng gian nhanh hn vn tc ting ng, do vy chng ta thy chp trc khi nghe thy ting sm. Nh vy khng phi chp sinh ra sm. Nguyn nhn sinh ra kt qu rt phc tp, bi v n cn ph thuc vo nhiu iu kin v hon cnh khc nhau. Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Th d, nguyn nhn ca mt ma c th do hn hn, c th do l lt, c th do su bnh, c th do chm bn khng ng k thut,... Mt khc, mt nguyn nhn trong nhng iu kin khc nhau cng c th sinh ra nhng kt qu khc nhau. Th d, cht ph rng c th s gy ra nhiu hu qu nh l lt, hn hn, thay i kh hu ca c mt vng, tiu dit mt s loi sinh vt,...

59

Nu nhiu nguyn nhn cng tn ti v tc ng cng chiu trong mt s vt th chng s gy nh hng cng chiu n s hnh thnh kt qu, lm cho kt qu xut hin nhanh hn. Ngc li nu nhng nguyn nhn tc ng ng thi theo cc hng khc nhau, th s cn tr tc dng ca nhau, thm ch trit tiu tc dng ca nhau. iu s ngn cn s xut hin ca kt qu. Do vy, trong hot ng thc tin cn phi phn tch vai tr ca tng loi nguyn nhn, c th ch ng to ra iu kin thun li cho nhng nguyn nhn quy nh s xut hin ca kt qu (m con ngi mong mun) pht huy tc dng. Th d, trong nn kinh t nhiu thnh phn, hot ng theo c ch th trng, nh hng x hi ch ngha nc ta hin nay, mi thnh phn kinh t u c v tr nht nh i vi vic pht trin nn kinh t chung. Cc thnh phn kinh t va tc ng h tr nhau, va mu thun nhau, thm ch cn cn tr nhau pht trin. Mun pht huy c tc dng ca cc thnh phn kinh t pht trin sn xut, lm cho dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh, th phi to iu kin cho cc thnh phn kinh t u c iu kin pht trin, trong thnh phn kinh t nh nc phi sc gi vai tr ch o, hng cc thnh phn kinh t khc hot ng theo nh hng x hi ch ngha; phi tng cng vai tr qun l ca Nh nc i vi nn kinh t bng lut php, chnh sch... thch hp. Nu khng nh vy, nn kinh t s tr nn hn lon v nng lc sn xut ca cc thnh phn kinh t c th trit tiu ln nhau. Do vy phi tm hiu k v tr, vai tr ca tng nguyn nhn. Phn loi nguyn nhn Cn c vo tnh cht v vai tr ca nguyn nhn i vi s hnh thnh kt qu c th phn cc nguyn nhn ra thnh: Nguyn nhn c bn v nguyn nhn khng c bn. Nguyn nhn ch yu v nguyn nhn th yu. Nguyn nhn bn trong v nguyn nhn bn ngoi. Nguyn nhn khch quan v nguyn nhn ch quan...

60

Cc nguyn nhn khc nhau c vai tr khc nhau trong vic sn sinh ra kt qu. b. S tc ng ca kt qu ln nguyn nhn ca n Kt qu do nguyn nhn sinh ra, nhng sau khi xut hin, kt qu li c nh hng tr li i vi nguyn nhn. S nh hng c th din ra theo hai hng: thc y s hot ng ca nguyn nhn (hng tch cc), hoc cn tr s hot ng ca nguyn nhn (hng tiu cc). Th d, trnh dn tr thp do kinh t km pht trin, t u t cho gio dc. Nhng dn tr thp li l nhn t cn tr vic p dng tin b khoa hc k thut vo sn xut, v vy li km hm sn xut pht trin. Ngc li, trnh dn tr cao l kt qu ca chnh sch pht trin kinh t v gio dc ng n. n lt n, dn tr cao li tc ng tch cc n s pht trin kinh t v gio dc. c. Nguyn nhn v kt qu c th thay i v tr cho nhau iu ny c ngha l mt s vt, hin tng no trong mi quan h ny l nguyn nhn, nhng trong mi quan h khc li l kt qu v ngc li. V vy, Ph.ngghen nhn xt rng: Nguyn nhn v kt qu l nhng khi nim ch c ngha l nguyn nhn v kt qu khi c p dng vo mt trng hp ring bit nht nh. Nhng mt khi chng ta nghin cu trng hp ring bit y trong mi lin h chung ca n vi ton b th gii, th nhng khi nim y li gn vi nhau trong mt khi nim v s tc ng qua li mt cch ph bin, trong nguyn nhn v kt qu lun lun thay i v tr cho nhau. Chui nhn qu l v cng, khng c bt u v khng c kt thc. Mt hin tng no y c coi l nguyn nhn hay kt qu bao gi cng trong mt quan h xc nh c th. 2.3.3.3. ngha phng php lun Mi lin h nhn qu c tnh khch quan v tnh ph bin, ngha l khng c s vt, hin tng no trong th gii vt cht li khng c nguyn nhn. Nhim v ca nhn thc khoa hc l phi tm ra nguyn nhn ca nhng hin tng trong t nhin,

61

x hi v t duy gii thch c nhng hin tng . Mun tm nguyn nhn phi tm trong th gii hin thc, trong bn thn cc s vt, hin tng tn ti trong th gii vt cht ch khng c tng tng ra t trong u c ca con ngi, tch ri th gii hin thc. V nguyn nhn lun c trc kt qu nn mun tm nguyn nhn ca mt hin tng no y cn tm trong nhng s kin nhng mi lin h xy ra trc khi hin tng xut hin. Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Nhng nguyn nhn ny c vai tr khc nhau i vi vic hnh thnh kt qu. V vy trong hot ng thc tin chng ta cn phn loi cc nguyn nhn, tm ra nguyn nhn c bn, nguyn nhn ch yu, nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi, nguyn nhn ch quan, nguyn nhn khch quan... ng thi phi nm c chiu hng tc ng ca cc nguyn nhn, t c bin php thch hp to iu kin cho nguyn nhn c tc ng tch cc n hot ng v hn ch s hot ng ca nguyn nhn c tc ng tiu cc. Mt hin tng trong mi quan h ny l kt qu, trong mi quan h khc l nguyn nhn nn hiu tc dng ca hin tng y cn xem xt n trong nhng quan h m n gi vai tr l nguyn nhn cng nh trong nhng quan h m n l kt qu. Kt qu c tc ng tr li nguyn nhn. V vy trong hot ng thc tin chng ta cn phi khai thc, tn dng cc kt qu t c to iu kin thc y nguyn nhn pht huy tc dng, nhm t mc ch. 2.3.4. Tt nhin v ngu nhin 2.3.4.1. Khi nim Tt nhin l phm tr trit hc dng ch ci (s vt, hin tng, qu trnh) phi xy ra nh th ch khng th th khc c. Tt nhin do nhng nguyn nhn c bn, bn trong; do nhng quy lut ng lc hc (quy lut phn nh ci tt yu di

62

dng thun tu) chi phi; do , tt nhin hay quy lut ng lc hc bao gi cng th hin tnh nhn qu thng, tc tnh nhn qu n tr. Ngu nhin l phm tr trit hc dng ch ci (s vt, hin tng, qu trnh) c th xy ra th ny nhng cng c th xy ra nh th khc. Ngu nhin do nhng nguyn nhn bn ngoi, do s ngu nhin ca hon cnh; do nhng quy lut thng k xc sut (quy lut phn nh ci xc sut, tc phn nh s thng nht tt nhin vi ngu nhin) quy nh. Do , ngu nhin hay quy lut thng k xc sut biu th tnh nhn qu phn nhnh, tc tnh nhn qu a tr. Th d, l nh t bn th tt yu phi bc lt sc lao ng ca cng nhn. iu do bn cht quan h sn xut t bn ch ngha quyt nh. Nhng nh t bn tin hnh sn xut ci g: t, vi vc hay v kh, cht c, v bc lt cng nhn nh th no... th li l ci ngu nhin v n do nhng nguyn nhn ring bit, do nhng iu kin c nhn khng thuc bn cht ca phng thc sn xut t bn ch ngha quyt nh. C ci tt nhin v ci ngu nhin u c nguyn nhn. Do vy khng nn cho nhng hin tng con ngi cha nhn thc c nguyn nhn l hin tng ngu nhin, cn nhng hin tng con ngi nhn thc c nguyn nhn v chi phi c n l ci tt nhin. Quan nim nh vy s ri vo ch ngha duy tm ch quan, v tha nhn s tn ti ca ci ngu nhin l do nhn thc ca con ngi quyt nh. Tt nhin v ngu nhin u c quy lut, nhng quy lut quy nh s xut hin ci tt nhin khc vi quy lut quy nh s xut hin ci ngu nhin. Trong lch s trit hc trc Mc c nhiu quan im khc nhau v tt nhin v ngu nhin. Trong t nhin ch c ngu nhin, khng c tt nhin. Lch s x hi loi ngi l mt ng hn tp nhng ngu nhin. y l quan nim sai lm ca cc nh duy tm v x hi hc trc Mc.

63

Cc nh duy vt trc Mc li ch tha nhn tn ti khch quan ca tt nhin m ph nhn s tn ti khch quan ca ngu nhin v cho rng mi hin tng u c nguyn nhn nn ngu nhin l kt qu hiu bit khng y v nguyn nhn ca n m thi. Vic ph nhn s tn ti khch quan ca ngu nhin s dn n nhng kt lun nguy hi cho hot ng thc tin, nhn thc ca con ngi v dn ti ch ngha nh mnh v tt c nhng mi lin h u nh nhau th trong hot ng thc tin con ngi c th da vo bt c mi lin h no cng c, trong khi hot ng thc tin c kt qu con ngi phi bit r quy lut xut hin ca cc hin tng v mc chc chn ca s xut hin . Hn th na, ph nhn s tn ti khch quan ca ngu nhin l ph nhn tc dng tch cc ca con ngi i vi tin trnh lch s dn con ngi ti ch ch bit cam chu tun theo ci tt nhin ang thng tr. 2.3.4.2. Quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin a. Tnh thng nht gia tt nhin v ngu nhin Trong qu trnh pht trin ca s vt khng phi ch ci tt nhin m c ci ngu nhin u c vai tr quan trng ca n. Vai tr ca tt nhin l chi phi s pht trin ca s vt. Vai tr ca ngu nhin l nh hng, lm cho vic pht trin c th din ra nhanh hoc chm. Khng phi ch c ci tt nhin mi ng vai tr quan trng m c tt nhin v ngu nhin u c vai tr quan trng. Nu ci tt nhin c tc dng chi phi s pht trin ca s vt th ci ngu nhin c tc dng lm cho s pht trin ca s vt din ra nhanh hoc chm. V d, c tnh ca lnh t mt phong tro l yu t ngu nhin, khng quyt nh n xu hng ca phong tro, nhng li c nh hng lm cho phong tro pht trin nhanh hoc chm, mc su sc ca phong tro t c nh th no... Tt nhin v ngu nhin tn ti trong s thng nht hu c vi nhau nn khng c tt nhin hoc ngu nhin thun ty. S thng nht hu c th hin ch ci tt nhin bao gi cng vch ng i cho mnh xuyn qua v s ci ngu nhin, cn ci

64

ngu nhin l hnh thc biu hin ca ci tt nhin, ng thi l ci b sung cho ci tt nhin. iu ny c ngha l ci tt nhin l khuynh hng ca s pht trin m s pht trin bao gi cng phi bc l di mt hnh thc ngu nhin no so vi chiu hng chung. Ni cch khc, ci tt nhin l ci c to nn t nhng ci ngu nhin. V th, nhng g ta gi l ngu nhin trong hin thc khng th l ngu nhin thun ty m l ngu nhin ang che giu ci tt nhin, ngu nhin bao hm ci tt nhin. Ph.ngghen nhn xt: s xut hin cc nhn vt xut sc trong lch s l tt nhin do nhu cu x hi phi gii quyt nhng nhim v chn mui ca lch s to nn. Nhng nhn vt l ai li khng phi ci tt nhin, v ci khng ph thuc vo tin trnh chung ca lch s. Nu gt b nhn vt ny th nhn vt khc s xut hin thay th. Ngi thay th ny c th tt hn hoc xu hn, nhng cui cng nht nh n phi xut hin. Nh vy y ci tt yu nh l khuynh hng chung ca s pht trin. Khuynh hng khng tn ti thun tu, bit lp, m c th hin di hnh thc ci ngu nhin. Ci ngu nhin cng khng tn ti thun tu m lun l hnh thc th hin ca ci tt nhin. Trong ci ngu nhin n giu ci tt yu. b. S chuyn ho gia tt nhin v ngu nhin Tt nhin v ngu nhin khng nm yn trng thi c m thay i cng vi s thay i ca s vt v trong nhng iu kin nht nh tt nhin c th chuyn ho thnh ngu nhin v ngc li. Th d: vic trao i vt ny ly vt khc trong x hi cng x nguyn thu lc u ch l vic ngu nhin. V khi lc lng sn xut thp km, mi cng x ch sn xut cho ring mnh dng, cha c sn phm d tha. Nhng v sau, nh c s phn cng lao ng, kinh nghim sn xut ca con ngi cng c tch lu. Con ngi sn xut c nhiu sn phm hn, dn n c sn phm d tha. Khi s trao i sn phm tr nn thng xuyn hn v bin thnh mt hin tng tt nhin ca x hi.

65

S chuyn ha gia tt nhin v ngu nhin cn th hin ch, khi xem xt trong mi quan h ny, thng qua mt ny th s vt hin tng l ci ngu nhin, nhng khi xem xt trong mi quan h khc, thng qua mt khc th s vt hin tng l tt nhin. iu ny cho thy ranh gii gia tt nhin v ngu nhin ch c ngha tng i. Do vy, khng nn cng nhc khi xem xt s vt hin tng. 2.3.4.3. ngha phng php lun Ci tt nhin l ci trong nhng iu kin nht nh dt khot phi xy ra v xy ra ng nh th ny ch khng th khc c, cn ngu nhin c th xy ra, cng c th khng xy ra, c th xy ra th ny, cng c th xy ra th khc. Cho nn trong hot ng thc tin cn da vo ci tt nhin ch khng th da vo ci ngu nhin. Nhng ci ngu nhin c s nh hng n qu trnh pht trin ca s vt hin tng cho nn khng th b qua ci ngu nhin. V vy, trong hot ng thc tin cn c cc phng n hnh ng d phng cho trng hp cc s bin ngu nhin bt ng xut hin khng ri vo lng tng b ng trong hot ng. Nhim v ca nhn thc ni chung, ca khoa hc ni ring l phi nhn thc ci tt nhin n giu ng sau nhng ci ngu nhin, ng thi gip con ngi ngn nga s tc ng ca nhng ngu nhin khng c li v s dng nhng ngu nhin c li cho con ngi. nhn thc ci tt nhin th phi bt u t ci ngu nhin v ci tt nhin khng tn ti di dng thun ty m biu hin thng qua v s ci ngu nhin. Thc t ny ch r vch ra c tt nhin th phi nghin cu t rt nhiu ci ngu nhin. Nhng v khng c ngu nhin thun ty, ngu nhin l hnh thc biu hin ca tt nhin nn trong hot ng nhn thc vn phi thng xuyn quan tm n ci ngu nhin nhn thc ngy cng su sc v y hn v t nhin v x hi. Khng phi ci chung no cng ng thi l ci tt nhin cho nn vch ra c ci chung cha c ngha l vch ra c ci tt nhin m phi xem ch l mt bc trn con ng vch ra ci tt nhin.

66

Trong nhng iu kin nht nh, ci tt nhin c th bin thnh ci ngu nhin v ngc li. Cho nn, cn ch to nhng iu kin cn thit hoc ngn tr, hoc s chuyn ha din ra ty theo yu cu ca hot ng thc tin. 2.3.5. Ni dung v hnh thc 2.3.5.1. Khi nim Ni dung l phm tr trit hc dng ch tt c cc mt, cc yu t, cc qu trnh tn ti theo mt hnh thc nht nh to nn s vt. Hnh thc l phm tr trit hc dng ch mt h thng cc mi lin h tng i bn vng, n nh, to nn cu trc ni ti ca ni dung, v l phng thc tn ti ca bn thn s vt.. T nh ngha trn cho thy: ni dung khng phi l bn thn s vt m l trng thi tn ti ca s vt trong s tc ng qua li gia cc yu t, nhng mt to nn s vt. V th, ni dung l mt qu trnh ch khng phi l mt ci g bt bin. Mt s vt u c hnh thc bn trong v hnh thc bn ngoi. Hnh thc bn ngoi l s biu hin trn b mt ca ni dung, l hnh dng tn ti ca ni dung. Do vy, hnh thc bn ngoi ch dng li biu hin nhng nt ring bit, nhng du hiu ca ni dung trong nhn thc cm tnh. Nhng iu ny khng c ngha l hnh thc bn ngoi khng c lin h g vi ni dung m xt n cng th vn do ni dung quyt nh. Chng hn, mt bn th khng th l hnh cu mc d ci bn c th l hnh vung hay hnh ch nht. Hnh thc trong cp phm tr ny l hnh thc bn trong, hnh thc gn lin vi ni dung. Chnh v th hnh thc m php bin chng nghin cu l hnh thc bn trong. Th d, ni dung ca mt c th ng vt l ton b cc yu t vt cht nh t bo, cc kh quan cm gic, cc h thng, cc qu trnh hot ng ca cc h thng... to nn c th . Hnh thc ca mt c th ng vt l trnh t sp xp, lin kt cc t bo, cc h thng... tng i bn vng ca c th.

67

Mt th d khc: Ni dung mt tc phm vn hc l ton b nhng s kin ca cuc sng hin thc m tc phm phn nh, cn hnh thc bn trong ca tc phm l th loi, nhng php th hin c tc gi s dng trong tc phm nh phng php kt cu b cc, ngh thut xy dng hnh tng, cc th php miu t, tu t... Ngoi ra, mt tc phm vn hc cn c hnh thc b ngoi nh mu sc trnh by, kh ch, kiu ch... Trong cp phm tr ni dung v hnh thc, php bin chng duy vt ch yu mun ni n hnh thc bn trong gn lin vi ni dung, l c cu ca ni dung ch khng mun ni n hnh thc b ngoi ca s vt. 2.3.5.2. Quan h bin chng gia ni dung v hnh thc a. Tnh thng nht gia ni dung v hnh thc V ni dung l nhng mt, nhng yu t, nhng qu trnh to nn s vt, cn hnh thc l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca ni dung nn ni dung v hnh thc lun gn b cht ch vi nhau trong mt th thng nht. Khng c hnh thc no tn ti thun ty khng cha ng ni dung, ngc li cng khng c ni dung no li khng tn ti trong mt hnh thc xc nh. Ni dung no c hnh thc . Ni dung v hnh thc khng tn ti tch ri nhau, nhng khng phi v th m lc no ni dung v hnh thc cng ph hp vi nhau. Khng phi mt ni dung bao gi cng ch c th hin ra trong mt hnh thc nht nh, v mt hnh thc lun ch cha mt ni dung nht nh, m mt ni dung trong qu trnh pht trin c th c nhiu hnh thc th hin, ngc li, mt hnh thc c th th hin nhiu ni dung khc nhau. Th d, qu trnh sn xut ra mt sn phm c th bao gm nhng yu t ni dung ging nhau nh: con ngi, cng c, vt liu... nhng cch t chc, phn cng trong qu trnh sn xut c th khc nhau. Nh vy, ni dung qu trnh sn xut c din ra di nhng hnh thc khc nhau nhng c thc hin trong nhng ngnh,

68

nhng khu vc, vi nhng yu t vt cht khc nhau, sn xut ra nhng sn phm khc nhau. Vy l mt hnh thc c th cha ng nhiu ni dung khc nhau. b. Ni dung gi vai tr quyt nh so vi hnh thc (ni dung no th hnh thc ny) Trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt ni dung l mt ng nht, c khuynh hng ch o l bin i. Cn hnh thc l mt tng i bn vng ca s vt, nn khuynh hng ch o ca hnh thc l n nh. S vn ng v pht trin ca bn thn s vt bao gi cng bt u t s bin i ca ni dung. Khi ni dung bin i n mt mc no s to ra s khng ph hp (tc s xung t hay mu thun) gia ni dung v hnh thc. S xung t hay mu thun ny i hi phi gii quyt bng cch ph b hnh thc c, xc lp hnh thc mi, sao cho ph hp vi ni dung ( trnh mi). iu ny lm cho s vt chuyn sang mt trng thi mi v cht. Th d, lc lng sn xut l ni dung ca phng thc sn xut cn quan h sn xut l hnh thc ca qu trnh sn xut. Quan h sn xut bin i chm hn, lc u quan h sn xut cn l hnh thc thch hp cho lc lng sn xut. Nhng do lc lng sn xut bin i nhanh hn nn s n lc quan h sn xut lc hu hn so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut v s tr thnh yu t km hm lc lng sn xut pht trin. m ng cho lc lng sn xut pht trin, con ngi phi thay i quan h sn xut c bng quan h sn xut mi ph hp vi lc lng sn xut. c. Hnh thc c tnh c lp tng i; nh tnh c lp tng i m hnh thc c th tc ng ngc tr li ni dung Hnh thc do ni dung quyt nh nhng hnh thc c tnh c lp tng i v tc ng tr li ni dung. S tc ng ca hnh thc n ni dung th hin ch: nu ph hp vi ni dung th hnh thc s to iu kin thun li thc y ni dung pht trin; nu khng ph hp vi ni dung th hnh thc s ngn cn, km hm s pht trin

69

ca ni dung. Tuy nhin, s kim hm ny ch mang tnh tm thi, n mt lc no , ni dung s t gii phng mnh ra s kim hm ca nhn thc. V d, trong c ch bao cp nc ta trc y, do quan h sn xut cha ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut nn khng kch thch c tnh tch cc ca ngi sn xut, khng pht huy c nng lc sn c ca lc lng sn xut ca chng ta. Nhng t sau i mi, khi chng ta chuyn sang xy dng nn kinh t hng ha nhiu thnh phn, hot ng theo c ch th trng, nh hng x hi ch ngha, quan h sn xut ph hp vi trnh ca lc lng sn xut nc ta, do vy to iu kin thun li thc y sn xut pht trin. 2.3.5.2. ngha phng php lun V ni dung v hnh thc lun gn b vi nhau trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, do vy trong nhn thc khng c tch ri tuyt i ha gia ni dung v hnh thc. c bit cn chng ch ngha hnh thc. Cng mt ni dung trong qu trnh pht trin ca s vt c th c nhiu hnh thc, ngc li, mt hnh thc c th cha ng nhiu ni dung. V vy, trong hot ng thc tin ci to x hi cn phi ch ng s dng nhiu hnh thc khc nhau, p ng vi yu cu thc tin ca hot ng cch mng trong nhng giai on khc nhau. Ni dung quyt nh hnh thc, do vy nhn thc v ci to c s vt, trc ht ta phi cn c vo ni dung, nhng hnh thc c tnh c lp tng i v tc ng tr li ni dung, do vy trong hot ng thc tin phi thng xuyn i chiu gia ni dung v hnh thc v lm cho hnh thc ph hp vi ni dung thc y ni dung pht trin.

70

2.3.6. Bn cht v hin tng 2.3.6.1. Khi nim Bn cht l phm tr trit hc dng ch c s bn trong ca hin tng. Bn cht l ci chung, tt yu, bn trong, kh n nh, mang tnh quy lut. Bn cht l ci quy nh xu hng vn ng v pht trin ca bn thn s vt. Bn cht thng l s kt hp ca cc quy lut cng chi phi s vn ng, pht trin ca s vt. Xt v mt nhn thc, quy lut v bn cht l khi nim cng trnh , cng biu th nhn thc su sc cc hin tng a dng xy ra trong th gii. Nhng bn cht v quy lut khng ng nht vi nhau. Mi quy lut thng ch biu hin mt mt, mt kha cnh nht nh ca bn cht. Bn cht l tng hp ca nhiu quy lut. V vy, phm tr bn cht rng hn v phong ph hn quy lut. Hin tng l phm tr trit hc dng ch s th hin bn cht ra bn ngoi. Hin tng l ci c bit, ngu nhin, bn ngoi, bt n, biu th s tn ti c th ca s vt trong iu kin xc nh. Th d: Bn cht mt nguyn t ha hc l mi lin h gia in t v ht nhn, cn nhng tnh cht ha hc ca nguyn t khi tng tc vi cc nguyn t khc l hin tng th hin ra bn ngoi ca mi lin kt gia in t v ht nhn. Bn cht quan h gia giai cp t sn v giai cp cng nhn trong ch ngha t bn l quan h bc lt. Giai cp t sn bc lt gi tr thng d do ngi cng nhn lm ra. Nhng biu hin ca quan h ny ra ngoi x hi l quan h bnh ng, hai bn c t do tha thun vi nhau. Ngi cng nhn c quyn k hoc khng k vo bn hp ng vi nh t sn. Thm ch nh t sn cn chm lo n sc khe ca ngi cng nhn v gia nh h nu iu c li cho vic tng khi lng gi tr thng d. Phm tr bn cht gn lin vi phm tr ci chung, nhng khng ng nht vi ci chung. C ci chung l bn cht, nhng c ci chung khng phi l bn cht. V d: mi ngi u l sn phm tng hp ca cc quan h x hi, l ci chung, ng thi
71

l bn cht ca con ngi. Cn nhng c im v cu trc sinh hc ca con ngi nh u c u, mnh v cc chi... l ci chung, nhng khng phi bn cht ca con ngi. Phm tr bn cht v phm tr quy lut l cng loi, hay cng mt bc (xt v mc nhn thc ca con ngi) nhng khng ng nht vi nhau. Mi quy lut thng ch biu hin mt mt, mt kha cnh nht nh ca bn cht cn bn cht l tng hp ca nhiu quy lut. V vy, phm tr bn cht rng hn v phong ph hn quy lut. 2.3.6.2. Quan h bin chng gia bn cht v hin tng Quan im duy tm khng gii quyt ng n mi quan h bin chng gia bn cht v hin tng, v h khng tha nhn hoc khng hiu ng s tn ti khch quan ca bn cht v hin tng. Ch ngha duy tm ch quan cho rng, bn cht khng tn ti tht s, bn cht ch l tn gi trng rng do con ngi ba t ra, cn hin tng d c tn ti nhng ch l tng hp nhng cm gic ca con ngi, ch tn ti trong ch quan con ngi. Ch ngha duy tm khch quan tuy tha nhn s tn ti thc s ca bn cht nhng khng phi l ca bn thn s vt m theo h ch l nhng thc th tinh thn. Th d: Platn cho rng, th gii nhng thc th tinh thn tn ti vnh vin v bt bin l bn cht chn chnh ca mi s vt. Nhng s vt m chng ta cm nhn c ch l hnh bng ca nhng thc th tinh thn m thi. Tri vi cc quan im trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng, c bn cht v hin tng u tn ti khch quan l ci vn c ca s vt khng do ai sng to ra, bi v s vt no cng c to nn t nhng yu t nht nh. Nhng yu t ny lin kt vi nhau bng nhng mi lin h khch quan, an xen, chng cht. Trong c nhng mi lin h tt nhin, tng i n nh. Nhng mi lin h tt nhin to

72

thnh bn cht ca s vt; hin tng l biu hin ra bn ngoi ca bn cht, cng l ci khch quan khng phi do cm gic ca ch quan con ngi quyt nh. Ch ngha duy vt bin chng khng ch tha nhn s tn ti khch quan ca bn cht v hin tng, m cn cho rng, gia bn cht v hin tng c quan h bin chng va thng nht gn b cht ch vi nhau, va mu thun i lp nhau. a. Tnh thng nht gia bn cht v hin tng S thng nht gia bn cht v hin tng trc ht th hin ch bn cht lun lun c bc l ra qua hin tng; cn hin tng no cng l s biu hin ca bn cht mc nht nh. Khng c bn cht no tn ti thun ty ngoi hin tng; ng thi cng khng c hin tng no hon ton khng biu hin bn cht. V.I. Lnin vit: "Bn cht hin ra, hin tng l c tnh bn cht". S thng nht gia bn cht v hin tng cn th hin ch bn cht v hin tng v cn bn l ph hp vi nhau. Bn cht c bc l ra nhng hin tng tng ng. Bn cht no th c hin tng y, bn cht khc nhau s bc l nhng hin tng khc nhau. Bn cht thay i th hin tng biu hin n cng thay i theo. Khi bn cht bin mt th hin tng biu hin n cng mt theo. Th d: Bn cht ca giai cp t sn ca ch t bn ch ngha l bc lt gi tr thng d. Bn cht ny c bc l ra nhiu hin tng trong ch ngha t bn nh bn cng ha giai cp v sn, tht nghip, khng hong kinh t theo chu k, nhim mi trng, chin tranh. Khi khng cn giai cp t sn, khng cn ch bc lt gi tr thng d na th nhng hin tng trn cng s mt theo, con ngi s lm ch thc s c t nhin, x hi v bn thn mnh. Tm li, bn cht v hin tng thng nht vi nhau, chnh nh s thng nht ny m ngi ta c th tm ra ci bn cht, tm ra quy lut trong v vn cc hin tng bn ngoi.

73

b. Tnh cht mu thun ca s thng nht gia bn cht v hin tng Bn cht v hin tng thng nht vi nhau, nhng y l s thng nht ca hai mt i lp. Do vy khng phi bn cht v hin tng ph hp nhau hon ton m lun bao hm c s mu thun nhau. Mu thun ny th hin ch: S tng tc gia bn thn s vt v mi trng tn ti xung quanh s vt a vo hin tng ca s vt nhng ni dung t bn ngoi s vt , ngha l s tng tc ny lm cho hin tng ca s vt khng th hin c bn cht ca n. Nh vy, bn cht v hin tng (ca s vt) khng ph hp hon ton, tc hin tng khng biu hin y nguyn bn cht. Bn cht v hin tng l nhng ci i lp nhau; nhng bn cht phn nh ci chung, ci tt yu, quyt nh s tn ti v pht trin ca s vt, cn hin tng phn nh ci ring, ci c bit. Cng mt bn cht c th biu hin ra nhiu hin tng khc nhau ty theo s thay i ca iu kin v hon cnh, trong c c cc hin tng xuyn tc bn cht (gi tng) ln nhng hin tng th hin r bn cht (hin tng in hnh). V vy hin tng phong ph hn bn cht, cn bn cht su sc hn hin tng. Bn cht l ci tng i n nh, t bin i, cn hin tng l ci thng xuyn bin i. V.I. Lnin vit: "Ci khng bn cht, ci b ngoi, ci trn mt thng bin mt, khng bm "chc", khng "ngi vng" bng "bn cht". S xung t hay mu thun gia bn cht v hin tng cp hin tng (sinh ng, d nhn bit) l s xung t hay mu thun gia gi tng v hin tng in hnh. Mu thun gia bn cht v hin tng cn th hin ch, bn cht l mt bn trong n giu su xa ca hin thc khch quan; cn hin tng l mt bn ngoi ca hin thc khch quan . Bn cht khng c biu l hon ton mt hin tng m biu hin rt nhiu hin tng khc nhau. Hin tng khng biu hin hon ton bn cht m ch biu hin mt kha cnh ca bn cht, biu hin bn cht di hnh thc bin i, nhiu khi xuyn tc bn cht. Th d, bn cht ca giai cp t sn l

74

bc lt gi tr thng d, bn cht c th hin rt nhiu th on ca giai cp t sn nh tch cc p dng khoa hc k thut, i mi cng ngh, i mi phng php qun l, thm ch tng lng v ci thin iu kin sng, iu kin lm vic cho cng nhn... nhm mc ch nng cao gi tr thng d cho giai cp t sn, cho nn nu khng tm hiu k s khng thy c bn cht tht s ca giai cp t sn m ch thy nhng biu hin b ngoi ca n, khng c c s nh gi ton din ng n v giai cp t sn v ch ngha t bn. 2.3.6.3. ngha phng php lun Bn cht l ci tt nhin, tng i n nh bn trong s vt, quy nh s vn ng v pht trin ca s vt, cn hin tng l s biu hin ca bn cht ra bn ngoi, l ci khng n v bin i nhanh hn so vi bn cht nn trong nhn thc, hiu y v ng n v s vt th khng c dng li hin tng m phi i su tm hiu bn cht ca s vt v trong hot ng thc tin phi da vo bn cht ch khng phi da vo hin tng. Bn cht tn ti khch quan ngay trong bn thn s vt nn ch c th tm ra bn cht ca s vt chnh s vt ch khng th ngoi s vt. Khi kt lun v bn cht ca s vt cn trnh nhng nhn nh ch quan, ty tin. Nhim v ca nhn thc ni chung v ca khoa hc ni ring l phi vch ra c bn cht ca s vt. Bn cht th hin cc hin tng v vy tm bn cht ca s vt th phi bt u t vic nghin cu hin tng, nhng hin tng bao gi cng biu hin bn cht di dng ci bin, nhiu khi l xuyn tc bn cht, nn trong qu trnh nhn thc bn cht ca s vt phi xem xt rt nhiu hin tng khc nhau, t nhiu gc khc nhau nhng phi bit u tin cho nhng hin tng in hnh trong hon cnh in hnh.

75

2.3.7. Kh nng v hin thc 2.3.7.1. Khi nim Kh nng l phm tr trit hc dng ch ci (s vt, hin tng, qu trnh) cha c, cha ti nhng s c, s ti khi iu kin tng ng hi 14. Hin thc l phm tr trit hc dng ch ci (s vt, hin tng, qu trnh) hin c, ang tn ti thc s. Hin thc bao gm hin thc khch quan (hin thc vt cht) v hin thc ch quan (hin thc tinh thn)15. Cn phn bit khi nim hin thc vi khi nim hin thc khch quan. Hin thc khch quan l khi nim ch cc s vt, vt cht tn ti c lp vi thc ca con ngi. Cn hin thc bao gm c nhng s vt, hin tng vt cht ang tn ti mt cch khch quan trong thc t v c nhng g ang tn ti mt cch ch quan trong thc ca con ngi. Tuy nhin y khng nn quan nim khi nim hin thc rng hn khi nim hin thc khch quan m y l nhng khi nim trit hc phn nh nhng mt khc nhau ca th gii trong chng ta ang sng. Kh nng l "ci hin cha c" nhng bn thn kh nng vi t cch "ci cha c" li tn ti. Tc l cc s vt c ni ti trong kh nng cha tn ti, nhng bn thn kh nng xut hin s vt th tn ti. Th d: trc mt ta c g, ca, bo, c, inh... l hin thc. T ny sinh kh nng xut hin mt ci bn. Trong
14

Xc sut l khi nim ni ln mc tt yu ca s hin thc ho kh nng (bin c) no ; bt c mt kh

nng no cng c mt mc tt yu hin thc ho nht nh gn lin vi xc sut hin thc ho kh nng ; khi xc sut ca mt bin c bng 1 th kh nng chc chn s bin thnh hin thc; kh nng o cng c xem l kh nng nhng xc sut hin thc ho n trong iu kin xc nh bng 0. Do vy, xc sut v kh nng c tnh lin h mt thit vi nhau.
15

(Ci) tin l iu kin tin quyt cho mt ci g xut hin, do bn thn n phi tn ti tht s nn n l ci

hin thc, ch khng l ci kh nng. Ngu nhin l ci c th xy ra nhng cng c th khng xy ra trong bt c thi im no (d trong qu kh, trong hin ti hay trong tng lai); cn kh nng l ci nht nh s xy ra, tc bin thnh hin thc trong tng lai khi iu kin tng ng hi ; nn khng c ng nht chng vi nhau.

76

trng hp ny, ci bn l cha c, cha tn ti trn thc t nhng kh nng xut hin ci bn th tn ti trn thc s. Nh vy du hiu cn bn phn bit kh nng vi hin thc l ch: kh nng l ci cha c, cn hin thc l ci hin ang c, ang tn ti. Cn phi phn bit kh nng vi tin , hoc iu kin ca mt s vt no . Tin hay iu kin ca mt s vt no u l nhng ci hin ang tn ti tht s l nhng yu t hin thc trn c s xut hin ci mi. Cn kh nng khng phi l bn thn cc tin , iu kin ca ci mi m l ci mi ang dng tim th, ch trong tng lai vi nhng iu kin thch hp n tn ti thc. Kh nng cng khng ng nht vi ci ngu nhin v phm tr xc sut. Mi kh nng u l kh nng thc t ngha l kh nng thc s tn ti do hin thc sinh ra. Nhng c kh nng c hnh thnh do quy lut vn ng ni ti ca s vt quy nh, c gi l kh nng tt nhin. C kh nng c hnh thnh do cc tng tc ngu nhin quy nh c gi l kh nng ngu nhin. Th d: Gieo ht ng xung t, kh nng ht ng s ny mm, mc thnh cy v li do nhng ht ng mi l kh nng tt nhin, nhng cng c kh nng ht ng b chim n hoc b su bnh ph hoi nn khng th ny mm, khng th pht trin thnh cy, cho ht c. Kh nng ny do nhng tc ng c tnh ngu nhin quy nh nn c gi l kh nng ngu nhin. Trong kh nng tt nhin li bao gm kh nng gn, ngha l c hoc gn cc iu kin cn thit bin thnh hin thc v kh nng xa, ngha l cha iu kin cn thit bin thnh hin thc cn phi tri qua nhiu giai on qu na. Phn loi kh nng Kh nng bao gm kh nng o (phi kh nng) v kh nng thc (tc kh nng m xc sut hin thc ho n trong iu kin xc nh khc khng; Kh nng thc bao gm kh nng tt nhin (da trn mc tr thnh hin thc c kh nng gn v kh nng xa v kh nng ngu nhin...). Ngoi kh nng thc t, c th phn thnh kh

77

nng ch yu v kh nng th yu, kh nng tt v kh nng xu, kh nng thun nghch v kh nng bt thun nghch, kh nng cng tn ti v kh nng loi tr nhau 2.3.7.2. Quan h bin chng gia kh nng v hin thc a. Tnh thng nht ca kh nng v hin thc Hin thc (bao gm c bn thn v iu kin tn ti ca s vt) sinh ra nhiu kh nng c mc tt yu hin thc ho khc nhau. Khi hin thc bin i s lm bin i cc kh nng (bao gm mc hin thc ho ca kh nng). b. S chuyn ho gia kh nng v hin thc Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h cht ch vi nhau, khng tch ri nhau, thng xuyn chuyn ha ln nhau trong qu trnh pht trin ca s vt. iu c ngha l trong s vt hin ang tn ti cha ng kh nng, s vn ng pht trin ca s vt chnh l qu trnh bin kh nng thnh hin thc. Trong hin thc mi li ny sinh kh nng mi, kh nng mi ny nu c nhng iu kin li bin thnh hin thc mi. Qu trnh c tip tc, lm cho s vt vn ng, pht trin mt cch v tn trong th gii vt cht. Cng trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt c th tn ti nhiu kh nng ch khng phi ch mt kh nng. Trong t nhin, qu trnh hin thc ho kh nng c th xy ra hon ton khch quan (iu kin khch quan). Trong x hi, qu trnh hin thc ho kh nng i hi c iu kin khch quan ln iu kin ch quan, tc kh nng s khng bao gi c hin thc ho nu khng thng qua hot ng thc tin c thc ca con ngi. Th d: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX ca ng, sau khi phn tch tnh hnh trong nc, tnh hnh th gii v khu vc nhn nh rng, t nc ta hin nay ang "c c c hi ln v thch thc ln", nhng c hi ln to iu kin chng ta c kh nng "tip tc pht huy ni lc v li th so snh, tranh th ngoi lc ngun vn, cng ngh mi, kinh nghim qun l v m rng th
78

trng, phc v s nghip cng nghip ha, hin i ha. Nhng thch thc ln l bn nguy c m ng ta tng ch r nh nguy c tt hu v kinh t, chch hng x hi ch ngha, nn tham nhng v quan liu, "din bin ha bnh" do th lc th ch gy ra. Nh vy chng ta thy hin nay ang cng tn ti rt nhiu kh nng (c thun li, c kh khn) pht trin t nc ta. iu i hi ton ng, ton dn ta phi nhn thc r ch ng tranh th thi c vt qua thch thc a t nc vng bc i ln theo nh hng x hi ch ngha. Ngoi nhng kh nng vn sn c, trong nhng iu kin mi th s vt s xut hin thm nhng kh nng mi, ng thi bn thn mi kh nng cng thay i theo s thay i ca iu kin. Th d: Nc ta vn l nc kinh t km pht trin, mc sng ca nhn dn cn thp, nhng li phi tri qua cuc cnh tranh quc t ngy cng quyt lit hi nhp. Nu chng ta khng nhanh chng vn ln th kh nng cng tt hu xa hn v kinh t so vi cc nc trong khu vc v trn th gii v s bt li v m rng sn xut kinh doanh, trao i bun bn cng ln. kh nng bin thnh hin thc, thng cn khng phi ch mt iu kin m l mt tp hp nhiu iu kin. Th d mt ht thc c kh nng ny mm, cn mt tp hp cc iu kin nh nhit , m, nh sng, p sut... Trong i sng x hi, hot ng c thc ca con ngi c vai tr ht sc to ln trong vic bin kh nng thnh hin thc. N c th y nhanh hoc km hm qu trnh bin kh nng thnh hin thc; c th iu khin kh nng pht trin theo chiu hng nht nh bng cch to ra nhng iu kin tng ng. Khng thy vai tr ca nhn t ch quan ca con ngi s ri vo sai lm hu khuynh chu b tay, khut phc trc hon cnh. Tuy nhin cng khng c tuyt i vai tr ca nhn t ch quan m xem thng nhng iu kin khch quan. Nh vy chng ta d ri vo sai lm ch quan, mo him, duy ch.

79

2.3.7.3. ngha phng php lun V hin thc l ci tn ti thc s, cn kh nng l ci hin cha c, nn trong hot ng thc tin cn da vo hin thc, khng c da vo kh nng nh ra ch trng, phng hng hnh ng ca mnh. Kh nng l ci cha tn ti tht s nhng n cng biu hin khuynh hng pht trin ca s vt trong tng lai. Do , tuy khng da vo kh nng nhng chng ta cng phi tnh n cc kh nng vic ra ch trng, k hoch hnh ng st hp hn. Khi tnh n kh nng phi phn bit c cc loi kh nng gn, kh nng xa, kh nng tt nhin v ngu nhin... T mi to c cc iu kin thch hp bin kh nng thnh hin thc, thc y s vt pht trin. Vic chuyn kh nng thnh hin thc trong gii t nhin c thc hin mt cch t ng, nhng trong x hi, iu ph thuc nhiu vo hot ng ca con ngi. V vy, trong x hi, chng ta phi ch n vic pht huy ngun lc ca con ngi, to ra nhng iu kin thun li cho vic pht huy tnh nng ng sng to ca mi con ngi bin kh nng thnh hin thc thc y x hi pht trin. Tuy nhin cng cn trnh hai thi cc sai lm, mt l: tuyt i ha vai tr nhn t ch quan; hai l: h thp vai tr nhn t ch quan trong vic bin kh nng thnh hin thc.

80

PHN 3: KHI QUT V PHNG PHP, PHNG PHP LUN; MT S NGUYN TC PHNG PHP LUN CA PHP BIN CHNG DUY VT 3.1. Khi qut v phng php v phng php lun 3.1.1. Khi qut v phng php 3.1.1.1. nh ngha: Thut ng phng php bt ngun t ting Hy lp methodos (con ng nhn thc). Theo ngha thng thng, phng php l cch thc, th on c ch th s dng t c mc ch nht nh. Cn theo ngha khoa hc, phng php l h thng nhng nguyn tc c rt ra t tri thc v cc qui lut khch quan dng iu chnh hot ng nhn thc v hot ng thc tin nhm thc hin mc ch nht nh. Hghen: phng php l thc v cch thc ca s vn ng bn trong ca ni dung, l linh hn ca i tng. Ph.Bcn: phng php nh chic n soi ng cho khnh l hnh trong m ti. Phng php l yu t quyt nh s thnh cng hay tht bi trong hot ng ca ch th. Phong tro cch mng c khi dm chn ti ch, thm ch tht bi na, khng phi v thiu mt phng hng v mc tiu r rng, m ch yu v thiu mt phng php cch mng thch hp16 Ngun gc, chc nng: t hiu bit v thuc tnh, quy lut ca s vt, hin tng thuc cc lnh vc khc nhau m cc phng php khc nhau c xy dng v sau chng c vn dng nh cng c tinh thn vo qu trnh nhn thc v thc tin ci to th gii ca nhn loi.
16

L Dun, Di l c v vang...S tht, H Ni, 1976, tr. 34.

81

3.1.1.2. Phn loi phng php: S a dng ca i tng nghin cu/ci to dn n s a dng ca phng php. Da theo phm vi p dng v mc ph bin: vt l hc, phng php ton hc, phng php x hi hc,...). Phng php chung: p dng cho nhiu ngnh khoa hc khc nhau (cc phng php quan st, th nghim, m hnh ha.). Phng php ph bin: phng php ca trit hc, p dng cho mi lnh vc khoa hc, cho ton b hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi. Da theo lnh vc p dng: i: cch thc, nhng thao tc ca t duy nhm nhn thc chn l. Phng php ch o hot ng thc tin, trc ht l thc tin cch mng ci to th gii: bin php, nhng phng thc hot ng thc tin c th cm tnh ca con ngi nhm tc ng vo th gii khch quan. Php bin chng l phng php m iu cn bn ca n l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi quan h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng17. Php bin chng duy vt khng ch a ra hng nghin cu chung, a ra cc nguyn tc tip cn s vt, hin tng nghin cu m ng thi cn l quan im xut pht nh gi nhng kt qu t c. Mi nhn thc th gii ca Mc khng phi l hc thuyt m l phng php. Nhn thc th gii ca Mc khng mang li nhng gio iu c sn, m ch mang li nhng im xut pht tip tc nghin cu v l phng php cho vic nghin cu . Phng php hng dn hot ng nhn thc, trc ht l nhn thc khoa hc hin

Phng php ring: ch p dng cho tng b mn khoa hc c th (phng php

17

C.Mac v Ph.Angghen: Ton tp, trang 20

82

Mi phng php u c v tr nht nh, ng thi gia chng li c quan h bin chng vi nhau. Do , khng nn coi phng php l ngang bng nhau hoc thay th phng php ny bng phng php khc mt cch ty tin, khng nn cao phng php ny v h thp phng php kia. 3.1.2. Khi qut v phng php lun 3.1.2.1. Khi nim Phng php lun (methodology) l l lun, l khoa hc v phng php. N vch ra cch thc xy dng v ngh thut vn dng phng php. Phng php lun cn c coi nh mt h thng cc quan im, nguyn tc xut pht, nhng cch thc chung thc hin hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi. 3.1.2.2. Phn loi Da theo phm vi p dng phng php lun c chia thnh: quyt cc vn c th ca tng ngnh khoa hc. Phng php lun chung: phng php lun khoa hc lin ngnh gip gii quyt cc vn chung ca mt nhm ngnh khoa hc. Phng php lun ph bin: phng php lun trit hc c s xy dng phng php lun b mn v phng php lun chung. Phng php lun bin chng duy vt l mt h thng cc quan im, nguyn tc nn tng ch o ch th trong vic xc nh phm vi, kh nng p dng phng php mt cch hp l v c hiu qu. Do vy, php bin chng duy vt va l l lun, va l phng php lun ph bin. Mi ni dung l lun ca php bin chng duy vt u c ngha v mt phng php lun. Chng cho php rt ra cc yu cu (nguyn tc, quan im, phng php) ch o hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi. Cc nh phng php lun macxit a ra s lng v tn gi c th ca tng nguyn tc (quan im, phng php) c th khc nhau nhng yu cu c th th ging nhau (v chng
83

Phng php lun b mn: phng php lun ca khoa hc chuyn ngnh gip gii

tot ra t ni dung l lun ca php bin chng duy vt). Trong qu trnh hot ng nhn thc (nht l nhn thc khoa hc hin i) hay hot ng thc tin (nht l thc tin cch mng ci to th gii) cc nguyn tc phng php lun ca php bin chng duy vt c vn dng khng tch ri nhau, tc chng phi hp vi nhau to nn phong cch t duy bin chng. Tuy nhin, nghin cu chng, chng ta khng th khng tru tng ha chng ra khi s tc ng ca cc nguyn tc khc. iu ny c th lm s cng t duy bin chng t duy vn dng tng hp cc nguyn tc bin chng ch o hot ng ca ch th trong nhn thc v ci to th gii. Nhng cch lm ny gip chng ta hiu thc cht ca cc nguyn tc hay yu cu phng php lun ca php bin chng duy vt hn. Sau y l mt s nguyn tc hay yu cu c bn v mt phng php lun ca php bin chng duy vt. 3.2. Mt s nguyn tc phng php lun c bn ca php duy vt bin chng 3.2.1. Nguyn tc ton din 3.2.1.1. C s l lun: Ni dung nguyn l v mi lin h ph bin l c s l lun ca nguyn tc ny (xem: Mc 2.1.1.3.) 3.2.1.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc ton din - Trong hot ng nhn thc ch th phi: Tm hiu cng nhiu mi quan h, lin h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) ang chi phi s tn ti ca bn thn s vt cng tt. Phi xem xt s vt t khp gc , t nhiu phng din cng tt. Phn loi xc nh nhng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) no l bn trong, c bn, tt nhin, n nh,; cn nhng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) no l bn ngoi, khng c bn, ngu nhin, khng n nh Da trn nhng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) bn trong, c bn, tt nhin, n nh l gii c nhng mi lin h,

84

quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) cn li. Qua xy dng mt hnh nh v s vt nh s thng nht cc mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,..); pht hin ra quy lut (bn cht) ca n. Trong hot ng thc tin ch th phi: cht, yu t, mt,) chi phi s vt. Thng qua hot ng thc tin, s dng ng b nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php v cht) nhng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) ca bn thn s vt, c bit l nhng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) bn trong, c bn, tt nhin, quan trngca n. Nm vng s chuyn ha ca cc mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh cht, yu t, mt,) ca bn thn s vt, kp thi s dng cc cng c, phng tin, bin php b sung pht huy hay hn ch s tc ng ca chng, nhm lo li s vt vn ng, pht trin theo ng quy lut v hp li ch chng ta. Qun trit v vn dng sang to nguyn tc ton din s gip ch th khc phc c ch ngha phin din, ch ngha chit trung, ch ngha ngy bin, trong hot ng thc tin v nhn thc ca chnh mnh. Ch ngha phin din: l cch xem xt ch thy mt mt, mt mi quan h, tnh cht no m khng thy c nhiu mt, nhiu mi quan h, nhiu tnh cht ca s vt, ch xem xt s vt mt gc hay t mt phng din no m thi. Ch ngha chit trung: l cch xem xt ch ch n nhiu mt, nhiu mi quan h ca s vt nhng khng rt ra c mt bn cht, khng thy c mi lin h c bn ca s vt, m coi chng nh nhau, kt hp chng mt cch v nguyn tc, ty tin. nh gi ng vai tr ca tng mi lin h, quan h (hay nhng c im, tnh

85

Ch ngha ngy bin: l cch xem xt qua nh tro ci c bn vi ci khng c bn, ci ch th vi ci th yu, hay ngc li nhm t c mc ch hay li ch ca mnh mt cch tinh vi. Trong i sng x hi, nguyn tc ton din c vai tr cc k quan trng. N i hi chng ta khng ch lin h nhn thc vi nhn thc m cn phi lin h nhn thc vi thc tin cuc sng; phi ch n li ch ca cc ch th (cc c nhn hay cc giai tng) khc nhau trong x hi v bit phn bit u l li ch c bn (sng cn) v li ch khng c bn. Phi bit pht huy (hay hn ch) mi tim nng hay ngun lc t khp cc lnh vc hot ng x hi (kinh t, chnh tr, vn ha,) t cc thnh phn kinh t, t cc t chc chnh tr x hi, c thi , bin php, i sch hnh ng thch hp; m khng sa vo ch ngha bnh qun, quan im dn u, tc khng thy c trng tm, trng im, iu ct li trong cuc sng v cng phc tp. V vy, V.I.Lnin dy rng: mun thc s hiu c s vt, cn phi nhn bao qut v nghin cu tt c cc mi lin h v quan h gin tip ca s vt 18, phi tnh n tng ha nhng quan h mun v ca s vt y vi nhng s vt khc19, v s vt lun thay i; hn na, cc mt, cc mi lin h cng ch biu hin ra trong nhng iu kin nht nh, v nng lc nhn thc ca mi ngi lun b ch c bi nhng iu kin lch s c th,..) nhng s cn thit phi xem xt tt c mi mt s phng khng phm sai lm v cng nhc. 3.2.2. Nguyn tc pht trin a. C s l lun: C s l lun ca nguyn tc pht trin l ni dung nguyn l v s pht trin. (xem: Mc 2.1.2.3.) b. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc pht trin Trong hot ng nhn thc, ch th phi:

18 19

V.I.Lenin: ton tp,trang 42, NXB Tin b V.I.Lenin: ton tp,trang 29, NXB Tin b

86

Pht hin nhng xu hng, kh nng bin i, chuyn ha, nhng giai on tn ti ca bn thn s vt trong s t vn ng v pht trin ca chnh n. Xy dng c hnh nh v s vt nh s thng nht cc xu hng, nhng giai on thay i ca n, t , pht hin ra quy lut vn ng v pht trin (bn cht) ca s vt. Trong hot ng thc tin, ch th phi: xu hng, nhng giai on thay i c th xy ra i vi n. Thng qua thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) bin i nhng iu kin, pht huy hay hn ch nhng kh nng tn ti ca s vt nhm lo li s vt vn ng, pht trin theo hng hp quy lut v c li cho chng ta. Quan trit v vn dng sng to nguyn tc pht trin s gip ch th khc phc c quan im (t duy) siu hnh, li xem xt cng nhc, u c bo th, gio iu,.. trong hot ng thc tin v nhn thc ca chnh mnh. Nguyn tc pht trin i hi ch th phi s dng cc nguyn tc khc km theo mi lm sng r bn tnh vn ng v pht trin t thn ca s vt nh nguyn tc (phn tch) mu thun, nguyn tc phn tch lng cht, nguyn tc ph nh bin chng, 3.2.2.1. Nguyn tc mu thun 3.2.2.1.1. C s l lun ca nguyn tc (phn tch) mu thun (cn c gi l nguyn tc phn i ci thng nht): L ni dung quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp (xem: Mc 2.2.1.2.). 3.2.2.1.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc mu thun Trong hot ng nhn thc, ch th phi: cc mt i lp pht hin ra cc mu thun bin chng ang chi phi s vt .
87

Ch trng n mi iu kin, kh nng tn ti ca s vt nhn nh ng cc

Phn i s vt thnh cc cp mt i lp, kho st s thng nht v u tranh ca

Phn loi v xc nh ng giai on tn ti cng nh xu th pht trin tip theo, vai tr ca tng mu thun bin chng ang chi phi s vn ng v pht trin ca bn thn s vt. Phn tch kt cu v iu kin tn ti ca s vt xc nh ng quy m v phng thc gii quyt ca tng mu thun bin chng, d on ci mi ra i s vn ng di s tc ng ca nhng mu thun bin chng no. Trong hot ng thc tin, ch th phi: ng v pht trin ca bn thn s vt, t xy dng cc i sch thch hp. Thng qua thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca bn thn s vt lo li n theo ng quy lut v hp li ch ca chng ta. C th: Mun s vt thay i nhanh, phi y mnh s tc ng (u tranh) ca cc mt i lp v to iu kin thun li chng nhanh chng chuyn ha ln nhau, mu thun bin chng sm c gii quyt. Ngc li, mun duy tr s n nh ca s vt phi dung ha s xung t ca cc mt i lp trong phm vi cho php. Khi iu kin hi v mu thun bin chng chin mi, phi cng quyt gii quyt n, m khng nn chn ch, do d hay tha hip; tc phi gii quyt mu thun ng lc, ng ch v ng mc . Hiu r nhng mu thun bin chng no l ngun gc, ng lc thc y s vn

88

3.2.2.2. Nguyn tc phn tch lng cht 3.2.2.2.1. C s l lun ca nguyn tc phn tch lng cht L ni dung quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht v ngc li (xem: Mc 2.2.2.2). 3.2.2.2.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc phn tch lng cht - Trong hot ng nhn thc, ch th phi: Pht hin chnh xc cc quy nh v cht v lng ca s vt; thy trc c s thng nht gia chng xc nh ng , im nt ca s vt. Phn tch kt cu v iu kin tn ti ca s vt xc nh ng tnh cht, quy m, tin ca bc nhy c th xy ra. Hiu rng, cht ch thay i khi lng thay i vt qua , qu im nt; cn nu lng cha thay i vt qua , cha vt qua im nt th bc nhy cha th xy ra, cht cha thay i cn bn c. Xc nh c cht mi (sau khi s vt thc hin bc nhy), qua xc nh lng, , im nt v bc nhy mi, tc nh hnh c s vt mi phi ra i thay th s vt c nh th no. Trong hot ng thc tin, ch th phi: thch hp. Thng qua thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca s vt, lo li n theo ng quy lut v hp li ch ca chng ta. C th: Mun c s thay i v cht phi kin tr tch ly s thay i v lng. Ngc li, mun duy tr s n nh ca cht (s vt) phi gi c s thay i v lng trong phm vi gii hn . Hiu r phng thc vn ng v pht trin ca s vt; t xy dng cc i sch

89

Khi lng thay i t gii hn , phi kin quyt thc hin bc nhy 3.2.2.3. Nguyn tc ph nh bin chng 3.2.2.3.1. C s l lun ca nguyn tc ph nh bin chng L ni dung quy lut ph nh ca ph nh (xem: Mc 2.2.3.2.) 3.2.2.3.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc ph nh bin chng Trong hot ng nhn thc, ch th phi: ca s vt; phn bit c ci c vi ci truyn thng, ci mi vi ci qui d. Coi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt l mt cuc u tranh lu di, kh khn, phc tp gia ci mi vi ci c, ci mi c th tht bi tm thi nhng cui cng n s thng li. Thy c xu hng vn ng v pht trin xon c ca s vt xy ra trong th gii. Trong hot ng thc tin, ch th phi: Hiu r xu th vn ng v pht trin ca s vt, t xy dng cc i sch thch hp. Thng qua thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng ca s vt, lo li n theo ng quy lut v hp li ch ca chng ta. C th: Phi ng vng trn quan im k tha xc nh ng ci mi. Phi khn kho, dng cm bo v ci mi, v to iu kin thun li cho ci mi nhanh chng ln mnh. ng thi phi mnh dn ph phn, khc phc v loi b dn ci c tiu cc, li thi, ci mi tch cc, tin b sm chin thng ci c Pht hin v xc nh ng ci mi, ci c trong qu trnh vn ng v pht trin

90

3.3. Mt s yu cu phng php lun ca cc cp phm tr T ni dung l lun ca cc cp phm tr bin chng, phng php lun bin chng duy vt xy dng nhng yu cu gip ch o hot ng nhn thc v hot ng thc tin. C th nh sau: 3.3.1. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dng ca cp phm tr ci chung v ci ring Trong hot ng nhn thc v thc tin, ch th cn lu : Mun pht hin ci chung cn phi nghin cu t bn thn ca nhng ci ring, tc l t cc s vt, tnh hnh c th m khng nn xut pht t mun ch quan ca mnh. Khi p dng ci chung vo nhng ci ring cn phi c bit ho cho ph hp vi iu kin, tnh hnh c th ca tng ci ring m khng c tuyt i ho hay p dng ci chung mt cch gio iu, my mc. Mun gii quyt hiu qu nhng vn ring phi gii quyt cc vn chung, m trc ht l cc vn l lun chung c lin quan n nhng vn ring . Trnh l thi tu tin, tnh trng m mn, ch ngha kinh nghim. Nm vng iu kin, quy lut chuyn ho gia ci ring v ci n nht v ci chung hay ci ph bin vch ra i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng linh hot cc cng c, phng tin vt cht can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca s vt lo li n theo ng quy lut v hp li ch ca chng ta. 3.3.2. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr nguyn nhn v kt qu. Trong hot ng nhn thc, ch th phi pht hin ra mng li nhn qu. C th:

91

Mun hiu ng hin tng (kt qu) phi pht hin ra nhng nguyn nhn sn sinh ra n. pht hin ra nguyn nhn, phi phn tch s vt ra thnh cc yu t; kho st s tng tc gia chng thy c s tng tc no l nguyn nhn gy hin tng cn kho st, tc sinh ra kt qu. Phi phn bit c nguyn nhn vi nguyn c, nguyn nhn vi iu kin. Phn loi cc nguyn nhn, xc nh chnh xc vai tr, tnh cht tc ng ca tng nguyn nhn trong vic sn sinh ra cc kt qu v phn loi kt qu. Vch ra s tc ng ngc li ca kt qu n nguyn nhn, cng nh s thay i v tr cho nhau ca nguyn nhn v kt qu. Tng hp cc nguyn nhn v cc kt qu pht hin ra mng li nhn qu. Trong hot ng thc tin ch th phi hnh ng theo mng li nhn qu. C th: Mun loi b hon ton mt hin tng (kt qu) no phi loi b nguyn nhn tim n sinh ra n; nhng nu khng th loi b c nguyn nhn tim n sinh ra n th khng to ra nguyn c hay iu kin thun li cho nguyn nhn tim n bin thnh nguyn nhn tht s. Ngc li, mun mt hin tng no xut hin nhanh v nhiu cn to ra nguyn nhn tc ng cng chiu (c bit l cc nguyn nhn c bn, ch yu, bn trong, tc ng cng chiu), to ra nguyn c hay iu kin cn thit. Phi nm c mi lin h nhn qu c i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca s vt, lo li n theo ng quy lut v hp li ch chng ta.

92

3.3.3. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr tt nhin v ngu nhin Trong hot ng nhn thc, mun hiu c xu hng vn ng v pht trin ca s vt, ch th phi nghin cu nhng ci ngu nhin pht hin ra ci tt nhin n giu trong chng, t khm ph ra ci bn cht, quy lut chi phi s vt. Trong hot ng thc tin, ch th: Mun lm ch tin trnh vn ng v pht trin chung ca s vt, phi hnh ng da trn ci tt nhin; tuy nhin khng b quy hay bt chp mi ci ngu nhin m phi bit khi no, ci ngu nhin no cn loi b, ci ngu nhin no cn thn dng v pht huy. Phi nm vng iu kin, quy lut chuyn ho gia ci tt nhin v ci ngu nhin vch ra i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca i tng, lo li n theo ng quy lut v hp li ch chng ta. 3.3.4. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr ni dung v hnh thc Trong hot ng nhn thc, mun hiu c thc trng ca s vt ch th phi pht hin c ni dung v hnh thc ca n trong s thng nht ln nhau m khng c tuyt i ho ci ny, coi thng ci kia. Trong hot ng thc tin, ch th phi: Bit khai thc v s dng mi hnh thc c th c gii quyt tt nhim v thc tin (ni dung) t ra; phi chng li c quan im bo th, u c th cu ch bit lm theo kiu c, duy tr hnh thc c, ln quan im ch quan nng vi, tu tin thay i hnh thc mt cch v cn c.

93

Thy c vai tr quyt nh ca ni dung, bit xy dng nhng ni dung ph hp vi hnh thc v iu kin sn c; bit taccs ng n s thay i ni dung ci bin s vt. Nm vng iu kin, cch thc thay i ca hnh thc cng nh s tc ng ngc li ca hnh thc n ni dung vch ra i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca i tng, lo li n theo ng quy lut v hp li ch chng ta. 3.3.5. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr bn cht v hin tng Trong hot ng nhn thc, mun hiu thu s vt ch th phi nghin cu cc hin tng khm ph ra bn cht ca n: Phi phn tch iu kin tn ti ca s vt loi b nhng gi tng, tm kim cho c hin tng in hnh; t nhng hin tng in hnh pht hin ra bn cht ca s vt. o su qu trnh nhn thc t ch vt qua bn cht cp t, pht hin ra bn cht cp hai, v t bn cht cp hai vn n khm ph bn cht cp ba, v mi mi. Trong hot ng thc tin, mun thnh cng ch th phi xut pht t bn cht (ch khng nn xut pht t hin tng), vch ra i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca s vt, lo li n theo ng quy lut v hp li ch ca chng ta.

94

3.3.6. Mt s yu cu phng php lun c rt ra t ni dung ca cp phm tr hin thc v kh nng Trong hot ng nhn thc, ch th phi: Ly hin thc lm i tng ca mi qu trnh nhn thc. Nghin cu hin thc khm ph cc quy lut, pht hin bn cht chi phi s vn ng, pht trin ca n. Phn tch iu kin tn ti ca hin thc pht hin ra nhng kh nng tim n trong hin thc; xc nh ng cc kh nng c mc hin thc ha cao thy c xu hng vn ng v pht trin ca bn thn s vt. Trong hot ng thc tin, mun thnh cng ch th phi: Xut pht t hin thc, pht hin ra cc quy lut chi phi hin thc thy c nhng kh nng ny sinh t trong chnh n. Tnh n mi kh nng, nhn thc ng s hnh thnh, bin i ca kh nng (cng nh mc hin thc ho kh nng) khi hin thc thay i. Phn loi kh nng, ch n cc kh nng c hin thc ho cao, thi gian hin thc ho gn. Nm vng cc iu kin (ch quan, khch quan) hin thc ho kh nng, bit pht huy hay hn ch (m khng b qua hay tuyt i ho) vai tr ca chng, vch ra i sch thch hp, ri thng qua hot ng thc tin, s dng nhiu cng c, phng tin, bin php thch hp (m trc ht l nhng cng c, phng tin, bin php vt cht) can thip ng lc, ng ch, ng mc vo tin trnh vn ng v pht trin ca hin thc, lo li n theo ng quy lut v hp li ch chng ta. 3.4. Nguyn tc lch s - c th 3.4.1. C s l lun ca nguyn tc lch s - c th L ton b ni dung l lun ca php bin chng duy vt vi tnh cch l khoa hc v mi lin h ph bin v v s pht trin, tc l mt h thng cc nguyn l, quy lut, phm tr ni v mi lin h ph bin v v s pht trin xy ra trong ton b th

95

gii. C s l lun ny xut pht t s phn nh phng thc tn ti c th ca s vt trong hin thc: Mt mt, mi s vt, hin tng hay qu trnh tn ti trong hin thc u c to thnh t nhng yu t, b phn khc nhau; c mun vn s tng tc (mi lin h, quan h) vi nhau v vi cc s vt, hin tng hay qu trnh khc nhau; qua n bc l ra thnh nhng c im tnh cht khng ging nhau. Mt khc, mi s vt hin tng hay qu trnh u tn ti trong tin trnh pht sinh pht trin v dit vong ca chnh mnh; qu trnh ny th hin mt cch c th bao gm mi s thay i v s pht trin din ra trong nhng iu kin, hon cnh khc nhau, tng tc vi nhng s vt, hin tng hay qu trnh khc nhau, trong nhng khng gian v theo nhng thi gian khng nh nhau. 3.4.2. Nhng yu cu c bn ca nguyn tc lch s - c th Trong hot ng nhn thc, ch th phi tm hiu qu trnh hnh thnh, tn ti v pht trin c th ca nhng s vt c th trong nhng iu kin hon cnh, quan h c th. Ngha l: Phi bit c s vt ra i v tn ti nh th no, trong nhng iu kin, hon cnh no, b chi phi bi nhng quy lut no; Hin gi s vt hin ang tn ti nh th no trong nhng iu kin, hon cnh ra sao, do nhng quy lut no chi phi; Trn c s , phi nm bt c s vt c th s phi tn ti nh th no (trn nhng nt c bn) trong tng lai Trong hot ng thc tin, ch th phi xy dng c nhng i sch c th, p dng cho nhng s vt c th ang tn ti trong nhng iu kin, hon cnh, quan h c th m khng nn p dng nhng khun mu chung chung cho bt c s vt no, trong bt k iu kin, hon cnh, quan h no.

96

Nguyn tc lch s - c th c V.I.Leenin c ng trong nhn nh: xem xt mi vn theo quan im sau y: Mt hin tng nht nh xut hin trong lch s nh th no, hin tng tri quan nhng giai on pht trin ch yu no v ng trn quan im ca s pht trin xem xt hin nay n tr thnh nh th no. iu ny c ngha l nguyn tc lch s - c th i hi phi phn tch s vt c th trong nhng tnh hnh c th thy c: S vt ang ( hay s) tn ti thng qua nhng cht, lng no; th hin qua nhng no; ang ( hay s) thc hin nhng bc nhy no to nn nhng cht, lng mi no?... S vt ang ( hay s) b tc ng bi nhng mu thun no; nhng mu thun ang nm giai on no, c vai tr nh th no n s vn ng, pht trin ca s vt?... S vt ang ( hay s) b tc ng bi nhng mu thun no; nhng mu thun ang nm giai on no, c vai tr nh th no n s vn ng, pht trin ca s vt?... S vt ang ( hay s) tri qua nhng ln ph nh bin chng no; ci c no ang ( hay s) phi mt i, ci mi no ang ( hay s) xut hin?... Trong mi quan h vi nhng s vt khc, nhng iu g c coi l nhng ci ring hay ci n nht, iu g l ci chung hay ci c th/ ci ph bin; chng quy nh nhau, chuyn ho ln nhau nh th no? Bn cht ca s vt l g, n c th hin qua nhng hin tng no; hin tng no ch l gi tng, hin tng no l in hnh? Ni dung ca s vt l g, n ang ( hay s) tn ti thng qua nhng hnh thc no; hnh thc no ph hp vi ni dung ca s vt, hnh thc no khng ph hp vi ni dung, ci g lm cho ni dung ca s vt bin i?...

97

Trong bn thn s vt, hin thc l g; hin thc ang ( hay s ny sinh ra nhng kh nng no; mi kh nng , trong nhng iu kin c th no c tt yu hin thc ho ra sao?... Nguyn tc lch s - c th i hi chng ta phi bao qut c cc s kin xy ra trong nghin cu khoa hc hay cc bin c xy ra trong cc tin trnh lch s nhn loi. Tuy nhin, n khng cho php chng ta kt hp cc s kin khoa hc nh nhng ci ngu hin thun tu ca t nhin hay m t cc bin c lch s nh nhng ci vn vt n l ca x hi; m n i hi chng ta phi ti hin chng, m t chng trn c s vch ra c ci tt yu lgch, ci chung (quy lut, bn cht) ca chng, ch ra c nhng trt t nhn qu quy nh chng. Nguyn tc ny i hi chng ta phi xy dng c bc tranh khoa hc v th gii, qua chng ta nhn thc c tnh mun v ca t nhin, tnh phong ph ca lch s trong s thng nht. Nguyn tc lch s - c th c cc lnh t ca giai cp v sn vn dng: xut pht t tnh hnh c th ca ch ngha t bn giai on tin c quyn, t do cnh tranh m C.Mc cho rng, Cch mng X hi Ch ngha ch c th thng li tt c cc nc t bn ch ngha tin tin. Sang th k XX, Ch ngha T bn chuyn sang giai on c quyn, quc ch ngha. Khi vn dng nguyn tc ny vo xem xt tnh hnh th gii lc ny, c nhng thay i ln m V.I.Lnin i n kt lun ng n l, cch mng X hi Ch ngha ch c th thng li vi nc, khu yu nht ca Ch ngha T bn. Ngy nay, ng Cng sn Vit Nam, ng Cng sn Trung Quc cng ang qun trit v vn dng sng to nguyn tc ny vo thc tin cch mng mi nc xy dng cho quc gia mnh mt con ng ring i ln ch ngha x hi. Nh vy, vi t cch l khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng duy vt c vai tr c bin quan trng trong nhn thc v thc tin. Khng nh vai tr ca php bin chng duy vt, Ph. ng ghen vit: php bin chng l

98

phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng. V.I.L nin cng cho rng: Php bin chng i hi ngi ta phi ch n tt c cc mt ca nhng mi quan h trong s pht trin c th ca nhng mi quan h .

99

PHN 4: VN DNG PHP BIN CHNG DUY VT TRONG HOT NG KINH T Qun l doanh nghip l mt qu trnh kt hp gia ch quan v khch quan, nn khng th khng c phng php t duy ng n m dn n thnh cng c; cng nh vy, s l ht sc sai lm khi s dng phng php t duy siu hnh trong qun l ni chung, qun l doanh nghip ni ring. Ph.ngghen nhn nh: "Phng php t duy y (siu hnh) mi xem th c v hon ton c th chp nhn c, bi v n l phng php ca ci m ngi ta gi l l tr lnh mnh ca con ngi..., tuy l mt ngi bn ng rt ng knh..., nhng chng hay chy n cng s gp phi mt ranh gii m nu n vt qu th n tr thnh phin din, hn ch, tru tng v sa vo nhng mu thun khng th no gii quyt c". Chnh v l , vn dng nhng ni dung php bin chng duy vt vo trong thc t qun l doanh nghip mang mt ngha l lun v thc tin ht sc to ln. Hot ng kinh t l mt hot ng s dng ngun lc ca x hi nhm to ra cc sn phm tha mn nhu cu khc nhau ca con ngi. Hot ng kinh t m c th l hot ng sn xut l vic t chc, s dng theo mt cch thc no cc yu t sn xut (my mc, thit b, nh xng, lao ng, nguyn vt liu) nhm to ra hng ha tha mn nhu cu ca con ngi. Cc hot ng kinh t bao gm sn xut, tiu dng, trao i hng ha, phn phi. Bn thn cc hot ng kinh t l vic xem xt quan h nhu cu - ti nguyn vi nhn nh rng nhu cu l v hn, cn ti nguyn l hu hn. Trn c s cc l thuyt kinh t hng n vic tm ra hiu qu kinh t thng qua la chn hp l cc yu t hay t hp cc yu t sn xut. nhn thc ng v y cc hot ng kinh t, chng ta phi tm ra mi lin h ca tri thc trit hc vi tri thc khoa hc kinh t v ngc li, v tri thc trit

100

hc c khi qut t tri thc ca cc khoa hc khc, trong c c khoa hc kinh t v hot ng ca con ngi. 4.1. Vn dng gii thch cc quy lut kinh t Phng php bin chng ca trit hc khng nh rng mi s vt v hin tng lun c mi quan h vi nhau trong trng thi vn ng bin i pht trin m ngun gc ca n l s u tranh ca cc mt i lp. iu ny c th hin r trong tng hot ng ca kinh t. Cc quy lut kinh t khch quan nh: Quy lut cung - cu, Quy lut li ch bin gim dn, u khng nm ngoi cc quy lut c bn ca trit hc. C th: 4.1.1. Quy lut cung cu Quy lut cung - cu chnh l c ch vn hnh ca nn kinh t th trng. Gi c s c th trng xc nh thng qua mi quan h gia cung v cu: Khi gi cng tng th lng hng ha m ngi tiu dng sn lng mua (lng cu) s gim, trong khi lng hng ha ngi sn xut mun cung ng (lng cung) s tng. Gi s gi cao lm lng cung ln hn lng cu s to nn tnh trng d tha hng ha to p lc y gi xung, gi gim lm gim lng cung v tng lng cu dn n cn bng. Ngc li, nu gi thp lm cho lng cu ln hn lng cung dn n thiu ht hng ha to p lc nng gi ln. Gi tng s lm lng cung tng v lng cu gim dn n cn bng. Vi cch iu tit nh vy, gi th trng s mc lng cung ng bng lng cu, khi cung v cu thay i s lm gi thay i. V d: cung tng s lm gi gim, cu tng s lm gi tng.

101

T c ch t iu tit ca th trng, gi c s l tn hiu ngi mua v ngi bn iu chnh hnh vi. Gi s mt loi hng ha c nhu cu cao s lm tng gi. Gi tng s to ng lc ngi sn xut gia tng sn lng p ng cho nhu cu, qua ngun lc trong x hi s c huy ng p ng cho nhu cu ny. Ngc li, nu mt loi hng ha c nhu cu thp, gi s gim, ngi sn xut s gim bt sn lng dch chuyn ngun lc sang nhng lnh vc hiu qu hn (c nhu cu cao hn, gi cao hn). Thng qua qu trnh vn ng nh vy, nhng ngun lc ca x hi s c phn b mt cch ti u, p ng mt cch tt nht cho nhu cu ca x hi. Chnh v vy c ch th trng gii p c mu thun c bn nht ca kinh t hc: mu thun gia ngun lc c hn vi nhu cu v hn. Hai mt i lp ny to nn mu thun, n va thng nht, va chuyn ha ln nhau lm hot ng kinh t bin i khng ngng. Khi ng cu mun thay i (dch chuyn sang phi, dch chuyn sang tri, xoay) th phi da vo cc yu t bn trong cu thnh ng cu: thu nhp, th hiu, k vng, gi c cc mt hng lin quan. Tng t, khi cc yu t bn trong cu thnh ng cung: cng ngh, gi c u vo, chnh sch nh nc, k vng, kh nng cung ng ca mt mt hng s c s thay i v cht, ngha l c s dch chuyn ng cung. Cung v cu tc ng qua li ln nhau: Cu xc nh khi lng v c cu cung v hng ha. Cung tc ng n cu, kch thch cu. S tc ng qua li cung cu v gi c th trng: Cung ln hn cu th gi c th trng gim xung v ngc li.

102

Gi c th trng gim xung th cu tng ln, cn cung gim xung v ngc li. 4.1.2. Quy lut nng sut bin gim dn Nu cc yu t u vo khc c gi nguyn th vic gia tng lin tip mt loi u vo kh bin duy nht vi mt s lng bng nhau s cho ta nhng lng u ra tng thm c xu hng ngy cng gim dn th hin s mt cn i gia ni dung v hnh thc, c th y l s mt cn i gia lc lng sn xut v quan h sn xut. Lc lng sn xut l ni dung, cn quan h sn xut l thc, lc lng sn xut l yu t ng, lun lun thay i, v l yu t quyt nh quan h sn xut. Khi lc lng sn xut pht trin n mt trnh nht nh th quan h sn xut lc ny t ra khng cn ph hp na v tr thnh yu t km hm. m ng cho lc lng sn xut pht trin th cn thay i quan h sn xut c bng quan h sn xut mi ph hp vi lc lng sn xut. V d: cng vi mt s lng cng nhn cho trc, nu doanh nghip ch tng s lng nguyn liu u vo m khng thay i, ci tin cng ngh th n lc no sn phm lm ra thm c tng ng vi s nguyn liu u vo s gim dn. 4.1.3. S hnh thnh gi c th trng: Gi c l s biu hin bng tin ca gi tr hng ha. Gi tr hng ha c xc nh bng chi ph lao ng x hi cn thit sn xut ra n. S hnh thnh gi c th trng l s tng hp ca tng th nhng mi lin h gia cc mt i lp, qu trnh thng nht v u tranh ca cc mt : nhu cu v chi ph, gi bn v doanh thu, li ch ca ngi bn v ngi mua, gi c ca cc mt hng thay th cho nhau, gi ca cc mt hng b sung cho nhau, nhu cu v kh nng sn xut Trn th trng, gi c do ngi mua v ngi bn tha thun vi nhau hnh thnh gi c th trng. Trong qu trnh trao i, mua bn hng ha, ngi bn lun

103

lun mun bn vi gi cao, cn ngi mua li lun lun mun mua vi gi thp. i vi ngi bn, gi c phi p ng nhu cu b p chi ph v c doanh li. Chi ph sn xut l gii hn di, l phn cng ca gi c, cn doanh li cng nhiu cng tt. Gii hn trn ca gi c ty thuc vo hon cnh ca th trng. Ngi bn phi bit bn vi gi tr cao, nhng nu gi cao qu th s c li cho i th cnh tranh v ngi mua lun lun mun mua vi gi thp. Gi bn cao qu s mt khch hng, hng ha kh tiu th, bc chuyn hng ha thnh tin khng thc hin c. V vy gii hn cao ca gi chnh l nhu cu c kh nng thanh ton ca ngi mua. i vi ngi mua, gi c phi ph hp vi ch li gii hn ca h. Gi c th trng dung ha li ch ca ngi mua ln li ch ca ngi bn. Tt nhin, trong cuc ging co gia ngi mua v ngi bn hnh thnh gi c th trng, li th s nghing v ngi bn, nu cung t, cu nhiu v ngc li, li th s nghing v pha ngi mua nu nh cung nhiu, cu t. 4.2. Vn dng nguyn l v s pht trin Nguyn l v s pht trin trong trit hc khng nh mi s vt, hin tng lun vn ng bin i, l qu trnh din ra theo ng xoy c nhng cp cao dn. iu ny c th hin r nt trong cc hot ng kinh t. Trong qu trnh hot ng ca n v ti sn v ngun vn khng ng im m n khng ngng vn ng, chuyn ha t dng ny sang dng khc trong qu trnh sn xut sn xut, kt thc mt chu k n li c bt u bi mt chu k vi s gia tng v quy m, s lng gip doanh nghip khng nhng tn ti m cn pht trin mnh. Pht trin kinh t chnh l qu trnh thay i v lng dn n bin i v cht. Mt lng th hin qua cc ch tiu: tng gi tr sn xut, Tng thu nhp quc ni (GDP), Tng thu nhp quc dn (GNP), Thu nhp rng (NI). Cht ca tng trng th hin nng lc s dng cc yu t u vo, to nn tnh cht, s vn ng ca cc ch

104

tiu tng trng v nh hng lan ta ca n n cc lnh vc khc ca x hi. Qu trnh bao gm : Nn kinh t truyn thng Giai on chun b ct cnh Giai on ct cnh Giai on trng thnh Giai on chuyn sang x hi tiu dng quy m ln Trong nn kinh t, tng quan gia cc ngnh trong tng th nn kinh t th hin mi quan h hu c v s tc ng qua li c v s lng v cht lng gia cc ngnh vi nhau. Gia cc ngnh c mi quan h t l v qua h qua li trc tip: ngc chiu v xui chiu. Xu hng ton cu ha kinh t Nhng pht kin v a l, nhng cuc chin tranh xm chim thuc a, s pht trin i cng nghip, s pht trin sn xut nh p dng cc thnh tu khoa hc v cng ngh, s m rng th trng quc t, m rng giao lu quc t ph v tnh bit lp, khp kn trong phm vi quc gia, m rng khng gian hot ng ca cc quc gia. y chnh l tin cho qu trnh tch lu v lng chun b cho s thay i v cht ti mt gii hn no () th dn n mt bc nhy v kinh t l xu th ton cu ho ra i. C nhiu nguyn nhn tc ng dn ti s hnh thnh v pht trin xu th ton cu ho kinh t, trong c mt s nguyn nhn ch yu l: Xu th ton cu ho kinh t trc ht bt ngun t s pht trin mnh m ca lc lng sn xut, t tnh cht x hi ho ca lc lng sn xut trn phm vi quc gia v quc t. Xu th ton cu ho kinh t chu s tc ng trc tip rt mnh m ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh hin i. S pht trin ca cc cng ngh cao (cng
105

ngh sinh hc, cng ngh vin thng...) lm thay i v cht lc lng sn xut ca loi ngi, a loi ngi t vn minh cng nghip ln vn minh tin hc, to thnh kinh t tri thc, k thut s, hnh thnh mng my tnh ton cu( Internet), ph v hng ro ngn cch v khng gian v thi gian gia cc quc gia trn th gii v thc y cc nc quan h, hp tc vi nhau. S pht trin v bnh trng ca cc cng ty t bn c quyn xuyn quc gia,lc lng chi phi ton cu ho. Chnh nhng nguyn nhn trn t cc quc gia, pht trin cng nh ang pht trin, ng trc thch thc v tt hu. Do cc quc gia u t u tin cho pht trin kinh t. Trong , yu cu v m rng th trng, tm kim i tc ngy nay tr thnh mt nhim v ch yu. 4.3. Vn dng php bin chng duy vt vo thc tin hot ng ca doanh nghip Trong hot ng sn xut, chng ta cn xc nh r v phn bit cc mi lin h ph bin. y, cc yu t sn xut l mi lin h bn trong, nh my mc, thit b, nh xng, lao ng, nguyn vt liu, trnh khoa hc cng ngh, b my nhn s, cng tc ti chnh k ton, cng tc bn hng, nng lc qun l, hiu qu lao ng, s phi kt hp gia cc phng ban cn mi lin h bn ngoi nh: s tin b khoa hc k thut, mi trng cnh tranh ca cc doanh nghip, h thng lut php, cc quy ch, quy nh, cc thi c thch thc trong nn kinh t th trng, Doanh nghip mun tn ti, pht trin c trong mi trng kinh doanh th phi bit tn dng cc thi c, c hi v hn ch cc ri ro, bt n t nn kinh t. Tuy nhin, cc thi c, c hi c gip doanh nghip pht trin c hay khng th phi thng qua cc mi lin h bn trong ca doanh nghip. gip doanh nghip pht trin, cc nh qun tr phi tc ng vo cc mi lin h ni ti ca doanh nghip. Khi Vit Nam gia nhp T chc Thng mi th gii (WTO), mi trng kinh doanh thay i, m ra nhiu c hi v giao thng mua bn, pht trin khoa hc cng ngh
106

trong sn xut, doanh nghip mun thnh cng trc ht phi thay i t duy, trnh gi cc t tng c quyn, chp nhn cnh tranh, hc hi nhng ci mi m ca nn kinh t ton cu. Bt k mt doanh nghip no tn ti u ph thuc vo mi quan h c bn, l quan h i vi bn ngoi doanh nghip v quan h ni b gia cc yu t trong doanh nghip. Tt nhin c th hot ng pht trin bnh thng, doanh nghip cn c rt nhiu mi quan h ngu nhin, quan h c th khc. Nh qun l doanh nghip mun thnh cng phi nm vng v c nhng chnh sch tc ng ph hp vi hai quan h tt nhin . gii quyt tt nhng quan h ca doanh nghip i hi phi c nhng phng php qun l khoa hc, trong phng php t chc cng vic l ht sc quan trng. Trong ni b doanh nghip, chng ta phi bit qun tr mi trng hot ng bn trong sao cho cc b phn hot ng nhp nhng, hiu qu. Trong mi quan h ca doanh nghip vi mi trng kinh t bn ngoi, ta phi c nhng i sch thch hp ty thuc vo tng thi k, giai on khc nhau ca doanh nghip v nn kinh t nhm pht huy c nhng nhn t gip doanh nghip pht trin v hn ch cc nhn t km pht trin. Th d: s ra i ca mt sn phm phi tri qua bn giai on: giai on ra i, giai on tng trng, giai on n nh, giai on suy thoi. Mt sn phm nu khng mun n i vo li tn th phi lun lun lm mi v hnh thc, cc phng thc qung co, khuyn mi n lun l mt sn phm trong giai on tng trng v n nh nh Coca-cola v Pepsi. Khi m rng th trng, th doanh nghip phi tm hiu nhng ci chung nht v th trng d tnh. Vic tm hiu ny c thc hin thng qua vic tm hiu c th v nhu cu ca khch hng tim nng th trng , tnh hnh ca cc cng ty ang hot ng T nhng ci ring nh vy, doanh nghip s c ci nhn tng quan v th

107

trng ny, ng thi phn tch cc i th cnh tranh nhm chn ra ci n nht hiu qu cho doanh nghip mnh nhm c th thnh cng. Ci n nht hin nay ang c cc doanh nghip tn dng qung b cho doanh nghip mnh, nhm to s khc bit vi cc doanh nghip khc v tm kim th trng ngch cho mnh. Cn kp thi pht hin, ngn chn, ph phn cc hnh thc biu hin ca t tng duy tm ch quan ng thi phi cng c, xy dng quan im v phng php t duy duy vt bin chng ch o sn xut. l vn bc thit cn phi c trong vic to dng nhng t cht ca con ngi qun l sn xut hin nay. Tuy nhin, trn thc t vn c nhng nhn vin qun l sn xut hoc nhiu, hoc t, t gic, hoc khng t gic biu hin ra mt s quan im duy tm v phng php siu hnh trong cng vic, nn n n nhng tn tht nht nh trong cng tc sn xut. V vy, t duy ca con ngi qun l cng phi linh ng, mm do ph hp vi nhng iu kin khch quan ang bin i Tm li, bt c ni no, bt c ngi qun l sn xut no, nu mc bnh duy tm ch quan, duy ch th trong ch o sn xut tt yu s dn n sn xut nh tr, km hiu qu kinh t, ngi lao ng thiu yn tm, mi trng kinh doanh bt n. Vn dng vo cng tc qun l doanh nghip Ngi qun l phi nm bt c chnh xc quy lut khch quan Xa ri thc t, ngi xm nhp, tm hiu v coi thng thc t sinh ng m ch cao l lun, ch nghin cu "l lun" sung, thot ly thc t; ngc li ch lao vo cng tc thc t, ly mun ch quan ca mnh nh ra ch trng, a ra nhng quyt nh cng vic u khng ng v c l lun v phng php cng tc. Hai dng ngi ny u da vo ch quan, coi thng s tn ti ca s vt khch quan. Trong sn xut, chnh h l ngi coi nh "s tn ti" ca s vt khch quan, m ch da vo nguyn vng ch quan, l lun sung, t nhng kinh nghim hp hi, hoc vn dng mt cch my mc kinh nghim ca ngi khc, ni khc m thi.
108

ngha ca vic nhn thc mt cch chnh xc tnh quy lut khch quan ca s vt l ch: Lm cho sn xut t ti kt qu nh ch nh. To th ch ng, sng to, linh hot trong iu hnh sn xut xa ngi qun l. Pht huy tnh cch sng to ca cng nhn vin chc trong doanh nghip Ngi qun l doanh nghip i hi phi c cch nhn bao qut mi hot ng, lc lng, yu t khch quan cng nh phi c nh gi ht sc xc ng tnh trng hin ti v xu hng tng lai c x nghip, c th mnh v hn ch, c ci tch cc v ci tiu cc ca tng b phn, thm ch tng con ngi trong t chc. Ch nhn thy mt hn ch, kh khn ca tnh hnh, ch thy mc tiu kinh t, khng thy mc tiu tinh thn ca x nghip l ri vo t tng bi quan. Php bin chng duy vt i hi ngi qun l phi thy c tnh nng ng sng to ca ngi lao ng. Mun pht huy c y tinh thn tch cc v sng to ca qun chng, th quan trng trc ht l phi " gii phng t tng, bi tr m tn ", lm cho cng nhn, vin chc xy dng c phong cch lao ng cng sn ch ngha, dm ngh, dm lm, dm chu trch nhim. Pht huy, phn tch v gii quyt mu thun ng lc, ng ch, iu kin Mu thun l quy lut ph bin ca v tr nn trong lnh vc sn xut - kinh doanh lun tn ti mu thun. Khc phc c nhng mu thun trong sn xut, tc l thc y c qu trnh sn xut pht trin hn mt bc. Chng ta khng th hon ton t c iu , nhng cn xem xt ton din th mi trnh khi sai lm, trnh khi cng nhc. Tm li, vn dng nhng nguyn l ca ch ngha duy vt bin chng xem xt vic qun l sn xut. Cn c vo s phn tch , ra phng php gii quyt mu thun mt cch ng n, kp thi, a s vic pht trin khng ngng.
109

Khc phc biu hin ca phng php xem xt siu hnh trong qun l sn xut Ngi mc bnh siu hnh thng xem xt tnh hnh mt cch c lp, tnh ti, khng i tm nguyn nhn bn trong, m h tin tng nguyn nhn bn ngoi, khng pht ng qun chng t lc cnh sinh theo phng chm kt hp bin php th s vi bin php hin i, thc hin song song bin php th s v hin i, m h ch khoanh tay yu cu cp trn chi vin, yu cu b phn khc hoc c ngi i hi thin h, mua sm my mc mi, thu mn cng nhn mt cch v t chc. S d sinh ra tnh trng y l do h nhn vn mt cch phin din, ch quan, b ngoi.

110

KT LUN Php bin chng duy vt bao hm ni dung ht sc phong ph, bi v i tng phn nh ca n l th gii vt cht v cng v tn. Trong , nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin l c ngha bao qut nht. Nghin cu hai nguyn l ny em li cho chng ta quan im ton din, quan im lch s c th v quan im pht trin trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Khi vn dng cc quan im ny, i hi vn dng mt cch tng hp, bi v chnh trong qu trnh lin h tc ng qua li bin chng m s vt vn ng, pht trin v din ra trong nhng iu kin hon cnh lch s c th. Mi quy lut c bn ca php bin chng cp mt phng din ca qu trnh vn ng v pht trin: Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li cho bit phng thc ca s vn ng v s pht trin; Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp lm sng t ngun gc ca s vn ng v pht trin; Quy lut ph nh ca ph nh cho bit khuynh hng ca qu trnh pht trin qua vic lm sng t mi lin h gia nhng nc thang khc nhau ca qu trnh . Trong thc t, s vn ng v pht trin ca bt k mt s vt hay hin tng no cng l sn phm tc ng tng hp ca tt c cc quy lut ca php bin chng. l: trong qu trnh tch lu v lng tin ti thay i v cht cng phi ch pht hin mu thun, tm ra phng thc v lc lng thch hp gii quyt mu thun. Bc nhy c thc hin, mu thun c gii quyt cng tc l s ph nh bin chng c hon thnh. Cho nn, trong qu trnh hot ng nhn thc v hot ng thc tin, chng ta cn pht hin ra cc yu t tch cc ang tn ti trong s vt, loi b nhng yu t li thi ngn cn s ra i ca ci mi. Nghin cu cc cp phm tr ca php bin chng duy vt khi qut mi lin h bin chng ca cc s vt hin tng trong qu trnh vn ng v pht trin ca chng. Do , nghin cu nhng cp phm tr ny c ngha rt cn thit trong vic

111

xc lp v nng cao trnh t duy bin chng gii quyt cc vn thc tin kinh t - x hi. Vi mi phm tr cn nm c bn cht v mi lin h bin chng gia chng, t xy dng cc nguyn tc phng php lun ca vic nhn thc v gii quyt cc vn thc tin. T nhng lp lun k trn ta rt ra c rng vic bi dng th gii quan duy vt v rn luyn t duy bin chng gip phng v chng ch ngha ch quan, trnh ri vo phng php t duy siu hnh trong thc tin. T c c nhng nhn thc ng n vi t duy mm do v linh hot gip cho cc hot ng thc tin (c bit l trong hot ng kinh t), pht huy c ht nhng kh nng vn c ca n. Ngy nay, Vit Nam chng ta cng c trang b kin thc v trit hc Mac Lnin l mt trit hc khoa hc v cch mng ca loi ngi. Trong khng th khng k n vai tr quan trng ca php bin chng duy vt m nh nhng vn thc tin ca t nc, nht l trong giai on cng nghip ho hin i ho hin nay c nhn thc trn bnh din l lun v st vi thc t cho nhiu hiu qu tch cc. Tuy vy, Ch ngha duy vt bin chng vn l khoa hc ang pht trin. Cng vi mi pht minh ln ca khoa hc t nhin, vi s bin i ca x hi, cc nguyn l ca Ch ngha duy vt bin chng c c th ho, c pht trin, trn c s tip thu nhng tri thc mi ca khoa hc v kinh nghim lch s ca loi ngi.

112

TI LIU THAM KHO

1. TS. Bi Vn Ma (2011), Trit hc Phn 2: Cc chuyn Trit hc Mc Lnin. 2. TS. L Thanh Sinh, Php bin chng duy vt vi qun l doanh nghip, NXB Chnh tr quc gia. 3. TS. Phm Vn Sinh, GS. TS. Quang Phan, Gio trnh Nhng Nguyn L C Bn Ca Ch Ngha Mc Lnin, NXB Chnh Tr Quc Gia H Ni (2009) 4. V.I.Lnin: Ton tp, 1981, Nxb Tin b, Mtxcva.

113

You might also like