Vervanging van witte Belgische steen

materiaalkeuze bij restauratie

Proefschrift

Ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Delft, op gezag van de Rector Magnificus prof.ir. K.C.A.M. Luyben, voorzitter van het College voor Promoties, in het openbaar te verdedigen op maandag 14 februari 2011 om 15.00 uur door Willem Jacobus QUIST bouwkundig ingenieur geboren te Tholen.

Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotor: Prof.ir. R.P.J. van Hees

Samenstelling promotiecommissie: Rector Magnificus, voorzitter Prof.ir. R.P.J. van Hees, Technische Universiteit Delft, promotor Prof.dr.ir.arch. K. van Balen, Katholieke Universiteit Leuven Prof.dr. J. Dik, Technische Universiteit Delft Prof.dr. M.C. Kuipers, Technische Universiteit Delft Prof.dr.ing. D.J. de Vries, Universiteit Leiden Dr. T.G. Nijland, TNO M.R. Fritz, Architectenbureau Fritz Prof.dr.ir. P. Meurs, Technische Universiteit Delft, reservelid

ISBN: 978-90-5335-371-4

Voorwoord

Mijn kinderfotos wekken de indruk dat ik eerder met hamer, schroevendraaier en duimstok overweg kon dan dat ik kon lopen; een vroege voorbode van mijn huidige interesses. Dankzij de verbouwingen die eigenhandig door mijn vader in het ouderlijk huis werden uitgevoerd en het nakijkwerk dat hij in de avonduren deed in het kader van zijn werk als docent timmeren aan LTS en MTS was mijn interesse in het bouwvak al vroeg gewonnen en was mijn studiekeuze eigenlijk al bepaald: Bouwkunde in Delft. Uit het dubbel afstuderen in Architectuur en BouwTechnologie met een renovatieopgave, in 2003, alsmede mijn studentassistentschap bij het werkverband Renovatie en Onderhoudstechnieken, bleek toen al mijn interesse in de bestaande gebouwde omgeving en het vraagstuk van de omgang hiermee. Na mijn afstuderen ging ik werken bij Bouwradius in Zoetermeer. De academische omgeving maakte plaats voor een meer op de bouwpraktijk gerichte omgeving. Toch bleef het academische milieu trekken en toen Leo Verhoef mij in 2005 vroeg of ik interesse had in een promotieplaats bij de afdeling-in-oprichting RMIT was mijn terugkeer naar de TU Delft al snel een feit. Binnen het overkoepelende thema `evaluatie van conserveringstechnieken richtte ik mij al snel op de vervanging van natuursteen. Het afbranden van de Faculteit Bouwkunde aan de Berlageweg in mei 2008 trok op mij, zoals op vele anderen, een grote wissel en dit resulteerde, naast het verlies van bronmateriaal en onderzoeksresultaten, voornamelijk in het verlies van motivatie. Dankzij de inzet van onder andere mijn promotor, Rob van Hees, en de toenmalige Rector Magnificus, Jacob Fokkema, kreeg ik de tijd om mijn zinnen te verzetten. Hierdoor kon ik mij intensief bezighouden met de organisatie van het tiende Internationale Docomomo Congres, dat in september van 2008 te Rotterdam werd gehouden. Na afronding van het congres, de verhuizing naar het zeer inspiratievolle BK-City-gebouw aan de Julianalaan en de geboorte van mijn dochter Mette, kon ik vol goede moed weer aan de slag met mijn dissertatie met het voorliggende boekje als tastbaar resultaat. Ten aanzien van de totstandkoming van dit proefschrift gaat mijn grote dank uit naar Rob van Hees en Timo Nijland. De eerste was als promotor bij mijn onderzoek betrokken en vaak dag en nacht bereikbaar voor commentaar en reflectie. De tweede was als adviseur en begeleider betrokken bij mijn onderzoek en door zijn niet aflatende enthousiasme en encyclopedische kennis van onder andere natuursteen in monumenten een gewel-

iii

dige inspiratiebron. Graag wil ik ook al mijn huidige en voormalige collegas bij RMIT bedanken voor het deel uitmaken van mijn directe werkomgeving en het scheppen van een aangename sfeer waarin Restauratie, Modificatie, Interventie en Transformatie van de gebouwde omgeving een bindende factor is. In het bijzonder wil ik mijn twee medepromovendi Charlotte van Emstede en Herdis Heinemann heel hartelijk bedanken voor de vele gesprekken over de zin en onzin van promoveren en de inhoudelijke feedback die zij gaven op mijn gedachten. Daarnaast ben ik hen dankbaar voor hun toezegging om mij als paranimf te ondersteunen bij de verdediging van mijn proefschrift. Nog twee collegas wil ik met naam noemen. Allereerst dank ik Hielkje Zijlstra hartelijk voor haar inzet om vele universiteits-perikelen op praktische wijze op te lossen en voor het meelezen van teksten in diverse stadia van mijn onderzoek. Een bijzonder woord van dank gaat ook uit naar Bert van Bommel. Ondanks ons contact op onregelmatige basis waren zijn gedachten en reflecties van grote waarde bij de ontwikkeling van mijn proefschrift. Vanwege het risico om mensen te vergeten wil ik verder in algemene zin alle architecten, historici, onderzoekers, monumentenambtenaren, opzichters, steenhouwers, archiefdienstmedewerkers en alle anderen die een bijdrage aan mijn onderzoek hebben geleverd van harte bedanken voor hun belangeloze inzet. Tot slot wil ik uiteraard mijn ouders, Piet Quist en Leny Quist-Vroegop, bedanken. Enerzijds natuurlijk voor de erfelijke belasting met het bouwkunde-virus, maar anderzijds zeker ook voor de steun die ik altijd van hun heb gekregen bij het realiseren van mijn doelen. Ook tekstueel waren zij, net als mijn broer Pim Quist, kritisch over deze dissertatie. Als laatste gaat mijn grote dank uit naar mijn vrouw, Karen Knols, die mij altijd heeft gesteund in mijn soms eenzame bestaan als promovendus. Ook dank ik haar nadrukkelijk voor de opmaak van dit boek. Delft, januari 2011

iv

Inhoud

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvii 1 restauratierichtlijnen en terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Restauratierichtlijnen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Reversibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Compatibiliteit en herbehandelbaarheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Duurzaamheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

natuursteenliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Negentiende-eeuws lesmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Twintigste-eeuws lesmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Vakliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

natuursteenadvies van rijkswege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.1 3.2 3.3 3.4 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Adviezen door A.L.W.E. van der Veen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Adviezen na Van der Veen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Beperkte toepasbaarheid van zandsteen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Steenhouwerswet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Zandsteenbesluit 1951 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Arbeids omstandighedenbesluit (Arbobesluit) 1997 . . . . . . . . . . . . . . 82 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Franse witte kalksteen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Herkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Classificatie in de negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Classificatie in de twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Nomenclatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Restauratie A.J.F. Cuypers (1870-1877). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Restauratie Van Nieukerken (1904-1969) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Restauratie Van Stigt (1995-1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Maria-Magdalenakerk Goes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Negentiende-eeuws onderhoud en herstellingen . . . . . . . . . . . . . . 129 Restauratie Frederiks (1907-1921) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Restauratie Van der Kloot Meijburg (1922- 1930). . . . . . . . . . . . . . . 133 Restauratie Van der Kloot Meijburg jr. (1965-1969) . . . . . . . . . . . . . 138 Restauratie Rothuizen van Doorn t Hoofd (1997-1999) . . . . . . . . . . . 139 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

vi

Grote Kerk dordrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Restauratie Jos. Th. Cuypers (1903-1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Tufsteenschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Restauratie De Vries (1983-1987) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Stadhuis Gouda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Restauratie Gosschalk/Hezenmans (1876-1884) . . . . . . . . . . . . . . . 171 Restauratie Van der Steur (1947-1952) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Restauratie Gemeentewerken/Schellevis (1995-1996) . . . . . . . . . . . 176 Discussie en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

10

Mergelrestauraties als reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 10.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 10.2 Mergelrestauraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 10.3 Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 10.4 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

11

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 11.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 11.2 Evolutie van keuzeargumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 11.3 Duurzaamheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 11.4 Gerealiseerde gebruiksduur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 11.5 Compatibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 11.6 Vervangreeksen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 11.7 Documentatie van restauraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 11.8 Gaat behouden voor vernieuwen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 11.9 Prestatiebeschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 11.10 Samenvattend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 11.11 Aanbevelingen voor nader onderzoek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

vii

noten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Bijlage 1: Steensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Bijlage 2: overzichtstabel Franse kalksteensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Bijlage 3: Levensoverzicht van A .L .w .E . van der Veen . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Bijlage 4: negentiende-eeuwse classificatie Franse kalksteen . . . . . . . . . . . 306 Bijlage 5: AFnor fiche uit nF B10-001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Bijlage 6: Geleverde natuursteen onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . 312 Bijlage 7: Argumentaties voor afwijzing steensoorten onze-Lieve-Vrouwekerk Breda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Bijlage 8: Geleverde natuursteen Maria-Magdalenakerk Goes . . . . . . . . . . . 316 Bijlage 9: Geleverde natuursteen Grote kerk dordrecht . . . . . . . . . . . . . . . 318 register personen en steensoorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Curriculum Vitae en bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

viii

SAMEnVAttInG

Vervanging van witte Belgische steen

Materiaalkeuze bij restauratie
Dit proefschrift gaat over de keuze van natuursteensoorten ter vervanging van witte Belgische zandige kalksteen bij de restauratie van Nederlandse monumenten in de periode die loopt van het einde van de negentiende tot het einde van de twintigste eeuw. De studie is gericht op het identificeren van de keuzeargumenten en de gevolgen hiervan. Bijzondere aandacht wordt geschonken aan duurzaamheid en compatibiliteit en aan de rol die deze begrippen spelen in het keuzeproces. Het belang van de studie is onder andere gelegen in het begrijpen van uitgevoerde restauraties om deze kennis in te zetten voor nieuwe restauraties: leren van onze ingrepen om te weten hoe in te grijpen. Door middel van literatuuronderzoek en casusonderzoek is een antwoord gezocht op de drie hoofdvragen van de studie: Welke argumenten worden in het keuzeproces tijdens een restauratie gebruikt voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten?, In hoeverre en in welke mate spelen compatibiliteit en duurzaamheid een rol in de overwegingen rond de keuze voor vervangende natuursteensoorten en welke lering valt te trekken met betrekking tot gebleken compatibiliteit en gebruiksduur uit waarnemingen in de praktijk? en Bestaan er trends in de toepassing van vervangende natuursteensoorten en zo ja, hoe verhouden deze trends zich tot duurzaamheid en compatibiliteit? Tijdens het onderzoek naar de context van natuursteenvervanging en de casussen kwam een aantal argumenten voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten naar voren die gegroepeerd kunnen worden tot een karakterisering van perioden zoals de wens tot toepassing van harde, homogene steensoorten in de periode tot de Eerste Wereldoorlog, een vroege vorm van het streven naar toepassing van duurzame steensoorten. Het is gebleken dat met name in deze periode, maar ook later, de veelheid aan indelingen en benamingen van typen Franse kalksteen geleid heeft tot spraakverwarring en wellicht tot keuze van natuurDe kern van de studie wordt gevormd door vier casussen te weten de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, de Maria-Magdalenakerk te Goes, de Grote Kerk te Dordrecht en het Stadhuis te Gouda. Alle vier gebouwen hebben twee of drie restauratiecampagnes gekend in de beschouwde periode. Hierop volgt een reflectie aan de hand van de vervanging van mergel aan Limburgse monumenten omdat hiervan verondersteld wordt dat het proces van natuursteenvervanging anders verloopt in verband met de betere beschikbaarheid van vervangende natuursteen die nauw verwant is aan het originele materiaal. De casussen worden voorafgegaan door een aantal hoofdstukken waarin themas worden onderzocht die de context bepalen waar binnen de vervanging van witte Belgische steen plaats heeft gevonden en plaatsvindt.

Samenvatting

ix

steen op basis van onjuiste argumenten. Deze periode werd gevolgd door een periode waarin de beschikbaarheid van steensoorten vanwege de oorlog richtinggevend was voor het keuzeproces. De twintiger en dertiger jaren werden gekenmerkt door keuzeargumenten gebaseerd op aspecten van esthetische en historische compatibiliteit die leidden tot de toepassing van steensoorten die bijdroegen aan een rustieke uitstraling. Hierbij was een belangrijke rol weggelegd voor de adviezen van mijningenieur A.L.W.E. van der Veen. In de periode na de Tweede Wereldoorlog werden duurzaamheidsargumenten steeds vaker gebruikt, in het begin gecombineerd met de gevolgen van beperkte beschikbaarheid en gecombineerd met onderdelen van esthetische compatibiliteit. Vanaf ongeveer 1960 werd het streven naar duurzame steensoorten sterker en kwamen uitgesproken compatibiliteitsargumenten nauwelijks meer voor. Tot slot kunnen de keuzeargumenten uit de periode 1980 tot 2000 worden samengevat met de wens tot extreme duurzaamheid terwijl bij diverse restauraties de verschillende aspecten van compatibiliteit weer, zij het beperkt, aandacht krijgen. Hierbij moeten nog enkele kanttekeningen worden gemaakt: Het streven naar esthetische en historische compatibiliteit in het interbellum werd genitieerd door de Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud, de herstellingen de uitbreiding van oude bouwwerken uit 1917. De trend van toepassing van duurzame steensoorten, zoals basalt en trachiet, ter vervanging van witte Belgische steen hangt nauw samen met het Zandsteenbesluit van 1951. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd deze trend versterkt door de constatering van dikke gipskorsten op kalksteen ten gevolge van luchtverontreiniging en de voorspellingen dat de hieraan gerelateerde problematiek zich zou voortzetten. Voor wat betreft de gebruiksduur van vervangende steensoorten blijkt dat alle toegepaste steensoorten

duurzaam genoeg zijn voor toepassing in parementwerk en dat dit, op enkele uitzonderingen na, ook geldt voor eenvoudig lijstwerk en beschut geprofileerd werk. Met betrekking tot de vensters is gebleken dat veel vervangende natuursteen nog steeds in gebruik is en dat veel vervangingen van vervangstenen vooral te wijten zijn aan roestende ijzeren brugstaven. Ettringer tufsteen vormt een negatieve uitzondering; dit materiaal, vooral waar toegepast als montant of tracering, kent vaak slechts een gebruiksduur van 60 tot 90 jaar. De grootste duurzaamheidsproblemen hebben zich voorgedaan bij slanke, geprofileerde en geornamenteerde onderdelen waaronder hoofdzakelijk pinakels en kruisbloemen en bij alzijdig blootgestelde onderdelen zoals balustraden. De meeste steensoorten, die werden toegepast voor vrijstaande pinakels hebben een gebruiksduur gekend van maximaal 115 jaar. Veel pinakels zijn echter slechts 50 tot 100 jaar in gebruik geweest, met diverse voorbeelden van een nog korte gebruiksduur. Uitzondering hierop vormen de Savonnires in Zuid-Limburg en de Udelfanger zandsteen aan de Grote Kerk te Dordrecht. Een gedifferentieerde keuze voor vervangende natuursteen, afhankelijk van expositieomstandigheden is mogelijk en zou kunnen leiden tot, in economische zin, aantrekkelijkere restauraties, met voldoende hoge levensduur. In het parement heeft het streven naar duurzaamheid minder nadruk nodig dan bij geprofileerd en alzijdig gexposeerd werk; een grotere aandacht voor esthetische en historische compatibiliteit is hierbij overigens wenselijk. De compatibiliteit van toegepaste (voeg)mortelreparaties heeft nadrukkelijk meer aandacht nodig. Mede met het oog op een meer wetenschappelijke aanpak van het kiezen van vervangende steensoorten is het gewenst om nader onderzoek te doen naar de technische compatibiliteit van vervangende steensoorten met originele witte Belgische steen. Daar dient de mortel nadrukkelijk bij te worden betrokken.

Samenvatting

Met betrekking tot vervangreeksen blijkt dat er een opvallend grote diversiteit aan steensoorten is gebruikt ter vervanging van de originele witte Belgische steen. Er is geen patroon waaruit blijkt dat alle vervangreeksen dezelfde beweging maken, het blijkt dat vele combinaties voorkomen. Vulkanische gesteenten en sedimentaire gesteenten wisselen elkaar af. De tendens hierbij is dat de tweede vervanging meestal werd uitgevoerd in een duurzamer geachte steensoort dan de eerste vervanging. De veronderstelling dat mergel bij restauraties altijd door mergel werd en wordt vervangen blijkt onjuist, ook mergel is regelmatig vervangen door andere steensoorten en wijkt daarmee minder af van de vervanging van witte Belgische steen dan voorafgaand aan deze studie verondersteld. Voor wat betreft de inhoud van de diverse restauratierichtlijnen wordt geconcludeerd dat daarin weinig over materialen en materiaalkeuze wordt gezegd en dat

deze veelal blijven steken bij algemene uitgangspunten zoals behouden gaat voor vernieuwen en minimale interventie. Door het ontbreken van bruikbare handvatten voor natuursteenkeuze bij restauraties blijkt vernieuwing en grootschalige interventie zeer veel voor te komen. Tijdens de studie is gebleken dat het zeer moeilijk te achterhalen is waarom gebouwen op een bepaalde manier gerestaureerd zijn. Ook het keuzeproces rond natuursteen blijkt nauwelijks gedocumenteerd. Dit gebrek aan documentatie is duidelijk in strijd met het veelal als richtlijn gehanteerde Charter van Veneti. Op basis van het onderzoek is een onderlegger ontwikkeld ten behoeve van het formuleren van uitgangspunten voor het kiezen van vervangende steensoorten. Naast de confrontatie met de diverse aspecten van compatibiliteit en duurzaamheid komt dit hulpmiddel ook tegemoet aan het geconstateerde probleem van onvolledige documentatie en verantwoording.

Samenvatting

xi

xii

SuMMAry

replacement of white Belgian Sandy Limestone

Choice of material for conservation
This thesis deals with the decision process leading to the replacement of white Belgian sandy limestone in Dutch listed buildings in the period ranging from the late nineteenth century to the end of the twentieth century. Both the criteria used for the selection of suitable stone types for the substitutions and the consequences of the substitutions were studied. The study further aimed at understanding whether durability and compatibility also played a significant role in the considered period. The importance of this work lies further in the contribution to the present approach in conservation: the knowledge resulting from the analysis of interventions in the past can be applied in new interventions: Learning from our interventions to know how to intervene. Through literature search and case study research an answer was sought to the three main questions of the thesis: Which criteria were used in the decision process for the replacement of stone?, To what extent do compatibility and durability play a role in the discussions about the choice of stone for replacement and what lessons can be drawn with regard to the compatibility and life in service observed in practice? and Are there trends in the choice of stone for replacement and if so, how do these trends relate to durability and compatibility? The core of this thesis consists of four case studies, namely the Church of Our Lady in Breda, the Church of During the investigation into the context of the replacement of natural stone and case studies a number of reasons for choosing alternative types of natural stone came forward. They could be used for the characterization of periods. Thus the desire to apply hard and homogeneous rock types characterizes the period until the First World War, an early form of the quest for stone with a high durability. It appears that particularly in this period but also later, the multiple classifications and names of French limestone types led to confusion and perhaps to a choice of stone based on false arguments. Later the limited availability of stone, due to the Great War, influenced the selection process. The Mary Magdalene in Goes, the Great Church in Dordrecht and the Town Hall in Gouda. All four buildings have been the object of two or three known conservation campaigns in the studied period. The description and discussion of the case studies is followed by a reflection based on the replacement of Maastricht limestone in listed buildings in the province of Limburg It was supposed that the replacement of Maastricht limestone might be different from that of the Belgian sandy limestone, because of the availability of replacement stone that is closely related to the original material. Several chapters covering the themes defining the historical context in which replacement of white Belgian stone has taken place are preceding the description of the case studies.

Summary

xiii

nineteen twenties and nineteen thirties are characterized by criteria for selection based on the aesthetic and historic aspects of compatibility that led to the choice of stone that contributed to a rustic look. The opinion and advise of mining engineer A.L.W.E van der Veen played an important role in this selection. In the period after the Second World War durability arguments were increasingly used. From about 1960 the search for durable stone became more important and compatibility reasons were hardly mentioned. Finally, the criteria used for selection in the period ranging from 1980 to 2000 can be summarized with striving for extreme durability; however, within some conservation campaigns, different aspects of compatibility were given again some attention. It should be added that the striving towards historical and aesthetic compatibility in the interbellum period was stimulated by the diffusion of a publication containing prescriptions on the maintenance, the restoration and the expansion of ancient buildings in 1917.i The trend of using durable stone such as basalt and trachyte, to replace white Belgian stone is closely related to the Sandstone Decree of 1951.ii In the eighties this trend was strengthened by the attention for gypsum crusts on limestone, due to a decay process caused by air pollution and the prediction that this type of decay would continue. Regarding the life in service of replacement stone it is clear that all stone types are durable enough for use in facings work, most simple stone profiles and sheltered stone work. Many natural stone types used as a replacement in window frames and traceries are still in use; however in some cases they were damaged due to rusting crossing bars and needed to be replaced. Ettringer tuff is a negative exception: this material used
i Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken, 1917 ii Zandsteenbesluit, 1951

as mullion or tracery often has a life in service of only 60 to 90 years.The biggest durability problems have arisen in slender and extensively tooled ornamental elements, including pinnacles and fully exposed parts such as balustrades. Most stones that were used for freestanding pinnacles have served only 50 to 115 years. The Savonnires in South Limburg and the Udelfangen sandstone at the Great Church in Dordrecht are a positive exception. A differentiated choice of replacement stone, taking into account exposure conditions, is possible and can lead to more economic restoration with sufficiently long life in service. Durability is especially required in fully exposed stonework. In the case of facings, attention should be focused on aesthetic and historical compatibility. In view of a more scientific approach to the choice of stone for replacement it is desirable to further investigate the technical compatibility of the stone to be used with the original white Belgian sandy limestone. The mortar should also be involved in this investigation. Finally, the compatibility of repair mortar needs to be given more attention. Regarding subsequent replacements it is shown that a remarkably wide variety of stones were used. The replacements did not occur following a pattern, and many combinations existed. Volcanic rocks and sedimentary rocks alternate. The tendency is that the second replacement was usually performed in a more durable stone than the first replacement. The assumption that Maastricht limestone in restoration was always replaced by Maastricht limestone has been ruled out. Even Maastricht limestone was replaced by other types of stone and the approach towards its replacement differs less from that of white Belgian sandy limestone than assumed prior to this study.

xiv

Summary

Regarding the contents of the various restoration guidelines it is concluded that little is said about materials and material choice and that they usually stick to general principles such as Preservation is preferred above restoration and minimal intervention.iii Because of the lack of useful tools for the selection of natural stone for replacement a great renewal and large-scale intervention often occurs. During the study it became clear that it is very difficult to assess why buildings have been restored in a certain way. The stone selection

process is hardly documented. This lack of documentation is clearly in conflict with the principles of the Venice Charter. Based on the research a scheme was designed for the formulation of principles for choosing replacement stone. Apart from the confrontation with various aspects of compatibility and durability, this scheme also addresses the problem of incomplete documentation and accountability.

iii Behouden gaat voor vernieuwen

Summary

xv

xvi

InLEIdInG

Bij restauraties, in Nederland en daarbuiten, wordt vaak op grote schaal natuursteen vervangen. Hoe komt
1

sussen vergeleken met de toepassingstraditie van (vervangende) steensoorten zoals die blijkt uit de Nederlandse natuursteenliteratuur (zie hoofdstuk 2) en de adviezen voor het kiezen van vervangende steensoorten zoals die van Rijkswege werden gegeven (zie hoofdstuk 3).

de keuze voor de steensoort of steentype tot stand? Deze dissertatie is gericht op het identificeren van de argumenten hiervoor en de gevolgen hiervan. Spelen duurzaamheid en compatibiliteit een, al dan niet doorslaggevende, rol in het keuzeproces? Bij duurzaamheid gaat het primair over de steen zelf: bezit het materiaal het vermogen om lang mee te gaan? Compatibiliteit
2

Monumentenzorg
In de loop van de negentiende eeuw ontstond er in West-Europa een vorm van cultureel bewustzijn gebaseerd op een geromantiseerd beeld van het verleden. Dit leidde tot de wens om gebouwen, in hun vermeende oorspronkelijke vorm, te bewaren als herinnering aan vervlogen tijden. Hieruit ontstond halverwege de negentiende eeuw een beweging tegen het slopen van historische gebouwen. Deze resulteerde weer in de wens om deze gebouwen te herstellen, waarmee de monumentenzorg ontstond. Met het romantische beeld van het verleden ging het herstellen regelmatig verder dan een eenvoudige technische reparatie. Vaak was er sprake van reconstructie, waarbij gekeken werd naar de historie van het gebouw en waarbij de kennis van deze (veronderstelde) historie werd gebruikt om het gebouw te restaureren.4 Vanaf het begin van de actieve overheidsbemoeienis met behoud en herstelling van oude gebouwen werden felle discussies gevoerd over de manier van werken.5 Deze discussies waren meestal kunsthistorisch en architectuurhistorisch van aard. De materiaalkeuze was echter ook vanaf het eerste begin van de monumentenzorg onderwerp van twist. Zo was er bijvoorbeeld veel oppositie tegen de keuze voor rode zandsteen uit

betreft de combinatie van bestaande en nieuwe materialen. Nieuwe, vervangende natuursteen is compatibel met de bestaande natuursteen wanneer het gentroduceerde materiaal geen schade, in welke vorm dan ook, toebrengt aan het bestaande.3 Aan de hand van een aantal casussen worden de argumenten met betrekking tot natuursteenkeuze bij restauraties, gedentificeerd en geanalyseerd. Het betreft voor het grootste deel twintigste-eeuwse restauraties, maar enkele gaan terug tot het laatste kwart van de negentiende eeuw. Doordat voor elke afzonderlijke casus de opeenvolgende restauraties worden geanalyseerd, levert dit ook informatie op over vervangreeksen, dat wil zeggen opeenvolgende vervangingen op dezelfde plaats, door steeds een andere steen. Om de casussen in breder perspectief te plaatsen worden ze vergeleken met de algemene opvattingen over materiaalgebruik bij restauraties in Nederland zoals verwoord in de Grondbeginselen en Voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken uit 1917 en de Algemene uitgangspunten voor het restaureren van gebouwen uit 1991 (zie hoofdstuk 1). Daarnaast wordt het natuursteengebruik in de ca-

Inleiding

xvii

Hinkel door P.J.H. Cuypers bij de restauratie van de Sint-Servaasbasiliek in Maastricht in de jaren tachtig van de negentiende eeuw omdat hier geen oorspronkelijke steen werd gebruikt. In een latere fase werd de steenkeuze daar onder druk van de publieke opinie aangepast tot een mengeling van Udelfanger zandsteen, Kunrader kalksteen en mergel.6 De visie op het restaureren, verschoof in het begin van de twintigste eeuw geleidelijk van reconstructie in eenheid van stijl naar het behoud van historische gelaagdheid. Deze verandering kreeg ook zijn invloed op de keuze van vervangende natuursteensoorten.7

toepassing van Rmer tufsteen uit de Eifel hield verband met de goede vervoersmogelijkheden over de Rijn vanaf Andernach via Keulen naar Nederland en het teruggrijpen op natuursteen die al door de Romeinen werd gebruikt. In de loop van de twaalfde eeuw werden er dusdanig veel tollen geheven op het vervoer over de Rijn dat de import van tufsteen uit de Eifel steeds verder afnam. Via de Schelde werd vanaf het eerste kwart van de veertiende eeuw witte zandige kalksteen, gentroduceerd door Vlaamse bouwmeesters, uit de streek ten zuiden van Gent en uit de streek tussen Gent en Brussel aangevoerd. Ten gevolge van de blokkade van de Schelde door de Spanjaarden in 1585 stopte de import van deze veelal Lede- of Balegemse steen genoemde steensoort. Vanaf de twaalfde eeuw zijn toepassingen van Bentheimer zandsteen bekend in Twente. Deze zandsteen werd (en wordt) gewonnen nabij het Duitse Bad Bentheim, net over de grens bij Oldenzaal. Voornamelijk via de Vecht, maar ook via Berkel en Regge, met Zwolle als belangrijke stapelplaats, werd de steen vanaf het midden van de vijftiende eeuw verder Nederland in vervoerd.12 De geografische mogelijkheden en politieke situaties zoals hiervoor genoemd speelden niet alleen een rol bij de aanvoer van natuursteen voor de bouw van onze huidige monumenten, ook bij de aanvoer en toepassing van vervangende steensoorten speelden zij een belangrijke rol. Tot halverwege de negentiende eeuw waren de vervoersmogelijkheden voor natuursteen over langere afstand vergelijkbaar met de middeleeuwse situatie en was men nog steeds aangewezen op het vervoer over de (grote) rivieren. Ten gevolge van de industrialisatie werden in de loop van de negentiende eeuw op grote schaal kanalen gegraven en spoorlijnen aangelegd. De combinatie van de nieuwe vervoersmogelijkheden en een hogere bouwproductie leidden tot een

natuursteen in nederlandse monumenten

De in Nederland toegepaste natuursteensoorten zijn voor het grootste deel afkomstig uit het buitenland. Slechts enkele soorten vormen hierop een uitzondering, bijvoorbeeld Maastrichter kalksteen (mergel)8, Kunrader kalksteen, Nivelsteiner zandsteen, Kolenzandsteen en ijzeroer. De meeste van deze soorten zijn slechts op beperkte schaal in de directe omgeving van de vindplaats toegepast.9 De mergel uit het zuiden van Limburg wordt al eeuwenlang toegepast en is verspreid tot boven de rivieren.10 Mergel vormt hiermee de enige soort waarbij sprake is van historische continuteit in de toepassing. Toch is er door de eeuwen heen veel natuursteen in Nederland toegepast. Het is zelfs zo dat perioden gekenmerkt worden door de toepassing van bepaalde natuursteensoorten zoals Rmer tuf (tiende tot dertiende eeuw), witte Belgische steen (veertiende en vijftiende eeuw) of Bentheimer zandsteen (in het midden en westen van Nederland: vijftiende en zestiende eeuw).11 De reden voor de keuze voor toepassing van deze natuursteensoorten was vooral geografisch, politiek en economisch van aard zoals de ligging van groeven aan rivieren en de te betalen tollen illustreren. De

xviii

Inleiding

groter en meer divers aanbod van natuursteensoorten aan het eind van de negentiende eeuw. Het besef van samenhang tussen de steenhouwersziekte (silicose) en het gebruik van zandsteen ontstond ook aan het eind van de negentiende eeuw.13 Hierdoor vond een verschuiving plaats van het gebruik van pure zandstenen naar meer klei- en/of kalkhoudende zandstenen en kalkstenen. De uitbraak van de Eerste Wereldoorlog (WO I) verstoorde de handel in natuursteen ernstig. Gedurende een aantal jaren was er nauwelijks aanvoer uit Frankrijk en Belgi mogelijk. De aanvoer van natuursteen uit Duitsland bleef voor een groot deel intact. Na beindiging van WO I werd de productie van diverse Franse groeven fors opgeschroefd om aan de grote vraag uit de bouwproductie voor de eigen wederopbouw te kunnen voldoen. In combinatie met de professionalisering en schaalvergroting van de handel leidde dit er toe dat steeds meer natuursteensoorten op de Nederlandse markt verkrijgbaar werden. Vanaf juli 1939 en gedurende de Tweede Wereldoorlog (WO II) werd de invoer van natuursteen gereguleerd door het Rijksbureau voor Bouwmaterialen op basis van eerst de Distributiewet 1939 en later de Bouwmaterialenbeschikking 1939 (zie ook hoofdstuk 6).14 De natuursteenkeuze in de eerste jaren na WO II werd benvloed door de strenge importbeperkingen in verband met de beperkte beschikbaarheid van deviezen. Vanaf 1951 dwong het Zandsteenbesluit architecten, adviseurs en steenhouwers er toe om op zoek te gaan naar alternatieven voor zandsteen, omdat zandsteen slechts bij hoge uitzondering en na goedkeuring door de Zandsteencommissie van de Arbeidsinspectie toegepast mocht worden bij restauraties (zie hoofdstuk 4). Dit leidde, samen met grote schade ten gevolge van zure regen die werd geconstateerd aan kalksteen tussen 1970 en 1990, tot de import van zeer duurzaam geachte vulkanische steensoorten zoals basalt, Peperino duro en trachiet. Vanaf de jaren 1990 bleven de duur-

zaamheidaspecten hoog op de restauratieagenda staan, maar kregen ook de visuele aspecten van vervangende natuursteen meer aandacht. Sinds juli 1997 is het Zandsteenbesluit opgenomen in het Arbobesluit en is duidelijk beschreven dat de toepassing van zandsteen weer is toegestaan indien dit noodzakelijk is voor het behoud van monumenten als bedoeld in de Monumentenwet 1988. In een bijbehorende beleidsregel werden de voorwaarden voor bewerken of verwerken opgenomen.15 De internationalisering van de natuursteenhandel heeft de laatste decennia geleid tot toepassing van tot dan toe onbekende steensoorten zoals Portugese kalksteen, Tsjechische trachiet en Chinees graniet. Wellicht zal de diversiteit in toegepaste vervangende steensoorten de komende jaren nog verder toenemen ten gevolge van de zoektocht naar duurzame en tegelijk betaalbare steensoorten.

onderzoek naar natuursteentoepassing en natuursteenkeuze

Toen aan het einde van de negentiende eeuw de interesse voor historische gebouwen en archiefonderzoek toenam, ontstond een groot aantal publicaties over de (bouw)geschiedenis van historische bouwwerken.16 Vanuit een kunst- en architectuurhistorisch oogpunt werden beschrijvingen gemaakt en middeleeuwse bouwrekeningen getranscribeerd.17 Het verloop en de resultaten van restauraties aan het eind van de negentiende eeuw werden echter nog nauwelijks beschreven. Vanaf 1899 verschenen beschrijvingen van restauraties in meer of minder gedetailleerde vorm in het Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond. Natuursteenkeuze door architecten is bij diverse restauraties gedocumenteerd. De motivatie voor toepassing van bepaalde steensoorten ontbreekt echter meestal. Een voorbeeld van uitvoerige documentatie

Inleiding

xix

van natuursteentoepassing wordt gevormd door de jaarverslagen die naar aanleiding van het vijf kerken restauratieplan uit de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw in Utrecht zijn uitgegeven. Hierin wordt vrij nauwkeurig per gebouwonderdeel aangegeven welke materialen, en waarom, zijn gebruikt bij de restauratie.18 Monografien zoals die er zijn over de Dom van Utrecht, de Sint-Janskathedraal te s-Hertogenbosc, de Lebunuskerk te Deventer, en de Eusebiuskerk te Arnhem geven informatie over de toepassing van natuursteen bij restauratie.19 In 2008 werd een boekje gepubliceerd naar aanleiding van het gereedkomen van de restauratie van de toren van de Sint-Walburgiskerk te Zutphen. Hierin worden vervangende natuursteensoorten inclusief keuzeargumenten gepresenteerd.20 Ook het in 2008 gepubliceerde verslag van de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda door architect J. van Stigt geeft argumenten voor materiaalkeuze.21 Diverse bouwhistorische studies, voornamelijk de in opdracht van de Rijksgebouwendienst uitgevoerde Bouwhistorische documentatie en waardebepalingen van diverse monumenten in Rijksbezit gaan uitgebreid in op (vervangende) natuursteen.22 Er is echter geen structureel wetenschappelijk onderzoek bekend naar het keuzeproces rondom natuursteenvervanging bij restauraties. Wel zijn er verschillende publicaties die aandacht schenken aan de vervanging van natuursteen, bijvoorbeeld de bijdrage van J. Querido aan de cursus Materialen en technieken in oude bouwwerken, de bijdrage van H.J. Tolboom aan het Jaarboek Monumentenzorg van 1999, maar hier ligt de focus primair bij de steensoorten en niet bij het keuzeproces.23 Voor diegene die een keuze moest maken voor toepassing van bepaalde steensoorten was slechts een beperkte hoeveelheid informatie beschikbaar (zie hoofdstuk 2). Een tweetal boeken is hierbij waarschijnlijk van grote en langdurige invloed geweest:

Handleiding bij het onderwijs in de kennis der bouwmaterialen aan ambachtscholen door De Vries (eerste druk 1877) en Onze Bouwmaterialen van Van der Kloes uit 1893 (eerste druk).24 Latere generaties zijn opgegroeid met Kennis van Bouwstoffen natuursteen van Vrind et al. uit 1941 en Bouwmaterialen natuursteen van Lijdsman uit 1944 en latere versies die door de educatieve uitgeverijen Kluwer en Stam zijn uitgegeven. In de periode 1920-1936 werd, in opdracht van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, door mijningenieur A.L.W.E. van der Veen onderzoek verricht naar het gebruik van natuursteen in monumenten en geadviseerd ten behoeve van de toepassing van natuursteen bij restauratie. Diens rapporten uit de periode 19201923 zijn gepubliceerd.25 In hoofdstuk 3 worden de adviezen van Van der Veen en andere natuursteenadviseurs in dienst van de Rijkscommissie en haar rechtsopvolgers nader toegelicht. Vanaf 1950 verschijnt een beperkt aantal publicaties dat informatie verschaft over het materiaal natuursteen en het gebruik hiervan.26 Hiervan is Natuursteen in Monumenten van Slinger et al. uit 1980 de belangrijkste en meest overzichtelijke publicatie, gebaseerd op de jarenlange ervaring van A. Slinger als Rijksbeeldhouwer. Behalve algemene informatie uit boeken speelde ook specifiek verkregen informatie een grote rol. Dit blijkt ondermeer uit briefwisselingen tussen architecten, groeve-exploitanten en steenhouwers. Uit diverse archieven is ook bekend dat architecten, opzichters en andere bij het bouw- en restauratieproces betrokken personen soms reizen maakten naar steengroeven om natuursteen te zoeken, kiezen en/of te keuren. Zo heeft waterstaatsingenieur Rijsterborgh in 1864 positief geadviseerd over het gebruik van Udelfanger zandsteen voor de restauratie van de Sint-Janskathedraal te s-Hertogenbosch naar aanleiding van zijn reis naar het Duits-Luxemburgse grensgebied.27 Hoofdopzichter van

xx

Inleiding

de Utrechtse gemeentewerken Van Hilten rapporteerde in 1906 zeer negatief over het gebruik van Udelfanger zandsteen naar aanleiding van zijn bezoek aan Trier en omgeving.28 Architect Van Nieukerken maakte in 1904, in opdracht van de restauratiecommissie van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, een reis door Noord Frankrijk en Belgi tot onderzoek naar de deugdelijkheid van St. Joire voor de restauratie van oude monumenten in gebruik.29

esthetische kenmerken die invloed hebben op de compatibiliteit en duurzaamheid van de restauratie. In dit onderzoek wordt geprobeerd het hoge abstractieniveau van restauratieopvattingen en de keuzes in de praktijk, gebaseerd op esthetische, technische en/of economische argumenten, voor het vervangen van natuursteen en de gevolgen hiervan op korte en lange termijn met elkaar in verband te brengen. Het belang van het onderzoek is onder andere gelegen in het begrijpen van uitgevoerde restauraties om deze kennis in te zetten voor nieuwe restauraties: leren van onze ingrepen om te weten hoe in te grijpen.32 Het onderzoek is samen te vatten in drie hoofdvragen: Welke argumenten worden in het keuzeproces tijdens een restauratie gebruikt voor het kiezen van vervangende natuursteensoorten? In hoeverre en in welke mate spelen compatibiliteit en duurzaamheid een rol in de overwegingen rond de keuze voor vervangende natuursteensoorten en welke lering valt te trekken met betrekking tot gebleken compatibiliteit en gebruiksduur uit waarnemingen in de praktijk? Bestaan er trends in de toepassing van vervangende natuursteensoorten en zo ja, hoe verhouden deze trends zich tot duurzaamheid en compatibiliteit? Door het documenteren en analyseren van keuzeargumenten wordt de kennis over de vervanging van natuursteen uitgebreid en in het perspectief van compatibiliteit en duurzaamheid geplaatst. Hierdoor wordt een bijdrage geleverd aan de algemeen onderschreven wens tot minimale interventie33 zodat historische gebouwen in the full richness of their authenticity kunnen worden doorgegeven aan volgende generaties.34

directe context van het onderzoek

Behouden gaat voor vernieuwen is het aloude adagium dat binnen de Nederlandse monumentenzorg veelvuldig wordt gebruikt sinds J. Kalf er in 1917 zijn introductie bij de Grondbeginselen en voorschriften voor het behoud, de herstelling en de uitbreiding van oude bouwwerken mee afsloot (zie ook hoofdstuk 1). Ondanks dit uitgangspunt is veel historisch materiaal aan Nederlandse monumenten in de loop der jaren verdwenen, niet alleen ten gevolge van verweringsprocessen maar ook door het reconstruerend restaureren. Ook het momenteel veel gehoorde uitgangspunt om een monument slechts n maal in de dertig of vijftig jaar in de steigers te willen zetten kan leiden tot het vervangen van natuursteen die op het moment van restauratie nog voldoet. Het in de praktijk brengen van theoretische uitgangspunten is door de jaren heen een lastige zaak gebleken.30 De ontwikkeling van een restauratievisie, een bijbehorend plan van aanpak en de uiteindelijke uitvoering blijkt geen vast recept te kennen en wordt vaak benvloed door een latent aanwezige voorkeur voor een geromantiseerd verleden. Afhankelijk van de
31

betrokken personen, bedrijven en instanties worden tijdens de ene restauratie andere keuzes gemaakt dan tijdens de andere. Deze keuzes leiden tot toepassing van bepaalde materialen met specifieke technische en

Inleiding

xxi

Methode en aanpak
Om inzicht te krijgen in de keuzeprocessen die bij natuursteenvervanging spelen is gekozen om gebruik te maken van een aantal praktijkvoorbeelden. Deze voorbeelden zijn gekozen op basis van de volgende criteria: Het exterieur van het gebouw bestaat voor een belangrijk deel uit natuursteen;35 De gebouwen moeten onderling vergelijkbaar zijn met betrekking tot het oorspronkelijke bouwmateriaal, zodat het keuzeproces met betrekking tot natuursteenvervanging te vergelijken is doordat het historische uitgangspunt min of meer gelijk is; Er hebben zich minimaal twee restauratiecampagnes in de beschouwde periode (eind negentiende eeuw tot eind twintigste eeuw) voorgedaan waarbij natuursteen is vervangen. Hierdoor kunnen de keuzeprocessen uit verschillende tijden met elkaar worden vergeleken en daarnaast kunnen in de opeenvolgende restauraties vervangreeksen worden vastgesteld. De witte Belgische steen is als uitgangspunt genomen omdat deze steen veel is toegepast in de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw in Nederland en omdat er in de negentiende en twintigste eeuw sprake was van sterke aantasting van deze zandige kalksteen ten gevolge van luchtverontreiniging (vooral SOx) waardoor aanleiding bestond om de steen te vervangen. Het overzicht van Slinger et al. (zie afbeelding 1) laat de verspreiding van witte Belgische steen in Nederland zien en uit de inventarisatie van Van Hees et al. blijkt dat de grootste hoeveelheden witte Belgische steen zijn toegepast aan kerken en stadhuizen vanwege de omvang en importantie van deze bouwwerken. Uit
36

Afbeelding 1

Verspreiding van witte Belgische kalksteen over Nederland volgens Slinger et al.37

de onderzochte gebouwen zelf de nodige informatie: toegepaste steensoorten zijn soms gemakkelijk, soms lastiger te determineren. Ten tweede zijn er de archivalische bronnen zoals onder andere opzichterverslagen, rekeningen, correspondentie, fotos, tekeningen en restauratieplannen. De derde bron van informatie is de bestaande literatuur. De vierde bron van informatie wordt gevormd door de architecten, adviseurs, historici en anderen die betrokken zijn geweest bij het keuzeproces voor vervangende natuursteen bij restauraties. Tenslotte geeft de huidige staat van het gebouw de mogelijkheid om te reflecteren op het keuzeproces dat tot toepassing van bepaalde steensoorten heeft geleid en de resultaten daarvan. Om de vervanging van witte Belgische steen bij restauraties in Nederland in een breder perspectief te plaatsen is gedacht aan het toevoegen van een buitenlandse casus. Echter na verkennend onderzoek naar di-

deze groslijst zijn drie kerken en n stadhuis gekozen die representatief worden geacht voor deze groep. Bij het onderzoek van de casussen is gebruik gemaakt van een aantal verschillende bronnen. Allereerst geven

xxii

Inleiding

De naam witte Belgische steen wordt in deze dissertatie gebruikt als verzamelnaam voor de wit-geel-beige gekleurde zandhoudende kalkstenen die in huidige Belgische provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant werden en worden gewonnen. Het onderscheiden van de diverse typen witte Belgische steen en het herleiden naar de originele vindplaats is zeer lastig. Dit heeft twee belangrijke oorzaken waarvan het in elkaar lopen van de twee geologische formaties (Lediaan en Brusseliaan) in de omgeving van Brussel de eerste is. Als tweede oorzaak van de lastige determinatie moet de ontginningswijze worden genoemd. Deze was zeer primitief en op zeer kleine schaal. Hierdoor werd in het verleden, tijdens de bouw van onze huidige monumenten, steen aangevoerd uit diverse groeven en uit lagenpaketten met onderling een licht afwijkende steen. In Nederland gebruiken we over het algemeen de termen Ledesteen en Gobertange. Onder Ledesteen wordt dan verstaan de steen afkomstig uit de streek tussen Gent en Brussel (nr. 1, 2 en 3a in afbeelding 2) en onder Gobertange de steen afkomstig uit de (omgeving van de) plaats Gobertange, maar vaak ook voor steen afkomstig uit de groeven rondom Brussel (nr. 3b en 4 in afbeelding 2). Deze laatste groep stenen wordt in Belgi meestal Brusselse steen (Brusseliaan) genoemd. Hierbij moet de kanttekening worden gemaakt dat echte Gobertange (uit de streek Gobertange, Melin, Jodoigne) in Nederland eigenlijk altijd restauratiesteen is, die vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw is toegepast. In zijn meest pure en herkenbare vorm wordt het onderscheid tussen Ledesteen en Gobertange gegeven door de aanwezigheid van veel fossielen, voornamelijk nummulieten, in de Ledesteen, terwijl de Gobertange wordt gekenmerkt door de horizontale gelaagde structuur waardoor de steen ook wel eikenhout wordt genoemd (zie afbeelding 3).

Antwerpen Brugge

Gent

Aalst

2
Oudenaarde

3b 3a Brussel

Leuven Tienen

Tourcoing

4
Gobertange

Roubaix
10 km

Afbeelding 2

Witte Belgische steen werd op vier verschillende locaties gewonnen. 1: Ten zuidoosten van Gent, in de omgeving van Lede en Balegem. In dit gebied konden drie banken onderscheiden worden, naar hardheid en van onderen naar boven gerangschikt als de blauwachtig bruine, de groenachtig bruine en de gele. De eerste kan gepolijst worden en leverde de befaamde Vlaamse arduin, terwijl de laatste voor buitenwerk minder geschikt is 38; 2: Ten zuidoosten van Aalst, in de omgeving van Aflighem en Asse; 3: In en rondom de huidige agglomeratie Brussel. In de omgeving van Diegem, Meldert, Dilbeek, etc.; en 4: In de omgeving van Gobertange, Melin, Jodoigne.

Inleiding

xxiii

A
Afbeelding 3

Drie typerende verschijningsvormen van witte Belgische steen. A. Groenige Ledesteen, duidelijk zichtbare numulieten (speldeknopjes). B. Ledesteen met geel-bruin patina en grote zwarte, omkrullende gipskorsten. C. Gobertange, herkenbaar aan de witgrijze kleur, de horizontale gelaagde structuur, en de bioturbaties. De steen wordt wel vergeleken met eikenhout vanwege de structuur.

verse casussen bleek dat de verschillen in wetgeving, procesgang en/of steensoorten dusdanig groot waren dat een vergelijking met de Nederlandse casussen hooguit op hoofdlijnen gemaakt zou kunnen worden en niet tot de kern van het keuzeproces zou kunnen doordringen. Daarom is een thema uit de Nederlandse restauratiepraktijk gekozen dat als reflectie kan dienen. Er is gekozen voor de vervanging van mergel bij restauraties. De keuze voor mergelrestauraties is tot stand gekomen omdat mergel door de jaren heen altijd beschikbaar is geweest, dit in tegenstelling tot witte Belgische steen. Het onderzoek richt zich op objecten die als monument geregistreerd zijn op basis van de Monumentenwet, omdat hiervan over het algemeen veel gegevens bekend zijn en de cultuurhistorische waarde wettelijk erkend is. Door de monumentale status van de objecten mag worden aangenomen dat keuzes aangaande natuursteenvervanging weloverwogen werden genomen en dat de kans groot is dat hiervan documentatie beschikbaar is. In verband met vergunningverstrekking en subsidiring is bij de restauratie van (Rijks)monumenten vaak een groter aantal deskundigen betrokken dan bij niet-wettelijk geregistreerde (Rijks)monumenten.

opbouw van het proefschrift

Het onderzoek ten behoeve van deze dissertatie wordt gepresenteerd in elf hoofdstukken. Hierbij vormen de eerste vijf hoofdstukken de context waarbinnen natuursteenkeuze plaats heeft gevonden. Hoofdstuk 6 tot en met 10 bevat het onderzoek van de casussen inclusief de reflectie hierop. Hoofdstuk 11, de conclusies, sluit het proefschrift af. In het eerste deel van dit proefschrift wordt aan de hand van vijf hoofdstukken een aantal themas aangesneden dat samen de context geeft waarbinnen natuursteenkeuze heeft plaatsgevonden. In hoofdstuk n wordt het nationale en internationale restauratiefilosofische referentiekader geanalyseerd. Onderzocht wordt welke handvatten deze documenten bieden voor de keuze van vervangende natuursteensoorten. Ook worden in dit hoofdstuk de veel gebruikte termen reversibiliteit, compatibiliteit, herbehandelbaarheid en duurzaamheid toegelicht en wordt aangegeven hoe ze in dit proefschrift worden gehanteerd. Hoofdstuk twee bespreekt de kennisverspreiding over natuursteen zoals die plaatsvond door boeken en tijdschriften. In hoofdstuk drie worden de adviezen van natuursteenadviseurs in dienst van de Rijksoverheid geanalyseerd. De nadruk ligt hierbij op de adviezen van Van der Veen, als eerste

xxiv

Inleiding