Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 3

Kho tng l hi c truyn Vit Nam
din xng l hi ln do lng t chc cng l iu d hiu, khng nn p t mt cch khin cng, m hy xem xt hi Vn Sa nh n tng din ra trong cuc sng sinh ng ca dn lng. C vy tnh cht ca ngy hi mi a dng hnh thc biu hin thm phong ph v giu ng ngha lch s./.
N.H.T
1040
L hi Tun Tng s tch lng Vng L

Nguyn Thanh
Thi Bnh l mt tnh ng bng thun tu nhng gia lng Vng L thuc x
An V, huyn Qunh Ph li cn st li du vt ca khu rng nguyn sinh qu him vi cy ci nhiu chng loi khc l, um tm rm rp. Gia khu rng nguyn sinh y p nhng huyn thoi m v linh thing, thn b ny l mt ngi miu c c tn gi miu Go, gn vi tc ma Bt- ui h trong hi lng Vng L vi tn gi: L hi tun tng s tch. Vng L c tn nm l lng S, c nm thn, dn vng ny gi l nm lng trong thn Vng L vi 6 ngi nh v mt ngi miu. L hi Tun tng s tch c din ra vi nhng l thc c xa c duy tr nghim cn, lin quan n s l c 6 nh v miu Go. Nhiu yu t tn ngng thn b c xa n nay ch bit nht tm tun tng s tch, khng ai dm t m, l gii. Hin ti 6 ngi nh v ngi miu Go vn cn c gi gn kh nguyn hin trng, vic phng th c b tr nh sau: Lng Tng (xa l C thn) c nh Tng th c Thnh C (thn H) mang du hiu ng Go sn tinh i vng v c Thnh nht mang du hiu ang nh i vng. Lng Ch (xa l Th thn) th c thnh nh mang du hiu u Cu i vng. Lng Gi (xa l Gi thn) th c thnh tam mang du hiu Cy Thng, ca Gi i vng v nh Gia (thuc a phn lng Gi) th c thnh t c du hiu ng Bnh i vng. nh lng Kh v nh lng M th cc tng lnh ca Hai B Trng. Thu trc tc ma Bt, th thn h ch din ra theo s l ca ba lng Tng, Ch, Gi vi 4 ngi nh th 4 v thnh hong, theo truyn thuyt l 4 anh em kt ngha ph vua Hng dp gic v ho thn ti y c cng ui h, bo v dn lng. T sau Cch mng thng 8-1945 l hi c s tham gia ca lng Kh, lng M v theo thn tch, t v i vng bo mng ph Trng dit Hn. Theo c tin thn b, n nay cc th h c dn Vng L cm k ni n t nh h, ui h, khng c gi l con h m phi gi l ng H. Thn tch ca t v i vng th 4 ngi nh trong lng cng n trnh vic nh h. Bi Thn H l c Thnh C ti linh, ti thing. Theo mt vn bn Hn Nm b truyn, trang u ghi hu o gi kh truyn, v o gi bt truyn, thin kim bt dch. Ngha l: Ngi c o th truyn, ngi v o khng truyn, nghn vng khng i. Vn bn ny mang tn Giao ph s tch c i vng. Tuy s tch rt s si nhng cng cho bit khi dn lng ang sinh sng yn n th c con h lang v lng st nhn hi vt, t v i vng nh h lt da dng ln nh vua. Tc th 4 v thnh hong v th Thn H lm c Thnh C gn vi l hi Tun tng s tch v tc ma Bt ui H din t li s tch nh H v th thn H ca lng. Chnh v b truyn nn
truyn thuyt dn gian m cc c lo trong lng k li theo nhiu thuyt khc nhau. Tuy s tch lu truyn khc nhau nhng s l v ng Bt, an kiu thnh (lt H) v nhiu s l y v huyn b th c c lng sng tn vi c tin ca c gi, tr, gi, trai trong lng. So vi cc hi lng trong vng th l hi Tun tng s tch ca lng Vng L ko di ngy nht v nhiu s l nht m cao tro l tc ma Bt ui h c din ra vo chiu ngy mng mt thng t. Theo nh l t c xa, n nay vn c nht tm duy tr, hng nm t ngy 20 thng 3 n ngy 26 thng 3 cc lng vo m t l ti nh. Hai ngy 27 v 28 thng 3 c goi l i l. Cc lng t chc rc kiu thnh t nh lng mnh n nh Tng theo nghi thc rc cng ng. Khi kiu thnh ca cc lng rc n trc sn nh Tng th c tc ma c n kiu Thnh. Kiu Thnh c hm sc v bt hng vo n sn kiu quay tt quanh sn, dn lng chy theo khn vi ngi dng kiu mi ngi mi yn lng n bt hng v bi v ca ngi rc vo hu cung th cng ng cng c Thnh C v c thnh nht. Sau nghi thc rc cng ng, lng lm l kht i, xin m dng chn nh tr rc Thnh C vo nh tr. Vo gi t, m 29 thng 3 l rc mm bng a Thnh C (Thn H) vo nh tr c t chc uy linh vi trng ching, phng bt m tng gi. Ngi c lng chn lm th an kiu Thnh (lt ng H) cng mang dng c, vt liu ln theo on rc lng l vo nh tr, ai gp cng khng dm cho hi g. Cho n tn ngy nay, vic lm kiu Thnh (lt ng H) c tin hnh ra sao, dn lng Vng L cng khng dm t m, d hi. Quy cch lm kiu Thnh c b truyn, lng giao cho ring dng h Nguyn gia truyn t i ny sang i khc. Thu trc, lng dnh rung cho cy thu hoa li lm vic ny. Trong hai ngy k t m 29 n rng sng mng mt, khi c Thnh C c rc vo nh tr, c lng yn ng, khng c ting ng ln. Thu trc trong lng c ai qua i phi qun y, nu vng trm a tang phi r du i tt, khng c qua ng lng, khng c khc lc, kn trng g. Dn lng a l n nh tr ch c n ng, c ngi n l, khng c bc vo sn. L vt thng l c sng v l sung non. Vo gi dn, rng sng ngy mng mt thng 4 nghi thc rc Thnh t nh tr ra nh Tng c t chc. Dn lng tp trung trc sn nh tr, mt tun t c tin hnh ngoi sn. Nhng ngi cm c thn ng trc ngng ca, khi kiu thnh (lt H) c a t trong nh ra th ph kn c khng nh sng lt vo. Kiu thnh c rc t nh tr n cu sau nh th tung c, ngi i kiu thnh chy nhanh vo hu cung. Kiu thnh c t trn chic ngai t gian gia cng bi v th c Thnh C c ph vi kn, hai bn l bi v cc c thnh nht, nh, tam, t. Thi khc tung c l mt trong nhng thi im thing ling nht, dn lng h reo no ng. Khi kiu thnh an to trong cung cm, dn lng c ngi lm nghi thc cht gy ma bt v cnh quan cao (thn tch ghi l cnh quan cao, dn lng gi l cnh con cao). Gy ma Bt v cnh quan cao c chn t mt cy tre khm tre duy nht ca lng. Phn gc lm gy ma bt gm 9 t di 2,8mt. Phn ngn gi
nguyn cnh l lm cnh quan cao. Hai th ny c ra sch ti ao nh trc khi a vo cung cm t k bn kiu Thnh. Sng mng mt thng t, mi gia nh trong lng sm sa l gia tin v sp l ra nh l thnh. Ngi thn ca cc gia nh trong lng Vng L c mi gi v xum hp, hn hoan nh ngy tt Nguyn n. Cc nh nghin cu vn ho dn gian cho rng y l thi im n tt nm mi ca ngi Vit c trc khi theo tc nm mi vo tt Nguyn n do nh hng ca vn ho Trung Hoa. Thi Bnh, mt s l hi ln trong c hi lng ng Xm cng c t chc vo dp ny. Chiu mng mt thng t din ra tc ma Bt - ui h vi s h reo no ng ca hng ngn ngi t khp cc ng ng v hi qun ti ng ko qun trc ca nh Tng. Ngi cc lng l qun ca ng Bt ch c n sn nh Tng, khng c php vo nh. Ngi lng Tng l qun ca c Thnh C trong nh h reo i lp vi qun ca ng Bt. Trc ngy khai hi, dn lng lm l xin Thnh cho chn ngi ng ng Bt (khng phi ngi lng Tng). Ngi c chn ng ng Bt phi c vc ngi cn i, c c hnh, gia nh hu, trc ngy vo hi phi trai gii, n ung king khem, m m b mt tp luyn thun thc cc ng tc ma, cc trnh thc ma. Tra mng mt thng t, ngi ng Bt lng l t nh mnh n nh v Bt, mt gia nh c truyn thng c chn lm ni v Bt t nhiu i nay. Khi ngi ng ng Bt vo nh v ng Bt, khng ai c ra vo ch c th v v nhng ngi phc v. Sau nghi l, cc bt bt mu c t trn mm a ln ban th, ngi ng Bt v th v cng khn vi th bt u v. Ngi ng ng Bt mnh trn, cht khn , qun trng. Th v qut ln ton thn ng Bt mu vng lm nn ri v vn h, hnh h ph lng v bng trng ging nh hnh con h. Khi v xong cn mt chm trn mt li. Khi hiu trng ching ngoi nh ni ln th th v chm ln mt ng Bt gi l im nhn. ng Bt bt dy vng ra ca, c lng, bn v ph kn ng Bt, ching trng ni ln cng ng Bt chy ra sn nh. ngoi nh ngi ng nght ch cn mt li gia sn ng Bt ma gy, tin li theo cc lp ma. Qun ngoi sn ching trng thc ng Bt tin vo, qun trong nh h reo xua ng Bt ra. Khi ng Bt khua gy ti ca hu cung th pha trong hu cung, cnh quan cao xua ra, ng Bt gi thua, hai tay hai chn bm vo gy, dn lng khnh ra, va qut cho ng Bt va ni ching trng c v, ng Bt li xng vo, tin li theo 4 lp ma n khi gy ng Bt khua vo kiu Thnh (lt H) th ngi i kiu thnh xng ra thua chy, chy vng quanh nh ba vng ri bng ng chy v miu Go, chy vng quanh miu Go ba vng, nhn v nh Tng rng mnh lc ngi ba ln ri xng vo bi gai sau miu trt lt. Dn lng va ui theo kiu thnh va tranh nhau rt nhng l tre trn ngn tre gi l cnh quan cao nhai ngu nghin vi tm thc cu kho mnh. Khi Thn H trt lt xong, da h (lm bng 3 mt vi v vn h) c x chia u cho cc gia nh mi ngi mt ming nh v treo trong nh lm ba tr t. i vi dn lng Vng L, chic l tre trn cnh quan cao v ming vi v da h l vt thing khng th thiu khi d hi. Ti mng mt thng t, cc lng rc kiu t lng mnh n nh Tng rc bi v bt hng th thnh lng mnh v nh. n uc sng khp c cc ng ng
rc Thnh v nh lng an to. Tc ma Bt ui h din ra trong l hi Tun tng s tch ca lng Vng L ch din ra chng vi ting ng h trong bui chiu ngy mng 1 thng 4 nhng mi l thc din ra ni nhau trong vng 10 ngy v vic chun b phi mt vi thng. Li ni v ng Bt, sau khi h thua chy v miu Go th ng Bt chy v nh v Bt, nhy xung ging ho thn (ra sch bt mu v trn mnh) ri li v nh. Ti sao phi v Bt (v H) nh nhau vi Thn H. Truyn thuyt lng Vng L cho rng ng Bt xng vo nh nhau bn hip l tng trng cho s tch bn anh em c thnh nh nhau vi h. Sau khi cc c Thnh nht, nh, tam nh nhau vi h u b thua th c tin n ging trn mch bo mun nh nhau vi h th phi ho h nn c thnh t mi v h trn mnh nh v ui c h. V Thn H c xem l ti linh nn dn lng Vng L king khng l gii iu ny. Ngi lng Tng vn t ho l th c Thnh C nn cng khng mun l gii l c Thnh lng mnh b thua. Ngi c chn ng ng Bt khng phi l ngi lng Tng nhng l nim vinh hnh cho c h, c lng. Gn vi s tch ui h, lng Vng L cn c cc a danh Ng V, ng ko qun, ng l c, ng con th, gc a ging... Chnh nhng a danh ny m dn lng Vng L cng sng tn hn vi cc l thc huyn b, c xa trong l hi Tun tng s tch. D nhng iu cm k, nhng l thc s khai nguyn thu n nay cha c l gii ht trong l hi Tun tng s tch lng Vng L nhng nhng g cn c duy tr cng l mt bo tng sng v tm thc, tm linh ca ngi Vit c cn truyn n ngy nay./. N.T
L hi lng V Lao
Nguyn Vn Huyn - Dng Huy Thin
1. V Lao bng dng mt lng x xa xa v hin ti. V Lao mt x vng t gia thuc huyn Thanh Ho tnh Ph Th, l mt x c. Ni y, t thu Hng Vng dng nc c c dn t tp sinh sng tri di trn mt ro t khong 3000mt di chn ni Thm, vi nhng tn gi lng B, lng Gic, lng Ging... tt c l 12 lng. n thi L s th hp nht li thnh lng V Lao, nm gn trong mt vt t di 1000 mt c ni Thm bao bc, che chn. Trong bui bnh minh lch s dn tc, giai on u ca thi i Hng Vng dng nc, cc vua Hng sinh c lp nghip y. V sau, cng vi bc tin ca x hi Vn Lang, nhu cu qun l t nc cao hn, cc vua Hng d t ni Thm chuyn "i bn doanh" n ni Ngha Lnh - ni c n Hng ngy nay. Trong k nguyn i Vit, V Lao l mt lng su kn, ba b ni Thm bao bc, pha ngoi l hai hng ro tre gai (tre ng ng), gia l mt ho su, ng vo lng l ng c o, cng lng nh mt trm gc, khi c bin tr thnh ci by vi bn chng v my phng tn tm thuc c. Sut trong thi gian ny, thin h bit n V Lao qua nhng c sn ca ni rng: chim cng, mt ong, rau bi l nhng vt phm dng trong xy dng v trang tr n cha nh ca. Trong bui u chng Php, V Lao l trm dng chn ca c quan cng an tnh Ph Th, v mt s ngnh chuyn mn ca trung ng trn con ng tn c chy gic. Vi a th va su kn li va c nhiu bi c phng rng, nn y cng l ni thng xuyn c b i ng qun, luyn tp chun b cho cc ma m chin dch lp cng, ng thi cng l ni din ra l hi, n mng cc chin thng sng L, Ho Bnh... S ch huy b tham mu mt trn Cu Hai dit 56 xe tng, thit gip ca Php trn ng quc l 2 nm 1952 t ti hang ca ni Thm. Thi chng M, hang ng ni Thm l c s ca Nh my thng tin anh hng.
1047
Chnh v vy, c Php v M u cn qut, bn ph V Lao rt d man, nh cha cng vi nh dn hu nh b t ph tri. Ngy nay trong xy dng CNXH V Lao l ni c nhng vn i kiu mu ca vng trung du Vnh Ph, vi nhng i c, i ch, i sn, i c, i thng... cung cp mt phn ng k nguyn liu cho cng nghip v hng xut khu. 2. Th cng, l hi, phong tc, tp qun. Vi a th kh su kn, V Lao gi c nhiu nt c xa v th cng, l hi. N mang nng thc a thn ca mt qun th c dn nng nghip vi hai nghi thc th cng chnh l: trong nh th t tin, ngoi lng th thn thnh hong. Ngoi th thnh hong v c Pht, lng V Lao cn th ba v thn l Thn Nng, Thn Ni, Thn Nc. Ni th Thn Nng l b ong gia sn cha, Thn Ni th ti b ca rng, Thn Nc th mt ngi n cnh ngun nc chnh - gi l ngh. L vt dng cng l xi, g; ring thn ni, cng bng bnh ut vi tht tru. Ngy cng l Thn Nng cng l ngy l xung ng hng nm do tin ch trong lng xem lch n nh vo cui thng t u thng nm hng nm. T Thn Ni vo m ba mi tt nguyn n, hnh l xong qu na m. Mi ngi mang phn v xng t ly may. Thn nc cng vo ngy rm thng by, cng trong ngy ny dn lng cn cng chng sinh mt ci am nh bn cnh ngun nc cui lng. Trn y l s lc v tc th cng ca dn lng V Lao. Cn nhng ngy l hi chnh c t chc nh v cha. Lng V Lao c hai nh: nh C v nh E; hai cha, cha Lng v cha Thm, l hi cha Lng theo nghi thc ca Pht gio ging nh hu ht cc lng khc. Di y l ba l hi chnh trong nm: L hi trng th nht, tng bng nht (i l) l l cu nh C din ra trong hai ngy: ngy 10 - 11 thng 11 m lch. L hi va thn b va thoi mi l l hi cha Thm, din ra ngy 5 thng 5. L hi trn tr nim vui v hy vng l l hi nh E ngy 10 thng Ging. Theo trnh t thi gian xin bt u t l hi mng 10 thng Ging, din ra nh E.
1048
nh E dng trn mt tha t phng rng mt ha. Pha trc l ngi nc, chnh gia sn nh l ging khi. C ngi v ging nc trn tr, trong vt quanh nm. Khu vc ny ging nh mt bn a c bao bc bi nhng ngn i ni tip khp kn. C l v su kn nh vy, nn xm ny gi l xm Lng. Nh trn ni t ni Thm (V Lao) l ni cc vua Hng chn lm t lp nghip dng nc thu ban u. nh E xm Lng mt vng su kn li tin ngun nc l ni cc cng cha (con gi vua) sinh sng. Theo tc truyn hng nm c vo ngy 10 thng Ging vua n thm cc con gi ca Ngi, v vic quan trng nht l kn r cho nhng nng n tui. L cu nh E chnh l tng nh li tc l . Sau mi ngy n Tt mng xun, ngy 10 thng Ging, trc khi bt tay vo cng vic lm n ca c mt nm, tt c dn lng t tp m hi nh E l vt dng cng l ba loi bnh: 1. Bnh dy trng tng trng cho bu tri 2. Bnh ut: go np gi trong hai lp l, trong l cng, ngoi l dong, hnh thp ut tng trng cho sc lao ng sng to ca con ngi. 3. Bnh nng l loi bnh lm k cng nht: go np ngm mt tun trong nc c ch t nc vi trong, mng tre, v qu s. Sau by ngy go vt kh, gi bng l cng, luc k, nn rn, bc ra bnh c mu vng ti trong sut long lanh nh chu bu - ng l ngc thc, kt qu ca mt nm cy cy vt v. Ba loi bnh ny u l bnh chay, cc nng cng cha dy cng ch to dng vua cha sau nhng ngy tt nht linh nh. Hnh l xong dn lng h mm chia lc mang v ch khng n ung ti nh. c hn trc, nh chun b tip khch ngi ngi ro bc chi xun. Trong chn ru chc phc u nm c c nhng li giao c dng v g chng kn du cu r. Nu ng thun, trong thng Ging c ci tru chm ng, thng Tm n hi, thng Mi n ci. Chn ngy cu nh E nhn nhe m hi vic trm nm cho con chu tht l mt tc l hay, p bit bao. Mng 5 thng Nm m hi cha Thm. Gi l cha Thm v cha dng ngay di chn vch dng ng ca ni Thm. Cha Thm trng ging mt ngi nh, hu cung th c nht mt pho tng Thch Ca tay hu cm quyn trng ng trong vng cu long, lng cha rng
1049
nh mt cng qun, cho khch thp phng vn cnh ngh ngi, gia sn cha c mt phin phng, cao, rng nh mt ci sp, gia phin l mt du chn to bng bn bn chn ngi thng, l vt chn vua Hng li khi Ngi t gi ni Thm v ni Ngha Lnh. Ni Thm l mt ngn ni , trong lng c cc hang ng. Th nht hang C, hang ny rng ln v su nht, cha ai i c cng hang, nghe ni c ng ln tri, ng xung m ph, b qu bi vo hang, bi s tri n ging n Hng. Th hai l hang B Cha, trong hang c bn c tin v ging Ngc, ging nh v nng nh mt chu ra mt nh, nc trong mt d bao nhiu ngi ung cng mt lc cng khng cn. Th ba l hang Bt do nh to nn, trong lng hang ging nh mt ngi cha c ching - khnh, trng ln ba to bt c uy nghim. ng bt c cng thi ln vi qu ginh li t trn gian cho loi ngi. Ngoi ra cn nhng hang nh mang nhng ci tn gn lin vi tc l sinh hot ca con ngi nh hang Th, hang Bt Mm. Trn ni hu nh c cc loi cy c trong vng, n np di rng cy rm rp v trong hang ng thm nghim c cc loi chim mung, cm th, trong ni bt l h v rn mo (ngi dn y goi l rn thn). Theo tc truyn ngy mng 5 thng Nm l ngy B Cha m ca rng, trong ngy ny h beo lng trnh ngi, rn rt nm im nh ng, khng lm hi ngi. M sng dn lng v khch thp phng t tp ti cha, tin dng l vt l on v bnh gn (mt loi bnh ut nh gm go np trn vi gio cy gn). Cng bi xong mi ngi h mm chia lc mang theo ln ni, vo hang mi n ly may, trc khi ln ni ngi ta tranh nhau m bn chn ca mnh vo du chn trn phin , lm c vic h tin leo ni khng gp ri ro. Ngy hi cha Thm thc ra n khng mang ni dung hi h, ngi ta vo cha lm l ging nh xin php B Cha leo ni tro hang vi nhng ng c khc nhau. Ngi vn cnh tham quan th t, ngi c nhu cu cn gii quyt mt vic c th ca i sng hng ngy th nhiu, cu may th khn bi hang Bt, hang C, hang B Cha. Thanh minh, nguyn ra, c hn th t vng p bt hang Th. Ngi tm tc k, bt di, ngi o c hi l kim v thuc gi nh sut nm. Ngi k khu hn leo qua vch dc ng ln chn tai mo tm l rau vi, mt ong. Ch c nhng ngi n anh thng tho trong ngh leo ni mi c c nhng c sn ny ca ni rng.
1050
Ra v mi ngi tuy mt mi nhng tho mn, h khng qun vi vng ngi cha thm t n B Cha ph h h leo ni gp may m ch h n v trm mc, c tch quanh nm ca n. Cui nm l l hi nh C vo hai ngy 10 v 11 thng 11 m lch. Pht tch ca l hi ny l tng nh li l vua Hng t khi v lp nghip ni Ngha Lnh Phong Chu. Hng nm sau thu hoch v ma v thm li t c ngi xa, dn lng m hi n mng ri cng vi nh vua vo thm mt vi gia nh kh gi trong lng. nh V Lao l ngi nh ln xy dng vo thi L, sa cha li vo thi Nguyn di triu vua Minh Mng. Ct ci hai ba ngi m mi xu, sn nh lt vn cao ngang vai cha hng ngn ngi, cho c dn lng v khch thp phng t hp xem xt t thn v biu din vn ngh. Lng nh lt gch bt l ni din ra cc nghi thc t l, ht cho, ht o. L hi c chun b rt chu o, kt thc l hi nm trc ng thi cng l chun b cho l hi nm sau. Ngi ch t chn tru nui ln g theo mt ch ring, chn ging cy rung lng. Ngi lao ng t chn nui, cy gt cho n ch bin thnh phm lm l u l trai thanh gi lch (cha lp gia nh), khng bi bm (khng c tang). Trc hi mi ngy, ngy mng 1 thng 11 m lch dn lng lm l m ca nh gi l cu hi in. Cu hi in chnh l hi ngh tr b cho ngy hi: Cc vic c xem xt v phn cng c th t dng c, chng kiu, sa ng, dn bi n phn cng ngi rc kiu, nh trng, ph trch cc tr chi. nh V Lao th vng cc vua Hng, vi ba ngi tng g ng trn long ngai, thn vng chnh ch gia, hai bn l t ph v hu tr. L hi bt u t sng sm ngy 10, hm dn lng dt tru buc vo trc sn nh, th t vo khn xin m dng, khi c ng nghim th pht lnh m tru; tru m xong chia u cho bn gip; gip no gip y nng tht xi, by l, l vt c t trn mm x (loi mm vung c chn cao) chuyn giao cho hi t. Ch t i m bnh thin, mc o thng xanh, i hia dn u on t. Hi quan vin t thn gm bn cp tm ngi mc o thng en, u i khn xp. Ch t hai tay an li, khunh vng che trc trn, cc quan vin i hng hai, tay nng l vt i nhp nhng theo ting trng, ting nhc vi cc ng tc lui ti, quay phi, quay tri, qu vi ly u theo hiu lnh ca hai quan vin ng xng ty xng. L t c ba tun (tam sinh gm tru, ln, g) su lt, trc mi tun t u c tin tu (dng ru).
1051
Mi lt t c kt thc bng vic ch t nhn l vt t quan vin t nng ngang trn trong t th qu ly ba ln. Th t nhn l vt t trc long ngai, on t lui ra ngoi sn nh chun b t tip. Sau ba tun su lt, ch t qu c vn t trn n th, cc quan vin trong hi t theo hai hng bn lp ph phc pha sau vi trng nh lin hi, pho n inh tai, khi to m mt, khng ai nghe c li no ca quan ch t. c vn t xong hi t i nm l. L tt do vin th t ph trch. T l xong dn lng h mm chia phn v lm c cng gia tin v n mng ti nh. Bui chiu ch c tr con c vui chi, ngi ln phi chun b cho l rc kiu bui ti. L rc kiu l nghi thc hnh l si ni nht ca hi lng ko di hai ting ng h (khong 7 n 9 gi ti). Kiu t gia sn nh, ch t n bi v, ni nhang t trn cung nh t vo kiu c lng, tn qut che kn. Cuc rc bt u. on rc i theo m hnh 1-8. Dn u l ch t, hai bn l trng ci, ching i, tip theo l c x ri n binh kh (bt bu, gm gio x mu, ng tru...) gip kiu thn mt quan vin c ngi trn mt ci tn do trai lng khing cao gn ngang kiu, dng trng khu lm hiu lnh, iu khin i rc m bo kiu lc no cng cn bng d phi r ngot hay ln dc, xung dc. Tip sau kiu l i bt m, (kn so, nh, sinh tin) v vin trng i cho. Trong trang phc din vin thng l mt v tng m trng vo ng ta ngi ta bit c tch tr din trong m hi, cui cng l dn lng i hng hai reo ci ni n o si ni. V l rc trong m nn on rc i trong nh sng ca n lng, n bng, m uc sng rc mt vng, trng xa nh mt dng sao di ng. n nh ch t, bi v ni nhang c t trnh trng trn bn th ch nh, ch t lm l thnh vua th hng l vt gia nh dng tin. Ngoi sn, ting trng, ting nhc theo nhp trn tin ni ln, vin trng on cho cng mt trai lng trong i bt bu biu din v ngh ma i trng nh hai chin tng trc trn tin thn thnh hong thng ngon v dn lng mua vui. Khi nhang gn tn, ch t l t n vua ban thng cho hai ngi biu din v ngh, dn lng rc vua tr li nh lng. Rc kiu l mt hot ng trung tm ca l hi, si ni c lc rc i cng nh khi rc v.
1052
Cuc vui rc kiu va kt thc, trng cho ni ln, quan vin vo cm chu, dn lng t tp hai bn sn nh xem ht. Tr din trong m hi thng l hai v; M u l mt v tung trch trong cc tch truyn ca lch s Trung Quc. Tip sau l mt v cho da vo cc truyn trong lch s vn ha dn tc. Tr vui din ra thu m sut sng, cun ht t k cng inh n ngi giu c, t vin ch t n m m, trng tun. Sang ngy th hai (ngy 11) l hi din ra khc hn, dn lng v thn thnh hong nh tch bit ch khng ho nhp trong khng kh t l, rc xch, din tr ca ngy hm trc. Trong ngy ny, ch t v th t lm l cng thn v nhn l vt ca khch thp phng c quan h, c bit vi dn lng dng tin. Dn lng tham gia vo cc tr chi nh thi vt, ko co, nh u, nh c... n tra, dn lng h l sa mm, n ung linh nh. Sau ba i tic, l hi i vi dn lng coi nh vn, nghi l thu hp trong gii quan vin c chc sc nhm chun b cho l hi nm sau. Lng c 4 gip, mi gip c tin c mt ngi thi chn lm ch t hi ti. Tiu chun chn kh ton din, ngi lm ch t phi c a v x hi, trnh hc vn, phi c thng vit tho c ch Hn v ch Nm; hon cnh kinh t kh gi, t nh ca n tin bc, iu kin rc vua v thm nh. Ngoi nhng tiu chun chung , ngi ta cn xem xt k n xu th: phi l i ln, khng vp vp nhng t xut nh tai nn hoc tang ma. Bn ngi c chn ca bn gip c lm c dng vua, gi l c nhm d thi. Tuy l nhm tin vua nhng cng n gin, c ch c ba mn chnh: ch ln nng, g thin luc, chim ngi rn, ch khng cu k nh c khao vi nem, ninh, gi, mc. Ngoi ba mn nhm vi xi trng, ru l, c d thi cn c xi v ch ng (mn ny chc cc quan vin t thm ra n trng ming lt d, gii ru lc m khuya). C thi t xong, ch t cng vua, xin m dng, vua ng nghim vo ai, ngi c gii nht v tr thnh ch t trong l hi nm ti. Cng vua xong, c thi tr thnh c nhm, gia nh c c th b sung thm nhiu mn cc quan vin n ung cm chu nghe ht o v nh t tm sut m. Sng 12 thng mt (11) hai ch t cng vi th t lm l t vua, ng ca nh. Khc vi nh E, cha Thm sau l hi hu nh hoang vng, c tch. nh C va l ni th thn thnh hong va l tr s, mt
1053
trung tm chnh tr, vn ha ca dn lng nn khng bao gi vng v./.
N.V.H - D. H.T
1054
Hi lng V Lng
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th Lan
t rt lu, hi lng V Lng (huyn Tin Hi - Thi Bnh) c

tc chi tru, mt tn ngng nng nghip c ca c dn cc tnh ng bng Bc B ni ring v c dn trng la nc ni chung. Cng nh Sn (Hi Phng), hng nm, c n ngy mng 10 thng 8 V Lng li vo hi. Sng sm mng 10, ton th thnh vin trong x ly t p thnh miu pha ng, sau lng t chc rc t v thnh hong t hai miu v nh khai hi. Sau l rc t v thnh hong l nhng hot ng vn ho si ni: chi tru, chi bt vt, thi ln lnh, u c ngi... trong chi tru l hot ng ch yu ca hi. c chi tru vo thng 8, ngay t u nm mi gip ca x tuyn chn trong s tru ca gip mnh ly mt con tru c to kho, sng cong vnh nhn, di, giao cho mt gia nh c kinh nghim chm sc tru chu o. Gn n ngy hi ngi ta tt cn ci ao ln trc nh, quanh ao c bao bc bi mt hng ro kh kin c. Sau l trnh tru (cc th tc trnh tru vi c tn thn ca lng), ban t chc cho 4 con tru i din cho 4 gip ca x ln lt xung ao cn sau khi tru c ung ru v che kn mt bng mt gii vi iu. Sau khi b vi che mt, i tru gm gm nhn nhau ri bt ng chng lao vo i phng. Cuc chin u din ra tht d di trong ting trng, ting h t v cng ting reo h c v ngi xem ng kn vng trong, vng ngoi quanh ao cn. Cng nh i tru cng hng...Cuc chi tru ko di cho n khi mt ch tru thua cuc b chy hoc b i th hc cht. Ch tru thng cuc c dn lng mang c, lng ra rc rt long trng t ao cn n sn nh. Ch tru thua cuc cng c a ln sn nh ch cng lm tht vi ch tru c cuc lm l t thn, sau l t thn tht tru c chia u cho cc thnh vin trong gip.
1055
Ln lt cp tru th hai, th ba... tc khc c la xung ao cn tm mt i th chin thng, tiu chun vo d trn chung kt... Nhng nm gn y, ngi d hi chi tru V Lng cn b cun ht vo khng kh thng v. M hi l 18 c gi hoc 12 chng trai kho mnh, gn gng trong trang phc mu rc, mang c vi nm mu sc s ma iu m c vo trn. Gia hi l cnh chi tru ca hai gip v kt thc bng mt cnh rt c sc cnh bt tru thu qun: mt ngi cao tui c sc kho, gii v ngh xng vo gia hai ch tru ang ui nhau, r i chng ra cho c on ngi t lao vo nm sng, ko ui, lng, c bng, x mi ch tru b thua cuc li. Tc chi tru (Tin Hi- Thi Bnh) v Sn (Hi Phng) l c quan h vi nhau v u c lin quan n cuc khi ngha nng dn th k XVIII do Nguyn Hu Cu lnh o. Sn cng c l t Nguyn Hu Cu v tc chi tru nh V Lng. Dn V Lng ra Sn c gi l cu dn. i vi cc dn tc trng la nc, con tru tr nn gn gi, thn thuc, n c i vo l hi ca mi vng qu. Tc chi tru V Lng khng ch dng li tr thi ti, u sc m cn mang ngha ca mt tn ngng nng nghip c. Ngi nng dn y cho rng nm no, gip no thng cuc s c lng thng ln v nm lng lm n kh gi, khng b mt ma, khng b thin tai, ch ha e da... Ngoi tc chi tru hi l V Lng cn c nhiu tr vui khc; loi b nh hng ca tn ngng tn gio, tc l thi ln lnh V Lng tr thnh mt tc l p, n c tc dng khuyn khch chn nui, iu ny c ngha rt tch cc vi mt vng qu nng nghip. c bit, tr chi c ngi V Lng mang nt c o: ngi tham gia chi c khng phi l phi my ru m ton gi ng trinh. Cu ca dao: Nht mm l gi V Lng c l c ngun gc t tr chi ngy hi ny. S xut hin ca cc c gi duyn dng, xinh p trn sn chi lm rung ng tri tim khng t cc chng trai i hi. H mong n hi khng ch xem hi, thng ngon nhng tinh hoa trong vn ho truyn thng ca ngy hi, m cn xem ngi. Sn hi V Lng thc s tr thnh ni gp g v xe duyn ca bao cp trai thanh gi lch.../. P.M. - P.T.N P.T.L
1056
hi lng v ngh v tc thi an nong

nguyn thanh
Lng V Ngh nay thuc x Thi Hng, huyn Thi Thu, tnh Thi Bnh tng ni ting l mt lng khoa bng vi hai cha con tin s Ung S oan (1694- 1784) v Ung S in (1736- ?). nh lng V Ngh th v hong gip h Bi qu Hng Yn, cha r lai lch trong qun th vi n th v ng l Giang Th Cm Dung (?) ngi lng V Ngh. H Giang vn c truyn thng khoa bng v king hu phi i thnh h Ung. (Ch Giang v ch Ung vn c t dng gn ging nhau). Xa hi lng V Ngh thng c m t ngy 12 n 15 thng 11 nhn dp k c ng v lng vo m gi Thnh Mu vo 20 thng 9. Hi lng V Ngh xa l mt trong nhng hi ln ca huyn Thanh Quan. Ngoi nghi l rc t th thnh hong, th Thnh Mu (Cm Dung cng cha) vi nghi thc rc cng ng t 3 ngi nh th ba ngi con ca c ng h Bi vn c cng khai khn, nh gic m lng V Ngh, hi lng cn c nhiu tr thi ti mang tnh thng v nh vt cu, vt , bt vt, leo cu my, u roi, ma ln... c bit cun ht s tham gia ca cc gip trong lng l hi thi th chim v hi trnh ngh an nong. Hi thi th chim cu vn l mt th chi tao nh nhng lm cng phu. c th tham gia thi, xa cc gip phi c ngi nui chim v hun luyn hng nm. Mi gip tham gia thi c 10 con chim b cu. Vo cuc thi, ban gim kho v mt vng trn gia sn nh, theo iu khin ca ng ch kho, tng gip a chim vo thi. C 10 con chim c th bay ln thnh n, nu c con no bay ra ngoi vng trn coi nh khng t. Chim ca gip no ln p, bay chm s c gii. Vic kh ot gii cho cc gip th chim l hun luyn vo ngy thng vn t ngi trong khng gian yn tnh. Khi vo thi, ngi ng ting h reo, ting ching, trng no ng lm chim d s n. Hi thi an nong c xem l mt hi trnh ngh an my tre. Hin ti vng ny cn c a danh Qun Nong. Ngoi ngh nng, ngh an r, r, nong, nia lng V Ngh xa kh thnh t, gip no cng c
1058
ngi an gii. Hng tre an ca lng V Ngh xa c mt nhiu ch lng trong vng. Tuy vy git gii trong hi, cc gip u phi t chc luyn tp t trc nhiu ngy, ngi chuyn ra nan, ngi chuyn vt nan, ngi chuyn vt vnh, cun cp, ngi chuyn cp... Vo hi thi mi gip c mang 1 cy tre cy, my v 5 ngi vo d thi. Vic chn tre, chn my vn ph thuc con mt ca ngi snh ngh an nhng chn tre c no an c nong to li m bo thi gian, khng tha vt liu l s tnh ton tinh tng ca tng gip. Theo hin lnh trng, cc gip bt u ch tre, pha nan. C nm ngi d thi u thon thot, ngi no vic y theo dy truyn lm ra chic nong. Ch tre sao cho khng b nnh hi, pha nan sao cho tn dng ti a cc on gc, on ngn, vt nan sao cho u, cho bng, my ch sao cho khng b vi. Chn on tre lm vnh nong th no khi cp khng b ng. Ngi an phi ct nng u bn pha gc khi dt bn gc khng phi ch. Ching trng dn v cao tro c v ca khn gi l thi im cp nong. T mt khun o sn sao cho va cp nong ln u, trn v dng cc mi my cho u cho p. y l mt trong nhng thao tc i hi k thut nhp nhng ng b ca c 5 ngi. Ban gim kho s tnh im nht, nh, ba v thi gian, nong to, nong p, cht lng an, cp v tit kim tre, my. Sau tng cng trao gii cho tng phn v gii tng th. Nhng nm gn y, khi hi lng V Ngh c m li, c mt s tr chi dn gian c khi phc nhng hi thi th chim v hi thi an nong khng khi phc c v nhng ngi chuyn an hng tre dn dng khng cn nhiu v nhng ngi hun luyn chim cu cng tha tht dn. l iu ng tic cho mt l hi trnh ngh c o./. N.T
1059
Hi vt lng yn ni
Nguyn Hu Thc
n Ni l mt lng qu tr ph thuc x ng Quan (H Ty), nm cnh quc l ni hai th x Sn Ty v H ng, bn bi bi: Sng y chm ngun qua Ph Quc, cch huyn l Quc Oai 1,5 km. Trc cch mng thng Tm, lng Yn Ni gi l x Yn Ni, huyn Yn Sn, ph Quc Oai. L vt ca lng ni ting t xa nhng khi nguyn t bao gi nay khng cn ai nh r, ch bit ngh vt gn lin vi ngi nh th do dn hng cng xy dng to p vo thi L, nm Chnh Ha nht nin (1680). Hin nay trong nh cn lu gi mt s bc cn g chm tr cu k, m sc thi dn d. V nh bc cn chm hnh rng, mt trong bn con vt t linh (long, ln, quy, phng) lm trung tm, xung quanh l 19 con giao long v 6 con ngh mnh trn. bc cn ny, ngi ngh s i xa mnh dn chm 9 ngi cc t th khc nhau. Ngi ci trn u ngh, u giao long tai di, li c ngi nm trn mng vut rng, c bit c mt ph n ang ngi c giao long nh n v i trai gi ci hai u rng con ang nhoai ngi ra b vai nhau. t c bc cn no phn nh thi i sinh ng nh th. Ci thi i m uy quyn ca vua cha chng cn thing na di con mt ca ngi dn. nh Yn Ni th ba v thn lm thnh hong ca lng: Thn Tn Vin - ngi anh hng tr thu, ngi anh hng khai sng vn ho, c ngi xa suy tn l mt trong t bt t, M Nng cng cha - con gi Hng Vng th 18, v ca thn, v v thn Cao L - tng ti c cng sng ch ra dn n y li cuc xm lng ca gic Triu thi An Dng Vng. Hng nm lng m hi tng nh cc v thn lng vo ngy 12 thng 2 m lch (tng truyn ngy sinh ca thn Tn Vin). Bui sng c lng t chc rc kiu Thnh. Dn cc xm xut pht t 3 qun cnh lng (Qun Ta th Tn Vin, Qun Dc th Cao L, Qun th M Nng) dng hng n rc c v kiu bt cng rc bi v, bt nhang cc v thn t qun v nh. Cuc hi nhp ca ba m rc t ba hng v sn nh lm khng kh ngy hi tng bng. Hin nay gian gia nh cn lu cu i c phn nh ngy hi trn:
1060
Phin m ch Hn: * Phin to thin cao ng b tun * No duyn phong tng c trung ho Dch ngha: * Uy nghi gia tri cao cc v thn th * No nhit hi dn, ting ngi ho ting trng Nhng nm ma mng phong ng ha cc, i sng dn tnh kh gi th lng m i hi mi cc c lng Ph Vinh, huyn Chng M (anh em kt ch) n d, li mi hai phng cho bn huyn n cho ht. Ngy u tin hai phng phi thi ht cc c ca lng st hch chm xem phng no ht hay, din xut tt th mi c li cho ht phc v nh m. Mun thm tr vui cc c vo mi dn Mng vng Lng Sn - Ho Bnh n tham gia chi cc tr dng cy nu c vng trn nh ct trai gi Mng thi nm qu cn qua cc vng trn y. Ngi Mng cn c i cng trn 10 chic do cc c gi nh trnh din lin tc trong ngy hi. Trai inh lng Yn Ni cn din tr nh gy. Nhng c o nht ca hi lng Yn Ni vn l tr vt. Hi d to hay nh nht thit phi c xi vt. Ngi lng cho rng nh ca lng c t bao gi th vt ca lng c t thi y. Vt l mt hnh thc by t lng bit n ca dn lng i vi cc v thn lng ph tr cho dn khang, vt thnh. Do vy bui chiu trc khi khai trng xi vt phi lm l th thn,phi c hai ng gi ca lng vo vt th, biu din nhng ng tc p ca ngh vt. Vt truyn thng ca lng Yn Ni gm c ngi cm chu, vai tr nh trng ti thi u, thng l c gi tinh tng ngh vt nhanh tay nhanh mt, dng ting trng iu khin trn u, lc thi thc nhc nh cc vt tng cng thi u, lc du dt gin s gng co, lc cc ting trng cnh co vt no dng ming him hoc khng nh s thng thua. Trng vt cn l ngn ng ca hi vt vang xa nh mi, nh gic ngi ti xem. Ngi vo vt gi l vt, ng kh ci trn. Trc lc u cc vt phi lm l ra mt, gi l xe i trnh din cc ng tc hay, l dp thm d tinh thn i phng v biu hin tinh thn t tng ca l vt. Cc vt lng Yn Ni xe i bao gi cng mang phong cch biu din ring, nt mt ti vui hai tay m rng nh hai cnh chim bay.
1061
Xi vt xa lng bao gi cng c mt vt ng gi gii vt cc ni vo ph gii. gi gii phi thng hai keo lo, mt keo kho lo v ba keo thng tip vt n ph gii. Khc vi vt nay, vt c truyn khng phn hng cn m coi trng s do dai, ti nhanh tr, ming vt c o. Hai vt c th i co, la ming nhau ko di c bui. Ai la gii s thng. Ngi thua b i phng vt ng phi bng hoc b nhc bng c hai chn ln. Cc c quan nim ngi b nhc bng hai chn th khc no cy b nh bt gc, khng dm ng xi vt na. n hi vt lng Yn Ni, chng ta d nhn ra nhng nt sau: 1. Mn vt l mt sinh hot vn ha n su vo tm t tnh cm ca mi ngi lng to ra thc thng xuyn ham m tp luyn. Ngi dn Yn Ni xa bm ven dng y. t trong ng ln nhn trng, chim kh ma thi. t ngoi gieo trng ch mt v, phi nm l sm, ma mng b l cun sch tong, cng sc coi nh mt c. Thu y ngi Yn Ni vt v lm. Cng nh bao ngi dn x oi n cm th t, sn khoai th nhiu, hn ai ht h thm tha v qu hng h. vy ngi Yn Ni ca x oi cn c cc hn chng th c cu ca: Con gi Yn Ni u trc, vy cc, chn ch Quanh nm au mt t th mt au C cc lm cng nhiu kht khao. Ci kht khao ln nht ca ngi Yn Ni l mong sao kho mnh. Kho mnh xua ui bnh tt. Kho mnh ch ng i ngho. Kho mnh ng ngha sinh tn l kht vng thng trc trong mi ngi dn Yn Ni. Nhng mun kho mnh phi tm cho mnh mt phng tin. Phng tin g y? Cha ng ngi Yn Ni thng minh chn ci phng tin: rn luyn sc kho ton lng qua ngh vt. Vt l mt mn n vn ho, nm n k tip nm kia tr thnh truyn thng. Do vy, n nay ngi Yn Ni h nghe ting trng vt l n nc r nhau i xem. Cc c nm cm n ng i n cc xi vt xa. Nhiu xi vt quanh vng, nu vng cc vt Yn Ni v tranh gii th vt nm km vui. Dng nh c lng Yn Ni gi, tr, gi, trai u thng tho cc mn, ming, lut l, ting lng ca ngh vt. V hi lng nm no lng cng m hi vt. Nm i hi, hi vt m 7 ngy, nm hi l m 3 ngy. Ngoi cc ngy hi lng, vt Yn Ni r nhau i vt cc xi khc.
1062
Sut nhng thng xun i vt th thi, ch nh, cc vt li dn sc vo tp luyn. H ho hng gnh ct ven b y v thnh xi vt. Tp nng, b nhng ci , tp gng nhng ci ln bng, tp dng tay vn nhng thn cy to, tp kho, , b, bc... nng cao th lc v sc kho thi u. Trong sut nhng thng i vt cc vt ca Yn Ni n ung sch s, khng n x b, ru ch b tha v c thc kim dc, tt c cho thi u t hiu qu cao nht. Trong nm nhng thng c trng, trai lng tm bi c tp vt. Cc em b i th tru, th vui nht l ln b vt nhau xem ai thua, ai thng. 2. Truyn thng tng nh t tin. Nh thnh l, nm no cng vy, h n tun u nm mi, sng mng 4 thng ging, ng trm l vt Yn Ni li sm mt mm c, gm mt mt ln, mt mm xi, mt bnh pho, cau tru, ru ko hng ra nh l tam v thnh hong ca lng sau hp bn cng vic ca l vt cho ma hi ti. Bui chiu cc vt l khai trng nh, sau hm mi d vt cc xi trong vng. l truyn thng tt, phn nh tnh yu tha thit mnh t chn rau ct rn ca cc vt nn h ginh nhng gi tr tinh tu nht ca ngh vt biu din ngi lng c hng th trc sau mi n ngi ngoi lng. 3. Tn cng nhanh ginh phn thng. Vt c nhng ming bc i (bc c hai chn i th), bc mt (bc mt chn), bc trong (lun tay mc trong kheo), bc ngoi (lun tay mc t ngoi vo kheo), ngc: o tay la lc i th s h chui qua nch ra pha sau, quay ngay li m ngang eo, nng i th ln, qut xung ginh phn thng. Nhng cc vt Yn Ni c s trng nht l hai ming: ming th nht l gng, ang t th vn i phng, bt cht qu xung, chui u qua nch, mt tay ko tay i th, tay kia nng chn, dng sc gng lt i th qua u, ng trng bng. Ming th hai l ming b. Vi phng chm yu th gi cho chc, kho lo la khi i th s h l chp nhong tn cng dt im. Ming ny phng gp i phng to ln, vt Yn Ni s ch ng b, nu i th khng bit cch bt s bt ng tung ngi bt dy qut ng i phng. 4. Tinh thn tp th. Nhiu ngi ngh rng: cc vt i vt l ginh thnh tch c nhn ct ly thng cc hi lng. Yn Ni khng hn nh th. Vi mc ch ot gii mang nim t ho cho l vt ca lng, nn n cc xi vt, hng ca lng cng n, ct c ngi vo vt. Cc vt
1063
hng thng vo vt trc cc vt ng ngoi theo di, xem i th gi gii, thin ming g, d ming g. Sau hng gp nhau trao i, tm cch hn ch s trng ca i phng. Khi c ca lng gi gii ri th vt khc ca lng c gii hn cng khng vo tranh gii na. 5. Vt th hin o c lm ngi. Mn vt c truyn trnh nht l lao u, ngc u, lc u, qung hu... ngha l cc ng tc vt phi a tay vo trc, u vo sau, th mi khng gy thng tch cho i th. Hng Yn Ni vt lng v i khp hi vt x oi khng bao gi dng mn him, mn c hi ngi. Xa kia lng no gi cc mn him khi vt s b cc c x l nghim khc nh cho hng nh cnh co, khng cho nhp l, cm i vt. Do vy cc vt ca lng Yn Ni i vt, vt rt ti m khng hiu thng. Vic gy g nh nhau l rt k. V th xa c mt s xi sinh chuyn ln xn, chng nhng ngi lng m c dn hng x u c thc bo v hng ca lng Yn Ni. Ngay c nhng lc b thua hay b i th ni khc chi c, vt Yn Ni cng rt t tn th hin o lm ngi ca cha ng, to ra phong thi vt ung dung, tnh ti, p mt. 6. Mnh t ca nhng ngi kho. Sc kho l vn qu nht ca con ngi. Truyn thng vt ngm vo mu tht cc th h ngi lng Yn Ni, to ra ni ny c rt nhiu ngi kho, gip h lm c nhiu iu b ch cho x hi. Dn lng cn truyn li thi L Thnh Tng c c Vng Khc Mi ngi lng Tin s nm Hng c th 15 (1485) kim Lc s trong triu. Trc nm 1945, c c Vng Lan i vt tng gp nhng to gp ri mnh, thi sc cui cng i th phi chu thua c. Dn lng gi c l c giang ho ngha l ngi do dai nh cy giang ho. C trm l Nguyn nh Trnh, lng m hi ng gi gii xi lng, cc lng danh nh Hai en tnh Bc, Hai Nc tnh ng, Quan Bch l vt Ct Qu, Bn Tri, Qun Cu, Hai Bn vng Thch Tht v tham gia vt m khng ly c gii. C Nguyn nh c c k nng gng ngi ngoi khnh hai ci ln bng, th mt ci hai ci ln nho. Ri cc c Nguyn nh Bng, Nguyn nh Chin, Vng Vn Chc u l cc vt ni lng. Vi truyn thng lu i, vt lng Yn Ni hnh thnh nhng phong thi thi u ring mang c trng vn ho ca mt hi vt
1064
tiu biu ca x oi c nhiu ngi trong nc bit ti v mn m./. N.H.T
1065
l hi Yn Th
*
Nguyn c Nng
Hong Hoa Thm v cuc khi ngha Yn Th, chin khu Phn
Xng l mt biu tng p, chi li ca truyn thng yu nc v kin cng chng ngoi xm ca dn tc ta. Lch s v truyn thng qu bu ang c ta sng v khch l bng mt hnh thi sinh hot vn ha cng ng ca cc lng x min ni Yn Th: l L hi Yn Th. Cch y hn chc nm c s ch o ca UBND tnh H Bc, c s khch l ca B Vn ha - Thng tin, ca Vin s hc Vit Nam v cc c quan khoa hc x hi Trung ng, c s hng dn v gip ca S Vn ha - Thng tin tnh H Bc, huyn Yn Th long trng t chc l hi k nim 100 nm cuc khi ngha Yn Th (16-31884 - 16-3-1984). Vi s chun b chu o, c ni dung phong ph, hp dn, nm u m hi thu ht nhiu vn ngi hnh hng v chin khu Phn Xng d hi. T theo l hng nm n ngy 16-3 l hi c t chc, ngy cng thu ht ngi Hoa, nhn dn trong vng, nhiu ni trong nc v khch nc ngoi v d. Nh truyn thng lu gi nhng hin vt ca cuc khi ngha Yn Th cng c xy dng t nm 1984 n on khch t Lng Sn n Minh Hi, cc on khch nc ngoi, ng nht vn l trong nhng ngy l hi. Nhp thn vo l hi ngi xem cng thy hp dn v d nhn ra nhng nt va hin i, ti mi, va m tnh cht truyn thng ca l hi dn gian c kt hp cht ch v nhun nh. Thi gian t chc l hi vo ngy 16-3 dng lch, ng vo ngy nng dn Yn Th n pht sng u tin khi thc dn Php tin qun n nh chim vng Yn Th nm 1884. 16/3 vo khong gia thng 2 m lch thi im ca ma l hi x Bc, khi m vic gieo cy xong, thi tit m p, trong nhng nim vui; ngy xun con n a thoi, khin mi ngi cng c dp thnh thi vui xun, try Hi. V th, l hi Yn Th c nhn dn hng ng n nc.
*
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
1066
"Nga xe nh nc, o qun nh nen". Hi Yn Th tr thnh hi huyn, hi tnh v hi x Bc. Hi Yn Th l biu tng ca tinh thn thng v, cng vi hi Lim vng Kinh Bc, l hi ca th ca mang tnh tr tnh, l hai hi ln nht ca tnh H Bc, ni ting c vng x Bc. a im m hi ti n Phn Xng xa, bn doanh ca cuc khi ngha (nay thuc x Phn Xng huyn l Yn Th, tnh Bc Giang). Vi mt khong khng gian rng, thong gm cc i g rng phng, rng cy xanh mt, n tri ca ngha qun xa xung quanh l ng rung xm lng, ph ch sm ut. Chnh ni y cn l di tch ca i bn doanh xa nh : n tri, tng ly, n cha xen ln nhng cng trnh vn ha mi c xy ct kh qui m, b th nh tng Thm, sn v vt, sn vn ng, vn hoa cy cnh... i truyn hnh, truyn thanh Yn Th... Mt khng gian nh vy va thun li cho vic t chc l hi va hp dn du khch mi min v d hi bi c dp c nhp thn cng vi cnh quan va hng v, va him tr ca a bn xy ra cuc chin u ca ngha qun Yn Th trong sut 30 nm tri chng Php. Nhn dn cc dn tc Kinh, Ty, Nng, Cao Lan, Hoa... thuc cc lng x vng Yn Th xa (nay, thuc 2 huyn Tn Yn v Yn Th) l lc lng chnh tham gia t chc l hi vi nhiu hnh thc din xng phong ph. Hi Yn Th c t chc theo 2 phn r rt l phn l v phn hi. Phn l chnh l l dng hng (c kch bn ring). - Trc gi khai mc cc lc lng tp kt cch l trng 5001000m c t chc theo m rc, (on) i ng chnh t theo s ch huy tin vo khu l i. - Chun b cho l khai mc n nh i hnh i ng v ch huy bui l v mt s quan qun i, c on ch tch, on khch, c tn binh, c qun nhc v cc khi lc lng. - i rc la truyn thng (do 10 vn ng vin) rc la t n Phn Xng chy n c ch l n v chm vo bn la; ngn la truyn thng bng chy, ng ch ch l pht biu vi cu ngn gn. - i rc c T quc, c hi, c th thao c a vo chn ct c chun b ko ln.
1067
- C hnh Quc ca (on qun nhc) kt hp ko c, quc ca va dt pho n rn tan, trng v thanh la, ting n bn n, sng pho hiu t ba n gn nht bn (Phn Xng, An ng, H Chui). - L dng hng: C li gii thiu tng on. - L diu hnh: Sau phn l dng hng, l l khai mc v l diu hnh cc lc lng v l hi trong ting thuyt minh v nhc diu hnh ca qun nhc. Thng i u l trch on ca on tung H Bc. Thm, B Ba v mt s tng lnh gm, gio tut trn oai phong lm lit ngi trn xe t c ha trang (kiu xe rc ca cc l hi ln). Ln lt i theo sau l cc khi lo dn qun n mc theo kiu tng lnh. Ngha qun Hong Hoa Thm khi xa, n v dn qun, s t k ln, cc on vn cng, vn ngh, v thut, va i va ma ht. Cui cng l khi ngha qun ci t 50-100 nga tin qua l i: n mc theo trang phc ngha qun Thm, c cc thiu n xinh p tng hoa n on qun chin thng t chin trn tr v lm cho bui l cng m tnh truyn thng v hin i. Phn Hi : - M ca gii thiu, hng dn khch thm quan nh truyn thng Hong Hoa Thm, khu n tri Phn Xng, hot ng ca cc c b n th, nh th B Ba, cha Lo (cc c cng bt, n khch thp phng sut my ngy m) n khch n thp hng, vng cnh cha... c i xe song m trang tr ngy hi ca cc x Phn Xng, Tn Hip, ng Lc, Tam Hip a khch i thm cc n tri cch khu trung tm t 1-3 km nh n H Chui, ng Hom, Bi Mt, cha Dnh Thp, H Ny... ch, xe, nga c sn khu ha. + Biu din v thut ca cu lc b Hong Hoa Thm tng t huy chng vng hi thao v thut ton quc v tnh c on v s tr p... ca n v c cng trng s quan c cng: Biu din cc tit mc v hin i v c truyn ca b i c bit tinh nhu Vit Nam. + u vt ti si vt Thm trong lng khu l hi. + u v Sn i, gng ca cc v s Yn Th vi cu lc b v thut th x Bc Giang, Lng Giang...
1068
+ u bng: huyn c gii bng truyn thng 16-3 u tranh gii 2 huyn, gii nht Tn Yn, Yn Th, c nm n cc i A1 nh Cu lc b Qun i, ng st v thi u giao hu trong chiu 16/3. + Gii cu lng hi Yn Th, gii bng bn, bng chuyn, gii chy v trang huyn Yn Th hng ng vn ha th thao (27/3). + Thi bt cung, bn n, ai c im cao c gp ngi p hi Lim. - Lin hoan vn ngh qun chng nhng ging ht hay ca thanh nin Yn Th ti sn khu ngoi tri ti trung tm l hi. - Thanh nin cm tri v sinh hot hi tri thiu nin t chiu 15 qua m 16/3; lu tri lng ly, trai thanh, gi lch tp np. Ti 16/3 v hi Quc t ti hi tri thanh nin, kt hp t la tri, t cy bng bn tng i Hong Hoa Thm, cng vi mng li in mu sc, lm cho c vng hi rng ln lung linh t nh sng huyn o lm k v c mt vng. - Gii thi u c tng bng cc thiu n xinh p vng Yn Th c kn chn ti cc trng PTTH, cc x on thanh nin... c n mc theo tng v qun c t chc chu o, c thuyt minh, u nh thi u trc 1-2 ngy, chiu 16 v sng 17/3 u tranh gii gia cc tnh, huyn nht, nh, ba, t bng bn c, trc tng i vi cc qun c l cc thiu n xinh dp, cc b lo snh c cm cuc u tr, c ng o nhn dn theo di hng gi. Cc tr chi dn gian khc nh bt mt bt d bng con d tht, chi g, nh u, c tri u trn c vng hi. Phn l c t chc chu o trang nghim, cc hot ng vui chi sinh ng hp l v thi gian v khng gian, hng qun th lch lm, mi cho qu khch vi cc mn n, c sn, c c mn n c truyn a phng m t thi Thm quen dng./. N..N
1069
l hi Yn Th
*
Nguyn c Nng
Hong Hoa Thm v cuc khi ngha Yn Th, chin khu Phn
Xng l mt biu tng p, chi li ca truyn thng yu nc v kin cng chng ngoi xm ca dn tc ta. Lch s v truyn thng qu bu ang c ta sng v khch l bng mt hnh thi sinh hot vn ha cng ng ca cc lng x min ni Yn Th: l L hi Yn Th. Cch y hn chc nm c s ch o ca UBND tnh H Bc, c s khch l ca B Vn ha - Thng tin, ca Vin s hc Vit Nam v cc c quan khoa hc x hi Trung ng, c s hng dn v gip ca S Vn ha - Thng tin tnh H Bc, huyn Yn Th long trng t chc l hi k nim 100 nm cuc khi ngha Yn Th (16-31884 - 16-3-1984). Vi s chun b chu o, c ni dung phong ph, hp dn, nm u m hi thu ht nhiu vn ngi hnh hng v chin khu Phn Xng d hi. T theo l hng nm n ngy 16-3 l hi c t chc, ngy cng thu ht ngi Hoa, nhn dn trong vng, nhiu ni trong nc v khch nc ngoi v d. Nh truyn thng lu gi nhng hin vt ca cuc khi ngha Yn Th cng c xy dng t nm 1984 n on khch t Lng Sn n Minh Hi, cc on khch nc ngoi, ng nht vn l trong nhng ngy l hi. Nhp thn vo l hi ngi xem cng thy hp dn v d nhn ra nhng nt va hin i, ti mi, va m tnh cht truyn thng ca l hi dn gian c kt hp cht ch v nhun nh. Thi gian t chc l hi vo ngy 16-3 dng lch, ng vo ngy nng dn Yn Th n pht sng u tin khi thc dn Php tin qun n nh chim vng Yn Th nm 1884. 16/3 vo khong gia thng 2 m lch thi im ca ma l hi x Bc, khi m vic gieo cy xong, thi tit m p, trong nhng nim vui; ngy xun con n a thoi, khin mi ngi cng c dp thnh thi vui xun, try Hi. V th, l hi Yn Th c nhn dn hng ng n nc.
*
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
1066
"Nga xe nh nc, o qun nh nen". Hi Yn Th tr thnh hi huyn, hi tnh v hi x Bc. Hi Yn Th l biu tng ca tinh thn thng v, cng vi hi Lim vng Kinh Bc, l hi ca th ca mang tnh tr tnh, l hai hi ln nht ca tnh H Bc, ni ting c vng x Bc. a im m hi ti n Phn Xng xa, bn doanh ca cuc khi ngha (nay thuc x Phn Xng huyn l Yn Th, tnh Bc Giang). Vi mt khong khng gian rng, thong gm cc i g rng phng, rng cy xanh mt, n tri ca ngha qun xa xung quanh l ng rung xm lng, ph ch sm ut. Chnh ni y cn l di tch ca i bn doanh xa nh : n tri, tng ly, n cha xen ln nhng cng trnh vn ha mi c xy ct kh qui m, b th nh tng Thm, sn v vt, sn vn ng, vn hoa cy cnh... i truyn hnh, truyn thanh Yn Th... Mt khng gian nh vy va thun li cho vic t chc l hi va hp dn du khch mi min v d hi bi c dp c nhp thn cng vi cnh quan va hng v, va him tr ca a bn xy ra cuc chin u ca ngha qun Yn Th trong sut 30 nm tri chng Php. Nhn dn cc dn tc Kinh, Ty, Nng, Cao Lan, Hoa... thuc cc lng x vng Yn Th xa (nay, thuc 2 huyn Tn Yn v Yn Th) l lc lng chnh tham gia t chc l hi vi nhiu hnh thc din xng phong ph. Hi Yn Th c t chc theo 2 phn r rt l phn l v phn hi. Phn l chnh l l dng hng (c kch bn ring). - Trc gi khai mc cc lc lng tp kt cch l trng 5001000m c t chc theo m rc, (on) i ng chnh t theo s ch huy tin vo khu l i. - Chun b cho l khai mc n nh i hnh i ng v ch huy bui l v mt s quan qun i, c on ch tch, on khch, c tn binh, c qun nhc v cc khi lc lng. - i rc la truyn thng (do 10 vn ng vin) rc la t n Phn Xng chy n c ch l n v chm vo bn la; ngn la truyn thng bng chy, ng ch ch l pht biu vi cu ngn gn. - i rc c T quc, c hi, c th thao c a vo chn ct c chun b ko ln.
1067
- C hnh Quc ca (on qun nhc) kt hp ko c, quc ca va dt pho n rn tan, trng v thanh la, ting n bn n, sng pho hiu t ba n gn nht bn (Phn Xng, An ng, H Chui). - L dng hng: C li gii thiu tng on. - L diu hnh: Sau phn l dng hng, l l khai mc v l diu hnh cc lc lng v l hi trong ting thuyt minh v nhc diu hnh ca qun nhc. Thng i u l trch on ca on tung H Bc. Thm, B Ba v mt s tng lnh gm, gio tut trn oai phong lm lit ngi trn xe t c ha trang (kiu xe rc ca cc l hi ln). Ln lt i theo sau l cc khi lo dn qun n mc theo kiu tng lnh. Ngha qun Hong Hoa Thm khi xa, n v dn qun, s t k ln, cc on vn cng, vn ngh, v thut, va i va ma ht. Cui cng l khi ngha qun ci t 50-100 nga tin qua l i: n mc theo trang phc ngha qun Thm, c cc thiu n xinh p tng hoa n on qun chin thng t chin trn tr v lm cho bui l cng m tnh truyn thng v hin i. Phn Hi : - M ca gii thiu, hng dn khch thm quan nh truyn thng Hong Hoa Thm, khu n tri Phn Xng, hot ng ca cc c b n th, nh th B Ba, cha Lo (cc c cng bt, n khch thp phng sut my ngy m) n khch n thp hng, vng cnh cha... c i xe song m trang tr ngy hi ca cc x Phn Xng, Tn Hip, ng Lc, Tam Hip a khch i thm cc n tri cch khu trung tm t 1-3 km nh n H Chui, ng Hom, Bi Mt, cha Dnh Thp, H Ny... ch, xe, nga c sn khu ha. + Biu din v thut ca cu lc b Hong Hoa Thm tng t huy chng vng hi thao v thut ton quc v tnh c on v s tr p... ca n v c cng trng s quan c cng: Biu din cc tit mc v hin i v c truyn ca b i c bit tinh nhu Vit Nam. + u vt ti si vt Thm trong lng khu l hi. + u v Sn i, gng ca cc v s Yn Th vi cu lc b v thut th x Bc Giang, Lng Giang...
1068
+ u bng: huyn c gii bng truyn thng 16-3 u tranh gii 2 huyn, gii nht Tn Yn, Yn Th, c nm n cc i A1 nh Cu lc b Qun i, ng st v thi u giao hu trong chiu 16/3. + Gii cu lng hi Yn Th, gii bng bn, bng chuyn, gii chy v trang huyn Yn Th hng ng vn ha th thao (27/3). + Thi bt cung, bn n, ai c im cao c gp ngi p hi Lim. - Lin hoan vn ngh qun chng nhng ging ht hay ca thanh nin Yn Th ti sn khu ngoi tri ti trung tm l hi. - Thanh nin cm tri v sinh hot hi tri thiu nin t chiu 15 qua m 16/3; lu tri lng ly, trai thanh, gi lch tp np. Ti 16/3 v hi Quc t ti hi tri thanh nin, kt hp t la tri, t cy bng bn tng i Hong Hoa Thm, cng vi mng li in mu sc, lm cho c vng hi rng ln lung linh t nh sng huyn o lm k v c mt vng. - Gii thi u c tng bng cc thiu n xinh p vng Yn Th c kn chn ti cc trng PTTH, cc x on thanh nin... c n mc theo tng v qun c t chc chu o, c thuyt minh, u nh thi u trc 1-2 ngy, chiu 16 v sng 17/3 u tranh gii gia cc tnh, huyn nht, nh, ba, t bng bn c, trc tng i vi cc qun c l cc thiu n xinh dp, cc b lo snh c cm cuc u tr, c ng o nhn dn theo di hng gi. Cc tr chi dn gian khc nh bt mt bt d bng con d tht, chi g, nh u, c tri u trn c vng hi. Phn l c t chc chu o trang nghim, cc hot ng vui chi sinh ng hp l v thi gian v khng gian, hng qun th lch lm, mi cho qu khch vi cc mn n, c sn, c c mn n c truyn a phng m t thi Thm quen dng./. N..N
1069
Hi Dinh Thy
Toan nh
ng nm, c vo cc ngy 15 v 16 thng 9 m lch, th x Hm Tn (Thun Hi) bng tr nn tp np l thng, v dn chng mi ni ko nhau ti hnh hng ti Dinh Thy. Dinh Thy l mt ngi n nm gia mt khu rng cch tnh l Bnh Tuy vo khong 12 cy s v hng ty bc. n gm ba to nh kin trc theo li xa vi mt v c knh, trang nghim n np di nhng tn cy c th. Phong cnh tnh mch, ai bc ti y cng nh cm thy s thing ling ca ni th t, lng sng bi cng tng vi s tin tng sc huyn b v hnh ca Thy. Thy l v c th phng ti dinh. Tiu s Thy ti nay cha ai bit cn k, tuy nhin rt nhiu giai thoi v Thy c lu truyn. Hi Tam Quy, ph trch vic phng t Thy thu thp nhng cu chuyn truyn khu, n hnh v pht cho khch try hi. Theo ti liu ny, Thy sinh v thi cha Nguyn Phc nh (vua Gia Long sau ny) ti lng La Qua, ph in Bn, tnh Qung Nam. Thy c Thm snh i, Thm sinh ti lng Yn N cng tnh. Lc thiu thi, Thy tng bt nghin n sch, nhng s Thy ln n v khoa c, my khoa chng u, tuy hc hnh rt kh. Bun v c nghip lo o li danh, Thy t b sch n, theo hc o gip i. Sut trong my nm sng t Qung, Thy em s hiu bit ca mnh ra cu dn th bng cch cha bnh v dy ngi theo l ngha. Ri mt bin c xy n. Vua T c ch thn v lng La Qua x n v kt ti Thy phi chu Tam ban triu in. Trc dn lng v vn v b quan. Thy v Thm dng la iu bin thnh rng 1 bay v phng Nam lnh nn. Rng bay v n Tam Tn (qun l Hm Tn ngy nay), ng xung thy phong cnh p. Thy cho rng h xung v sng ni y vi dn lng cho n khi qua i.
1
Cu chuyn c v hoang ng, nhng chp li chng ti xin ghi nguyn. Trong Tin Sm s 1520 ngy 20-11-1969 cng nhc li s tch ny (bi khuyt danh).
1086
Cng nh khi sng Qung Nam, ti y Thy li tip tc vic cu gip ngi i v dc lng hc o. Ngy nay, ti Hm Tn dn chng thng nhc n cng n ca Thy: cu ngi trong cn hon nn, cho thuc men, gip go nhng trong nm mt ma v nht l khuyn thin dy dn theo lnh lnh c. Vi cng n y, dn chng Tam Tn rt knh mn Thy v Thm, xng h gi tn l Thy. Danh ting Thy ngy mt lan trn, ngi ngi khp ni u bit tm n theo Thy hc o. trnh vng vn vi i, Thy v Thm vo rng sng n dt trong mt tp lu tranh do t Thy ct ln, thng ngy lm bn vi iu th, Thy cm ho c c th d ln chim rng. Cm th mi loi hng ngy ti chu bi Thy. Tuy sng n dt, nhng khi dn chng gp tai ng, hon nn, thy Thy xut hin gip . Thy v Thm cht trong tp lu tranh khu rng. Khi nghe tin Thy v Thm cht, dn chng ko nhau vo lo chn ct. L thay, vo ti ni, mi ngi thy voi ang chu chc bn Thy v Thm, chung quanh cc cm th chim mung, thy u u su bun thm. L lng v kinh ngc nht, l khng hiu ai mang ti hai c o quan v tm lim c cho Thy v Thm. Dn chng em chn hai c o quan ni Bn Thng, v t c mi nm hai ln, mi ko nhau ti, ln th nht vo ngy mng nm thng Ging m lch to m v ln th hai vo ngy 15 thng 9 lm gi. Xa kia, theo li thut trong ti liu, khi dn chng vo ving m v lm gi, chim mung v cm th dn dp qut tc sch s c m ln Dinh Thy. Thy v Thm cht i, dn chng thng tic, nhng c ngi cho rng c hai ngi vn cn sng v di i ni khc, v y danh Thy ni, s n tai nh vua s b truy tm. Thng Thy v Thm, dn lng Tam Tn hp nhau lp Dinh th cho n ngy nay. Lc u Dinh ct s si bng l, nhng dn c sa sang tr nn p nguy nga vi nhiu trang hong qu gi do khch thp phng cng tin. Vua T c, qua n i ca dn chng, phi ngi t kinh vo tn Tam Tn d xt tnh hnh. Sau khi thm d d lun v tm hiu s tht, s thn v tu cng nh vua mi s vic lin quan ti v chng
1087
Thy, nh vua cm ng, ngh tic mt ngi c ti c c, xo b n c li sc phong cho Thy lm Ch c tin sinh, v Thm lm Ch c nng nng. T khi cht, Thy thng thng v ph h cho dn Tam Tn c an c lc nghip. Nh n Thy, hng nm nhn dn lm gi Thy rt ln, v ngy gi tr thnh ngy hi Dinh Thy. * * * Ngy gi Thy c gi l ngy hi Dinh Thy hng nm, chnh thc c hnh vo hai ngy 15 v 16 thng 9 m lch. y l mt ngy l ln ti Bnh Tuy (Thun Hi), v n su vo tp tc ca ngi dn a phng. Ti ngy hi, h ko nhau i d gi Thy. Tuy ngy l chnh thc vo hai ngy ni trn, song khch thp phng t cc ni chun b ti d l t hn na thng trc v sau ngy l, n mt tun l sau cn ng khch ti hnh hng. Trong hai ngy l, Hm Tn tr nn no nhit v nhn nhp, v ngay c trong nhng nm trc y d an ninh khng my bo m ti khu rng Dinh Thy, dn chng t khp cc tnh min Trung cng nh min Nam vn x v d ngy gi Thy, xa t Qung Tr, Tha Thin hoc lc tnh, gn t Ninh Thun, Phan Thit, Long Khnh.v.v... Ti d gi Thy, ngi ngi u cu nguyn v xin xm1. Dc ng tnh l Bnh Tuy i Hm Tn di 12 cy s, ng si, g gh li xuyn qua mt on ng rng nguy him, xe c tp np sut ngy, ngi ko i nh nc, tng on tng tp. D gi Thy, xin xm cu nguyn khch hnh hng li cng nhau i ving m Thy. Khch hnh hng ti cng Thy mang theo l cc loi: tin bc, vng hng, heo, g, vt v cc th hoa qu bnh tri. Trong hai ngy gi Thy, ngy u 15 thng 9 l ngy co gi, tc l ngy tin thng, dn chng ni y lm l cng chay. Ngy hm sau l ngy cng mn. Dn lng s ti t mang l ti cng v khch hnh hng t cc ni ti cng t l cng. Hu ht khch try hi, cng l xong u xin xm, nht l ph n .
Que Xm min Bc gi l Th.
1088
Xin xm ngay chnh din n Dinh, ngi xin xm chen chc qu ly t ca vo. Ting xc ng xm vang u u. Xin c l xm, ra bn ngoi, c hng chc ngi on qu bn gii. Hi Dinh Thy nhn nhp tng bng gia mt ni hoang vng, m thng ngy rt t ngi lai vng ti, chng t lng tin tng v b ca dn chng i vi Thy. Hi Dinh Thy khng c c tc, tr vui g, nhng khch try hi vui vi lng thnh ca mnh v n c Dinh Thy ai ny u t s hn hoan./. T.A
1089
L hi m Loan
Nam Phong - Hu Bnh
Nm trong a phn huyn Tuy An tnh Ph Yn c mt m nc

l mang tn mt loi chim - m Loan. ng trn o Qun Cau thuc Quc l I nhn xung c th thy th t pha nam m Loan ging nh con phng hong ang si cnh. Cn nhn trn bn , m Loan li ging nh mt con thin nga ang thong th bay. Mt cht cnh ca n l vng t Tn Ho, cht cnh kia l vng t H Yn, Ph Sn, ui Ph Tn. Nhng ca m ra bin y ht nhng chic lng ngn xo ra. C chim vn cao t Tn Quy n Ph Lng. M chim m vo chn ni. m Loan rng 1200 ha, gn nh nm lt trong t lin, tip gip v nm trong cc x An C, An Thch, An Hip, An Ho, An Hi, An Ninh, th trn Ch Thnh. c sn ni ting ca m Loan t xa n nay l s huyt. m Loan i vo lch s khng chin chng thc dn Php xm lc, l ni gn vi tn tui v chin cng ca L Thnh Phng (1885-1887) v nhn dn Ph Yn: Loan nc lng nh t, Thng ngi chin s dng c Cn Vng. Tri bao gi t nm sng Mt lng v nc nu gng anh hng. Nhng cu ca t bao i nay truyn tng trong dn gian ni y cn hn nhng tm bia , khc ghi mc son chi li ca lch s vng t ny. Cnh vt Loan cng hu tnh hn khi c mi xun v vo ngy mng 7 thng Ging nhng ngi dn chi ni y t chc l hi tng bng, no nhit vi nhiu hot ng phong ph mang m cht vn ho vng sng nc Tuy An - Ph Yn, m c sc nht l hi ua thuyn t chc ngay trn mt m Loan, thu ht khng ch ngi dn trong vng m c ng o du khch Tuy Ho ra, Sng Cu vo. Hi ua thuyn m Loan l l hi mi hnh thnh trong nhng nm gn y, trn c s cc cuc ua thuyn trong l cu ng ca ngi dn vng bin Ph Yn. L hi m Loan c tnh cht truyn thng mang nt c trng ca vn ho dn gian vng duyn hi min Nam Trung B ca ngi
1090
Vit, mi n nh vo khong 300 n 400 nm tr li y, ch yu ca c dn sng bng ngh trng trt, chn nui, nh bt hi sn. L hi m Loan c nt ring v vng sng nc Tuy An Ph Yn, song cng mang nhng nt chung ca vn ho dn gian Vit Nam. L hi m Loan, khng ch n thun l vic t chc vui chi gii tr trong ngy xun, m ngi xa cn gn vo nhiu nim nh: tn ngng, th cc thn, phn nh i sng lao ng sn xut nng nghip, s khai thc kinh t t nhin vng m, h v.v. cu mong cho cc hot ng trng trt, chn nui, sn bn t kt qu tt p vo mt nm mi n. L hi m Loan xa, din ra trong khng gian thn d, thnh phn tham d gm: nng dn, ng dn, th th cng c dn khai thc kinh t t nhin, qung chi, ko li, nh bt tm c,... Trc y l hi c t chc thn Ph Tn x An C huyn Tuy An. Khng gian ca l hi hai bn b khc quanh ca m. Xung quanh m rng ln l i ni bao bc, non nc hu tnh v trn mt m, nc thn nhin phng lng. Phng tin thc hin l hi l: thuyn, ghe, xung, chi, li, trn mt s ghe ln trang tr rng phng, trang nghim, tn knh. Cc tr chi din ra trong l hi xa l qung chi nh c, m mt bt vt, bi chi (nam n), bi b (nam n), ma, ht bi. Phn li l: ngn ng dn gian, phn nhc c: trng, kn, n c, gy g... Ngoi ra cn vt v v mt s hot ng vui chi khc... l vt dng cng thn linh bao gm: nhang hoa, xi, ch, chui, tht heo, tht g... L hi cn th hin mt iu c ngha c bn l: c dn mun th hin tn ngng ca mnh trong quan nim tri - t - sng - bin... qua cc v thn quanh vng: Thn bin, thn m (Nam hi i vng), thn sng (h b) cng h thng thu thn, hi thn (hi ng). Ngi ta lm cc bi vn t (do thn vn c) biu th s tin tng ngng m t nhin (tri- t- gi- ma)... cu cho gi yn, bin lng, c tm nhiu, cu cho con ngi c an ton khi lm ngh. Theo din trnh pht trin ca lch s, l hi m Loan c b sung nhiu hot ng mi; mc d vn gn lin vi hot ng lao ng sn xut, vi tnh dn tc, tnh truyn thng, tnh dn d, song mang thm mu sc hin i, p ng yu cu v mc ch ca cuc sng. V,
1091
tu theo hon cnh tng nm m vic t chc l hi c quy m khc nhau. T sau nm 1975, t nc thng nht, dn tc c lp, nt p ca l hi ma xun li v vi ngi dn Ph Yn. Hng nm, huyn Tuy An t chc l hi, c b sung thm nhiu hot ng vn ho vn ngh phong ph sinh ng, hp dn, thi ua thuyn, thi bng nc, bng , v m biu din th, ca nhc, ht bi... m ngi biu din l cc ngh nhn thn d quanh vng. m cng v khuya, khng kh cuc vui cng si ng... Ngy nay, phn l thay bi vn t ca thy vn, bng bi din vn ca chnh quyn do ban t chc c. Ni dung gn lin vi i sng vn ho - kinh t - x hi, phn hi b sung nhiu hot ng hp dn nhn dn cha ng nhiu ngha, khin n l nt p ca truyn thng vn ho Ph Yn./. NP-HB
1092
hi gin
thch phng - l trung v
Hng nm vo ngy rm thng 7, nhn dn huyn An Nhn

thng v lng An Thi, huyn An Nhn, tnh Bnh nh d l Vu Lan- bo hiu ca nh Pht xem ht bi v nhng cuc thi ti. Cng nh nhiu cha khc Vit Nam, vo dp ny nh cha trong l cng c hn, x ti vong nhn, thng dng rp lm chay (tc lp n cu nguyn cho mi oan hn c siu thot), t chc ht bi c ngy v m. Ngy rm thng 7 cng l tt Trung nguyn ca o Lo. Cnh nh cha m hi n khch thp phng vo dp ny c phn nh trong cu ca sao xa: n rng An Thi, cha B Lm chay, ht bi ng qu ng n b cho ch n ng, Xem xong ba Ng, li trng gin. Nh ta bit, ht bi (cn gi l ht tung), vn l mt loi hnh ngh thut cung nh ca nho s, nhng khi vo n t Nam Trung B, nhanh chng tr thnh mt th ngh thut bnh dn c yu chung t gi n tr, m t Bnh nh l ci ni tiu biu ca ngh thut ny, tng sn sinh ra nhiu tc gi kch bn v nhng ng bu ni ting. Ngi ta m ht bi n mc h nghe ting trng chu dng ln l mi ngi ro rc, no nc. Tai nghe trng chin, trng chu, xp ba ming ko ln u, ln ui. Nhng sc hp dn ca hi cha B khng ch ch c lm chay, ht bi m cn v mt l do khc l hi c t chc ngay ni mnh t giu truyn thng thng v: Lng An Thi1. An Thi thuc huyn An Nhn, l lng v tng sn sinh ra nhng v s v v s xut sc ca t Bnh nh. D nhin vo nhng dp hi h, vic t chc thi u cn, quyn l tit mc khng th thiu c. V d hi, cng l dp cc mn thm ving, gp li bn b ng kho, ng mn v cng l dp cc v s th ti cao thp trn v i...
1
Thnh ng Trai An Thi, gi An Vinh nhm ch c trng ca hai lng cng ung chung dng nc sng Cn (Bnh nh); mt bn l trai gii v ngh, mt bn l con gi p ni ting.
1093
c bit y, cng vi hi cha cn c hi gin kh hp dn, tng mang m du n nhiu cuc tranh ti si ng ca cc l v trong vng cng nh s thch th i vi ngi xem. Nu nh i d hi cha B m ch xem lm chay, lm hi khng th cha , cha tht tho mn, m phi xem c cuc tranh ti trong hi Gin ca cc v s. Ngi ta thit lp mt sn khu ngoi tri, din tch hp hn sn khu thng, nhng chiu cao th gp nhiu ln, khong mi mt, bng tre, g ging nh mt chi pht tin nng thn thng thy trc y thi khng chin, trn ngi ta t n cng thn gm hng, hoa, tr, qu v mt heo quay nguyn con, khong mi lm, vi chc lil. Sau nhng nghi thc cng l c truyn nh thng thy cc l hi lng qu, v ch t trn gin cao, pht lnh ni 3 hi ching trng, bo hiu cuc tranh ti sp sa din ra. Lc ny, bn di m ng tr nn xn xao, rn rp. Nhng ngi yu, ngi gi, ph n v tr con th dn ra vng ngoi cho nhng v s v nhng ngi kho tranh nhau v cng tin xem. Cn nhng ngi tham gia tranh ti th trong t th sn sng, mt hng v pha gin cao, ch i.... Bng trn i cao, v ch t- thng trc y cng l ngi gii v- b con heo quay t trn n cng quay ra pha m ng bn di, ri dng c sc mnh, tung con heo ra xa ri xung t. l giy pht cng thng nht s quyt nh qu thng ri vo tay ai. Cc v s ti ngh cao, phi thn ln n ly con heo t trn cao, nhng ri phi lun lch, lao ra khi m ng, mang con heo quay chy v a in an ton nh. Tt nhin, mi nhm tranh ti c phn cng ngi bo v, cn ngn nhng i th li hi khc c th git li ngay trn tay. Trong cuc tranh ti ny, cc v s dng tt c ngn v, chin thut khn ngoan ginh chin thng v mnh. Theo tc l con heo quay chin li phm ny c em x ra khao chung cho tt c nhng v s cng c mt trong cuc tranh ti ny. Nhng v s, hay lng v c ngi ginh c phn thng c mi ngi hoan nghnh v n trng v h tin rng nm y h s gp hn v c lc ca thn. Thng th nhng l v An Thi v huyn Bnh Kh hay ginh c v tr . V vy mi c cu: Ting n An Thi, Bnh Kh, nhiu tay v s c ngh tranh heo. Heo y l heo quay, vt cng thn trong ngy hi. ngha ca cuc thi ti ny khng nm trong gi tr vt cht ca mn qu ginh c m gi tr tinh thn, c th hin qua ti ngh ca nhng ngi d cuc vi ch ng danh d trong lng v.
1094
Hi gin l mt cuc tranh ti l th v hp dn ca mt vng qu giu tinh thn thng v c kt hp mt cch hi ho vi ngy hi cha theo truyn thng dn gian: rm thng by./. T.P - L.T.V
1095
L hi ua thuyn*
Nguyn Ngc Thch
Qung Ngi, l hi ua thuyn c truyn c t chc ba ni:

Bnh Chu (Sa K), Tnh Long (Sn Tnh) v o L Sn. Nhng l hi ua thuyn Bnh Chu trn thu trng l ca Sa K c t chc vi qui m nh, khng c thuyn ua chuyn v khng c t chc nh k nn ni n l hi ua thuyn truyn thng Qung Ngi l ngi ta ni n Tnh Long v L Sn - mt sng v mt bin. 1. L hi ua thuyn Tnh Long L mt x ng nam huyn Sn Tnh, Tnh Long nm t ngn sng Tr Khc, gn st ca i C Lu xa vn l mt thng cng chnh, kh sm ut ca tnh Qung Ngi. Bi vy, bn cnh ngh nng vi rung vn xanh tt, c dn Tnh Long cn lm ngh trn sng, bin. Chc hn l l do sinh ra hi ua thuyn c t nhiu th k trc. Xt v thu trng th on sng Tr Khc Tnh Long nc m, c su trung bnh 2-3 mt, lng sng phng. Pha bc Tnh Long c cc i ni thp, pha nam, ni hu ngn, l C Lu c thn, vi cc n Thc Sn, Bn C... Cng to nn mt phong cnh sn thu hu tnh, mt khung cnh thin nhin l tng cho mt l hi tng bng rng thong nh l hi ua thuyn. Hng nm, c vo mng bn, mng nm thng Ging m lch, ngi dn a phng cng nh dn nhiu x khc ko v Tnh Long, ng cht trn b sng mt ri bng cy c v no nhit cho hi ua thuyn. Th nhng vic chun b cho cuc ua c tin hnh t vi mi ngy trc. T khong gia thng chp, trong khi ang bn rn chun b n tt nguyn n, ngi Tnh Long ng thi cng sa son quyn gp tin bc, chn vn ng vin v tp dt chun b cho l hi ua thuyn u xun. Tnh Long c 4 thn (An Lc, An o, Gia
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti ca S Khoa hc cng ngh v mi trng do Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1096
Ho, Tng Long), mi thn hnh thnh mt i ua gm trai trng c tui 18-35, mi i ua c 22 cng, thu th, c nui n tp v phi chp hnh ng ni quy cng nh nhng iu cm k khc. Thuyn ua l loi thuyn c bit, khng ging thuyn thng, vi dng thon v di hn ch ti a lc cn ca nc. Khi ng thuyn, ngi ta phi chn ngy lnh thng tt. Thuyn ng xong, c trang tr p, t u n ui trang tr theo hnh con vt trong t linh. Bn thn trong x mi thn c mt thuyn ua, c trang tr theo hnh Long (rng), Ly (ln), Qui (ra), Phng (phng). Hin nhin, thuyn ua gn vi tn ngng ca nhn dn v c th am miu ca thn, hng nm, n k ua mi c lm l h thy, c c, trng rn rng v khi ua xong li a v am miu cng vi th tc nh vy. Trng ua c tng din tch khong 60.000m2 vi chiu di 500 mt, rng 120 mt (chia lm 4 , mi rng 30mt) cho 4 thuyn ua. Sau khi bc thm, i trng i ua thuyn v cc tiu qui nh chun b sn sng khi c lnh xut pht. Trong mi thuyn ua c 15 cng, thu th, mc ng phc v tt c cc thuyn u cht khn . Khi c lnh xut pht, cc thuyn lp tc lao ln. Ting trng gic lin hi, ting reo h vang dy hai bn b sng, nhng chic nn hu ln cao c v, to nn mt khng kh tng bng no nc. Mi ln ua gm 8 vng vi 4 km, chia thnh hai t ua, khong gia 2 t ua l thi gian ngh gii lao cng, thu th ly li sc. Cch tnh im l thuyn v nht c 10 im, thuyn v th nh c 8 im, thuyn v ba 6 im, thuyn v cui cng 4 im. Tng cng c 2 ngy ua ti, thuyn no c s im cao nht s ginh phn thng v cc thuyn khc cng tu theo s im t c m xp hng nh, ba, t. Ngy hi ua thuyn Tnh Long tht s l mt hi vui xun lnh mnh, tng bng no nc ca c dn c mt vng t. 2. L hi ua thuyn L Sn L hi ua thuyn truyn thng o L Sn c nhng nt tng ng nhng ng thi cng c nhng nt d bit so vi l hi ua thuyn Tnh Long. Theo cc th tch c, th ngi Vit ra khn hoang lp p L Sn vo u th k XVII, mun hn t nht mt th k so vi t lin. Trong gia ph ca cc dng h u tin ra khai ph o, th h t t lin Qung Ngi ra khai ph, ch khng phi trc tip t Bc vo
1097
o. Gia ph ca nhiu dng h ny cn cho bit, nhiu ngi c gc t Hu, vo Qung Ngi nh c Rng Lng, sau chuyn xung vng Tnh Long, Tnh Chu, Tnh K... by gi, trc khi ra nh c o. Nh vy, l hi ua thuyn L Sn c th c mi quan h no vi l hi Tnh Long, hoc xa hn na, l Hu. Theo vn t cng "bt t" (8 v t) v "tht tc" (7 v tin hin), th l hi ua thuyn L Sn bt u t nm 1826, ngha l trn 100 nm sau khi nhng ngi Vit u tin ra nh c o. iu ny khng c g l kh hiu. Phi c mt thi gian lu di dnh cho vic khai khn, n nh ch , dn s pht trin ng, ngi ta mi c th t chc mt l hi cng ng qui m, i hi nhiu cng ca cng nh trnh ngh thut cao nh ua thuyn. L hi ua thuyn L Sn c th xut hin sau l hi ngi Tnh Long, cng khng th thu ht nhiu ngi vng khc n nh Tnh Long, v L Sn l mt o nh, cch t lin 25 km. nhng chc chn vic ua thuyn y c quy m v qui c hn nhiu. L Sn c 2 n v hnh chnh ngang nhau l 2 x trc kia l Bnh Vnh v Bnh Yn, sau lp huyn i li l L Vnh v L Hi) v mi x u hnh thnh 4 thuyn, b "t linh" (long, ly, qui, phng). Cc thuyn cng t ni am miu th cng: x L Vnh, thuyn long th ti miu Ho Ln, thuyn phng ti lng Cn, thuyn ly ti Dinh chm, thuyn qui lng Ngha T. x L Hi, thuyn long th lng Cn, thuyn ly t Trung Ho, thuyn qui Trung Yn, thuyn phng dinh Tam To. Cng nh Tnh Long, thuyn ua L Sn c dng thon di, ngang ni rng nht 1,4 mt, di 9,5 mt; trc kia thuyn c lm bng khung g, m tre (tt nhin c trt u ri); sau ny m tre c thay bng m nhm hoc uya ra, va bo qun c lu, va c sc cn ca nc hn. Trn thuyn cc phn c trang tr cng phu hn s chm khc (ch khng ch v nh Tnh Long). Khi ghe c a i h thu, ngi ta cng t chc cu cng vo m trc, sng sm trc khi ua v sau khi ua, t n t tin v cc v thn linh. Hng nm vo rm thng By, cng t cc v tin hin, ngi ta cng t chc ua thuyn, nhng ch yu vn l ua thuyn vo dp u xun, ko di 4 ngy, t mng 4 n mng 8 thng Ging m lch. Mi thuyn ua c t 18 n 20 ngi, trong c ngi p then (cn gn l li nhp) v Tng li (i trng). Cng nh Tnh Long, mi thuyn ua L Sn
1098
u c mt ng phc ring ty thch, nhng bao gi cc vn ng vin cng cht khn trn u. Cch tnh im ua cng tng t nh Tnh Long, tuy nhin trng ua y di hn (t 800 n 1000 mt) v ko di ngy gp i Tnh Long. Tt nhin, s thng bi trong cuc ua ty thuc ton i, s kho mnh, do dai ca cc thnh vin trong i; nhng y khng th khng k n ngi li nhp v tng li. Ngi li nhp ng gia thuyn, gi mt trng trch ln, l phi dng then (thanh tre) nh nhp r to cc thuyn vin bi ng theo nhp. Nhim v ca ngi p then nng n ch, phi ng gia thuyn, gi c thng bng v phi bng sc vc m lin tc nh nhp. Nhp nh tha qu th thuyn i chm, nht qu c th lm cc thuyn vin ui sc, nhp khng u th dn n chuch choc. Mt khi nhp va m c thuyn vin khng theo ng nhp, gy lc cn th phi kp thi pht hin thay bng ngi khc. Tng li l ngi ng cui thuyn quan st u khp, ng thi m ng nhim v li thuyn. Thuyn ua bin c c im l thy trung khng m nh sng, bi vy, tng li va phi nhm thng n ct tiu, ng thi phi ln trnh sng. n gip cc tiu ri phi b li th no khng phi mt cng vng rng, li khng qu gp thuyn d b chng chnh v nhc cng sc ca thuyn vin. Cch quyn gp t chc hi ua thuyn cng tng t nh Tnh Long, nhng vic tp dt chun b ua li hon ton khc. Nu nh bc vo cuc ua chnh thc, cc thuyn vin Tnh Long phi b ra nhiu ngy tp dt, th y ch cn vi ba ngy. Khi c i tp luyn, i trng s xem xt mc ghe c th thay thuyn vin cho va, mc ghe va ri th tp cho nhp nhng v quen tay. S d ch cn t ngy tp luyn bi nhng ngi tham gia ua thuyn u l nhng ngi hng ngy nh bt c trn bin, rt thng tho vi ngh i bin. Tuy khng thu ht c dn nhiu a phng khc n, nhng i li, nhng ngy ua thuyn tht s l nhng ngy hi ca ngi dn ton o. Cng vi ting trng gic, c pht l ting reo h vang dy sut dc b bin, trong nhng ngy u xun khin khng kh ng lng hng ngy hon ton c xua tan, thay vo l nim vui ti, phn chn. Ngi ta tin rng nhng thuyn ua thng cuc th vic lm n trong nm s c khm kh, pht t v gp nhiu may mn.
1099
Lp tn ngng xa xa ca l hi ua thuyn c th l tn ngng th mt trng, nu cn tm mt tng su hn s l tn ngng th thn bin, nhng hin ti, lp tn ngng y nht nho. V vy, trn lt ct ng i, l hi ua thuyn ch cn lng ng nim tin tn ngng ca ngi dn. L hi ua thuyn hng nm Tnh Long v L Sn, ngoi nhng ngha nh ni, cn l ni tp luyn v th thch s do dai, rn luyn ch, kch thch con ngi phn u vn ln lm n, xy dng qu hng giu p./. N.N.T
1100
Hi xun ch G
Thch Phng - L Trung V
gi dn thnh ph Quy Nhn v th trn Bnh nh (thnh Bnh nh c) cng nh nhn dn huyn Tuy Phc thng c thi quen hng nm i d hi vui xun theo hai hng: th nht, i v hng bc vui xun ch G Trng c, x Phc Ngha, huyn Tuy Phc vo bui sng mng mt v mng hai Tt; th hai l i ln hng ty, d l hi Ty Sn lng Kin M, huyn Bnh Kh (nay i thnh huyn Ty Sn), qu hng v cng l ni dy binh ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L, thm li nhng di tch lch s cn mang m du n truyn thng bt khut ca cuc khi ngha nng dn ln nht v cng vang di nht ca th k XVIII vo ngy mng 5 tt. l ngy k nim chin thng ng a lch s. ng nhin, l hi Ty Sn l mt l hi mang tm vc quc gia, c sc thu ht hng chc vn khch hnh hng khng ch ca Bnh nh, m cn nhiu tnh, thnh khc trong c nc v. Cn hi xun ch G l hi vui xun ca mt a phng nh, nhng c nhng nt hp dn ring, v t lu tr thnh mt tp tc ca ng bo quanh y. Ch G hp trn mt g t rng v cao nm di chn ni Hm Long, bn b sng H Thanh ra m Th Ni. Ch cch thnh ph Quy Nhn 8 kilmt theo ng quc l I c. ng i thun tin, li gn, ch cn na gi xe p, hoc hn mi pht xe gn my l n ni. Cnh tr p, th mng, c sng, c ni, c m ln chy ra bin. Trong khi , mun v d hi Ty Sn phi c phng tin tt, c i ln v ch t cng mt mt ngy tri, do vy khng phi ai cng c iu kin i xa c. Cho n nay, cha ai xc nh r tc vui xun ch G Trng c c t bao gi. Nhng theo cc b lo trong vng th ngay khi cn tui u th, cc c tng chng kin cnh tp np, ng vui ca hi ch G ngy tt. Bn thn cc c cng tng cng ngi thn ho nhp vo on ngi i hi, chng kin nhng cuc vui hp dn, nh bi chi, l t, chi g... hoc mua vi mn qu k nim. C iu l l cng theo li k ca cc c - di thi phong kin Nguyn, ch G ngy Tt b cm. ngn chn dn chng i hi ch, chnh quyn a phng thi hnh lnh cp trn, dng tre gai ro kn cc ng ng vo ch. Thm ch, vin B chnh tnh Bnh nh c ln sai lnh cho hai con voi n ph
1101
sch nhng chi v cn lu ct ln chun b cho ngy hi. Tuy nhin, nhng bin php y khng lm cho ngi dn s st, khng cn tr ni chuyn vui xun ca h. Hng nm, n sng mng mt Tt, ng bo t thnh ph Quy Nhn, t cc vng ln cn, i b, i xe nga, xe p, xe my, hoc bng xung ghe nm np v y d hi. Tng truyn ni y ngy xa l tin n ca qun Ty Sn ng gi bo v cng Th Ni v thnh Hong (tc thnh Bn) ch cch khong mi kilmt. Tt n, binh s n tr ti y t chc ch xun bn cnh bn Trng c b con cng binh lnh mua bn, vui chi, c c t chc nh bi chi v ht bi... Lu dn thnh np, c tt n, ngi ta ko v y hp ch. Li c kin cho rng ni y tng l bi chin trng m mu gia qun Ty Sn v qun ca cha Nguyn trong qu trnh ginh i git li a bn chin lc ny. Di t ven chn ni Hong Long, k c a im hp ch vui xun ngy nay vn l nhng bi tha ma vi hng ngn ngi m v danh b thi gian v ma gi xo mn i cc du vt. Ngay c nhng miu th dng ln ni y c nhiu ngi n cng vi gi cng khng cn na. Phi chng vic cm k ca chnh quyn phong kin trc y l nhm mc ch xo i trong tm thc ca ngi dn vng ny nhng g lin quan n cuc khi ngha Ty Sn? Cng cn lu mt iu l ng bo ni y c tp qun vo ngy Tt r nhau rt ng, n mc p, mang theo hng hoa, bnh tri vo cc ngha trang vui Tt vi nhng ngi khut. Khng phi ch n ving, thp hng, hoc dn c, nh vi cy di ni m, khn vi i cu ri ra v nh ta thng thy nhiu ni khc, m thng h li rt lu, chm sc phn m, n li chuyn c trong hm mi, gi vong hn ngi qu c hy v cng vui chung vi nhng ngi thn. Cng nh mi ch Tt vng qu, trong hi xun ch G, ngi ta cng bn th, t tri cy, cnh hoa mai, hng n, rau ti, c sn bin, chi tr con.v.v... Vic mua bn y khng c mc c. V chng tm l ca ngi n y khng v ch ch mua bn, m l i d hi, vui chi. Ngi ta thy trn chic chiu hoa tri bn cng ni vo ch mt c gi quc thc mc o di en, khn ng ang choi ngi, dng mc knh, vit i cu i tt trn giy trc mt nhm khch ang xem ch. Cnh y l nhng cn lu mi dng vi nhng ct tre cn ti
1102
nguyn mu xanh. l ni ngi ta ng chi bi chi. Mt vng trn khc c c trm ngi ang theo di cuc chi g, thnh thong vang ln ting ht dy tri v mt ming hc him ca g nh. Trn bi t bng cnh ng l ang din ra cuc u c ngi. Xa xa, bn sn ni, tng tp nam n thanh nin, qun o mu ang i hi lc, hoc ngm cnh... Sau nhng ngy Tt, nhng chi, lu, qun ct ln tm b phc v ngy hi c d i li di t bn cu Trng c s hoang vng vn c ca n. V, ngn gi ho phng t pha bin ng ngy m s xo i nhanh chng cc du vt cn li ca cuc vui xun ngn ngi nhng c o ny. C cn chng trong tm thc nhiu ngi l d v ca nhng huyn thoi v mt vng t./. T.P- L.T.V
1103
Hi ch xun Gia Lc
Tn tht Bnh
Hu trong nhng ngy xun rn r, tng bng, ai ai cng n nc

n xun. Quanh nm lm n vt v, ba ngy tt l ba ngy trng i trong nm t chc l hi, cng ng b, thm hi nhau. Do vy, d c bn rn bao nhiu, dn Hu vn dnh ring ba ngy tt hng ng ngha ca nhng ngy u nm mi. Tt c cc ch u ngh mua bn. Tuy nhin ch c mt ch tt c nht m trong nhng ngy u xun li nhng n tng kh phai m cho dn Hu l ch Gia Lc, ng vui ch trong ba ngy tt. Ti sao gi l ch Gia Lc ? Ngun gc pht sinh ca ch nh th no ? C th hiu t "Gia Lc" theo hai cch: 1. Gia Lc: nh nh vui ti (gia: nh; lc: vui). 2. Gia Lc: thm vui (gia: thm; lc: vui) ng ngy xun vui ri, ch lp ra tng ngun vui cho mi ngi, mi nh. ngha sau c nhiu ngi chp nhn hn. Ngi sng lp ch Gia Lc l nh Vin Cng Nguyn Phc Bnh con th t ca Gia Long. Ch Gia Lc c lp t thi Minh Mnh (1820 - 1840). nh Vin Cng l ngi ho hoa phong nh, thch vui chi, ma ht, lp mt i tung ring. Cng l ngi c c thng nghip, thng lin h mua bn vi thng nhn Trung Quc lc y thng xuyn c mt ti kinh Hu, ly sng Hng lm ng giao thng. Ph ca Cng li gn b sng. Nhn ngy tt, Cng mun lp mt ngi ch nh cho thn nhn trong ph c ni trao i hng ho, vui chi. Lc u ch ch hp nhm trong gii hn thn nhn ph , sau thy vui, nhn dn quanh vng n mua bn, ri by cc tr chi dn gian. Ch Gia Lc tr thnh mt hnh thc hi ch vui xun, loi ch phin trong ngy tt. a im ch ti ng ba, gip ranh lng Nam Ph, trn hai no ng, mt v Dng N, mt v Ngc Anh. Nu k t trung tm thnh Hu (cu Trng Tin hin ti) i theo hng v V D khong 3 cy s l n ch. Cng ti a im ny, nhng ngy thng trong nm, nhn dn hp ch vo bui sng gi l ch Mai v bui chiu, ch c hp
1104
cch 50 mt gi l ch Nam Ph. Ch Gia Lc cch b sng Hng khong chng 300 mt. Bn kia sng l ch Dinh hin ti. "... Sng sm tinh m ngy mng 1 Tt, ngi t cc ni nm np v mnh t trng vi nhng ngi lu dng ln tm b cnh b sng Hng ny. K bn, ngi mua, ln ngi i xem, i ch (thnh phn ng nht) trng tht nhn nhp. Hng ho by ra loi. Ai c th g mun bn th em ra bn, t gia dng hng ngy nh chn bn, ci tru, b chn m ung tr c, qu hp, qun o may sn n chi tr em, bnh tri, hoa qu ... ging nh mt dng "ch tri" ngy nay. Mt s qun n kp thi xut hin, bn bn, ph, c bit mn tht heo quay v tht b thui ngon ni ting. Cnh l ni t chc bi chi, bi thai, bi gh v cc tr chi khc. Khch vui xun n y c th th thi vn u nm bng mt vn bi chi, c nghe ging h thai trm bng, xen i cht tiu lm, pha tr duyn dng, hi hp n ch mt s may mn "bi ti", hay chia s s vui ly ca ngi bn cnh gia ting hoan h, h reo khoi tr, xen ln nhng trng ci cng ting pho n tng bng sau mt hi m bo hiu kt qu. Hoc, khch c th thng thc nhng mn n c sn cng nhng ly ru thuc c bit trong khng kh xun m p. i a s khch n hi ch xun Gia Lc, t gi n tr, t ph n n nam gii khng phi chnh v nhu cu v trao i kinh t m v thi quen, v mt tp tc lu i, ly vui, ly vic cu may lm chnh trong khng kh ngy Tt, nn mi ngi n n mc sang trng, chnh t, i li ni nng trao i lch thip, khng n o, to ting vi nhau, khng tranh mua tranh bn x b nh nhng phin ch ngy thng. nhng ni khc. Nhng trai thanh gi lch r nhau n ch xem cnh, xem ngi, mua mt vi mn k nim, tham gia vi tr chi dn gian, gii tr, thng thc i cu h, ht i p tr tnh, mt i cu thai d dm, tro lng trong khng kh xun p p, vui ti. Cc em thiu nhi n ch c mua, hoc c b m, anh ch mua cho nhng chi dn gian: con chim. con g t, ng trng ci nga bng bt, ng phng ming ci toe tot, ch voi, ch gu con, con heo mp c ch b tin tit kim c sn pht mu sc.
1105
Mi ngi n y vui chi, ai cng c gng gi mt phong cch, thi ng n trong ng x, giao tip nhm biu hin cht vn ho truyn thng ca t c trong dp u xun"1. Hng mua bn trao i trong ch Gia Lc tht phong ph, nhiu mu nhiu v, li thay i tu theo nm khng nh trc. Ai c th g mun bn c em ra ch bn, ai thy thiu th mua; t nhng th gia dng nh chn, a, ci ng tru, qu hp, o qun may sn v.v... n chi tr em, thc n ung. l mt hnh thc "ch tri" ngy nay. chi c bit ni bt l cc chi dn gian dnh cho tr em. Cc con chim, con c, qu phm tri cy nho nh lm bng bt sn nhum mu sc s, ngi sng to c khi cn gia cng lm theo cc mu ng Trng ci nga bch, b Trng ci voi rt sinh ng v p . Loi chi to hn bng t st nn bng tay nh con heo mp mp b tin xu, ho; con g trng oai v c th pht ra ting gy te te, khi thi vo li g gn vo thn, nhng th y u c by bn trong ch. Thc n th gm cc th tht: tht heo quay, tht b thui, cc th rau qu n ghm v tm c. c bit l tht b thui tr thnh mt mn n khng th thiu c trong nhng ngy tt ch Gia Lc. Truyn thng cn ko di n ngy nay. Tht heo quay ch vn ni ting v heo c chn quay l loi heo c nui rt k cng nn tht chc v ngt, da mng, khi c quay u, mu da m mu m vng trng tht ngon mt. T mt ni bun bn, trao i hng ho, ch Gia Lc tr thnh mt a im tp trung vui chi trong ba ngy tt. Cc cuc vui nh bi chi, bi gh, h gi go, bi thai u c t chc ti y gy thm khng kh vui nhn ca ngy tt c truyn ti Hu. n y, ngi d ch c nghe ging h i p nam n ci h gi go rn rng si ni, hoc nghe anh hiu h bi chi tu nghch pha tr. Xen ln trong ting ci l ting pho rn r tng bng ca chi trng gii t sau mt hi m vang di... Qua nhng giai on lch s, hnh thc mua bn, vui chi ch Gia Lc cng c nhng bin i. Vo nhng nm u th k XX, hnh thc vui chi c a chung nht l bi chi, bi thai, bi gh, h gi go i p nam n, m go trong ci c thay bng tru. T cch mng thng Tm 1945 tr v sau,
1
Thach Phng - L Trung V, trong 60 L hi truyn thng Vit Nam, Nxb KHXH, H Ni 1995, tr 26,27.
1106
hnh thc h gi go i p dn c thay th bng cc tr chi bi v, bu cua c. Nhng nm sau gii phng n nay, cc tr chi trn ch c chi l t v khng cn chi cng khai, do chnh sch lnh mnh ho x hi ca Nh nc cch mng. Cng cn nhn mnh l hin nay hnh thc ch vn cn nhng khng c vui nhn hn trc. Ch Gia Lc Hu c nhng c im ni bt khc vi cc ch Tt truyn thng Vit Nam. Thng thng ch tt ng vui trong nhng ngy gip nm. Vo nhng ngy y, ngi ta i mua hng v cng tt v chun b thc n ung cho ba ngy tt khng i ch. Do vy, nhm ch ng vui nht l ngy 29 tt. Cn ch Gia Lc, c ba ngy tt u ng vui v ngoi vic mua bn cn c n ung, vui chi, tuy ch Gia Lc ch hp trong khong thi gian ban ngy. Tham d ch Gia Lc vo nhng nm u th k XX, cc b, cc ch n mc tht chi chut, chnh t i ch. Y phc c truyn, o m nm, m ba. Cc c gi mc o rng xanh, bt khn nhiu tam giang. Nhng nm v sau, mc d nh hng ca u phc lan trn, nhng chic o di tha tht v ci nn l thon th vn khng bao gi ri ngi ph n Hu, khi mua cng nh khi bn hng. Cng theo tp tc truyn thng, nhng ngy u nm l nhng ngy mi ngi thng gi gn li n ting ni. Ch Gia Lc cn mang tnh nhn dn su sc. T ca ngi sng lp mun to mt ni trao i mua bn thu gn trong cc thnh vin ca ph , ch pht trin lan rng trong dn gian. Cc tr chi vn ngh tiu biu trong sinh hot ch Gia Lc l cc tr chi dn gian truyn thng ca dn tc nh bi chi, bi thai. Chnh nh s hng ng mnh m ca ng o qun chng, ch Gia Lc c mt i sng lu di tri qua hai trm nm lch s, cn tn ti n ngy nay. Do p ng c yu cu sinh hot, vt cht v tinh thn ca qun chng, ch quy t cc lp ngi, mi thnh phn, la tui trong x hi. Nhiu thanh nin thiu n xem ch l ni gp g, l c hi hi t khi l gio phong kin cu thc con ngi trong bn bc tng o l Khng Mnh quanh nm sut thng. Cuc vui ch ko di trong ba ngy tt. Qua ngy mng bn, tt c ch tr li sinh hot bnh thng. Ch Gia Lc sau khi lm xong phn s ca n l gp phn "thm vui" cho nhng ngy tt c truyn dn tc,
1107
t ng tan, nm sau li hp ng ngy quy nh, m li cc cuc sinh hot lnh mnh vui ti./. T.T.B
1108
L hi in Hn Chn*
in Hn Chn nm trn sn ni Hng Uyn, mt mch ni t

chn Trng Sn n v pha ng n lng Hi Ct, huyn Hng Tr th b dng Hng Giang chn li pha t ngn, to thnh mt ni c v bit lp, cy ci xanh tt soi bng xung dng sng. Trn ni c mt ch trng ging nh mt ci chn khng l, v vy ngi ta mi t tn l Ngc Trn Sn (ni Chn Ngc), cn dn gian th gi mt cch nm na l Hn Chn. Do tnh cht huyn b khc thng v mt cnh quan, a hnh, cng nh s truyn tng trong dn gian v nhng hin tng linh ng, cho nn ni Hng Uyn t lu c xy dng in th. C l, lc u ch l mt chic miu nh, gn lin vi s th phng ca c dn lng Hi Ct bn cnh. Mi n nm ng Khnh th nht (1886) vua ng Khnh mi sc ch i tn in thn Ngc Trn thnh in Hu Nam. Sau khi tr thnh in Hu Nam, cc cng trnh th phng ni y c trng tu, sa sang, m rng rt nhiu v ngy cng linh ng. ng v mt kin trc, t n Ngc Trn n in Hu Nam (th k XVII -XIX) tri qua nhiu ln trng tu v thay hnh i dng. D khng c c liu khng nh thi im xut hin ca ngi n ny, nhng r rng qua truyn thuyt dn gian n c t sm. S phi tr kin trc ca in Hu Nam m chng ta nhn thy hin nay, ch yu c lu li t sau ln i trng tu di triu ng Khnh. Trong kin trc chnh gm mt ngi in th 3 gian c xy theo m thc ca kin trc truyn thng Hu. Tuy nhin, do v th cheo leo ca mt dng ni bn b sng, kin trc c bao ph trong mt rng cy rm rp, li i c nhng bc cp ru phong v ln cao dn. Do , khng kh ni y tr nn huyn b v linh thing l thng. Gian gia trong ngi in chnh l ni th Thnh Mu. Ring Quan Thnh qun trc y c th trong in, nhng vo dp vua ng
Bi in trong 60 l hi truyn thng Vit Nam Thch Phng - L Trung V. Nxb KHXH, 1995, y chng ti c bin tp li v b sung t liu.
1109
Khnh cho tu sa in Hu Nam (1886 - 1887) th c an v ring ti mt am bn ngoi in. Ngoi h thng tng thn c th trong ngi in chnh, chng ta cn thy nhng am in phi tr xung quanh kin trc ny. Nhng am in th c xut hin dn cng vi s pht trin ca tn ngng ng bng Hu t thi vua ng Khnh tr v sau1 . Ni y th n thn c cc vua nh Nguyn phong l Thin Y A Na Thnh Mu, cn c tn nm l b Cha Ngc2. Thin Y A Na Thnh Mu, nguyn xa vn l n thn ca ngi Chm c tn l P Yang In Nagar, gi tt l P Nagar, tc thn M X S, m theo truyn thuyt Chm l thn sng to ra t ai, cy ci, rng g qu, la, bp... v dy dn cch trng trt. L thn M X S, nn thn P Nagar c ngi Chm th trong cc lng thp nhiu ni, t Tha Thin, Ph Yn, Khnh Ho, Ninh Thun n tn B Ra. Nhng di ch kho c hc cho bit n thn P Nagar c ghi trn cc bia c bng ch Phn hay ch Chm t th k th III M Sn, ng Dng, thp B Nha Trang, thp P Rm Phan Rang. ng ch nht l hai ni th Thin Y A Na Thnh Mu (P Nagar), l in Hn Chn Hu v thp B Nha Trang. Hai im ny cch xa nhau trn 600 km, nhng li c lin quan vi nhau v ngun gc s tch. Sch chu cn lc ca Dng Vn An vit vo nm 1555 c ghi " n Y A Na x Khut Ph, huyn Kim Tr, tc truyn thn l n b cng c linh ng3. Nh vy l t ra t th k XVI c n th n thn ngi Chm c lp y. Ngi Vit, khi n nh c ti vng t ny, tm thy vn ho c dn bn a nt tng ng v tc th cng hnh tng b M - biu tng nng lc sng to vn ho vt cht v tinh thn - gn gi vi tn ngng ca ngi Vit nh tc th m u C, b anh, b u... d rng b M X S (P Nagar) Chm vn l sn phm ca x hi th tc
1
Phn m t di tch theo Trn Vn Tun, Nguyn Hu Thng trong phn Tc th Mu Hu (o Mu Vit Nam - Ng c Thnh ch bin - Nxb Vn ho thng tin - HN 1996) 2 Theo Trn Vn Ton trong Nhn xt v Thin Tin Thnh Gio vng Hu (dch t bn ting Php): V tn gi Thin Yana, ng T Trng Hip gii thch cho chng ti rng tn ca v n thn c kt hp bi mt t Hn- Vit Thin (tc l Tri) v mt t Chm ina hoc t Rhad ana (tc l m); t Thin Yana n gin ch l Thin Mu. Cch gii thch mi ny, chng ti thy rng, hp l hn cch gii thch cho rng Thin y tc l ch da thin gii v ana l tn ring ca n thn. Chng ti xin a ra kin ny cc nh nghin cu tham kho thm (BT). 3 Dng Vn An, chu cn lc, tr.76.
1110
mu h, cn hnh tng b M Vit th li mang cc yu t ca ch ph quyn1. Vua Nguyn u tin, Gia Long, sc phong cho n thn gc Chm ny danh hiu "Hng Nhn Ph T Linh ng Thng ng thn". Thng 3-1832, vua Minh Mng cho tu sa, m rng ngi n v sc phong l "Thng ng thn". n i T c nm th t (1851) b c phong l "Thng ng ti linh thn". Di triu ng Khnh (1886), n c xy khang trang hn, c b sung thm nhiu kh t v i tn thnh Hu Nam in (Hu Nam c ngha "ban n cho nc Nam", cng c ngha cho c vua Nam) v cuc t l hng nm y c nng ln thnh quc l. Vua ng Khnh cng t nhn mnh l " ca Thnh Mu", mc d vua vn gi Thnh Mu bng ch2. Lc u, mi nm xun thu nh k, triu nh c c quan chc v lm ch t, sau gim xung ch cn vo dp t xun (vo thng 2). Nm Duy Tn th 3 (1909), b li c sc phong danh hiu "Thin Y A Na Ngc Din Phi Ti cao ng thn"3. ng nhin, trong qu trnh "chuyn ho" t mt b Cha x Chm tr thnh mt Thnh Mu Vit c th trong thn in mi, ngoi cch din m theo li chuyn ngha tn gi P Yang In Nagar thnh Thin Y A Na Thnh Mu, cc nho s cn c huy ng khai thc cc truyn thuyt dn gian, nhng huyn thoi v s linh ng ca b cho vic a v n thn bn a vo h thng thn linh ca ngi Vit m khng gp phi phn ng no, tri li cn to thm c s ngng m v sng knh ca nhn dn4. V chuyn ny, c th ni bn vn bia do Phan Thanh Gin ghi li truyn thuyt ni i An (Khnh Ho) p ng c v c bn. Kho st hai bi vn t nh bi Vn B ( thp B -Nha Trang) v bi C thp linh tch ( in Hn Chn), ta thy tuy
Theo thn thoi Chm, b P Nagar sinh ra t bt bin v my tri, c tt c 97 ngi chng v 36 c con gi. Cn theo cc nho s ca vng triu nh Nguyn, th Thin Yana Thnh Mu mang tnh trn tc hn, kt hn vi mt hong t v sinh c 2 con, c nhiu thn lc v mt s c tnh ca thn linh Vit. 2 iu ny tri ngc vi quy tc ca triu nh, v bao gi vua cng ng trn cc thn thnh c nc, do mi phong tng c. 3 Theo o Thi Hanh, Truyn n thn Thin Y A Na , B.A.V.H. 1914. 4 V nh cu chuyn b Kin Thi Vng, m ca ng Khnh, n cu o v c bo chnh xc l con b (tc ng Khnh) s ln lm vua trong 3 nm. Hay cu chuyn b hong phi ca vua Thiu Tr nhn i chi bng thuyn ngang qua in Hn Chn nh ri chic ng nh bng vng xung nc su, th m ch c mt li khn Thnh Mu, t nhin chic ng nh t t ni ln.
1111
c khc nhau mt s chi tit, nhng ni dung chnh th c hai bi u da vo tinh thn ca bi vn bia ni trn. Sch i Nam nht thng ch, phn Tha Thin ph (c son sau bn vn bia khong na th k) cng ghi: " sn ni Ngc Trn, huyn Hng Tr, c n Ngc Trn, cn gi l n Hm Long, th thn Thin Y A Na Din Phi Cha Ngc v Thn Thu Long! thc ra, in Hn Chn khng ch th c hai v thn m cn c nhiu v thn khc nh hai v thn ph t ca Thin Y A Na Thnh Mu (mt thn nc l Thu Long v mt thn ni l Sn Trung). Nhng v cc v thn u l n c m theo quan im ca Nho gio c ci g cha n lm - nn sau phi b sung thm "Lc v tn thn "nam cp thp hn (gm 3 thn nc, 3 thn ni) trn bc th ca in Hu Nam. V rng, theo quan im phong kin, "bt c ni u, ci uy ca ph quyn cng cn c sn son thp vng"1. in Hn Chn cn th c c Pht v thnh Quan Cng cng hn mt trm v thn linh khc thuc hng ca cc thn thnh ni trn. Sau hip nh Ginev (7-1954), in cn th thm Liu Hnh cng cha. Nh vy l, qua nhng bin thin lch s, t mt n th n thn Chm dn chuyn thnh n th a thn. ng nhin, v thn c tn vinh cao nht y, c nhiu sc phong ca triu nh l Thnh Mu Thin Y A Na. cng l iu khc bit gia in Hn Chn v thp B Nha Trang, tuy rng c hai ni u th cng v thn c chung mt ngun gc. Mt iu ng lu khc y l cc cng trnh kin trc ca in u c trang tr hnh nh con chim phng trn cc b nc, b quyt, v ngay c trn cc t kh. Chim phng tng trng cho ph n, m y l n th n thn. Hng nm, vo dp t xun (thng tun thng 2 m lch) hng vn khch hnh hng t nhiu ni v in Hn Chn bng cc loi phng tin. L t din ra ti Minh Knh i, in th chnh nm gia, mt hng ra sng. Minh Knh i chia lm 3 cung (theo th t t cao xung thp, t sau n trc cn c theo chc nng th phng): nht Cung, cn gi l Thng Cung, ni th Thnh Mu Thin Y A Na, Thnh Mu Vn Hng, nh vua ng Khnh v mt s thn thnh cao cp khc;
1
Vn nh Hy, Qu trnh chuyn ho t P In Nagar (Chm) n Thin Yana (Vit), Tp ch Vn hc, H. s 6-1979.
1112
Nh Cung, cn l Cung Hi ng, th hng chc tng thn thnh khc nhau, c c tng Pht, dng lm ni thit tr cc th dng rc sc trong dp l; Tam Cung, cn gi l Tin in, c hng n, hai bn t trng, chung, l ch c hnh t l, cng l ni khch hnh hng n cng bi. Sau l t ti in l m rc Thnh Mu t Hu Nam in ti nh Hi Ct. m rc c c hnh long trng trn nhng chic "bng" (gm nhiu chic thuyn ghp li ging nh chic b). Nhng chic "bng" ni tip nhau trn on sng Hng t bn sng ni in Hn Chn v n bn lng Hi Ct, sau ln b i v nh. m rc tin hnh vo ban m, n nn sng trng, c x sc s vi ng o thin nam tn n n mc cc mu sc trn cc chic "bng" phn chiu di dng sng Hng lp lnh. i u m rc l chic "bng" ch bn th cng long kiu Thnh Mu v hm sc vua phong. K theo, mt chic "bng" khc ch bn th, kiu v hm sc ca nh v Thng Ngn v Thu Cung Thnh Mu. Sau l nhng chic "bng" ch cc kh t nh tn, tn, c, qut; i hu bng, nhng ngi phc dch v khch hnh hng. Sau khi on "bng" khi hnh t bn trc Hu Nam in, cc b ng cng bt u ln ng ngay chic "bng" c bn th Thnh Mu cho n khi cp bn lng Hi Ct, ni m rc chuyn t sng ln b. ni bn ny dn chng, khch hnh hng, phng bt m ch sn. Hng khi ta bay trong nh uc, nh n rc sng. H ho nhp cng m rc, i theo cc kiu v nh lng. m rc si ng v tp np, nhng y v tn nghim trong ting trng, ting nhc ca phng ng vn v phng bt m. Khi cc kiu rc v n ni, an v, theo s iu khin ca v chnh t, ngi ta tin hnh lm l theo nghi thc c truyn, khi u l l Tc yt. Cc cuc ht th, ln ng hu bng din ra sut m. Sng ngy hm sau l l t chnh ti nh, v n chiu l l tin thn. Cc kiu rc, t kiu Thin Y A Na Thnh Mu n kiu cc v Thng Ngn, Thu Cung Thnh Mu, c long trng rc tr v in theo trt t nh din ra trong m rc nghnh thn ti hm trc. i ht qung ng b n bn sng, m rc c chuyn xung cc "bng" ri tr v in Hu Nam vi c, lng, qut... uy nghi
1113
trong ting trng v ting nhc rn rng cho n khi on "bng" gh bn. Ngy nay, in Hn Chn c nhiu ngi bit n v hng nm thu ht khch thp phng kh ng khng phi v ch c l mt di tch tn gio m cn v cc cng trnh kin trc c ngi xa lng vo trong khung cnh thin nhin th mng, hu tnh ca ni sng x Hu./. T.P- L.T.V
1114
Kho tg l hi c truyn Vit Nam
L hi Long Chu Hi An
Nguyn c Minh
phng tin sang trng dnh ring cho vua cha ng lm hoc tun du ngy xa. Vi dn gian xa, n hong, dch l l lc lng siu nhin gy hi cho ngi, ng ght ng s nhng cng cn knh n. V vy, lm Long Chu l da theo loi thuyn ca vua ch thn, tng, m binh p ti, tng qui, tng n v x u i, mong hng ci tt lnh cho ni c tr ca con ngi. Long Chu c b sn ng bng tre, ngoi pht giy v phm xanh , gia mnh l thuyn, u ui hnh rng c sng, ru, k, vy... Hng tri buc mt dm li, trc buc mt dm mi, 4 gc trc, sau thuyn c 4 hnh nhn cm dm, mt hnh nhn na ngi li. Trn Long Chu cm 4 c, 4 cn c xuyn thng qua thuyn thnh 4 chn, gia c lng che v mt phn, hng thuyn ct dc 2 on tre cho 4 ngi khing, trong lng c trang b y dng cho mt bc quyn uy, c iu tt c u bng tre v giy mu. Long Chu lm p, xu, ln, nh, hin, d ty thuc ti nng ca th m v yu cu c dn lng tha thun trc. Rm thng ging (Thng nguyn), rm thng by (Trung nguyn) l hai thi im chuyn tip gia ma ma v ma kh. Cuc sng lc hu, thiu v sinh thn qu xa cng vi tc ng ca thin nhin sau kh hanh, l lt thng c bnh dch honh hnh, ly lan c vng. V vy tt c c dn trong cng ng u c trch nhim tham gia cng Long Chu. Chc sc trong lng v cc tc trng c ra mt ban chnh t v mi thy ph thy ch tr. H quyn gp trong dn v xut qu thu th m lm Long Chu, s khc che rp, by hng n ti nh lng, p. Khng kh no nc, vui v, mi la tui tham gia qut tc trong nh ngoi ng ng ngha "chn rn chng rng nh lng vo m". Trc l chnh mt ngy, mi vic chun b phi xong, 7 thy ph thy thuc loi cao tay n, do thy C dn u cng cc hc tr l (ngi ph t) i lm php"trn o l" (trn ym). H mang theo nhng mnh ba v sn dn trn mnh g, tre, va i va git khn n, va bt quyt,
1115
Long Chu l t ch chic thuyn lm theo hnh con rng. y l
phn ha (phun du ha) dng ba vo ng ba ng t ng lng hoc ni nghi ng c qu, n t tp. Nhng ni ny u c mt bn th nh, thp, trn c mt l hng. Ni c ng ba hoc ng d kin cho cc ph thu cng m ngi i trn ym, tr t ma qu qui u c dn dp phong quang, thong ng. Trn ng, on trn ym ko di nh on rng rn. Pha trc l nhng ngi nh trng, thanh la v cc thy php va i va i ph, h ht. Pha sau l c on di nhng ngi t m i xem. Tng tp trai thanh gi lch ng vn ny, vn kia ct ging thch ht i, khi thy cc tp nam n p khc i qua. Nhng iu ht hu tnh, ht c, ht kin ti c bay bng hng gi. Khi cuc ht kt thc, m ng nhp vo on trn ym v nh vy, cuc trn ym bng tr thnh ci c cho ngi t x gp nhau. Ht nhng ni nh sn, cc thy php tr v nh dn 4 l ba vo 4 cy ct gc v mt l ca chnh. Ti y, nhiu ngi thuc cc xm p nh trong lng, nhng nh vn lu nay b "qu ma khuy ph" chu chc sn. Ai cng mang theo vi tng qut vi n xin thy v ba vo v ym. Chnh bi cng thy C v mt s trng inh khe mnh km ban nhc, c x i trc v ti sn nh. u Long Chu xoay vo trong trc mt c hng n, trn ng n bng chui ct ra gm bnh tri, xi tht, cho ch, go mui, thuc, nc, ci... mi th mt t. Thy C lm php khai quang im nhn, ly mc v son v 2 con mt cho Long Chu ri lm l v khoa (l cng t ph thy) lm khi u cho cc l sau. u tin l l co thn (l tc yt) vo gi t (12-2 gi m) l vt n s, hng ng tr qu. n gi mo (6-8 gi sng) lm l t thn. L ny cng mn, c heo, g by t lng thnh ca dn lng vi thn, lnh cai qun lng nn ht sc trang nghim, trng th nh l nh mi ni, c vn t v nhc coi l l nn khng th b. Xong th tc, n gi thn (8-10 gi sng) l cng Long Chu chnh thc bt u. Thy C mc o Thi Thng Lo Qun in hnh bt qui, tht lng , vai vt khn n hoc vng, chn i hia, u i m t l, tay cm ci vng cm hng hoc ci k lnh (chung lc), tay bt quyt. Ph t cho thy C c cc thy con v cc hc tr l cng dn nhc. Thy bt quyt cho quay u Long Chu ra cng, thy c nhng bi ch ring, mi on chuyn li g lnh bi vo hng n, trong khi cc thy con im nhc, c kinh ha theo v dng nhng th cn cho thy C. Thy C va c nhng bi ch y b n va c vn triu 32 tng ch huy, vn triu m binh, vn pht lng, vn pht ngoi binh.
1116
Cc bn vn cho thy i ng binh tng c triu n tr t dit qu l c mt lc lng khng l. Trn ht l nhng v t s: Thng Thanh Tin Cnh - Linh Bo Thin Tn, Thi Thanh Chn Cnh - o c Thin Tn, Ngc Thanh Thnh Cnh- Nguyn Th Thin Tn. Pha di l 32 chc v thn tng ng Ty Nam Bc, ba cung trung o v "vn vt m binh" trn ngp trong "th thin la a vng". Lc lng ny c pht lng no (go mui) "ra tay bt k t ma lm lnh", "xy ly o ho ba li ging", "st qu tr t h bn ch". Qu ma cng c i ng t t, c nhng li v v hoc li ln n nghim khc buc phi tun th di s thu tm ca m binh ln Long Chu i y min khc. S no c qu nhiu ti li phi chu tr kh. on ny, thy C c vn khao n, vn tng qui. Nu thy C gi yu, thy ph tr s c vn thay, va c vn va c nhng ng tc ma v, ma nhp n. Phm vi hot ng ca cc thy php l c sn nh rng. Thy ra vo ti lui tp np nh cuc u quyt lit c tht vi lc lng v hnh, ngi xem c ngy cng phn kch h h ra mt nht l khi thy c ng thi d di vi mt tn ma qu ngoan c, ngo mn, khi th thy trm trm trch c vi mt k quen mt, nhiu ln c tha nay li b m binh bt v. Trng hp lu nay c chuyn ha tai, c cy ct hin linh gy au m trong nh hoc na m tht nhin c t qung ro ro trn mi nh, th do ch nhn ngh trc, thy s cng thm v c nhng bi vn "tng ha tai", "vn cng tn bn t", "vn cng mc tr". Ngh mt lt, vo gi du l t cng cui cng sau bi "pht lng", thy c tip cc bn "vn khao Nng Nng", "vn khao th n th qu", "vn khao thy gii", "vn l H B" c xng ln. Cui cng l bi "vn khao n" trong c on "t n Vng" c c nhiu ln. Cc thy ph thy thay nhau c, sau thy C v ba bt n vo Long Chu xng ln "ym ghe i khng c ng li", "ym Lc Gip, Lc t, hung thn i cho mau, Lc Bnh, Lc inh qu m phi i gp, Lc Mu Lc K lnh i cho mau, Lc Oanh, Lc Tn, t ma ha ra bi bm, Lc Nhm, Lc Qu hung nng lnh mt i cho xa". Thy C g lnh bi chan cht vo hng n, cc thy ph cng bt n hng vo Long Chu git qu ma. n y l t ti nh kt thc, chuyn sang phn rc Long Chu. Theo hiu ca thy chp lnh, bn thanh nin khing Long Chu c thy C ngi trn hai thanh gm tut trn bt cho hnh ch X: hai bn cc thy ph i km, pha sau c ng chnh bi v ban l i din cho lng, pha trc mt s thanh nin mang uc chy soi ng. Ngi nh trng chu thc ng lin, Long Chu chy lp xp ti nhng ni trn
1117
ym hm trc, cc thy ph c kinh, c ch, git khn trn ym. Ht ni ny n ni khc. Trn ng rc Long Chu c nhiu trm dng chn thay ngi khing. Di nh trng rm mi ln, mi ngi trong lng dng roi qut khp ni ri trn ra ng, xng khi la uc sng rc ng xm ch Long Chu n. H t pho, qung roi vo Long Chu, git ba ca thy v dn ng. Tt c u ho hng, m thanh no lon. Ngi ln, tr con ch xem ri nhp vo m rc. Ngi gi tr con ai ai cng thch. Long Chu i ht cc ni phi i cng n gi Hi. m rc n mt ni vng th dng li, ni la t Long Chu. Ni gn sng th h th xung sng, trn Long Chu c nhng chn du lc lm n chy sng, tri dn ra bin. nh Cm Ph, ngoi cc hnh thc nh nhiu ni cn thm tc "x c" (c). C l mt dn tre hnh chp nhiu tng cao chng 2m. Mi tng c t xi tht, bnh tri, tin... Pha trn l mt khung pho cy. Khi cng nh xong, pho n mi ngi x vo cp, ai c nhiu th xem nh c nhiu lc. Ngi Hoa cc bang thng lm Long Chu ln v cng phu hn. C khi ton b Long Chu lm bng vi, di c 5m, phi lun tre xung di bng cho bn cp ngi khing (8 ngi) cng cha m Bn, Ng Bang hay cha ng. C cng lm ln, c khi c con heo quay trn . Khi c lnh x c, mi ngi tranh nhau vo ly lc, c ngi tht nhanh dnh c c con heo quay cht vt trn nh gin m chy. Long Chu ca ngi Hoa thng c th xung sng, trn c thm ru, khn, "sp ong", heo quay nguyn con, c g trng cn sng. khu vc Thanh Chim (An Nhn, An Qun, ng Phng, Phc Kiu) lm Long Chu khng p bng di ph Hi An, c khi ch l b chui c mui che thc cng, u v ui rng lm ring bng giy gn vo. Vic cng do lng p t chc c thy php ch tr vi mc ch "tng sng tr n dch", mong mt ma nng sn tt p. Nh vy, l hi Long Chu phn cng l ko di hai ngy hai m, nng phn ph thy. Long Chu th hin nhn sinh quan, th gii quan ca ngi dn xa, khi cha ct ngha v c hnh ng gii quyt c nhng hin tng l quanh mnh nn thc hin phi nh n th lc ph thy vi cc nghi l ma thut huyn b. Bn cht ch thc tt p ban u b chm lp, tnh ch ng, sng to b km hm nn ngha hi cng b chm su, khng ni tri. Bng dng cc cuc ht i p hin ln m nht. Trc nm 1945 Long Chu c mi lng, p lm; lng lm
1118
ln, p lm nh thng kt hp vi nh nn b hiu lm l hot ng ph ca t chc cng t ln thng k hng nm. Qua hi c, ti thy ngha mc ch ca Long Chu c tch bch, cc lng p ln Hi An, Duy Xuyn, in Bn quanh vng Ca i u c lm Long Chu. C ni cng Long Chu sau dp t nh vi ngy, v ph thy khng phc v ng lot cc lng cng mt lc. C cch gii thch khc rng Long Chu lm sau thnh hong thy r s bt lc ca mnh nn cng chm lo n vic hn. T 1975 n nay, l hi Long Chu khng c t chc. Vi ni, thay v lm Long Chu, h lm b chui t go mui, bnh tri th sng. Long Chu tuy nng phn l nghi, nh hot ng hi nhng n vn l loi l hi v huy ng ton b dn c trong mt a bn tham gia v l mi lo chung cho mi ngi. l sinh hot vn ha-tn ngng cng ng. Bc lp vn ha nng v nghi l, n th hin mt nhn vn rt r. l ci Nhn trong truyn thng nhn o ca dn tc. Qu ma quy ph nhng chng vn c mi li khao vng, an i v v ri nh thn tng, m binh trc n, phn x. Bn ci mm c ci cng. Trong vic th, c khao c t, ni bt ln l lng cu mong an c, ha bnh. Bao trm l ci nhn bn, khao kht t khng nh bn ng gia i gia t ca mnh, vn ln khng ngng cho cuc sng tt p, thnh vng hn. L hi Long Chu, thc cht l mt cuc tng tn cng tr kh t ma dch bnh v cng l cng c chuyn ti, by t su sc vn ha ca cng ng c dn nng nghip. D mc no cng c tc dng on kt, ha ng, cng chin thng, mu sinh. C dn Hi An c mt qu trnh t c, hn c, hp c nn ng nhin c s tip thu nhng vn ha ca cc dn tc ngi c quan h. Trong iu kin pht trin th - thng cng trung chuyn mu dch quc t nn l hi Long Chu c s tch hp v ha ng gia Pht gio, o gio v tn ngng dn gian. y l mt sinh hot tng hp, c bng dng ca cc mn ba php m i th ngi Chm, ca quan nim a linh hn ngi qu c qua bn Gic Hi ca ngi Trung Quc, ca du vt l dng qu u ma cho t tin ca ngi Thi v s t n thn ca mt s nc vng ng Nam . Trong vn cng Long Chu xut hin tn gi cc v thn xut x t Trung Quc, t Bc B v Trung B. Cc th vn vit bng ch Hn, Nm c ngm, c xng mang phong cch x Qung.
1119
Mc du c nhng hn ch, c mu sc tn ngng,Long Chu vn lp lnh c m ca c dn nng nghip "Go Lng Sn ngon ti Thin Ph, n tt qu y thin thu, ung tt sng lu mun tui, y y h go chu tch, trn trn h la khp vn ni". V, Long Chu vn l loi l hi kt hp mt sn phm sng to vn ha ca c dn nng nghip sng nc Hi An cng nh nhng l hi nc khc cn c tip tc nghin cu, pht huy nhng mt tt ca n./. N..M
1120
L hi nh lng L Hi
Nguyn Ngc Trch
X L Hi, xa c tn l An Hi, Bnh Yn thuc huyn o L

Sn, din tch khong 6 km2 vi gn 8000 dn. Khng ch c cnh sc thin nhin ti p, nhiu di tch v danh thng ni ting nh cha Hang, nhiu nh, cha, miu mo..., ni y cn c nhng sinh hot vn ho truyn thng phong ph v c sc. Theo truyn thuyt v gia ph cn lu gi mt vi dng h x L Hi, t tin ca c dn L Sn ni chung v x L Hi ni ring l nhng ngi gc Ngh An, di c vo Nam v nh c rng Lng (th x Qung Ngi), ri chuyn dn xung vng Tr Long (x Bnh Chu Bnh Sn) sinh sng. n i vua L Kinh Tng (1600-1619), nm 1604 c mt on ngi dng thuyn cu ra o" 1 gp o hoang vu cha c du chn ngi, nhng thy t ai tt, bin nhiu tm c c th nh c sinh sng c, nn h quyt nh li khai khn t ai trng trt v sinh sng lu di trn o v phn chia ranh gii, nh ra 2 phng ly tn l An Vnh v An Hi (L Vnh v L Hi ngy nay). t phng An Hi gm c 8 ngi, phng An Vnh c 7 ngi, l nhng ngi u tin t chn n o L Sn, t nn mng u tin cho vic nh c xy dng cuc sng lu di y. Sau ny cn c nhiu on ngi ra o v cng nhau on kt xy dng cuc sng, sinh c lp nghip trn o, nn trong dn gian thng c nhc n cng c ca h "Tin hin khai khn, hu hin khai c". Ngoi cng lao khai hoang, xy dng cuc sng lu di trn o L Sn, cc v tin hin, hu hin cng con chu ca h c nhng ng gp ng k trong vic xc nh cng nh bo v cng th, ch quyn ca nc ta trn hai qun o Hong Sa v Trng Sa. Hng nm L Sn, c vo thng 2 (m lch) cc tc h c ngi i lnh Hong Sa,
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi. 1 Non nc X Qung - Phm Trung Vit .
1121
Trng Sa u t chc l khao qun tng nh nhng ngi lnh Hong Sa, Trng Sa. Nguyn Thng trong Vit s cng gim kho lc chp : "Nc i Vit Nam ta bui quc s thng kn nhng ngi inh trng ca hai h An Hi v An Vnh m t i Hong Sa i kim lm nhng vt ngoi bin, hng nm c thng 2 i, thng 8 v" 1 . L Qu n cng chp trong Ph bin tp lc : "H Nguyn trc kia t i Hong Sa 70 sut, ly ngi x An Vnh sung vo, thay phin nhau, mi nm c thng 2 th nhn giy sai i, em theo 6 thng lng, ngi nm chic thuyn cu t m ra bin" 2. Cc quan trong quc s qun ca nh Nguyn cng chp: "Hi u bn triu, t i Hong Sa c 70 ngi, ly dn x An Vnh sung vo, hng nm, c thng 3 l ra bin tm kim hi vt, n thng 8 th do ca bin T Hin v np" 3. Hng nm L Sn, c vo thng 2 (m lch), cc tc h c ngi i lnh Hong Sa, Trng Sa u t chc l khao qun tng nh nhng ngi lnh Hong Sa, Trng Sa, nn c cu ht : Trng Sa tri bin mnh mng Ngi i th c ngi khng tr v Trng Sa my nc bn b Thng 2 khao l th lnh Trng Sa iu khng nh, t xa xa t tin L Sn t chn ln hai qun o Hong Sa v Trng Sa ca T quc. tng nh cng c ca cc v tin hin, hu hin, con chu i sau lp ra mi lng mi nh th tin hin v hng nm t chc t l linh nh v m hi vui chi. Nhng hin nay ch cn nh th tin hin x L Hi l cn gi nguyn dng v kin trc thi xa v lu gi c nhng nghi l cng t trong cc ngy hi t nh. nh lng L Hi c xy dng vo nm 1820, nin hiu Minh Mng th nht th 7 v tin hin v sau ny l cc v hu hin; v th Thnh hong trn nam; thn Thin Yana. Ngi nh qua nhiu ln
1
Chuyn dn t i Nam nht thng ch, bn dch ca Phm Trng im, o Duy Anh hiu nh, Nxb KHXH, H Ni, 1970. tr.395. 2 Chuyn dn t i Nam nht thng ch, tp 2,Sd, tr.397. 3 . i Nam nht thng ch , Sd, tr.370.
1122
trng tu, nhng vn cn gi c dng v kin trc c xa tng i nguyn vn. nh lng L Hi c kin trc hnh ch Tam : gm nh tin ng, chnh in v hu cung. Mt trc nh tin ng c 6 ct, trong 2 ct 2 u chm ni chi tit rng qun quanh thn ct, c t ln lng 2 con ngh chu 2 bn. Trong nh tin ng c cu trc 20 ct v 4 v ko. Tr chng choi cnh di, c h thng ca ra vo bng g c xa cn lu li. Trong nh chnh in c honh phi "An Hi nh" v c chia lm 3 gian. Gian gia t 2 con nga g cng 2 ngai th, 2 bn 2 gi v kh bng g, hai gian bn t 4 thuyn ua : Long, Ln, Qui, Phng. Nh hu cung pha sau chnh in c cu trc nh mt am th v th thn Thin Yana. Vi li kin trc c xa v nhng nghi thc t l ti nh lng L Hi, c th khng nh y l mt di tch kin trc - vn ho c gi tr v mt khoa hc nghin cu tn ngng, vn ho y, ng thi rt c gi tr v mt vn ho du lch. Chnh ti ni y, hng nm t chc 2 k t xun v thu gi l "Xun k, thu t" vo cc ngy 20/2 v 20/8 (m lch) tng nh n cng c cc v "tin hin, hu hin" v cu ti lc cho dn lng. c bit, trong nhng ngy u xun (t mng 4-8 thng ging m lch) ni y cn c hi ua thuyn si ni cun ht nhiu ngi xem. y l nhng ngy hi l ln ca nhn dn x L Hi, th hin o l "ung nc nh ngun", nh v ci ngun t tin v cng l dp dn lng, cc dng tc gp nhau trao i tm tnh, gi gn v pht huy nhng gi tr tt p ca cha ng ngy xa cho con chu hm nay. Trong cc ngy hi l nh lng, th ngy 20 thng 2 (m lch) l ngy gi t tin hin v cng l ngy "t xun", c cc tc tin hin, dn lng v chnh quyn a phng t chc kh long trng, trang nghim. L t tin hin c t chc t ngy 19 thng 2 n ngy 20/2 (m lch) gm 2 l chnh : 1. L nhp yt (mi t tin v cc thn linh v d l) : Trc khi vo l ngi ta dn dp sch s xung quanh nh, c ng hnh c cm khp sn nh. V ch t (trc y l ch lng) ngy nay
1123
l mt v ng u trong 7 tc tin hin ng ra t l m u cho ngy hi l chnh thc hm sau. L "nhp yt" thng c t chc vo u gi m ngy 19/2. Trong l "nhp yt" c l "tnh sinh" ngha l xin php thn linh c git heo lm vt t. Cc vt phm t l trong l nhp yt ch l bn tru, ru v hoa qu. Sau khi cc v chnh t v bi t lm xong vic c sot l vt (kim tra cc vt phm t l) l l dng hng. Sau 3 hi trng hiu, ching trng bt u ni ln, tip l l dng hng trong ting nhc m vang trm lng. L "nhp yt" c kt thc sau 3 tun ru (s hin, hin, chung hin). Cng trong bui l "nhp yt", ngy xa ngi ta thng t chc "ni tung". Nhng ngi tham gia "ni tung" ch l nhng ngi c nng khiu v din xut, c ging ca tt, nh ni dung cc tung, tch. H phn vai nhau, ngi i din nhau trong nh "ni" v din li mt v tung, tch no cho dn lng xem, to nn khng kh vui ti cho ngy l ca lng. n ngy hm sau (20/2) l ngy t l chnh thc. 2. L t chnh : T sng sm nhn dn trong x, cc chc sc a phng tp trung v nh d l t ng . Trong ngy t l chnh thc, on t gm c mt v ch t (trng tc tin hin), hai v bi t v 10-12 ph t. Ch t v bi t n mc chnh t, o thng mu xanh, u i khn ng. Bt u vo bui t, nhng hi trng ching c ging ln lin hi, v trong qu trnh t l dn nhc bt m lun ngn ln nhng m thanh ro rt. Trong ting ching trng trm hng v mi hng trm lan to khp khng gian l, di nh n m o trong mi nh c knh, to nn khng kh uy nghi v trang nghim ca bui l t. Sau 3 tun ru l n tun tr v mc c vn t (xng vn). Ngi c vn t c th l v chnh t hay bi t hoc chn trong s nhng ngi tham gia bui t c ging xng tt c. Sau cc nghi thc "chc v" (chun b), "chuyn chc" (chuyn chc vn n v tr dc) v "c chc", vn t c ngi c xng ln vi nhng m iu du dng, bay bng d i vo lng ngi. ca ngi ca cc v tin hin, hu hin, trong bi vn t c on : "Thu trc cc v t cht thng minh, bit nhn xa trng rng li v ngh ti gii v
1124
song, vn chng thng thi, tnh tnh sing nng cn mn, khng ngi kh, ngi kh, chng qun xa xi cch tr, chng s nng ma dng t, dc lng chm lo m mang b ci, trm nm lm nn s nghip, xy dng c c qui m ng hong, nn con chu v lp ngi sau nguyn thnh knh phng th la hng n p cng n v nguyn noi gng cc v, knh mong cc v ph h cho ton th nhn dn an c lc nghip"1. Nt ni bt trong bui t l chnh l tit mc dng n kh sinh ng. on dng n gm c 6 ngi, mc o thng xanh, u i m cnh chun, chn b tt. Khi dn nhc bt m tu ln iu nhc dng n, on dng n theo hng mt tin vo in th ti cc ban th theo nhp bc hnh ch chi, tay khunh trc trn nng n di s iu khin ca v chnh t. n c cu to nh mt i hoa, bn trong c thp sng bng nn, c tc dng thp sng dn ng cho cc v ch t i n tng in th lm cc nghi l t l nh : chm ru, chm tr, bi... Cng nh l "nhp yt", bui t l chnh thc cng tun t qua ba bc (s hin, hin v chung hin) v c kt thc khi cc chc sc trong lng, i din cc tc tin hin, dn lng d l thay nhau vo bi kin trc ngai th tin hin t lng thnh knh t tin v cu mong s bnh an cho cuc sng ca lng x, gia nh v cho bn thn mnh. Sau cc phn nghi l l cuc hi ng tm tnh gia cc tc h, dn lng v cc chc sc a phng cng nhau n li nhng truyn thng tt p m cha ng lu truyn li v cn gi n ngy hm nay, vi mc ch gio dc lng tn knh t tin, tinh thn on kt cng ng v lng t ho v qu hng, t tin mnh cho con chu hm nay v mai sau. Ngoi ra, trong cc dp "t thu " (20 thng 8) v l hi u xun (mng 4-8 thng Ging), th cc nghi thc t l vn ging nh nhau. Ch ring trong l hi u xun ti nh c thm phn hi ua thuyn (t linh) kh si ni v hp dn thu ht hu ht dn trong x t v xem hi vui chi.
Vn t tin hin.
1125
V l hi nh lng L Hi, tuy c t chc nh k, thng xuyn hng nm, nhng nhn chung qui m t chc cc ngy hi l "t xun" (gi t tin hin) v "t thu" cn b hp ch yu trong 7 tc tin hin, cha pht trin thnh mt ngy hi l mang tnh cng ng rng ri (tr cc ngy l hi u nm c t chc ua thuyn). Tuy nhin : "cng nh l mt hnh thc hi lng truyn thng nh cc nh nghin cu tha nhn nn nhng k gi t tin hin l nhng ngy sinh hot vn ho truyn thng ca nhn dn x L Hi, va th hin tm lng "ung nc nh ngun", hng tm linh ca mnh n cc v "tin hin khai khn, hu hin khai c", va biu hin mong mun v mt cuc sng no , hnh phc, ng thi l dp tht cht si dy on kt gia cc dng tc cng nh cc thnh vin trong cng ng, thm hi sc kho, trao i nhng kinh nghim trong sn xut v gii quyt cc mu thun bt ng ny sinh trong cuc sng. Vi ngha , nhng ngy l hi nh lng L Hi gp phn vo vic bo tn v pht huy nhng truyn thng tt p ca qu kh. Rt tic l trong mt thi gian di trc y, mi sinh hot t l nh b cm on lm cho nh lng trong cnh hng tn, khi lnh li trong lng ngi dn y bao ni luyn tic. Thi gian gn y cc nghi thc t l nh c khi phc nguyn vn, c chnh quyn cc cp a phng quan tm to iu kin tt cho cc sinh hot t l nh. Tuy nhin mt s hot ng vn ho dn gian nh: ni tung, ht i p... khng cn c duy tr, nn trong cc ngy t l thiu hn i phn hi vui chi, gii tr lm cho ngy hi l gim i sc cun ht i vi mi ngi dn trn o. Hn th na, phn ln vic t chc, kinh ph t l u do 7 tc tin hin y ng ra lo liu, nn cn mang nng tnh cc b dng tc, khng pht huy ht c nhng gi tr tt p nhng ngy l hi trong i sng x hi cng ng x L Hi. Nu c s ch o ca chnh quyn a phng, ngnh vn ho thng tin c s, a sinh hot t l nh lng L Hi vo chng trnh hot ng sinh hot l hi hng nm a phng, th ngoi phn nghi l chnh, sau tng thm phn hi vui chi gii tr nh: khi phc li cc sinh hot vn ho c xa vn c ca n: ni tung, ht i p... v a thm vo mt s sinh hot khc nh: ua thuyn, nm bng, u vt y l nhng sinh hot kh quen thuc ca nhn dn L Hi chc chn s
1126
lm cho ngy hi t l tin hin nh lng L Hi thm phong ph v hp dn hn, pht huy c gi tr tt p ca hi l, thu ht mi ngi dn trn o v c nhng ngi t cc ni khc n tm hiu, tham quan v du lch. Nh vy, chng ta gii thiu nhng nt c sc ca vn ho c truyn a phng li lm cho ngy hi l tht s l nhng ngy hi sinh hot vn ho y hp dn, gp phn gn gi nhng gi tr tt p ca truyn thng cha ng, lu truyn li cho th h mai sau, xy dng cuc sng mi, xy dng khi on kt dn tc, h, lng, x thm ti p v vng chc./. N.N.T
1127
L hi Mbng Kat
Thch phng - L trung v
gi Chm c nhiu l hi trong nm, nh l Ph Mbng Yang (l cng u nm ti lng, thp, cu xin thn linh cho php dn khai knh, p p, lm ma), l Yn Yang v Plao Pasah (l cu o), l Rija Nagar (l cu mong quc thi dn an, ma thun gi ho). Nhng quan trng hn c, c quy m ln v ko di nhiu ngy l l hi Mbng Kat. y l Tt ca ngi Chm, v cng l dp tng nim cc anh hng 1 lit s, cc v thn linh, n thn P Nagar , cc v vua c cng pht trin nng nghip nh P Klng Girai, P Rm c thn ho v cng t tin, ng b. Nhng ngi him mun con, nhn dp l ny cng mang l vt n lng, thp cu xin n thn P Nagar ban phc lnh. L Mbng Kat t chc vo u thng 7 (theo lch Chm) ti cc lng, thp, v sau dn chng chuyn v tng gia nh t chc l cng t tin trong ba ngy. Cn lu thm rng, ngi Chm rt coi trng quan h huyt thng, h hng cng nh i sng tnh cm ca gia nh. Nhn dp ny, ngi ta t chc thm ving nhau gia nhng ngi thn tc, bn b; nhng ngi v l do sinh k phi sng xa, dp ny cng thu xp cng vic cng v sum hp. Nhng cuc n ung, vui chi trc kia thng ko di cho n ht thng 7 (theo lch Chm). L Mbng Kat thng c t chc trng th cc lng, thp P Nagar, P Klng Girai, P Rm (khu vc Phan Rang), P Klng Mnai (khu vc Phan R). Cc gi lng ca ngi Raglai (tc ngi cng ng h Malayo Polynsien sng pha trin ng Trng Sn thuc cc tnh Khnh Ho, Ninh Thun, Bnh Thun) dn u on ngi xung tham gia t chc l. Vo nhng nm c ma, on ngi Raglai xung d cng ng. H mang theo vng min, y phc ca vua Chm cng nhng bo vt m trc y trong cc cuc lnh nn chy ln ni, hoc sang Campuchia, hong tc Chm k thc cho h ct gi v lo vic th cng. Nay, vo dp l Mbng Kat, h mang theo cc bo vt y cng
1
. Cn gi l P In Nagar.
1128
phm vt dng cng v ni lng, thp c dng ln cc thn. Dn u on ngi Raglai v d l l ng Jngi (tc ng t lo vic qun l cc bo vt ca vua v cc thn). Ch l l thy C Pash (n Dhia) vi s tr gip ca cc ng Chmnay (ngi gi lng v th cng), ng Kadhar (cn gi l thy C ke chuyn ko n Kanhi v ht l ca), ng Muk Paju (ngi chuyn dng l vt). Vo m cui thng 6, ng thy C Pash cng vi nhng ngi trong ban t lm l ti danok (ni ct gi l vua) xin c thnh l phc cng cc l khc a ln lng, thp. Vt phm dng cng gm c trng g, tru ru, bnh, tri cy. Sau li khn xin ca ch l P Dhia, ng Kadhar Gru (thy c ke) va ko n Kanhi, va ht bi ngi ca cng c ca nh vua v cc v anh hng c cng khc. ng Muk Paju lo vic dng l vt. Tip theo l cc ng Chmnay v ng Jngi bc ln khn mng thn. Trong ting nhc rn rng, cc ngi i theo cu khn theo s nguyn, v sau khi khn xong, u c ma dng l. L thnh y phc ko di cho n khuya mi chm dt. L rc y phc nh vua t danok (ni l ca vua) ln lng, thp c tin hnh vo sng hm sau. i u l cc thy l trong b o chong di trng, u cht khn trng, tip n l cc thn ho, nhn s, cc v chc sc trong lng ph trch th lng, thp y, ri cc kiu trn t cc b l phc, c lng hu hai bn, theo sau l mt on thiu n va i va ma qut rong ting nhc rn rng, vui ti. Khi on rc i ln n thp, cc thy l P Dhia, Chmnay, Kadhar Gru, Muk Paju, Jngi lm l m ca thp (Ph Yang) ri tin vo bn trong. Sau khi lm l ty th tng vua (pamnay Yang), ng Jngi dng l phc ng P Dhia (thy C Pash) lm php trc khi mc cho tng vua, cn ng Kadhar (thy c ke) th ht l ca. Trong khi ng Muk Paju dng l th ng P Dhia lm cc ng tc tng trng coi nh cc v thn v hng l vt. Gia lc ang hnh l, ngi ta quan st nh sng cc cy n lm bng sp ong trn bn t l vt on nh c cc thn c v hng hay khng. Theo tn ngng dn gian, nu ngn la cc cy n chy thnh hai ngn, c hai mu m nht khc nhau, th c ngha l thn linh v, nu hin tng cha xy ra th mi ngi li tip tc cu nguyn, kt hp vi nhng ng tc ma l. V th cuc l lm lc ko di nhiu ting ng h. Trong lc , quanh khun vin n thp, khch tp hp thnh tng
1129
nhm: ch ny t chc ht l, cu kinh, dng cng, ch kia ngm th, n ht. Ai i th son thc n mang theo, n ti ch. Ch n l m ngi lu ngy mi gp, h tp hp nhau li, va n ung va hn huyn. Mt s thiu n r nhau i xin ch ngha ca thn. Vo khong 3 - 4 gi chiu th l cng lng, thp kt thc. Cc on ri khi lng, thp to v cc xm. Nhng ngi Chm theo o B la mn bt tay vo vic t chc cng ng b, t tin ti gia nh mnh. Lc ny, ngi ta thm ving nhau, cng vui chi, lm nhng mn n dn tc i khch. Nhiu tr vui chi c t chc li cun ng o ngi tham gia nh: hi thi dt th cm lng M Nghip, xem trin lm th cng, m ngh dt, gm, d cc chng trnh ca ma nhc, n ca.v.v.. C nh th cuc vui chi tip tc ko di trong 3 ngy lin. Xa, sau l hi Mbng Kat, ngi Chm c tc king khng i lm cho n ht thng 7 (lch Chm). TP - LTV _______________ Ghi ch: Tc gi Trn M, trong bi ng trn Thanh nin nguyt san thng 11/1991 c quan tm n mt sc thi mi v khc ca l hi Ka t nh sau: ... pha Bc Thun Hi, ngi Chm n Tt vui nht l ba im: Miu B Hu c, th c B Ri N Cnh - ngi m ca x s Chm. im th hai Thp P Ka Lng Giarai (thng gi l Thp Chm). y chnh l vua P Ka Lng Giarai. im th 3 l Thp Hu Sanh, lng vua P R M. T sng, trn ng vo cc lng Chm, gp hng on cc b, cc ch, i ch v, i trn u nhng ci thng p, ng y thc phm, hoa tri vo tng nh, cng chnh cc b, cc ch tt bt lm bnh, nm tht, chun b cho c bn. Tra 30-6 trn sn Miu B, xut hin nhiu c qut, trng ching, vng lng chun b i rc xim y ca ngi Do, ngi Rc ly t trn ni mang xung. Theo truyn thuyt, th thu xa ngi Rcly lm con nui ca Ngi. Do h hin lnh, chn tht nn Ngi qu mn giao y trang cho h ct gi. V c n ka t th a y trang v cho Ngi, ht ka t li a v ni gi gn bo qun. 12 gi 30 on ngi i rc y trang bt u xut pht. i u l cc em trai, em gi, n mc p, xp thnh 3 hng khua vang ching trng. Tip theo l cc c b lo cao tui nht trong lng mang c, vng lng. Sau cng l dn lng. i n gia
1130
mt tri i th gp on ngi Rcly mang y trang ca ngi cng va ti. Hai bn gp nhau, tay bt mt mng ri ngi xung gia ng lm l bn giao. Ngi Chm tip tc rc y trang ca Ngi v miu, ngi Rcly cng v d l. Ting trng, kn ca hai dn tc ho quyn vi nhau to thnh mt hp m c sc lay ng no nc v cng. n chiu, trn sn vn ng Hu c, ngi Chm v c ngi Kinh cc lng ln cn c n hng vn dn v d hi... T tm hng cc v n tin vo sn, cho quan khch ri tung ln khng hng ngn qu bng rc r sc cu vng. Tip theo l nhng iu ma c truyn dn tc. Mi v n xo ra hai ci qut nh hai cnh bm. Nm thiu n c li trang phc c bit hn, ma gia sn nh nm bm ch. Cn hng trm bm em ma ln vng ngoi, to thnh mt ci hoa khng l nhiu cnh. C sn vn ng l mt bng hoa, mt rng hoa, l mt cnh ng bm. Nhng con bm un ln nhp nhng, i cnh rp rn theo ting trng, ting nhc. Ngi xem c thng thc nhng iu ma tuyt vi v vi mt quy m c l l him c... Ti 6 thng 10, cc lng ngi Chm v cc x c ng ngi Chm theo o Blamn u t chc ma ht vui chi mng ka t cho n tn giao tha. Ngy 7/10 (mng 1 Tt) c 3 im c miu v thp, t sng, cc thy c (thy c ke, chuyn lo vic cng t cc lng Chm) cng b con mang hng hoa, bnh tri ln miu, thp cng. Cc thiu n, cc i vn ngh ngi Chm v ng bo nhiu dn tc v y xem hi. Tt Ka t, Tt Nguyn n cng nh bao l hi ca cc dn tc t Bc ch Nam, t rng ti bin trn di t hnh ch S ny lm phong ph thm cho truyn thng vn ho Vit Nam./.
1131
L hi cha ng*
Nguyn Ngc Trch
Cha ng ta lc ti th t Thu X, x Ngha Ho, huyn T

Ngha. Cha quay mt v hng ng, pha trc l dng sng Vc Hng (h lu sng V) trong xanh quanh nm y p nc. Sng Vc Hng chy ra bin qua ca L, to cho cnh quan ni y ht sc th mng, thi v. Cha ng l tn gi dn gian, tn ch Hn ca cha l Quan Thnh t. Kt cu kin trc hnh ch tam ca cha gm nh tin ng, chnh in v hu cung qui nh li th phng trong ni tht cha. Nh tin ng dng tip khch, nh chnh in th Quan Thnh, nh hu cung th pht Quan m Nam Hi, Thin Hu, Kim u. Kiu th phng ny l "tin thnh1, hu pht" khin cho cha ng mang tn gi l cha c tnh cht hp l. Cha ng l c t c kin to nm Minh Mng nh nin, Tn t (1821) do t bang Minh Hng Thu X lp nn. T bang Minh Hng bao gm nhng ngi Hoa sinh sng dc ven duyn hi nam Trung Hoa thuc cc tnh : Triu Chu, Phc Kin, Hi Nam, Qung ng. H n vng t Thu X vo khong th k XVII trn nhng chic thuyn bun. Ti Thu X, ngi Hoa Minh Hng lp nn khu thng cnh nh, cng cc dy ph san st bun bn. Trong thi im phn thnh, "vn" Thu X l ni bun bn, giao thng ni ting trong tnh. Dn gian tng c cu ca : "Cho ghe xung vn mc du
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi. 1 L ra cha ng phi gi l n Qun Thnh, song y gn vi in th Pht (Quang Minh in) nn gi l cha. V cha l ni th Pht, c s tr tr hoc gim t.
1133
Hi thm ch li nhc u bt cha1 " Lch s hnh thnh cha ng Thu X cng l iu kin, ngun gc pht sinh, tnh cht hot ng ca l hi ngi cha ni ting ny. L hi cha ng din ra vo ngy rm thng by (tc 15/7 m lch). y l ngy tt Trung nguyn trong dn gian, cng l ngy l Vu Lan bo hiu ca nh Pht. Thi gian l hi thng ko di t 2-3 m a im: cha ng v cha Hi Nam. a im cha ng l ni lp n chn t, b th, hnh l. a im cha Hi Nam l ni ht bi, vui chi. L hi do ban qun tr cha ng ng ra t chc. Ban qun tr vn ng cc khon ng gp ca t bang chi ph cho l hi. Thng thng ban qun tr cha bao gm cc chc sc a phng, ch bi trong cha, s ch tr, cc tc trng trong t bang. Trc rm thng by, ban qun tr tp hp cc ngh nhn kho lo v thanh nin mnh kho trong lng v ti cha lp n chn t. n chn t c xy dng pha mt tin ca Quang minh in. n bao gm mt ci am v mt bn c. Am c xy dng cao hn bn c khong trn mt mt, trn bong vi, trang tr p. Mt in am quay v pha ty, pha trc l bn c. Bn c l hai tm phn ln, k thnh sp, hnh vung cnh 4m, din tch 16m2 . Trn bn c t cc c bnh, cm, mui, go, heo quay... Nhng l vt trn bn c do dn chng t nguyn b th, cng cng qu. Tu mc giu ngho m sm l vt. Ngi giu cng heo quay, bnh; ngi ngho cng go , cm, mui, xi, hoa qu. Ngoi ra, trong chnh in th Quan Thnh, mi bang ca t bang Minh Hng cng heo quay, cc bang c gng thi vi nhau trang tr, b cc to v p ca mm c. Ngi ta hnh l thi gian trong vng mt bui sng t sng sm n ng ng (12 gi tra). Ch tr bui l l v ho thng. Xung quanh ho thng c khong 4, 5 nh s lm nhim v g ching, g m, nh trng, chung. Ho thng ng n, ngi trong am lm ch t. Ho
1
Mt trm cu ca dn gian Qung Ngi, tuyn chn v bin son, Cao Ch, S Vn ho Thng tin v th thao Qung Ngi, 1992, tr.16.
1134
thng mc y phc c sa mu vng, u i m cnh sen, tay phi cm n, tay tri cm lc lc. Bc vo bui t, ho thng c kinh cng thp loi chng sinh c hn. Va c ho thng va bt n v khua lc lc. ng thi cc nh s g m, nh chung ho theo li kinh ho thng ang tng. Khng kh bui t l tht trang nghim. Mt s dn chng ng chp tay cu kinh, s khch ng xem ch x c. n qu gi ng, ha thng ra lnh cho cc s nh mt hi chung v mt hi trng kt thc bui hnh l t thp loi chng sinh c hn. y l bui l cng b th nn tt c c bn u dn chng t ng x c. Khung cnh x c tht vui v, no nhit. Ngi ta tranh ln vi nhau ginh git cc l vt, hoa qu. Ngi no c sc mnh, gii tranh th ot c heo quay, ngi no yu sc hn th tranh ot bnh, xi, hoa qu. i khi v tranh ginh xy ra s x st ng tic. Sau khi ng n cng thp loi chng sinh c hn xong, ho thng cng cc nh s i v Ngha T ca lng cng cc c hn, chin s cht trn c th ni y. Hon tt xong chng trnh hnh l, bui chiu ban qun tr cha t chc hi h linh nh no nhit. Khong 4-5 gi chiu, dn chng tin hnh chng c1 trn cc no ng ca lng qu Thu X. Chng c l hnh thc hi tip ni vi chng trnh l vo bui sng. Tt c gm c 3 c: c th nht chng Pht B Quan m Nam Hi; c th hai chng Mc Kiu Lin; c th ba chng Na Tra. Cc nhn vt c rc chng bng tng g do ngh nhn kho tay to dng. Tip theo c l on thiu n xinh p gnh hoa, khng phi l hoa tht m hoa c v trn giy gng 4 mt ca chic lng n hnh tr. Bn trong l ngn n cy lung linh to sng lm ni bt hnh hoa. Mi c thiu n gnh hai gi hoa, tip ni thnh mt on ngi ko di trng rt p mt.
1
. Chng c: ta nh bong xe hoa. Ngy trc khng c xe, ngi ta dng c, trang tr vi hoa, pha bn trong t cc tng Pht B Quan m, Mc Kiu Lin, Na Tra. Mi c c 2 thanh nin mnh kho ko.
1135
Tip sau on thiu n gnh hoa l on ma ln rc uc. Ln ma gia, hai bn l on v sinh cm uc, nh trng. Ni tip on ma ln l on gm cc bc chc sc, k lo v dn chng trong lng. on diu hnh i vng quanh trn cc ng lng. Dn chng ra hai bn ng thp hng, nim Pht v ho theo on diu hnh. Sau khi i ht cc ng lng, on diu hnh chng c i v pha trin sng Vc Hng tip tc hi Hoa ng v Phng sinh. Thi gian trc ngy din ra l hi, dn chng i mua cc con vt nh: chim, vt, cua, ng thi chun b n uc dng cho ngy hi phng sinh v hoa ng. Khi on ngi t tu ng dc trin sng Vc Hng, ban t chc dng loa xng hi. Lp tc hng trm ngi th cc con vt: chim, vt, cua phng sinh. ng thi hng trm lng n c th tri trn sng, kt ni thnh dng hoa ng lung linh bt tn. Nhng b uc chp chn soi bng on ngi lng im trong m ti ca khng gian linh thing huyn diu. H nhn nhng nh n lung linh chp chn gi theo nhng li cu nguyn cho linh hn ngi khut c siu thot. n th tri trn mt sng trong ngy hi Hoa ng gm c hai loi : - Loi n gm nhng chic lng n, di c gn hai khc cy chui dng lm phao ni, ca cc gia nh c iu kin kinh t trung bnh v kh gi. - Loi n gm nhng niu gm nh, bn trong niu ngi ta go, mui, dng du phng hoc n cy thp, y ca nhng gia nh ngho kh. Song d sao chng na, khi n th tri trn sng, tt c nhng li nguyn u ging nhau. l cu cho ngi khut linh hn c siu thot, cu cho trong nm v v sau ti lc c hng vng, gia nh sc kho c bnh an. n khuya, khong 12 gi m, hi phng sinh v hoa ng kt thc, mi ngi ra v trong lng thanh thn.
1136
m u tip ni l hi, ban qun tr t chc ht bi ti cha Hi Nam cho dn chng vui chi thng thc. Nh vy l hi cha ng c hai phn l v hi r rng c th: 1. Phn l l s ng n chn t ca ho thng v cc s tng, mang m tnh cht Pht gio. Trong Kinh nh Pht, ngy rm thng by l ngy x ti cho cc vong hn lc sng gieo nhiu ti c trn gian. Tch xa, ngy ny, Mc Kiu Lin khc ly c Pht gii oan x ti cho ngi m, lc sng lm nhiu iu tht c trn gian. Do vy, trong phn l rc chng c c ba nhn vt biu th cho tng ngha khc nhau. - Pht B Quan m Nam Hi biu th cho s cu ri linh hn, gii cc mi oan nghit cho cc oan hn bng nc cam l. B lun c mt mi ni bo h cuc sng yn bnh cho nhng ngi dn i bin c ba v n thn lun c cu nguyn l: n thn U Ma (n gio), pht b Quan m Nam Hi hay Avalokitesvara (Pht gio) v Thin hu thnh mu. - Mc Kiu Lin biu th cho s bo hiu ca con ci i vi cha m khut trong ngy l Vu lan x ti. - Na Tra biu th cho s dit c tr t, hng thin. Trong l ng n chn t, ngi xa quan nim thp loi chng sinh c hn s tp trung v n t hng hng hoa l vt v nghe ho thng ging kinh siu thot. Do vy ho thng phi l ngi c c cao, c tay n vng bt quyt tr t, gii ti cho cc linh hn. Sau bui hnh l trang nghim, khng kh c th gin bng hi chen ln x c vui v ca dn chng khin cho l ng n chn t thm phn si ng. 2. Phn hi gm c ba nghi thc : - Rc chng c. - Phng sinh. - Hoa ng.
1137
Ba nghi thc hi ny tip ni lin tc lm cho s din tin ca hi khng b ngt on theo tng thi gian, khng gian v con ngi nht nh. Rc chng c va mang ngha ca l va mang sc thi ca hi. ngha l l s k tc tip ni ca phn hnh l ng n chn t. N c biu th qua vic rc chng c pht b Quan m Nam Hi, Mc Kiu Lin, Na Tra quanh xm lng cu mong cho s yn bnh, hng thin. Cc hnh thc: ma ln, gnh n hoa cng on ngi diu hnh cng ch nhm t im cho hnh thc rc l chng c thm phn trang trng v cun ht ngi xem. Nghi thc Phng sinh v Hoa ng nhm biu t cho s gii to v thc tm linh ca dn chng tham gia l hi, va mang m ngha tnh cht ca o Pht va mang mu sc tn ngng cu c dn duyn hi. Tnh cht Pht gio vn khng nm ngoi ni dung ca l Vu lan x ti c th hin qua hnh thc phng sinh chim, vt, cua. Hnh thc ny minh ha cho quan nim linh hn va c gii thot a ngc, ng thi phng sinh em li mt iu thin (phc) nhm gii nh ti cho vong hn ngi thn cn b giam ni ngc A T (theo kinh nh Pht). Trong quan nim tn ngng ca c dn bin chuyn ngh sng nc, h tin rng mt ngn n tri trn sng ca m hi Hoa ng tng trng cho mt linh hn ca ngi khut. Ngi cht hu ht l b tai nn thuyn b. Thng qua ngn hoa ng lng l tri theo dng nc, ngi sng cu nguyn cho s siu thot ca linh hn ngi cht . Nh vy trong l hi cha ng, cc tnh cht ngha tn gio, vn ho tn ngng c an xen ho quyn ln nhau tng hnh thc l v hi to ra s hp dn cho ngi xem. L hi cha ng cn c bo tn, nghin cu v pht huy cc gi tr truyn thng trong khoa hc, du lch v gio dc./. N.N.T
1138
Hi Ph Trch
Tn Tht Bnh
thn Ph Trch, x Phong Bnh, huyn Hng in tnh Tha

Thin - Hu, cn lu gi cc tp tc c truyn nh: ht sc ba; tc ht tr v tp cho. Ht sc ba: C 6 nm t chc mt ln, hai thn Ph Trch l Ty Ph v Triu Qu thay phin nhau m nhim t chc. Nhng ngy t chc ht sc ba, nhn dn y lm l m hn vo ngy 16 thng chp. y l l t nhng ngi khut khng ai th phng. Sau l t, nhn dn trong lng thnh lp cc i sc ba (thng c 4 i). Cc bui din tp bt u t 15 n 29 thng chp. Chiu ngy 30 thng chp, cc i sc ba ngh ngi chun b, t chc. Ti 30 Tt, cc i bt u i sc. u tin i sc cc nh, cha miu mo, ri n cc nh th dng h ln trong lng. Ngy mng mt Tt, sau khi sc xong nhng ni cng cng, i sc ba tip tc i sc tng gia nh trong thn x v c th trin khai sang cc x ln cn. Ngy 14 thng ging chm dt vic i sc cc gia nh. Sng ngy rm thng ging, bt u t chc ht tr, nh u ly gii, cuc vui xun li c tip din bng hnh thc hi lng vn ngh vui chi. V hnh thc t chc, mi i sc ba c t 14 n 16 ngi gm: - Mt ng ci sc, trang phc o m tin c v rng phng, lng c tht dy vi , tay cm mt thanh di g, di thanh i c eo mt chui lc lc. - Mt ng trc qu, n mc ging ng ci sc, tay cm thanh kim g tr t ma. - Mt a tr khong 12, 13 tui ng vai qu, trang phc biu tng con qu. - Mt ng nh trng l phc qun trng, o di en, bt khn. - Mi ng c ch, l phc qun trng, o di en. Nhng ngi ny thng ng trc sn ng thanh c ch, cn ng ci sc th c cc iu sc ca thnh ban.
1139
Nghi l trong ht sc ba ti Ph Trch to nn mt khng kh va sinh ng, rn rng, va c tnh cht thn b trong nhng ngy u xun. Sau khi sc ti cc nh cha, miu mo trong lng vi cc hnh thc n gin, i sc ba bt u i sc tng nh vo ngy mng mt tt. Khi n cc nh c sc, i sc ba khua trng, g m bo hiu, ng thi cng bo cho nh c sc ng cht ca li. Tuy nhin trc "con qu" tm mi cch lt vo nh np di gm ging hoc ngch ca. ng ci sc v ngi trc qu gi qu ra sau khi k ti trng v cnh co bn qu. Qu bit trn trnh khng thot, nh phi ra chu ti. Cui cng, ng trc qu tha ti cht, nhng buc qu phi tm chn ni rng m n nu. Th l i sc ba tr c qu. C i vo nh ht chc mng gia nh, n phng lm vic lm l an tm, n bp lm l an to. Chc tng xong, cc i li ko sang nh khc sau khi mt ngi trong i dn hai l ba vo ct nh trc bn th hoc hai cnh ca ln ca nh. on ht sc ba c tip tc din cc m ht nh vy cho n ngy chm dt. Ni dung cc bi ht trong tin trnh ht nu bt ngha cu mong cho nhn dn v mi gia nh c yn n, thnh vng lm n qua vic ui qu, nh s tn tr gip ca Thi Thng Lo Qun Cc cu xng v cu sc cng mang ni dung tng t. Khi i sc ba n ngoi sn, ng ci sc xng: " t phng mang an ph Thnh thin bng thin du Thnh thin linh huyn ng tng tng. Tt tc ng ng khu Tt tc ng ng thanh Thnh thin linh huyn ng. Ti nhp t sn o hi St vn qu tr t Tr quc gia an trn. Li kim hc in thn linh t tr Ng kim phng hnh Thnh Thi Thng Lo qun Thn ph cp sc".
1140
C i ng c ch: "Thin bng, thin bng a hu i l thn thng Thi thin gip h a trc qu l thin linh Nht nguyt thng long dn gian hu kh a thnh o l thin bng. Ph tr ph vit a cp chc l kim chung Mng gn hc st a trc qu l trng trng Chim nh linh bu a nht kha l li cng. Bt c cu nh Cp d lut lnh" ng ci sc d cao di g, sc: "Khai thin mn, v a h Lu dng gian tt qu l Xuyn qu tm ph qu th (...) Tit to tr cung, tr hung, tr nn Thin nin ph qu, nht nht th vinh ba Thnh Thi Thng Lo Qun Thn ph cp sc (...) No thng qu l chng t ma My lm chi trong x nh C lnh Ngc Hong sai xung bt Bt thng qu m chm lm ba" Ngi trc qu xng mt cch dng dc: "Phng ngc n nh li im xuyt Ph mn tin m trc qu t". Sau li xng ca ng trc, qu bit khng th thot c nn ly lc van xin: "Ly php quan thing xin tha ch git Thin thin vn vn m ca cho chng ti ra". y chnh l lc on sc ba th hin uy quyn ca mnh. Ngi ci sc c nhim v truyn lnh bt gi qu tr tai ho cho dn chng.
1141
ng ci sc truyn lnh bt qu: "Bc cc m ng ca t H khoa (?) m ng ca ng Thin bng m ng ca ty Cn tau l thy tau ng ca gia Mi ca c mt thin du Trn tri ng ba li t Di t ng chng li st ng bt thng qu ng chm lm ba ng bt thng t ng chm lm bn C chn tr thing Thin l tri, a l t Thnh Thi Thng Lo Qun Thn ph cp sc" Ch: "Thin du thin du Tun gi vn c Tu du gia trm Tc trm phng tru Bt c cu nh Cp d lut lnh" ng trc qu e do: "Nan tu thot, nan tu thot Mc dung tha, mc dung tha" Qu van xin: "Khut dung th, khut dung th Chng ti ra, chng ti ra" ng trc qu li e do: "Bt thng qu m chm thnh ba Chng dung loi yu qui". C i ch: "i ra i ra
1142
Ko ta chm ht Mu ra y ng Chng sng mt thng Bt c cu nh Cp nh lut lnh". Qu i ra th nhn ti li ca mnh: "D d chng ti l chng qy t Ai c s g em quy ti ra". ng trc qy tha cht, ch li thot cho qu: "Vng ng lnh tm phng t t". Qu va chy, va ni: "Ch sn du, b b bn ba". i sc ba vo nh, n ni lm vic ht bi an tm, n bp ht i an to, xong chc mng gia nh. ng ci xng: "ng qua xun n rt vui sao Pho n lng ly ting bit bao Nh ny yn ba thm ph th Bn th tin t khi hng cao". C nhm ng thanh ha: "ng qua xun n rt vui i Tt nht chi bi xng thi bnh ca ng tr qu thc hng hoa Bn th tin t ng b chiu m C ngi chc tui ging nm L hng bt nc chiu m t th Nh ti chu lnh sc ba ng hong l thn ch, c qu hi t ma An to, an cu, an nh An sng, an tch, an ha Th Cng Ph Trch tn pht ty ng An sng chim mng nh trng c lnh".
1143
Th l l xong, i sc ba sang nh khc tip tc hnh l. Ngoi Bc ht sc ba, Ph Trch cn c mt s sinh hot vn ha dn gian khc. * Ht tr: c t chc theo nh k 24 nm ti Triu Qu. Nguyn lng Ph Trch c 4 gip: ng M, Triu Qu, Ty Ph v Trung Thnh n nm t chc ht tr, gip ng M m nhim vic trnh din, gip Triu Qu lo dng rp v hon tt mi vic lin quan n cc bui t chc trnh din; gip Ty Ph ht sc ba ly tin chi ph cho vic t chc, ch c gip Trung Thnh c xem l con t theo cu truyn khu trong lng: "Nht ng, Nh Ty, Tam Triu, T Trung" - l khng m nhim vic g, li c mi n tham d xem din ht tr. Ht tr, trnh by tr "s, nng, cng, thng, ng tiu, canh mc", trong cc tr y, tr s quan trng nht, vai s c cao. Ht tr c t chc vo dp u xun, t ngy rm thng Ging, ko di trong 4 ngy. Thi gian chun b v luyn tp bt u t rm thng Chp nm trc . Trng vi nm t chc ht tr c ht sc ba. T 30 thng chp, cc i ba ca hai gip Triu Qu v Ty Ph thay phin nhau i sc tng nh ly tin lo mi vic chi ph cho tc ht tr. V l mt tp tc nn dn lng rt coi trng. Cc nghi l c c hnh nghim tc nh nghi l h, vn bn ht tr c ct gi mt cch 1 trang trng trn rm thng ca nh lng . Cc din vin ht tr, ngoi ti nng vn ngh phi c c . theo tp tc din vin ht tr c qui nh theo gia truyn, ch khi no gia nh y khng c con trai mi truyn cho ngi khc. Trong thi gian tp luyn v trnh din, cc din vin c chn la phi theo cc tc king c, phi lun lun gi thn th trinh trng. c bit l tt c cc vai u do nam gii m nhim, k c cc vai n. Khi din xong, phi tuyt i gi im lng m ra v, khng c i thnh on, tr chuyn n o, huyn no. Theo tng truyn, tc gi kch bn ht tr l Hng Lnh T, bit hiu ca mt nhn vt mang h Hong, hin cn miu th ti gip Triu 2 Qu . Ngy trnh din ht tr, cc lng x cc ni t tp li thnh mt ngy hi ln. V gp dp u xun, li trng vo mt tp tc trang trng
1 2
Hin nay sau bao nhiu bin c lch s, vn bn ht tr lng Ph Trch b mt. Theo li ca c Ng Qu Thn, hin tr ti gip Triu Qu.
1144
nn nam thanh n t n mc tht chnh t, ko nhau v Ph Trch xem trnh din. Thng l ch din ba ngy, t 7 gi sng n 5 gi chiu. Khn gi cc ni xa n, phi chun b cm nc >---< trong nhng ngy trnh din. Lng tn trng ca khn gi v din vin i vi tp tc ht tr tht nghim tc vi thi tham d v gi ng nhng iu cm k ca tp tc. Sn khu ht tr c dng ln trn mt bi t rng thun tin cho vic trang tr v biu din. Trc sn khu khong 50 mt, ngy trc c dng cc cy u cho thanh nin vui chi. Sn khu c dng bng tre, ch ngi khn gi c lm theo hnh cnh cung, chia lm ba bc cao thp khc nhau dnh ch cho cc bc chc sc trong lng. Trong thi gian trnh din cn ghi nhn l tc bn bnh hn. Bnh hn l th bnh lm bng bt v ng, nn theo hnh trn, mng v nh, khng c nhn. Trong gi ngh gii lao, mt ngi n ng ng tui, c nhiu con ci, bc ra sn khu rao bn th bnh hn cho khn gi tham d. Tng truyn ai n bnh y, nu mun mn ng con ci s sinh sn c. Nhiu ngi mua n th, v cng c mt s c nh nguyn c. Phi chng tc l ny c ngun gc t tc l cu mong phn thc vo ngy u xun vn ph bin trn cc tnh min Bc nc ta. y l mt tc l v phn thc him hoi cn st li Tha Thin Hu. Cu trc kch bn ht tr c xy dng gm cc mng tr c lp vi nhau. Mi mng tr l mt v kch ngn, c ni dung ring bit, ly ti T dn. Cc mng chnh gm, "s, nng, cng, thng, ng, tiu, canh, mc". Tp hp cc mng tr li v mt v kch di, trnh by b mt x hi Vit Nam, ng thi phn nh tm t v nguyn vng ca nhn dn ta di ch phong kin. c im mi mng tr ch gm nhng nhn vt c i sng lin h mt thit vi ngh nghip theo ch . Mng "ng" gm 4 nhn vt: chi, v chi, r, ng i cu v.v... mi mng tr u c gio u, xng danh v phn kt thc. Hnh thc ny ng l hnh thc kt cu ca mt v tung c in. Qua 3 mng tr t dn c ghi li theo truyn khu , chng ti nhn thy trnh t ca trnh mi mng tr theo ng trnh t ca mt v
1
Ghi li theo c Nguyn Hu Mua (80 tui) v c Gio u (82 tui) hin ng ti lng Ph Trch (tnh n nm 1979).
1145
kch. l trnh by s kin, tht nt v m nt. Mng "cng" trnh by hon cnh v tm trng ca th rn, tuy b ngoi phi lm th rn kim k sinh nhai, nhng trong n cha mt hoi bo ln. Gp th co n mua dao lc u cn nghi ngi, hiu lm, nhng sau cu chuyn tm hiu, hai bn bc l tm s, cng th nguyn kt bn tri k, thc hin ch cu i gip nc. Mng "ng" trnh by sinh hot trn sng nc ca gia nh chi, v chng chi ci nhau, ri li cng lm lnh nn ng qun, khi thc dy, thy r ang ct r, i n u . ng cu gi quan ta, nghe hai ngi ku cu n x kin, ging ha hai bn, ri ly tin c hai, chi r li thi ra v. Mng "canh mc" cng theo trnh t . Trong cnh thi bnh thnh vng, ngi i cy b cy, ngh ngi trn ng rung ang cy d. Hai em b chn tru cng b vic r nhau i m chim. Bt c mt con chim, hai a tranh nhau, b ngi i cy xi gic, chng nh ln dnh chim. ng b h ra thm rung, thy cnh tng nh vy cng b qua v khuyn nh nn chm ch lm vic. Nu quan nim mi mng tr l mt v kch ngn vi y yu t cn bn ca n th trn phng din xy dng kch, ht tr ngu nhin li c nhng im tng ng vi lut "tam duy nht" ca bi kch c in phng Ty. Nhn xt cc mng trn, ta thy r rng l a im, thi gian cng ng tc kch l duy nht. Bao gi s kin cng xy ra mt ni nht nh (ti nh, trn sng, ni ng rung), cu chuyn din bin trong thi gian khng qu 24 gi v ng tc kch ch c mt. Do cng kch tnh c tp trung. Cc mng tr c xy dng vi mt th php gi dn, chc tay. Nhng mu i c trnh by mt cch sinh ng trong mt thi gian ngn, gn nhng tht y . V ngn ng vn hc, cc mng tr u c vit theo th ni li, mt th xng sng ca ngh thut ni trong tung. Cc li ni c tnh cch dn gian c xin k vo th ni li. Ch Hn rt t thy xut hin, chng t tnh cch bc hc ca tr din t su m trong vn bn. y l li bc bch ca th rn. "Vn ni dng D Tng (?) Th rn thit l danh nh ti y Thu ra km cp e loi" n khi "Ngi li di mi o gt
1146
My u phi dng t st Lt rt cng mc lng c l c b - nh ti y So chng trong ti ngh Gm cng chng thua ai Trau di bu kim mt i". m "Thng tn ng nh quyn qu" nhng ra "Him cha gp k Tin c ti nng Vy nn nu ng thn trang Ln la min qua ngy bc..." Ngoi th ni li, cn c th th t, mt th th c ca ta, thnh thong cng thy xut hin trong ngn ng nhn vt vai nng (...) "Bng lng tri xun Gp tr ma dm Tri hu tnh Ha cc phong dinh gp vn thi bnh Thi chng ti ra cy i no thng mc Kp ui tru ra..." Tnh cch nhn vt c khc ha m nt qua ngn ng i thoi. Tnh a phng c biu l mt cch trc tip. Ta hy nghe li chi v r ti lng Ph Trch ci nhau: R: "Chi en en nh nc Nc m u Lt so vo v Ph ch ta i Khng cho ta ct r h"
1147
Chi:
"R r ai trng ln Nn cm chng cho ta thuyn Ngoen ngot m ln ng lm ln ging" "Bn b sao vng M li hip nhau i ngh lm tra ro Tiu ngh lm trong t Cha thng chi ch vt Ch ni c cu C chi gn ta Tau cho mt tro (so) Bo lm cn ct". (?) "Cha thng r n mt Mi ly tro nh ai? R th c ng voi m soi th c k chi Mi mng ai ch vt Tau sn hn t
4 3 2 1
R:
Chi:
Tau qung cy l quai hm Dm xung thuyn tau m ni lo. (ly qung r)".... Vi li i p sinh ng nh trn, ngn ng cc vai trong ht tr tip cn c vi ngn ng hng ngy ca dn gian, v li mt cch trung thc v l th con ngi a phng vi tt c cm ngh cng hnh ng ca h. Tnh cht dn gian ha trong cc mng tr ngn, gn, nhng cha y kch tnh, phn nh c mt x hi cn np sng, np
1 2
: (ting a phng) Tra: Gia (...) 3 C cu: Kh khn. 4 Cy: Ci (ting a phng).
1148
suy ngh lc hu ca mt nn sn xut nh c tnh cht c th di ch phong kin. V ngh thut din xut v m nhc, ht tr khng s dng nhiu ln iu nh ht cho hoc xen k vo th i thoi cc bi ht nam, ht khch nh tung. Nhn vt ch dng thun th ni li to m iu. Ta cng chng thy nhn vt h, l hoc s dng cc ln iu dn gian khc ph thm vo hnh thc trnh din. Nhn vt dng thun th ni li m khng kt hp vi ma v ht. Hnh thc trnh din rt gn gi vi loi tung loi giu v tip cn vi c trng ca kch ni. Do nn tn gi ca tr t dn ny l ht tr (ht + tr). Chnh c im ny to cho bt tr Ph Trch c mt nt c o, phn bit vi cc loi tr trnh ngh t dn khc, nh du mt giai on pht trin trong qu trnh chuyn bin t "tr nhi" n li ht ma c ha trang, cui cng loi b hnh thc ma ch duy tr cc ng tc cng ngn ng kch. So snh vi cc tr din t dn khc, ta s thy nhng im tng ng v d bit, chng t ht tr ti Ph Trch tip ni c truyn thng vn ha ca cc min t nc trong mt quc gia thng nht. Tnh a dng trong cc tr din y biu l kh nng sng to ca mi a phng trn bc ng tin ha t Bc vo Nam. Ni dung ngha thng biu l c vng mt nm mi y tt lnh cho mi gii, i i vi c mong cn c xen k nhng nghi l, tp tc c tnh cch tn ngng phn thc cu mong s sinh si ny n ca mun loi. Tc ht tp cho: c t chc hng nm t 15 thng 6 n 15 thng 7 m lch. Theo cc c gi thn Ph Trch v cc ngh nhn cn sng khng ai bit tp cho c t bao gi, ch bit y l mt tp tc lu truyn. Ln trnh din cui cng l nm 1937, lc bc Phm B Thc lm ci iu khin. im c bit ca tp cho l cc din vin u do mc ng m nhim, nn tp cho cn c gi l Tp chng mc ng. Cc mc ng c luyn tp mt thng trc ngy din chnh thc. Cc ngi c tin ca trong lng yu thch vn ngh cng gp vo cng vic t chc, lo sm y phc o c trnh din.
1
C Nguyn Th 69 tui Ph Trch, x Phong Bnh, huyn Hng in, tnh Bnh Tr Thin. Bc Phm B Thc 60 tui nguyn qun Phong Bnh, hin Trch T, x Phong Thu (tui tnh n nm 1983).
1149
V nghi thc trnh din, i tp cho phi din nh lng m u tin, sau din cc nh kh gi trong lng, tip n mi din cc lng khc theo li mi. Sau bui din, ch nh thng khng tr tin ch mi li n, ung. Din vin gm mt ngi ci v m ngi con chia thnh bn cp c tn: Bin xa, Bin vi, Bin sn, Bin vng. Y phc o trng, qun cc xanh. Ngi ci c th mc o qun di cho hp vi nghi l long trng: qun trng, o di en. Mi ngi con cm mt ci gy khong tm tc, sn mu tng trng mi cho v mt cp sanh. Ngi ci cm mt cp sanh gi nhp khi iu khin ma. Mt bui trnh din tp cho y phi c hai phn l v cho v cc tit mc ph (cn gi l tung vt, tr vt). Phn din v cho gm c cc giai on c qui nh m u l phn gio u, ngi ci xng: "Chiu lin tri rp n sp thp ln ng li hai bn Hoa ln mt mi l tr hy". Tm ngi con ng thanh ha: "Ci u m ly T tin ng b Thu trc ra Ny nh cho rp Cm mi cho hoa Ln rc ng b a ngi v rp n di n sp Thp ln hai hng bng treo ra Ng rt tc Hng n dn ct Coi nn xinh,
1
Ny : Ln.
1150
Bn tp ng tnh Nghe mu lo lng o iu o trng n mc nhn nh Hoa ln mt mi l tr hy" Tip n l phn khen rp, ngi ci xng, ngi con ha. Sau l phn gio rp, gio t, gio cho. Cc phn gio xong, v cho qua giai on m t. y l cc on tp trn thy chin, y thuyn mc cn, bc cu h cu. Sau v iu cho l phn ht hu tnh, ht v ht chc. Din vin cng va ht, va biu din, nhng cc ng tc trn khng s dng mi cho. Tr li v cho l phn gio bin. Theo th t, mi cp con ln trnh din cu gm 4 cp c tn: Bin xa, Bin vi, Bin sn, Bin vng. Phn din ca 4 con cp con va dt, c on din v iu cho thuyn mc cn, trnh by hot cnh cho ri kt thc bng iu h mi xp rn rng. Theo khng kh vui nhn ca bui trnh din, cc tr vui c tip tc sau mt thi gian ngn ngh ngi. y l cc tr c gm tr trng chui, ni v hiu t, xy lng n, voi nga gip chin, kch qun bn hng v hot cnh ngi i soi ch. Ty theo thi gian v tnh cht, yu cu ca bui trnh din, ban t chc c th thm hoc bt tit mc ph. Tuy nhin phn chnh yu c bn vn l iu ht ma dn gian cho thuyn. Nh vy, bt u tp cho l phn din xng nghi l, tip n l cc giai on chun b cho ma cho. Phn ma cho din t cnh sinh hot trn sng nc ca ngi xa, gm cnh luyn qun v cc sinh hot khc. Kt thc v cho l sinh hot ca ht dn gian, gm cc ln iu tr tnh v vui khe em li khng kh ti tr cho bui trnh din. i hnh v ng tc cho trong tp cho thay i lun cho ph hp vi ni dung cu ht v nghi thc trnh din. M u biu din ngi ci dn tm ngi con i ra theo hng mt, y phc chnh t, n sp thp sn trn mi cp gy c cm trc ngc. Tm ngi con r thnh 4 cp, i ln vng ri i ngc ln theo ngi ci hng dn, sp xp li
1
iu : .
1151
thnh hai hng ng song song vi nhau. Theo lnh ca ngi ci iu khin bng cp sanh, h lm l t tin trc khi chnh thc trnh din. ng tc trong cc on cho cn phi n nhp vi nhau. Mi ln kt thc mt on, tt c u hoa mi cho thnh mt vng trn theo ting ng ca l tr hy. ng tc cho thng nh nhng, thoi mi, ch lc no y thuyn mc cn hoc khi kt thc v cho bng iu h mi xp, mi cho mi c a y nhanh v mnh hn theo ting h tp th: hi b hi, b hi; hi b hi, b hi hoc A. a khy, a khy, a khy ging hy, d hy da d. Cp sanh trong 8 ngi con lun lun c s dng khi ni v, ht chc, ht v trong cc tit mc lin quan n ma cho. Khi g sanh th gy c xp di t hoc ta vo ngi. Trong mi trng hp, gy phi ng u theo nhng v tr nht nh. V vy tng trng cho mi cho, li lun lun c s dng trong sut bui ma ht nn cc ng tc u c thao din k lng. Ngi ci gi vai tr ch yu trong bui trnh din phi lun lun ch lm cho bui din nhp nhng sinh ng. Cp sanh gi nhp ca ngi ci c cng dng iu khin, bo hiu bt u hoc kt thc mt giai on trnh din. Trong khng kh rn rng, linh hot vui ti ca tp cho, cc ng tc ma nhp nhng theo nhng i hnh l mt, ting sanh rn r ca cc din vin mc ng tr tui c mt sc hp dn t u ch cui. Cc tit mc ph khng c iu ma cho thuyn, tuy nhin cp sanh v gy cng c s dng lc ni v hiu t, tr chi voi nga gip chin (gy c ha trang thnh hai ng voi). V iu xy lng n gm 4 cp cng knh nhau, bn ngi di ng mnh chm chn vo nhau, c 4 ngi ng xen k cm tay ko ch trn nh n ko qun. Tit mc trng chui li trng cy vo ti nng c nhn ca ngi biu din. Ngi trng chui phi gi thn hnh tht thng khi ln ngc u chn thng ln tri, trong khi cc din vin khc xoay vng xung quanh ht bi trng chui. "Anh trng trng cy chui sau bu L lay l lay lay ri ci ht Hai tu, hai tu, x r. Hai tu, hai tu tu thp tu cao.
1152
Bp be tu no a liu lo Xy b xy, b xy, xy b xy, b xy Ln b ln, b ln, ln b ln, b ln". c nhn dn mn chung qua bao nm, li c cc em b mc ng trnh din tp cho mang tnh nhn dn, tnh dn tc su sc. N cn hm cha rt nhiu ngha v o l nhn sinh v tr ca ngi xa. M u tp cho l l t t tin ng b v rc ng b v rp ngi khut chng kin s k tha truyn thng vn ha ngh thut ca ngi i nay. Tp cho lm sng li mi hnh thc sinh hot, rn luyn qun s trn sng nc ca t tin ta, tn bn bin trong giao bin hm cha mt ngha su sc. Bin xa l mi trng sinh sng ca dn tc Vit va c ngha bao la rng ln: cng n tri bin. Ni dung ca Bin xa, cha cht bao nhiu ngha ca s bit n t tin c cng o to, gy dng ta nn con ngi c o c, vn ha. "... Cha rt ru Cho con i hc Hc hnh cng danh Hc hnh nghin bt E mai con st..." Bin sn, Bin vi, bin vng l nhng nim v sn phm do t ai, khi c v bn tay lao ng con ngi to ra phc v cho i sng vt cht ca nhn loi: "Xin tp nm ni Thi li bin vi Con thi th di Vn ling gia ng C bng c ba, Con tri n ra em v lm vi Th gian n i em ly v nh May o mc ra,
1153
C du li b..." Phi mt nhiu cng sc mi c vi mc, mi ch bin cc cht liu thu thp c to thnh sn t im cho mi thuyn thm rc r. "... Khen ai kho v V ra mt trng, V ra mt tri. Thuyn thi lng bng, Kho tc mui rng, Kho rong mi rc..." Qua li ca ca tp cho, ta thy r s gn b gia con ngi v lao ng sn xut to ra ca ci vt cht. Ta cng thy c nhng mt tch cc nhm khc phc thin nhin, nng cao trnh vn ha v nhn thc ca con ngi trc v tr v trong cuc nhn sinh. Ngoi nhng ngha trn, tp cho cn c ni dung miu t cnh sinh hot, tp trn ca qun s. Cnh chin trng vi c x rp tri, trng trn rn r, lu tri san st c m t kh linh ng. Xen vo cc on m t cnh tp trn, cn c nhng on m t tnh cm trai gi, cnh sinh hot nng thn. Cc on ht , ht chc, ht cho th hin tnh chin u mnh m ca nhn dn i vi giai cp thng tr, vch trn nhng t hi tham nhng ca m quan quyn. Chnh s pha trn gia tnh chin u, tnh nhn o su sc, tnh tr tnh thm thit th hin ng thi tnh cm tr tu cng ch u tranh giai cp ca nhn dn ta di ch phong kin. Bn cnh ma, mt thnh phn rt quan trng trong tp cho l ht. Hnh thc, ht qun xuyn l xng x, i p. C hai hnh thc xng ha c s dng trong tp cho l: 1. i p ci i, con p. Hnh thc i p c nhiu cch, hoc nh ci xng mt ch nh con p: V d: ci xng "Lng lng m nghe Nghe tui gio bin con (cp nht) D d ln tha cu cnh
1154
Xin tp nm ni Thi li Bin xa Con thnh con tho Ba cm ba cho Bt qun i no Lm trai hc tr (...) Bc xung mn thuyn, Hoa ln mt mi L tr hy". Hoc ci , con tr li. V d: Ci: "Chng bay ni ri, chng choa li ci ging g g m nm xp v? ci ging g g m nm b chn ci ging g g leo xung mm sn? ci ging g g dm chn m khc?" Con: "y tru thm c tru nm xp v. y ch thm cm ch nm b chn y mo thm m leo xung mm sn y gi khng chng dn chn m khc," 2. Xng x (ci xng, con x) V d : Ci: "Khoan khoan bt git dm cho xa Thuyn ta mi ti Ct binh ta y" Con: "A... a... khy, a khy A khy giang hy, d hy d d". Ngoi hai hnh thc i p, xng x trn, c nhng on ci ln con cng ht. Trong nhng trng hp ny, nh ci gi nhim v dn dt, a hi cho c on tp cho.
1155
So snh vi cc loi ht ma dn gian khc (cho chi h, hi ht cho tu, ht b tro (bn cho a linh) h a linh), ta thy hai hnh thc xng ha v i p trn l thnh phn c bn ca li ht km v iu trong cc trng hp trnh din. Theo tp tc, cc li ma ht dn gian thng c t chc vo ngy hi ma thu hoc ma xun, hai ma ca hi h, nh m Vit Nam, l thi gian bt u mt nm hoc sau mt v ma lao nhc. Cc bui l c tnh cch nh k khc nhm vo k nim mt chin tch, mt s kin lch s hoc mt nhn vt anh hng dn tc. Bui trnh din thng theo th t: phn nghi l, phn gio u ri n phn chnh: ht ma cho thuyn. Xen k vo cc tit mc chnh l ht cho hu tnh v cc tit mc trnh din khc. Cc phn ny gi l phn hi to khng kh ti vui, sinh ng. Nh vy, kt cu mt bui ht ma dn gian cho thuyn l mt s tng hp, pha trn nhiu tr din dn gian khc nhau. Ln iu, bi bn c s dng trong cc bui trnh din trn thng tp hp nhiu th ni, ht dn gian. T th ni nh xng, hng, tn, ni thng, n li ht, ngm, h, l. Li ht thng rt phong ph, bao gm nhiu ln iu khc nhau, to nn m hng va ngt ngo, va ti tn cho bui trnh din. Cc bi bn th ty theo tnh cht ca bui biu din m c sng to cho ph hp, ni dung ch yu vn xoay quanh ch con thuyn v sinh hot trn sng nc. ngha ca cc li ht ma dn gian cho thuyn thng c nhng im tng ng. l s tng nh cng n ca t tin hoc ngi khut. Hnh nh con thuyn mang nhiu ngha ty theo tnh cht ca bui trnh din. l con thuyn trong sinh hot lao ng chin u chng ngoi xm ca nhn dn ta. cng l con thuyn cch iu hoc tng trng a linh hn ca ngi cht v ci m./. T.T.B
1156
Mt s l hi ca ng bo cc dn tc t ngi Qung Ngi*

Nguyn Ngc Trch
Hng nm, ng bo cc dn tc thiu s min Ty Qung Ngi

c rt nhiu l hi, biu hin nhng mt khc nhau ca i sng vt cht v vn ho tinh thn trong sinh hot hng ngy, song tt c u hng ti mt mc ch chung: cu mong s tt p cho mi con ngi v c cng ng. y chng ti trnh by mt s l hi tiu biu, m cc tc ngi u th hin. 1. Cng cm mi Cng cm mi l mt loi hnh l hi lin quan n chu k sn xut nng ry ca ngi Cor v ngi C Dong v ngh trng la nc ca ngi Hr. Loi hnh l hi ny, ngi Cor gi l "p xa bng u"; ngi Ca Dong gi l "c nu neo", ngi Hr gi l "ta reo ca mao nui", l mt trong nhng nghi l quan trng nht trong qu trnh sn xut nng nghip hng nm, c tin hnh trc thu hoch la, vo khong thng 9, thng 10 m lch. La np l loi lng thc cao nht ca ng bo cc dn tc t ngi. Nhng c c la nhiu hay t phc v cho i sng ca con ngi hng ngy th ng bo khng ch ng c. H quan nim c ma hay mt ma u ph thuc vo nhng th lc siu nhin: cc ma, thn c gy ra hn hn, ng lt, su bnh hay khng... Nu thn linh ph h th ma mng s tt ti v ngc li. Mt khc, khi c la, con ngi c n quanh nm cng nh cc thn linh ph h. Do trc
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng Qung Ngi qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1159
khi a la v nh, ngi ta lm l cng cm mi cho cc thn linh: thn (ma) la, thn nc, thn t, thn bp... L cng cm mi din ra vi nhiu nghi thc. a) L cng thn la, thn nc, thn t ti ry (rung) n ma la chn, gi lng ni trng, ching tp trung dn lng v ti nh gi lng bn v qui nh ngy i sut la "php" v cng cm mi cch ngy cng 3, 4 ngy dn lng chun b l vt (heo, g, ru). Theo qui nh ca gi lng, sng sm tinh m (lc cc thn linh cn trn ry), dn lng mang l vt ln ry cng vi thy cng (nu bit cng th khng nh thy cng) dng bn th1 . Ch nh git ln (hoc g ty theo kh nng kinh t ca gia nh) cho mu chy ra "ry php" 2 . Xong thy cng (hoc ch nh) tin hnh khn vi cm n cc thn linh ph h cho cy la v xin php cc thn linh cho php c sut la v nh cng cm mi. Sau l cng, ch nh sut mt t la (bng tay) b vo gi mang v nh hong kh trn gin bp. b) Cng cm mi ti nh : Trong ngy cng cm mi, t lc g gy canh nm bn lng bt u nhn nhp vi ting chy gi go la mi ca ph n, ting heo, g ku tht thanh v b chc tit. y l cng vic cho l cng thn bp. L vt c by dn gn bp la gia nh sn gm mt con heo (hoc g) va mi b chc tit, mt ni cm bng go la mi, ru. Vi t th trang nghim knh cn, ch nh bo cho thn bp bit hm nay gia nh n la mi, knh mi thn bp n mu heo (hoc g) v cm mi, xin thn bp qun l s la mi ny cho gia nh n ht nm.
Bn th an bng tre, na hnh vung, kch thc mi b khong 15-20cm, trn bn th c 4 que nh xp theo hnh bnh hnh, que th 5 gc cho qua. Mi que xu 2 l mt xon c ng ru, la go, lng g. Mt bn th c gn ln que na dng ng cao hn mt thc. Trn nh cc v cc gc ca bn th c trang tr tua hoa. y thc cht l mt cy nu. 2 Trn mi ry, ng bo thng dnh mt khong t nh trng chui nc, c gng... v mt t la, np gi l "ry php".
1160
Vi xong, ch nh ly mt ht cm mi cho "ci ra" n v ly mt ht khc t di t ni cho thn bp n. Hon tt cc nghi thc trn, gia nh ng ca nh mnh li. Ch nh (hoc thy cng) dng hai ci cng ca con cua "kp php" vo ming, v bng ca tng ngi trong gia nh. Tip thy cng (hoc ch nh) dng mt con dao "php" lm ng tc "x rut" bt u t ch h n cc thnh vin trong gia nh v ni: "My nm trc khng cm n, i mi, n nay n la mi phi n tit kim cho n". Lm php xong, ch nh a cho thy cng ba ming tht ln v mt nm cm mi n trc, ri c nh cng n cm mi. iu king k c bit trong ba n cng cm mi, ng bo khng c n ht cm, v s n ht ma mng s mt, con ngi s i. n cm xong ca gia nh mnh, cc ch nh l lt ko n nh gi lng "n php" cm mi. T nh gi lng, on ngi cng nhau ko i "n php" cm mi t nh ny n nh khc trong khp bn lng sut c ngy. Trc khi "n php" tng h gia nh, mi ngi u ng tm khn vi cm n cc thn linh cho gia nh la n v cu nguyn xin cc thn linh ph h cho gia nh n, mnh kho. Xen vo gia s thng thc nhng nm cm ngt ngo thm mi la mi vi ru tht, l s chuyn tr v tnh hnh sn xut, thm hi b con trong cng ng v mt ma la mi. 2. Ng r 1 Ng r (gi r) l mt l hi cng thn, n mng thng li ca mt chu k sn xut nng ry, sau khi hon thnh vic thu hoch ma mng, c t chc vo thng 11, 12 hoc thng ua thuyn dng lch hng nm (thng 10, 11, 12 m lch). Ng r cng chnh l l Tt Nguyn n (theo cch gi ca ngi Kinh) bi v ng bo cc dn tc thiu s "khng bit ma nm, ch cn c vo gc r rung, mi ln gc r thay i l tnh mt nm" 2 . l nhng ngy l rc thn la v chi dng la t n thn la ni ring
1 2
Theo cch gi ca ngi Cor. Quc s qun triu Nguyn - i Nam nht thng ch, Sd, Nxb KHXH, H Ni 1970, tp II, tr.357.
1161
v cc thn linh ni chung ph h cho dn lng lm n pht t, trnh c cc dch bnh, mt ma, i km. ng thi cng l dp con chu tng nh n ng b, lm l t n t tin v ng bo rt s hi "linh hn" ca ng b, t tin sau khi cht. H quan nim rng nhng linh hn c kh nng gy hi hoc ph h cho con chu. V vy con chu cn phi cng t thng xuyn linh hn ng b, t tin c vui lng. L cng t n ng b, ngi C Dong gi l "bch cong xa t", ngi Cor gi l "p mu do". Cn ngi Hr quan nim ng b cha m sau khi cht bin thnh ma nh "ha nim". Ma nh c th ph h cho con chu lm ra nhiu ca ci nhng cng c lc "ma i" i n; hoc con chu tht l vi ng b th trong nh s c ngi au m... V vy con chu phi cng t ng b. Vic cng bi ny, mt mt t lng thng nh n ngi cht nhng mt khc l ng ngi cht v hi ngi sng. Ng r cn l dp t chc vui chi m m cho c cng ng lng bn sau mt nm lao ng ct lc, cu chc cho nhau mnh kho, lm n pht t trong ma ry ti. L hi "ng r" tri qua nhiu cng on vi nhiu l thc khc nhau. a) L rc thn la v chi cha la L rc hn la v chi ng la, ngi Cor gi l "gia v" hay "xa n" hoc "xa vit", ngi Ca Dong gi l "vuc ta vt". Sau khi ng bo trong bn thu hoch la xong, mang v cht trn chi, gi lng tp trung dn bn qui nh ngy rc hn la v chi, ngy hp dn bn thng cch ngy t chc rc hn la 4 n 5 ngy b con chun b l vt. Trong thi gian chun b, n b gi la np, lm bnh, nu ru, n ng i sn bn th rng, bt c, b trin... n ngy rc hn la do gi lng qui nh, ngi chng mang cung tn, gio mc i trc, ngi v mang gi theo sau. n ry, hai v chng by bin cc l vt (bnh , bnh ng, cm nu trong l , tht ln, tht g) trn "ry php". By xong l vt, trong khi ngi v hi nhng bng la cn li trn ry php b vo gi, th ngi chng ng
1162
gia ry khn vi xin thn la nhn l vt v xin rc hn la v chi. Cng xong, ngi v gi nhng "bng la php" (c linh hn thn la) va hi c i trc, ngi chng i theo sau. H mang nhng bng la v treo ni trang trng nht trn chi la. b) L cng thn la Sau l rc hn la, ngay ngy hm sau c bn lng tin hnh cng thn la. L cng c bt u t nh gi lng. Bn th c thit lp ngay di chn chi la. L vt cng ging nh l vt cng rc hn la. Mt con heo (hoc g) va mi chc tit, cng bnh tri, ru... gi lng khn vi k cng hn la v cu xin hn la ph h cho gia nh, dn bn c la n, ging tr cho ma ry ti, cy la li mc tt, xanh ti. Theo gng ca gi lng, cc h trong bn cng theo. L cng va kt thc, mt cuc giao lu sinh hot vn ho ca c cng ng bt u. Cc gia nh by dn cc n, thc ung mi b con dn bn n chung vui (n php nh n cm mi). Ting cng ching ca nm bt u tri dy. Trong hi men nng, cc chng trai, c gi ca ht, nhy ma lm cho l hi si ng sut ngy m. c) L cng t n t tin Ngy th ba ca l hi "ng r" l ngy cc gia nh thit l cng ng b, t tin. Nu vt t sinh bng g th gia nh cng bnh thng. Ring nhng gia nh lm n kh gi, c nguyn cng ng b bng heo, th vo ngy th ba ny h nh gi lng (hoc thy cng) dng gi g (hoc ng nc) xem qu, coi th ma (ng b) no i n. Bi xong, ng b cho php n heo, ch nh lm l cng "but m" (cng ha hn). L vt cng "but m" n gin ch gm mt t go, k, bo bo, men ru ng trong mt ci thng nh. L cng c t chc ti nh gi lng. Trc s chng kin ca gi lng v b con dn bn, ch nh khn vi ha vi ng b, gi lng v b con trong bn, ba m na s cng: heo, ru, ching, trng, bnh... ng ba m sau, l cng ng b c bt u. Trc tin l l cng ru mi ng b v d ph h cho gia nh mnh kho, lm n giu
1163
c. Trong l cng, cng ching c s dng lm vt t l vi cc iu nghinh thn, mng b con xm lng v d ng chc sc kho cho gia nh. Ngh ngi trong chc lt, gia nh li thit l t heo sng v cng heo chn cho ng b. Mi thnh vin trong gia nh th "vn" ca mnh bng vic n nhng chic bnh gi bng l t ri treo l ln mi nh. Ri gia nh cng gi lng, dn bn "n php" lng gan t lng thnh knh. Ting rm ran ca li cu nguyn vang dy mt gc bn lng. Cuc lin hoan ru tht ln th nht c t chc. Ln lt 50, 60 mm c c by dn trn nh sn, theo th t mi gi lng, nam gii v n gii trong bn, cui cng l khch ngoi lng. Truc khi bc ln nh sn d tic, khch mi "chut" ru ngay ti cu thang nh sn. Trc khi n ung, ngi ta li lm php cu nguyn. Cuc lin hoan din ra sut c ngy. Ti n, ch nh mi gi lng, b con dn bn tp trung ti nh mnh d l cng ru. Mi ngi n vi l hi trong trang phc sc tc nhiu mu. N gii eo cm, vng tay, vng c, ci hoa trn tc. n ng ng kh, cm ching, mang mt ci sng tru bng g. Ch nh trong b l phc, tay bng "mng c". Khi hng trm nghi ngt, ming lm bm khn vi thn linh, ng b. Dt li cu nguyn, ch nh h ln mt ting bo hiu cuc diu hnh nghi l bt u. Dn u cuc diu hnh l gi lng, ch nh, cc thnh vin trong gia nh, tip n l dn ching, i ma, theo sau l b con dn bn. Trong nh la uc bp bng, theo nhp ching trng, mi ngi ca ht, ma nhy, vang vng c mt vng ni rng. Cuc diu hnh nghinh l bt u i vng quanh nhiu vng trn sn nh, sau on ngi ko xung di sn nh i vng quanh 3 vng, ri li tr ln sn nh i vng quanh mt vng. L diu hnh nghinh l kt thc. Hng trm ngi tp trung xem hnh l, trn gng mt mi ngi rng r nhng nim vui. Diu hnh nghinh l xong, b con dn bn t do vui chi, ma ht, nh cng ching, ung ru k chuyn thu m. Sng hm sau, mt cuc lin hoan ru tht ln th hai c t chc ging nh ln th nht.
1164
Nhng ch ru cn c by dn di sn tin khch ra v trong ting nhc cng ching "tin khch" m vang./.
1165
l Roya Idil Adha

Cng nh cng ng ngi Chm theo o B la mn c nhiu

l hi trong nm nh l Poh Mbng Yang (l cng u nm ti lng thp gn vi sn xut nng nghip), l Rija Nagar (cu yn v ma thun gi ho), l Mbng Kat (nhm tng nim cc v anh hng, cc vua Chm c cng, kt hp vi vic th cng t tin, ng b), cng ng ngi Chm theo o Hi hng nm cng c mt h thng l hi ring. Trong , ng ch nht l l Ramanan (kt thc vo thng n chay- sut thng l, c tu s v cc tn u nhn n, nhn ht thuc, cm chung ch vi n b v ch c n ung vo lc thanh tnh v m, tr trng hp nhng ngi m au v gi yu, khch b hnh, nhng phi nhn li li khi no thun tin)1. Th n l l Roya Idil Adha, c coi nh l Tt truyn thng ca h. ngha ca l gn lin vi vic hnh hng n thnh a Mecca, vng quc Arp Saui, nhm k nim nhng s kin trng i trong lch s o Hi. L Roya Idil Adha c t chc t ngy 7 n 10 thng 12 Hi lch (tng ng vi cc ngy thng tun thng 6 dng lch). Phn ln cc gia nh ngi Chm theo o Islam An Giang, Ty Ninh, ng Nai, thnh ph H Ch Minh... u c ngi thn i lm n, bun bn ni xa, nn y l dp mi ngi tr v sum hp vi gia nh, thm hi, vui chi cng b con trong lng hay khu vc, cng nhau tin nm c, n nm mi. chun b cho l Roya Idil Adha, ngay t u thng 12 (Hi lch), tng nh lo mua sm nhng vt dng cn thit cng vi vc, o qun, thc phm, sa sang, trang hong nh ca. i vi cc b, cc ch, y l dp tr ti ni tr m ang v kho tay vi nhng loi bnh dn tc nh say kaya, namken, barata, cc mn n nh c ri, guring, gaphuh... Vo ngy l, nam gii t gi n tr u n mc tm tt, hn hoan i n thnh ng lm l. Trong ngy ny, ti cc lng Chm An Giang, Ty Ninh, ng Nai, tng tp ngi trong cc b l phc truyn
L Ramaan cn c gi l Ramoan t chc vo thng 9 Hi lch...
1166
thng, i thm ving, chc tt ln nhau, to nn mt khng kh vui ti, nhn nhp. Cc thnh ng c trang hong lng ly; m rng ca n hng ngn tn n hnh l, cu mong phc lnh trong mt khng kh no nc, ng vui, nhng khng km phn trang nghim. Bui ging kinh vo ngy thnh l th su trong ma l Roya Idil Adha thng nhc nh cc tn thc hin tt b phn ca mnh, on kt tng thn tng i. Cng vo dp ny, cc v khtp, nht l cc v khtp tng hnh hng v thnh a Mecca, c mang tc hiu Hadji, k li nhng g c chng kin ni thnh a, coi nh mt mn qu tinh thn i vi nhng b con cha c dp v iu kin i hnh hng v ni ci ngun ca o Hi. mng l Roya Idil Adha, vo ngy t chc hin sinh (ngy 10 thng 12 Hi lch), cc gia nh ngi Chm kh gi thng cng mt con b thay v mt con cu theo tc l. Tc hin sinh vo ma hnh hng ca o Hi xut pht t truyn thuyt v s hy sinh ca thnh Ibrhim phi vt qua th thch bng cch git con (thnh Ismael) biu l c tin tuyt i vo thng Allah. L hin sinh cn mang ngha khuyn nh mi ngi hy thc hin tt c tin v lm trn 5 bn phn cn bn ca mnh c Allah cu gip nh Ngi lm i vi Ibrhim. L hin sinh tr thnh mt tp tc ca ngi Chm Hi gio min Nam trong ma l Rya Idil Adha. Tht ca con vt hin sinh c chia u cho cc gia nh trong lng cng nh khu vc cng hng biu th tnh thng thn tng i, mi cng cm cng ng. Sau phn hnh l, cc cng ng ngi Chm thng t chc cc cuc vui chi, sinh hot vn ho, th thao nh ca ht, ua ghe, thi u bng ... L Roya Idil Adha ca cng ng ngi Chm Nam B va mang ngha tn gio thing ling, va mang nhng nt sinh hot c th, ging nh ngy tt ca ngi Vit. y l dp cc gia nh sum hp, gp g b con, thm ving, vui chi, chc mng v cu nguyn iu lnh cho nhau. Ti thnh ph H Ch Minh v nhiu ni khc, l Roya Idil Adha c c hnh trong khng kh vui ti, ci m v on kt gia nhng tn Hi gio, ngi Kinh, ngi Malaysia, Innxia, n .../. T.PL.T.V
1167
1168
L hi ra qun nh bt Sa Hunh*
Nguyn Ngc TRch
C dn vng ven bin Qung Ngi, : x Bnh Dng- Bnh Sn,

Ngha Ph, Ngha An huyn T Ngha, x Tnh K huyn Sn Tnh, t lu thng t chc l hi cu ng vo dp u nm. thn Thch Bi, x Ph Thnh hng nm vo dp xun, l hi cu ng c din ra vi khng kh n nc, phn khi ca dn vn chi - l mt l hi "cu c ma", "cu bnh an" m ngy nay thng gi l "L hi ra qun nh bt Sa Hunh". Hng nm vo ngy mng 3 tt Nguyn n, nhn dn t chc l hi ra qun nh bt. Vic chun b cho l hi chu o t nhng thng cui nm trc nh: tu b sa cha tu thuyn, v li, chun b phng tin nh bt, bnh chn tu thuyn xut sc trong nm v phng din nh bt c nhiu hi sn, ch ca tu thuyn phi l ngi c uy tn i vi ng dn, trong gia nh nm qua khng c ngi cht... chn lm thuyn xut pht u tin. Tt c ghe thuyn trong thn x u tham gia v tp trung ti a im chn tin hnh hng nm. l a im gn lng miu trc kia, nay l trc n bin phng. Cc ghe thuyn u c dn sch s, gn gng, c nhng nm cn c kt n, c hoa rc r. Trong m mng 2 ti thuyn cc ng dn h u t chc cng t thn Nam Hi. Sng ngy mng 3, ti b bn thuyn t chc khn i v trang tr c t quc, nh Bc, c hi, khu hiu, biu ng, trng iu khin... Sau li pht biu ca chnh quyn a phng tng kt ma v trc v phng hng nh bt pht trin ngh hi sn trong nm ti, cng vi nhng li ng vin khch l v chun b on thuyn khi hnh, xut
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1169
pht. Ti chic thuyn u tin c treo c t quc v c phn cng vi ngi ch thuyn, khn ng, o di ng nghim trang ch lnh (ngy trc trn mi tu, thuyn nh c c chng n, kt hoa, mt dy pho di treo trn ct bum. Trc mi ghe c bn hng n v mm l vt). Ti khn i trng bt u im, nhng hi trng thc gic cng vi ting pho di thuyn n dn d cng vi ting v tay reo h l lc tu xut pht. Khong cch gia cc thuyn u nhau v ln lt i ra khi. Ting n ca ng c, ting hoan h, ting trng rp rnh ca nhiu tu to nn mt m thanh rn rng, no nc. Trn mi thuyn mang theo y chi li, ra bin nh bt, m u cho mt ma nh bt ca nm mi. n mt im nh, tu chnh ra hiu gim tc "khn l" v cc tu qun o thnh mt vng trn v sau tr v. Cng vi l ra qun, ngy xa trong m mng 2 nhn dn trong vng thng mi cc on ht bi (ht tung c) v phc v v ma ht sc ba. l iu ma ht chc tng nhau ngy xun mi, s lm n c ma, s giu c trong ngh bin, chc mng gia quyn trong dp Tt nguyn n. cc x c Phong (M c), Ph Minh, Ph An, Ph Quang v c bit l Ph Thnh (c Ph). Ma sc ba gm c i ma t 8 n 10 ngi v mt ngi n ng gi l "ng ci", nhng cng c ni s ngi ng ln n 20 hoc 24 ngi. Trong i ma cc c gi mc o vt h, tht dy lng xanh, o mu hng hoc xanh l m. "ng ci" mc qun trng, o rng, tht dy lng iu th hai u thng xung di lng qun, chn i t, u i khn xp to v gp m qu mt bn. Mi i sc ba c ngi chi n nh hoc n bu. M u iu ma "ng ci" mang trng ci chy ra nh, ma ht mng, sau dng li v tay 3 ting, i ma ra. Trn tay cc c gi cm n lng, thc hin cc ng tc ma, xoay ngi u n v nhp nhng. Nh nh sng n lung linh kt hp vi cc ng tc uyn chuyn v ting nhc trm bng thu ht s hp dn vi ngi xem. Khi chm dt mt iu, "ng ci" li v 3 ting trng, i ma tn ra. Trong khi ma cc c gi va ht va lp li nhng ting sau cng trong cu lnh xng v ng ci lun lun v trng, gi nhp. Trong ma sc ba c mt on cng 6 ln nn gi l "lc cng". Dn gian thng gi ma n v khi ma cc c gi cm n trn tay. y l mt
1170
hnh thc t chc vn ngh dn gian gn lin vi nghi l "cu ng" lm cho ngy hi si ni, ho hc, thu ht ng o mi tng lp trong x Ph Thnh v cc vng ln cn lm cho qui m l thm rng ln. V y cng chnh l dp cc dn ven bin ph din nhng tr ht ma tho mn nhu cu vn ho tinh thn, to nim vui trong lao ng vo nhng dp ri ri t cng vic. ng thi cng l s biu th tn ngng ca ngi dn trong dp l, tt, l mt tp tc lu i cn gi li. L hi ra qun nh bt c Sa Hunh cng vi hnh thc hi ca n l dp tho mn nhu cu n n, p ngha theo o l truyn thng. Vi ci ngun rt xa xa, vi cu trc a nguyn trong tn ngng ca ngi Vit trong qu trnh tn ti v pht trin tip thu v tn vinh mt s o l c truyn thm m tnh cht nhn vn ca bao i nay. Thit ngh rng, l hi ny, cn c t chc thng xuyn tho mn v nhu cu vn ho tinh thn ca c dn ven bin. Th hin tinh thn dng cm khng s bin c bao la, c kt cng ng "cng hi", "cng thuyn" on kt nht tr hng n mc tiu lao ng sn xut, xy dng qu hng, gia nh, lng xm. N hnh thnh nim tin, sc mnh ca con ngi vn ti nhng c m tt p, gp phn xy dng tnh cm trong sng, lnh mnh ca nhn dn. Tuy nhin, trong l hi ngoi mt s yu t tch cc, bn cnh cn ri rt nhng tp tc lu i ca nhn dn tin vo yu t thn linh (Nam Hi). N cn gy lo ngi cho mt s gia nh ngho khng c tin ng gp. y l l hi, bt ngun t l hi "cu bnh an" ca ng dn ven bin, c pht trin v kt hp vi cc nghi thc hin i ng vin, phn khch ng dn nh bt hi sn hng nm. N l l hi lu i c trong ngi dn, thu ht ng o lc lng tham gia, nn cn duy tr v t chc thng xuyn./. N.N.T
1171
Hi Ty Sn
Thch Phng L Trung V
Nu nh ng a l ni cn lu li nhiu du tch ca mt trn

chin thng ly lng trong lch s chng gic ngoi xm ca dn tc (hn 20 vn qun Thanh b tiu dit), th Ty Sn chnh l qu hng sinh ra ngi anh hng kit xut Nguyn Hu, nh qun s thin ti, tc gi ca chin cng huy hong y. Nu ng a l nh cao chi li ca mt chin cng bt h lm cho qun cp nc mi ln nh li phi kinh hn bt va, th Ty Sn chnh l mnh t m mm. L ci ni pht sinh nui dng phong tro nng dn yu nc cui th k XVIII, ri cui cng phong tro y tr thnh ng lc quyt nh ca lch s trong s nghip chin thng ngoi xm, thng nht t nc lc by gi. Khch hnh hng n ng a tng nim, chim ngng, lng nghe ting vang vng ca lch s ho hng v chin thng ma xun nm K Du ca ngha qun, cn khch n Ty Sn l chng kin tn mt nhng chng tch, nhng a danh, nhng s kin lch s cng tm lng ca bao ngi anh hng, ho kit ca mt vng t giu truyn thng thng v v vn hin. Huyn Bnh Kh, nay i tn thnh huyn Ty Sn, qu hng ca ngi anh hng o vi c o Nguyn Hu, nm pha ty tnh Bnh nh, ng gip huyn An Nhn, ty gip huyn Vnh Thnh v huyn An Kh (tnh Gia Lai), bc gip huyn Ph Ct, nam gip tnh Ph Yn. Du khch c th n y bng t, hoc tu la, theo quc l 1 n ng ba Cu Ghnh th r theo quc l 19 i Gia Lai- Kon Tum, thm 28 km n th trn Ph Phong, huyn l Ty Sn. Con ng mang tn ng a, ni quc l 19 gia th trn hng v pha bc mt on n cu Kin M; y l chic cu nh xinh xn ni i b sng Cn, s a khch n nh bo tng Quang Trung. Bo tng c xy dng t nm 1977, khng xa nn nh c ca gia nh anh em Nguyn Hu. Ni y hin cn cy me hn 200 tui, c chu vi gc n 4 mt, mt ging nc gn lin vi tui u th ca ngi anh hng. Gn nh bo tng cn c in th Ty Sn (c xy t nm 1960) quy m nh hn, nhng m cng v trang nghim. Trc sn in
1172
kh rng c xy ca Tam quan, bn trong l nh bia ghi cng lao ngi anh hng dn tc Quang Trung- Nguyn Hu. Pha sau nh bia l tin snh ni vi trung tm chnh in, gm 3 gian: gia th Quang Trung, 2 gian bn th Nguyn Nhc, Nguyn L. in th c xy trn nn nh c ca nh lng Kin M- mt ngi nh xa ni ting v mt kin trc v iu khc. iu ny c ghi li trong cu ca: Hc ch nh, ct nh Kin M. Nay, nh Kin M ch cn l k nim ca qu kh, nhng cy me c th vn sai qu, to bng mt che c mt gc vn. Ti lng Kin M cn c di tch Bn Tru- ni tng truyn ngy xa Nguyn Nhc thng a tru t pha thng ngun v bn vng An Thi, An Nhn... cho nn Nguyn Nhc cn c tn l anh Hai tru. Cu ht xa cn in m trong k c nhn dn vng ny: Cy me c, Bn Tru xa Khng nn tnh ngha, cng n a cho trn nim. th trn Ph Phong- trung tm chnh tr, kinh t, vn ho ca huyn Ty Sn- tn nhng ngi anh hng, tng s thi Ty Sn nh Bi Th Xun, Trn Quang Diu, V Vn Dng c t cho nhng con ng p nht. V thm mnh t Ty Sn, du khch cn c xem c nghe k nhng truyn thuyt, giai thoi, v cc a danh lch s nh Bi tp voi v trng v, ni n tng Bi Th Xun, ngi tng ch huy i tng binh trong on qun ch lc ca Ty Sn lm nn i thng Ngc Hi- ng a; hn Tam Phc thuc x Bnh Giang, ni t nhng l rn b mt rn kh gii chun b cho cuc khi ngha; ng C hu (x T An, huyn An Kh), ni Nguyn Nhc giao cho ngi v th, con gi ca mt t trng Ba Na, qun l vic sn xut lng thc nui qun; hn Yn, hn Lnh Lng, tng truyn ni Nguyn Nhc pht lng v khao thng qun s; g Dinh, g en, nhng bi tp luyn ca i qun nng dn vo bui u cuc khi ngha. hn 200 nm tri qua m cc c gi ni y vn cn nh v say sa k li vi con chu nhng mu chuyn, nhng con ngi trong phong tro Ty Sn. Hng nm, n ngy mng 5 thng ging, cng thi vi l hi ng a tng bng th H Ni, ti nhiu ni tnh Bnh nh nh lng Kin M, thnh Hong (tc thnh Bn xa), ni qun Ty Sn t bn doanh thi k u cuc khi ngha, thnh ph Qui Nhn... u c t chc l hi k nim chin cng oanh lit ca Quang Trung,-
1173
Nguyn Hu. Nhng ng o v tng bng nht vn l l hi ti lng Kin M- qu hng v cng l ni dy binh ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L. Ngay t ngy mng 3 thng 4 tt, ni y nhn nhp trong khng kh chun b cho ngy hi. Ngi ta chng n kt hoa, treo c, dng cng cho, qut dn, sa sang ng s, in th, dng sn khu, tri, c m hnh miu t li trn nh Ngc Hi- ng a lch s trn bi ct bn b sng cn v.v... T chiu mng 4, ti huyn l Ty Sn, khch t cc ni xa cng bt u t tu v. n sng mng 5 th nhng dng ngi t pha Quy Nhn v cc huyn ng bng ngc ln, t pha An Kh, Plei Ku xung vi loi cc phng tin. Ngi ta thy c mt y cc tng lp gi, tr, gi trai n mc p v d hi. C nhng on i biu t cc tnh bn nh Qung Nam- Nng, Ph Yn, Khnh Ho, c c nhng on khch t Hu vo, t Si Gn ra. c bit, cc thy c nhiu trng hc nhn dp ny, a hc sinh ca mnh n d l nh tham gia mt bui ngoi kho v lch s sinh ng nht, nhm nng cao tinh thn yu nc, lng t ho dn tc chnh ng cng nh lng bit n i vi tin nhn. Vo nhng nm k nim chn, khch d l cn gp on i biu ca dn tc Ba na vi trang phc ngy l c o t pha Ty Sn thng o v d l, mang theo c dn cng ching v nhng iu ma thng v ca h. Sau dy pho n ko di n 10 pht ng h, ting trng i vang ln gic gi bo hiu bui l khai mc. Trong khng kh trang nghim thm ngt mi trm, hng ngn ngi ng trc sn in th v nh bo tng ci u tng nim vua Quang Trung v nhng tng lnh, nhng chin hu ca Ngi. Sau khi v chnh t c bi vn t n li qu trnh pht trin ca phong tro Ty Sn m nh cao l chin thng ng a cng nhng thnh tu v cc mt qun s, kinh t, vn ho ca triu i Ty Sn, cc on i biu bt u dng hng trc in th. cng lc , dn nhc v 12 trng vang ln cc khc thc qun v khc khi hon. Khch d hi bt u to ra tham quan cc di tch chung quanh, nh bo tng Quang Trung, n li mt thi i ho hng trong lch s dng nc v gi nc ca dn tc. n d hi, du khch cn c dp thng thc iu ma trng v Ty Sn qua ti ngh ca mt thiu n, mc o chn , qun mu hng nht, lng tht di khn xanh, hai tay cm di lt trn 12 mt trng mt cch iu luyn. Tng tp nam n thiu nin v thnh nin biu din
1174
song kim, cn, quyn, i ao v.v... y l lp mn sinh ca nhng l v ni ting t nhiu th k qua ca mt vng t giu truyn thng thng v tng in du trong k c dn gian: Roi Thun Truyn, quyn An Thi. t Ty Sn cng l ci ni ca ngh thut ht bi c sc. Khch v y d hi cng l dp thng thc nhng m biu din tung, ht bi chi, nhm ru Bu ni ting vi mn tht b thng cun vi bnh trng. tht b thng l mn tht b rim kh vi nc mm ngon, ng, ht tiu v m rang, c mt thi l mn lng kh ca ngha qun Ty Sn trn ng hnh qun thn tc./. T.P- L.T.V
1175
L hi Lng Thi Dng H

Tn Tht Bnh
3 nm mt ln, nhn dn lng Thi Dng H (thuc x Hng Hi, huyn Hng in tnh Tha Thin - Hu) t chc lm tr ba li vo ngy 12 thng ging m lch, nhm tng nim v thnh hong ca lng l Trng Qu Cng bit danh ca Trng Thiu, mt ngi gc min Bc (cha r a im) vo tr ti Thi Dng, by cho dn y ngh nh c v bun ghe bn mnh. Theo tc l, t chiu 11 thng ging, hai gip Thng v H bt u cng t. n khuya, mt bui t cu an cu ng li c c hnh, bn vn t trong bui l do mt v cao tui trong lng thng tho nghi l xng c. Tt c cc ch thuyn n mc chnh t (o di en, qun trng) u bt khn ln lt vo lm l. Pha n gii c mt i din. Sng 12, khong 5 gi ti sn nh bt u vo tr ba li, nhm din t nhng sinh hot ngh bin, mt pha trc nh (cch khong 1 100m), tr quu, gi, xc ruc cng c trnh din, phi hp cng tr ba li trn b. Bt u vo l, mt ng chp lnh sau khi van vi cho dn lng c thnh vng lm n, cm khn lt di trng nh 3 hi trng bo hiu bui l khai din. Ngoi sn nh c mt v c lo ru tc bc ph, mc l phc tin vo, i km c hai ch thuyn u bt khn , phc trang theo ngh nghip cng vo l, nhng 2 v ny hnh l ct gy ci, vi ly lung tung khp mi pha v lm mi iu b khi hi. Mt hi trng lnh ging ln, cc v hnh l ng v mt pha. Trn bn th t, mt v cao nin tung tin v phm vt cng xung sn nh cho cc em tranh nhau vo lm, ang lc cc em b m mi ginh git tin, m ch thuyn khing mt chic ghe mnh ct bng tre, an chc chn, pht giy, trn c mt ngi ngi, tin vo sn nh chy quanh m tr. Li trn thuyn c ba ra vy m tr vo gia. Cc v ch thuyn
1
. Quu: cch xc ruc (khuyt) bng cch dng li an trn hai thanh tre cho trc mi thuyn. Cch xc ny dng khi ruc bi thnh dn Gi: hnh thc nh quu, nhng li c t di lng thuyn, cch ny dng xc ruc khi ruc bi tn mn.
1176
theo ghe ng gi li thnh vng trn, cng lc cng thu hp li, thuyn c khing chy trn trong ting pho tng bng n. Giai on ba li nu li bt u. y l lc si ni ca tr din. Cc a tr tng trng cho n c ang n mi c tnh tm cch thot ra khi li. Cc v ch thuyn ngi th h c ngi th ngoc c c ht sc gi khng cho c thot li. Khi vng trn thu nh li, cc ch thuyn vo bt mt vi con c em ln bn cng Thnh Hong. L xong mt s c c gnh trong trc a ra b bin ra nc mui, mt s c c em bn. Cc ngi mua c n tr gi, mc c n o nh mt bui bn c tht 1 s. l nghi l lm tr rui b . Cc ch thuyn bn c xong ko nhau vo mt a im chia tin bn c. a im c th l sn cha cnh nh hoc trc mt miu th. H cng bn tn n o, mc c cui cng t n mt tho thun chung. Thng th s tin bn c c chia lm hai phn: mt phn dnh cho tp th, mt phn c chia u cho c nhn. Chia tin bn c xong k nh l tt. Mi ngi t tp b pha xem ua tri. V l tr din dn gian nn ho trang cng c ch trng. Ngoi l phc, cc v ch thuyn c hnh l phi bt khn . Ngi ho trang ch thuyn chnh thc trong tr ba li mt tay cm bao tru (tng trng cho khuyt) mt tay cm dng nh c nh li, phao v.v... mc o cnh, qun ct. Cc b i mua c trc kia do nam gii ho trang mc o iu ngoi (o 2 lp trong mu , ngoi mu lc) eo bng tai. Mt ngi c ho trang y nh h trn sn khu cho tung chc gho, gy ci khn gi bng cch gin ct, cht nh vi cc b mua c. Chic thuyn ct tre, pht giy dng trong bui l c lm tng i cng phu. Trn thuyn c trang b li, giy pha, pha di thuyn c bn tre khing cho d. Mt s tc l trong bui din tr c duy tr nh: cng Thnh Hong phi c bnh khoi, ru mt. y l hai thc nhm c v Thnh Hong thch lc sanh thi. Trc khi din, tt c mi ngi lm tr phi l t Thnh Hong. Khi chic thuyn giy (to gn bng thuyn tht) c khing ra sn din,
1
. Rui b: l bn c trn ng, phn bit vi rui bun l ci bn c trn thuyn.
1177
n b con gi khng c lai vng trn ng i. Trn thuyn c mt ngi cm uc t tr phong long, u tp. Lm tr ba li xong mi v ch thuyn c pht mt t ma n gii lao, h n ngay ti ch. C nhng nghi l ring khi khi cng lm con thuyn giy, con thuyn ny c t trang trng trong mt ci miu ca lng trc khi em ra din tr. Trong bui l rui b sau khi nhng ngi mua ruc tr tin 1 may xa xong, s ruc cn li em ln trnh lng tr tin tng trng. Tc ua tri sau l lm tr trnh ngh ba li, cng c duy tr. Theo thng l, cc tri ua l cc tri c lng em v i mi cc x ln cn gi l trt hng x. Thng th c 6 tri, quy tc, iu l cuc ua c th thay i theo dp t chc, ua t sng n chiu mi kt thc. Cuc ua khng ch l s tranh ti th lc v k thut m hm chc tng t dn: s, nng, cng thng c khng an, lm n thnh vng, tn pht. Trong t u, cuc ua khng nhm n gii. Cc tri u phi vt qua 4 chng, mi chng c mt th ghi cu chc tng t dn. Tri cho n phi ly mt th c chng nhn l vt qua chng . Chng u tin pht th s c ghi cu: Vn tn v thng, chng th hai pht th nng c ghi cu Ho cc phong ng chng ba pht th cng c cu ng h li lc v chng bn pht th thng c cu nht bn vn li. S th c 4 chng sau khi thu thp li y c t cng ti bn th Thnh Hong ca dn lng Thi Dng H. Sau cuc ua u c tnh cht nghi l , cc cuc ua k tip mi thc s l cuc tranh ti th lc si ni gia cc tri hng x. Tr din lm tr ba li Thi Dng H l mt hnh thc hm tng nh n v Thnh Hong ca lng: Hm ca mi Thnh Hong l mt nghi thc ghi li nhng nt sinh hot ni bt hay s 1 nghip ca v thn . Trn t nc ta, hnh thc hm nhiu vng c c hnh mt cch nghim tc tuy hnh thc i khi rt k l nh
1
. Tin may xa: l th tin mua mt th hng g u tin, theo tin tng ca nhng ngi bn hng, h bn may xa m khng thng sut th c ngy bun bn s gp tr ngi, kh khn. 1 . L Vn Ho: Mt s tc c ca ngi Vit qua cc hi ma. i hc, s 37, thng 2, tr.79.
1178
hm ca Thnh Hong n trm, gp phn, dn lng phi din li hot cnh n trm, gp phn m Thnh Hong ca lng hnh ngh lc cn sng. Nhng hnh thc th cng Thnh Hong nh bnh khoi, ru mt Thi Dng H, tc cng c mi mt ong cc lng Hng Nn, Hng Nha, Nam Cng, T Cng huyn Tam Nng, Vnh Ph (c), tc cng sinh thc khi gm chy g mu ra lng T X th v dn thn Ng Th Thanh, u c chung ngha l nh li hnh tch xa ca Thnh Hong. Do mc ch din nh li s nghip ca Thnh Hong nn tr ba li Thi Dng H c nhng hnh thc nghi l theo tp tc. C th xp tr ny vo nhm tr din trnh ngh m tnh cht l nghi. Tuy nhin, qua thi gian, tr din c sa cha thm bt cho ph hp vi yu cu thm m v thng ngon ca a phng nn ta khng l g khi thy c nhng hot cnh mang tnh bi kch nh hot cnh hai v ch thuyn hnh ngh lc khi u tr ba li hoc tn h lm nhng iu b gy ci, chc gho cc b i mua c trong hot cnh mua bn c. Cht hi m trong tr ba li t m yu t sn khu ca tr din, y li yu t nghi l, bin tr din thnh nhng mn kch h dn gian, nhng hot cnh vui vi mc ch gii tr v thm m r rt. Tr din dn gian y l hnh thc ngh thut sn khu mang ni dung hin thc vi mt ngh thut tro lng kh nhun nhuyn. Tuy c gc l tr din l tc, nhng tr ba li chuyn thnh tr din sn khu th s nh trng hp ca mt s din xng nng nghip nh Nguyn Khc Xng c nhn xt: Din xng nng nghip tuy gc l din xng l tc chuyn thnh din xng sn khu th s nhng ch dng li mc nhng hot cnh, y l v n c tr nhng cha c tch. Nhng din xng 1 nng nghip y cn thiu tnh t s l tnh c bn ca kch cho . Hnh thc tr ba li Thi Dng H l hnh thc c din m khng c xng nn c th xem y l loi tr cm ( phn bit vi tr li, c xng). To khng kh rn rng trong bui din l ting trng, ting ching v ting pho n, ting tr con reo h khi ginh git phm vt t tay ngi ch t tung ra. Tt c nhng ngi tham d nhng cuc
1
. Nguyn Khc Xng: Th tm hiu nhng yu t sn khu trong cc din xng nng nghip dn gian in trong tp Din xng dn gian v ngh thut sn khu ti liu rono, tr.179.
1179
vui trong tr ba li u im lng, ch dng nt mt, iu b din t. S mc c tin bc khi mua bn c v s bn lun chia tin c ca cc ch thuyn ch xy ra sau khi tr ba li xong. Hnh thc din tr lng Thi Dng H l mt trong nhng nghi thc c truyn ca dn tc, tip ni truyn thng t cc lng c Bc Trung B vo, c bin th theo a phng, chng t s a dng ca cc tr din trn mt t nc thng nht. N cn l mt minh chng cho s tn trng vn ho c truyn dn tc ca nhn dn Tha Thin Hu, d tri qua thi gian vn cn c duy tr mnh m. N l mt nghi thc hi l cn st li Tha Thin Hu, mi cho n ngy nay vn cn c c hnh theo tp tc a phng./. T.T.B
1180
L hi Thp B(*)
thch phng - l trung v
Thp B - theo kiu ni rt gn ca nhn dn - tc thp th B

Thin Y A Na Thnh Mu, nguyn l di tch ca thnh vng quc Chmpa xa, th n thn M X s ca th tc Cau1 . Nm trn mt ngn i cao 20m, ngay st ca con sng Ci, soi mnh xung sng bin xanh, c con ng quc l 1A (c) chy qua, khu di tch n thp ny thuc phng Vnh Phc, thnh ph Nha Trang, tnh Khnh Ho. v tr c cnh p thin nhin c kt hp mt cch hi ho gia ni-sng-bin-tri, c th ni di tch Thp B l mt trong nhng cng trnh kin trc n thp Chm cn li p nht hin nay. T nm 1979, khu di tch ny c Nh nc cng nhn l di tch quc gia. Vi 5 cng trnh kin trc cn li, c nin i t th k X n th k XIII c b cc lm hai phn xy dng kh r nt. mt bng th nht, trn cao khong 10m l mt mandapa (cng nh - nh chun b hnh l) kh c bit. Trn mt nn gch c xy cao, hnh ch nht (rng 15m, di 20m) l bn hng ct hnh bt gic, cc ct pha ngoi nh, thp hn (cao 2,2m), cc ct pha trong cao 5,2m, khong cch gia cc hng ct l 0,7m v 0,4m. Da vo cc ct hin cn, c th suy ra rng ngy xa mandapa ny c 24 ct (10 ct ln, 14 ct nh). trn thn ca mi ct ln c cc l mng m mt s nh nghin cu a ra gi thit v phn mi ngi ca mandapa ny (?) Mandapa l ni gp g, ni cc tn chun b trc khi vo khu n thp chnh hnh l1 . Dng kin trc ny kh c o so vi cc nhm n thp khc. C chng, du vt ca kin trc ny ch hin din
(*) . Bi in trong: 60 l hi truyn thng Vit Nam. Thch Phng - L Trung V - Nxb KHXH - 1995. y c bin tp li v b sung mt s t liu. 1 . Theo ting Chm l PYANG IN NAGAR KAUT HARA (P: Ngi; Yang: thn Tri; In: b m mt; Nagar: x s, t nc; Kaut Hara: th tc Cau. Theo cch va phin m, va dch ngha theo ting Vit thnh Thin Y ana Thnh Mu. 1 . iu khc Chm, Nxb KHXH, H Ni, 1988, tr.140.
1182
khu thnh a M Sn (Qung Nam) v sau ny nhm thp P Klong Garai (Phan Rang). Pha sau mandapa c mt li i dc ngc dn ln mt bng pha trn, ni c cc n thp. Nhn vo li i dc v hp nh th vi cao 10m v c n 30 bc xy i ln nh cho thy, n c vi thn linh, con ngi cn phi c gng v vt v. Trn mt bng th hai cao 20m, hin cn 4 cng trnh n thp (kalan). Thp th chnh (kalan A) hay cn gi l thp P Nagar; bi l thp ny th tng n thn Bhavagati (hoc l Uma - m tnh, v ca thn Civa, theo n gio) c bn a ho thnh Thn M x s P In Nagar. y l kin trc thp c quy m b th nht v p nht hin cn Thnh P Nagar. N cng l mt trong s rt t cng trnh tuyt tc nht trong h thng n thp Chm cn li Vit Nam. Thp cao 22,8m vi ba tng thu nh dn cao vt ln to nn cm gic va vng chc, va mang tnh ngh thut su sc m vn m bo c yu cu ca kin trc tn gio, ca ngi xa. Thn thp hnh vung, xy bng loi gch nung c kch thc 0,3m x 0,17m x 0,05m. Tng thp tng di dy 1,9m, lng thp rng 6m x 6m. Thp P Nagar nhn chung vn c xy dng trn mt kiu c bn, bao gm 3 phn: , thn, v mi, tng trng cho 3 th gii (trn tc, tm linh v thn linh). Mt ngoi thp c trang tr bng 05 hng tr p tng chy dc theo thn n phn che pha trn. Chic tr gia b che khut phn chn bi mt ca gi ln. Chnh din c ni di vi phn ca bng mt tin snh hp. Nhn ring, tin snh ny nh mt ngi thp nh vi mt bng hnh ch nht - ca ca tin snh cng chnh l ca duy nht ca thp. Trong vm cun ca (mt ngoi) c mt tm ph iu chm hnh Uma ang ma, cng c nhiu ngi gi y l ph iu Civa ma, rt sinh ng. Theo minh vn y, ph iu ny c lm nm 1065 khi vua Rudravarman cho tu sa phn ca1. Bn gc mi ca mi tng c bn m hnh thp nh rt duyn dng. Ti cc gc v dc theo mi tng mi cn trang tr nhiu hnh v n Apsaras bng , hai tay chp trc ngc nm mt bng sen, nt mt ti ci rng r, nh khng nh v mt cuc sng hnh phc kh trn y ca th gii thn linh. Quanh phn trn ca thp c kh nhiu
1
. Ph.Stern - LArt du Champa et son volution ( Ngh thut Chmpa v din trnh ca n). Paris, 1942, tr.79.
1183
tng ng vt nh b, ngng, voi, nai, s t, chim... vi nhng ngha tn gio khc nhau. Trn nh l mt mt bng hnh vung, chnh gia l mt khi tr, biu tng cho Linga. Tng n thn P Nagar c th trong chnh din t trn mt ci b quay v pha Bc, di chn b c mt ng thot nc bng xuyn qua tng thp ra ngoi. Sau lng l tm ta bng hnh l c chm khc rt tinh vi c hai mt. Tuy th hin l N thn M ca vng quc song li c t trn mt b biu tng cho cp LingaYoni, ngu tng thing ling ca o Blamn. Tng c 10 tay, bn cp tay pha trn cm cc linh vt khc nhau, hai bn tay xui trn u gi, bn tay tri p, bn tay phi m rng, vung gc vi c tay trong t th an i-ban pht. iu ng ni l ton b pho tng c th hin rt khc vi Uma trinh n thng thy ni khc. N thn c b ngc cng sa, hi x xung, bng c su np nhn th hin ngi ph n qua nhiu ln sinh n. Chnh v vy, cc chi tit ny lm cho pho tng tr nn gn gi vi i, khng xa cch vi mi tn khi n cu xin nhng iu may mn. Ci hay, ci p ca pho tng ny c rt nhiu ngi gii thiu, song tu trung li c th kt lun, pho tng ny v mt ngh thut l mt trong nhng tng trn tiu biu nht, thnh cng nht ca ngh thut iu khc Chmpa. Qua cc bi k cho bit, tng n thn c to tc nhiu ln song b tht lc trong cc cuc chin tranh trc . Do vy, pho tng ny c l c lm nm 1050 di triu vua Jayaparamesvaravarman. Thp th chnh cng vi cc tng th v cc tc phm iu khc ngh thut y l mt trong nhng cng trnh c quy m ln nht ca ngh thut Chm ni chung v ca giai on chuyn tip gia phong cch M Sn (th k X) v phong cch Bnh nh (th k XII-XIII). Nhng c im v kin trc ngh thut ca thp Pnagar hnh thnh mt c trng cho phong cch ngh thut sau . Philipe Stern, nh Chmpa hc u tin a ra cch phn loi, sp xp cc di tch kin trc Chm (1942) theo 7 phong cch ngh thut, ly tn thp ny t cho phong cch ca th k XI: Phong cch Pnaga1 . Thp Nam ng st thp chnh v pha Nam nhng li ng v tr trung tm trn mt bng tng th hin nay, cao 18m. Hai cnh lin tip trong lng thp l 3,85x3,90m, tng c dy 1,1m. Thp c ba phn,
1
. Ph - Stern - Sd, tr.79.
1184
phn thn ko di v pha ng to thnh mt tin snh ging nhiu thp khc, hnh dng nh mt mi nh hnh thuyn. Pha trn ca ra vo c xy thnh hnh l , trang tr bng 5 lp chng ln nhau, to nn mt cm gic nh nhng. Ba mt khc ca thp c ba ca gi, bn trong khng c ph iu. Thn thp c nhng ng tr c p nh vo. Chn thp c trang tr bng nhng o sen cch iu, xy git cp dn ln to thnh ng k h to cho thp mt v chc-kho, cn i. Mi ca thp Nam khng ging nh cc thp khc, n l mt khi lin hnh chp, trn nh l mt Linga bng dng ng. Ngoi tc dng lm cho kin trc tr nn duyn dng hn, n cn mang mt ngha tn gio- thing thm trn vn, v mt to hnh, khi chp y gy c n tng ton vn v s thu nh dn ln ca thp. B cc, cu trc v hnh dng ca ngi thp ny c nhiu nt ging vi thp Yang Prong c Lc. Nhn vo cc chi tit kin trc cng nh tng b phn nh ct p ca, gi ngang, ngu tng th (mt b LingaYoni)... cho thy s khng ng b kin trc ny. C th ni thp ny c tu sa nhiu ln v cc b phn k trn c s dng li... V d, phn ct p ca c hnh bng sen mang cc yu t c nin i th k IX, song phn gi ngang c th cn sm hn na. Miu ng Nam l in th c quy m nh nht trong cc cng trnh cn li y. Miu cao 5,70m xy bng gch nung m phn bao ngoi b h hng nng, do vy cc m tp trang tr hu nh khng cn nhn bit c. Thn di ca thp hnh ch nht gm ba mt tng v ca vo pha ng song khng c cc hnh p trang tr chn ct p, khng c cc thp m hnh bn gc mi. Tng th nht c cu trc v hnh dng n gin nh phn thn ca kin trc. Pha trn tng ny khng cn cu trc theo kiu tng na, m l mt b mi cong hnh yn nga hoc mi nh hnh thuyn. y c th l mt m thut c nin i kh mun, th k XIII. Ngi thp th t v l ngi thp cn nguyn vn nht trong khu di tch ny, nm v pha Ty-Bc trn dy kin trc th hai. Quy m kin trc thp khng ln, cao 9,1m song c v p c o ca vn ho Chm. Thot nhn thy n thuc v mt kin trc kh xa l vi kin trc n thp. Ni ng ra, n khng phi l thp m ch l mt nh miu. Cng nhng khung ch nht lng vo nhau gia cc ct gi, cng hnh t gic mi cnh l 3,8m v cc ca gi, song y ca gi khng li ra, tng khng dy, khng c cc tng thp. Xt v loi hnh kin
1185
trc miu ny ch c mt tng v nh nhn c thay bng b mi di, ton b phn thn hnh ch nht ko di hng Bc-Nam vi cu trc v hnh dng cc thp Chm truyn thng, nhng cc ca gi li ni ln cc hnh chm kh c bit bng gch: hnh chim thn Garuda mt Nam, hnh con s t mt Bc v bc ph iu ghp gch pha mt tng pha Ty. Ph iu din t mt ngi n b ngi trn u voi, hai tay cm hai loi v kh. C l y l hnh nh ca thn Indra - v thn trng nom vng tri nhng c th hin mt cch nh nhng nh mt c thn n trong cnh i thng. Tng mi m phng mi cong hnh thuyn ca nh sn vi chiu di nc l 3,73m v chiu di git tranh o c 3,33m. u hi nh c trang tr bng cc m hnh l mm mi cong nhn un vo pha trong ph ra hai chi nh c chm khc hnh mt v thn ngi di tn ca cc u rn Naga. Trn tng bn tri tin snh cn li dng ch c nin i nm 813, nhng cc c im kin trc ny cho ta on nh rng n c trng tu li vo th k th X1 . Ngi Vit t khi n nh c vng t ny, trong qu trnh tip bin vn ha, tip nhn thn tng P Nagar (vn l sn phm tn ngng dn gian ca mt x hi th tc mu h) vo tc th cng ca mnh nh tc th M u C, B anh, B u .... Thp B dn dn tr thnh ni th cng B M chung ca cc dn tc cng cng c trn vng t cc Nam Trung B2 . Truyn thuyt P Yang In Nagar chuyn thnh s tch Thin Y A Na Thnh Mu v c th nhiu ni vi nhng tn gi khc nhau trn di t min Nam t Tha Thin tr vo, m tiu biu nht l in Hn Chn (Tha Thin - Hu) v Thp B Nha Trang (Khnh Ha). C th coi bi k ca Phan Thanh Gin ghi li s tch ni i An (Khnh Ha) v c b chnh s tnh ny l Nguyn Qunh cho khc bia (bng ch Hn) dng pha sau Thp B vo nm 1856 l ti liu thnh vn v lch s Thin Y A Na Thnh Mu. Cng cn k thm ni dung cc bi vn t sau ny nh bi Vn B theo th lc bt Thp B
. Phn m t di tch do Nguyn Cng Bng vit (Trong Thp B Nha Trang - di tch v l hi, Tp ch VHNT s 4.1997). 2 . Cng ging nh trng hp tc th c ng, vn l tn ngng ca ngi Chm, c cc ng dn Vit t pha nam sng Gianh tr vo tip thu trong qu trnh giao lu vn ha.
1186
(Khnh Ha) v bi C Thp linh tch theo th song tht lc bt in Hn Chn (Tha Thin) v.v... Ni dung bi vn bia tm lc nh sau: Xa kia ti ni i An (tc i in, tnh Khnh Ha) c hai v chng ng Tiu v t trng da. Mt hm, ng bt gp mt thiu n hi nhng tri da ri dn chi di nh trng. Thy c gi khu khnh, d thng, ng em v lm con nui, v hai ng b khng c con. Mt hm tri ang ma lt, c gi (vn l mt tin n ging trn) ang bun nh cnh bng lai, nhn thy khc k nam t ngun tri trn dng sng, bn bin vo thn cy nc cun ra bin, ri tp vo nc Trung Hoa. Mi hng t khc g bay ra thm ngt khin cho dn a phng ch . H xm nhau li a khc g ln b, nhng khng sao nhc ln ni. Thi t t Bc H nghe tin n, n xem h thc, v l thay khi chng a tay nhc ln th khc g nh nh t giy. Chng bn a khc k nam v kinh. Mt m di nh trng, chng trng thy bng mt thiu n p tuyt trn bc ra t khc g. Chng rnh v bt c qu tang, chy n m chm ngi p. Khng bin kp, nng nh ni tht lai lch ca mnh l Thin Y ana. c s ng ca vua cha, thi t ci nng lm v. H n vi nhau rt tng c v sinh h c mt trai l Tr v mt gi t tn l Qu. Mt ngy n, v lng nh qu thi thc, nng a hai con cng nhp vo khc k nam, ri vt bin tr v qu c. ni qu hng, Thin Y A Na dy dn cch trng la, bp, trng bng dt vi, cch cha bnh, t ra l nghi. T y rung nng trong vng ngy mt m rng, i sng mi ngi m no, yn vui v vn minh. Bng mt hm, nhn ngy lnh thng tt, c mt con chim hc t trn my p xung a b cng hai con bay v tin cnh. Nhn dn a phng nh cng c ca Thin Y A Na xy thp, tc tng phng th. Hng nm, h ly ngy B thng thin (23-3) lm ngy l Va B rt long trng. Chnh v da vo s tch trn, v sau trong ngi thp chnh th tng P Nagar bng , cn th thm tng C v tng Cu (tc hai ngi con) bng g t hai bn. Hn 50 nm sau, cc tc gi i Nam nht thng ch cn c vo bn vn bia, ghi li s tch Thp Thin Y v thm tht mt s chi tit v s linh hin cng hot ng ca B Thin Y A Na vng ny. Sch
1187
trn cn cho bit thm: Triu Nguyn ngay t bui u, phong tng B danh hiu Hng Nhn Ph t Linh ng Thng ng thn v ct dn lng C lao 3 ngi lm t phu1. Xa kia, hng nm, ngi Chm t chc nghi l cng B P Nagar vo thng 3 thng 7 v thng chp m lch, nhng l ln nht l vo thng ba, t ngy 20 n 23. L dng cng B gm c hoa (thng l bng ip), qu v trm hng (khng c nhang). D l vt t chnh, i khi c c g. Ni dung ca l nhm ca ngi cng c ca n thn M x s, t lng sng knh i vi cng lao to dng nn t nc, sinh ra mun vt, sng to vn ha ca n thn v cu xin n thn ban cho mi ngi s may mn, tt lnh, sc khe v ma mng bi thu. Tt c nhng c vng c phn nh trong ni dung bi tng ca, trong c on: Ngi l n thn, M ca Vng quc. Ngi to dng nn vng t cho cy ci v rng g qu sinh si Ngi to nn cc ging la v dy dn cch trng trt ...P Yang In Nagar ght hng ngi c c, thng gip dn lnh.... Trong khi hnh l, cng lc cc thy tu t din xng kinh k v cc bi tng ca, th b bng biu din nhng ng tc ma; ng hn l b bng dng ngh thut ma minh ha li ca. Sau phn cng l, bao gi cng c l ma bng do cc thiu n Chm khong t 10 n 15 ngi m nhim, c dn nhc m gm kn sanaran, n kani-kura, trng Paranng v xp xa. Sn ma l khong sn trc tin snh ca thp chnh, ni t tng n thn. L hi Thp B ca ngi Vit: T khi x Kaut Hara sp nhp vo lnh th Vit Nam, th v thn ca ngi Chm theo o B La Mn P Nagar cng chuyn thnh v thn Vit hin linh di danh hiu Thin Y A Na Ngc Din Phi (va theo cch din m, va theo cch chuyn ngha t ting Chm P Yang In Nagar) c th tp trung nht hai ni khu vc ng Trong1: in Hn Chn (Hu) v Thp B (Nha Trang) v mang s tch thnh vn vo nm 1856 - nm ra i bn vn bia
1
. i Nam nht thng ch, tnh Ph Yn - Khnh Ha, bn dch ca Nguyn c Xng v Trn Xn, Nha Vn ha Gio dc xb, S, 1964, tr.93. 1 . Hu ht cc lng Khnh Ha u c miu th B gn nh cha tin vic nhang n trong nhng ngy l.
1188
do Phan Thanh Gin ghi li - di dng tin nng xut hin trong khung cnh lung linh, huyn o cng vi mt s chi tit hp vi tnh cht thn linh theo quan nim ca gii nho s lc by gi v c hng n t ca cc vua nc Vit, t Gia Long cho n cc i vua sau, i no cng c phong tng B2 . L hi c m hng nm ti Thp B Nha Trang t ngy 20 n 23 thng 3 m lch. Vo nhng ngy ny, ngoi nhn dn thnh ph Nha Trang v tnh Khnh Ha, cn c khch hnh hng t cc ni khc v d hi nh thnh ph H Ch Minh, Lt, cc tnh min ng Nam B, Ninh Thun, Bnh Thun, c c b con ngi Chm, ngi Hoa, ngi Min. Ngi Vit ng vai tr chnh trong vic t chc l hi, nn v mt nghi thc l c mt s thay i cho ph hp vi tn ngng ca dn tc. Th d: l tm tng, k c cc vt th nh Yni, Linga ca ngi Chm trc y vn c duy tr, nhng c kt hp thm l thay y (l do tng th c khoc thm xim y, m min). Thay v xa kia c thy t t o B La Mn din xng kinh v bi tn tng, th nay c s tham gia ca cc nh s. Xa, ngi Chm ch t trm hng, nay ngi Vit t c trm hng v t nhang. Tc l ma bng ni chnh in vn l mt phn ca nghi l, tuy c ci bin. L tm tng v thay y c tin hnh vo sng ngy 20-3. Sau l dng cng trm hng, hoa qu v li khn ca v ch t, cc c gi c chn bt u tho g cc xim y v m min tm tng. Nc dng tm c nu k vi cc loi hoa, l c hng thm, sau ny ngi ta li ch thm nc hoa. Khn vi tm u hon ton mi, biu th s tinh khit. ng tc tin hnh rt cn trng, nng niu vi lng thnh knh. Ring mt tng th dng bng thm nc, chm nh nhng, khng mt git nc ri vo i mt. Tm xong, tng c khoc b xim y, m min mi thng c may bng loi hng qu, thu tha cng phu, c trang tr kim tuyn, kim sa lp lnh. Khng ch c tng B, m tt c cc b sinh thc kh (Linga, Yni) v cc tng nh th cc n thp trong khu di tch u c tm ra cng phu v trn trng.
. Theo truyn thuyt ca ngi Chm, n thn P Nagar sinh ra t my v bt bin v c n 97 ng chng, sinh h 38 ngi con, trong c 3 n thn c B trao nhiu quyn php, l n thn P Nagar Galu (n thn x Trm), P Tdara Nai Anaith (n thn vng Phan Rang), P Bia Tikuk (n thn vng Phan Thit). Hin nay, b P Nagar vn c ngi Chm th cc n thp ti Hu c (Ninh Thun), Thanh Hiu thuc huyn Bc Bnh v Hn B thuc huyn Hm Tn (Bnh Thun).
1189
Sng ngy 22-3, cc thng ta, tng ni v o hu mang hng hoa, bnh tri, xi ch v thc cng chay ln cng l ti hng n ni thp chnh. Ni dung kinh k l cu mong quc thi dn an, thin h thi bnh, ma thun gi ha, ma mng bi thu. L T sanh c tin hnh vo lc na m 22. Ngoi cc vt dng cng thng l, cn c mt con heo sng c lm tht sch s, nguyn con, km theo mt bt tit v mt nhm lng heo. Ch t v bi t c chn t cc b lo trong lng, c uy tn vi dn. Sau l T sanh l tit mc ma bng do cc v cng ngay ti xm bng, lng C Lao trnh din. Cng c nm, i vn cng Chm t Thun Hi c mi ra biu din. Ni dung iu ma bng dng B l nhm biu t lng sng knh v bit n i vi n thn. L Chnh t c c hnh t sng sm ngy 23-3 theo nghi thc t thn ca ngi Vit: c chnh t, bi t, ng hiu, ty hiu v i hc tr l trang phc, hia mo theo kiu cung nh ngy xa tin hnh cc nghi thc dng hoa, dng trm hng, dng ru. Vn t c c ln trang nghim, nhp nhng trong m thanh dn nhc l. Do v tr Thp B nm trong khung cnh thin nhin p v th mng ca thnh ph bin ni ting c nc, nn phn hi y c nhng nt c sc ring. Di chn i khu di tch Thp B l dng sng Ci Nha Trang ln l, pha ng l ca bin vi hng trm tu thuyn chen chc u, mang c x cc mu sc. Con ng quc l chy ngang qua pha trc c ni lin vi thnh ph bi chic cu di - cu Xm Bng - hai bn l ph x lun lun tp np xe c. Trong nhng ngy l hi, nhng ngn n lng, n in mu sc dng trn cy t chn i, cng ng ln n sn thp chp chn trong bng l. T pha bn kia cu nhn sang, hay t pha ca sng nhn vo, qua mt nc phn chiu, quang cnh y trng tht huyn o, lung linh. Hng trm ngo ngt t cc ngi thp lan ta trong khng gian cng vi ting trng, ting chung vng t trn i cao m h nh c nh khng. Dng ngi t cu H Ra qua cu Xm Bng, t chn i ln n chn thp ng nh kin ni tip nhau, k ln ngi xung theo hng trm bc cp. Trc quang cnh vui ti v bu khng kh thing ling bao trm c cnh vt, con ngi dng nh tr nn thun hu, khoan ha hn, d l khch n Thp B chim bi vi tm lng thnh cu mong iu hnh phc, hoc l k n y chim ngng v p ca mt m hi ...
1190
Ngoi nhng tr chi dn tc, thng vo dp ny ngi ta c t chc ht bi, ua ghe v ua thuyn thng ngay dng sng bn chn i. L hi Thp B Nha Trang ca ngi Vit ngy nay c mt s thay i trong nghi thc cng so vi l hi ca ngi Chm xa, nhng u xut pht t mt gc chung mang tnh nghi l phn thc truyn thng v cng mang mt hng chung l t lng tri n v sng knh B M to dng nn t nc k v, sng to nn nn vn minh vt cht v tinh thn qu gi cho con ngi. Bn cnh lng thnh knh suy tn B M x s, l hi cn l dp nhn dn th hin nhng kht vng, c m ca mnh v mt x hi thanh bnh, no m, yn vui, giu tnh nhn i, cng c mi on kt cng ng ngy thm cht ch./. T.P - L.T.V
1191
L hi lng Thng Phc

Tn Tht Bnh
ng khai canh lng Thng Phc, (tnh Qung Tr) c h H, tng

truyn l Qun Cng Hng Dng, thng c gi mt cch trang trng l H Qu Cng, vo lp lng t hi Trnh Nguyn phn tranh, tng hu cn ngi l Trn Vn Hi, c phong l ngi hu khai canh ca lng, hin c hai v u c dn lng th cng trong nhng ngy l. Lng ca hai v hin vn cn. Hin lng Thng Phc c 5 h chnh thc: Trn, H, on, L, Bi. Hai h Trn v H l hai h n lp lng trc nht, cc h Hong, Nguyn, Ng l nhng h n sau cng trong lng. Hng nm, tng nh v khai canh, lng Thng Phc c tc cng vo ngy rm thng ba m lch. chun b cho ngy hi l, mt gia nh t nguyn ng ra m trch vic sm sa l vt v dng c i sn trc ngy l. Gia nh no c lng giao cho m trch vic h trng ny xem nh l mt vinh d ln. chi ph cho bui l, dn lng c truyn thng cp s hu li cho mt mu hai rung dnh cho vic cng t. Cc dng c ng l vt v nu nng trong bui l phi tinh sch, t ci xay, ci m n thng mng u phi hon ton mi. Dng xong th b, n nm sau phi sm li. Bnh tri do ph n c lng m nhim. Cc th bnh c cng biu l ti nng n gii. Vt liu lm bnh u c chn la k th tt nht nh np, u, hnh. Bnh c lm tht to v kho lo, ng mu sc. Cc th bnh chng, bnh np, bnh cun, bnh mt ong u c lm trc ngy khai hi. Bnh chng l loi bnh c lm c bit tht ln m hin nay kh thy li. L cng c by trong ba bn ln: thng, trung, h, l vt cng th nhiu, nhng ch yu phi c nhng th l vt sau: Bn thng: mt con g luc, ni chui, ly ru, l hng. Bn trung: a cau tru, ly ru, l hng. Bn h: mc, li, i sn khc. Khi hnh l ph n khng c tham d. cuc hnh l thm phn long trng, ngoi c phn c trang hong rc r, mu sc, ban nhc gm ching, trng, kn, sn sng ng gp phn
1193
mnh trong nhng nghi l cng t trc khi dn lng i sn v trong cc bui l khc. Trc ngy l hi tng nim v khai canh, l ngy ton lng i sn tng nh cng n ca v khai canh truyn ngh sn bt cho dn lng. Ngy bt u sn l ngy 13 m lch; nu ngy y sn cha c bao nhiu ngy th ngy 14 m lch tip tc cuc sn. Dn lng u n nc chun b cho cuc sn ny. Cc dng c thit yu n ngh sn th nh mc, li, ch sn u c xem xt li v hun luyn k. Trc khi i sn, c tc lm g ly gi bi qu xem tt xu. Sau bui l, on c phn ra nhiu nhm i sn. Mi nhm khong 5, 6 ngi c mi nhm c mt trng nhm. Mi ngi c pht mt li mc v mt tay li, li di khong 5 n 7 mt. Sau khi mi vic sp t xong, c on mi lm l xut pht, tt c ch sn u c dt theo. a im i sn l khu vc i ni quanh lng. Khi pht hin c th rng (mang, nai, heo rng, th, chn...) on i sn dng li vy con mi, gp loi th d nh heo rng th dng mc st nhn m; cc loi mang, nai, sau khi vy bt c th dng dy tri li khing v. Cc th sn c trong ngy y u b git, ly u t ng khai canh, cn tht th c chia cho ton lng. Hnh thc ton lng i sn th Thng Phc l mt biu hin cho lng nh n to dng v truyn ngh ca ng khai canh i vi dn lng. Do vy h c hnh nghi l rt trng th v nghim tc, khng ngi tn km v sc lc. Hnh thc ny tng t nh hnh thc lm tr ba li ca dn lng Thi Dng H thuc Tha Thin Hu nhm tng nim Trng Qu Cng, ngi dy dn lng hnh ngh bun mnh, nh c. Ngy nay, tp tc ny khng cn c thc hin vi y cc nghi thc nh trc. Hnh thc cng t cng n gin, khng c cnh chun b l vt, bnh tri phc tp v cng phu, nhng dn lng Thng Phc vn cn duy tr l cng ng khai canh vo ngy rm thng ba ghi nh cng n ca ngi thnh lp lng v truyn ngh nghip cho dn lng./. T.T.B
1194
1195
l n cm mi
Thch Phng- L Trung V
c dn tc t ngi Ty Nguyn, nhn chung theo a thn gio. Vi tm hn thun phc cn in m du n ca t duy con ngi thi nguyn thu, h cho rng cc v thn linh, t cc v thn ln gi chc nng cai qun n cc v thn nh hn cng u c tnh cm nh con ngi, cng vui bun, gin ght, yu thng... Cng thn nhiu l vt, v nht l tm lng trung thnh, th s nhn li s gip , ch che, ng h, bnh vc tng ng. Trong cc thn (Yang) c tn th, th thn la c tn trng khng km thn nc, thn ni, thn cy. Do , nng ry l ni thing ling, ht la sinh ra t nng ry l sn phm c cc thn ban pht nui sng con ngi. Hng nm, sau khi thu hoch, ngi ta t chc l n cm mi, va t n thn, va vui mng chung hng kt qu ca mt qu trnh lao ng nhc nhn, vt v. Tuy cch t chc cng vi nghi thc tin hnh ca tng tc ngi c nhng nt khc nhau, nhng u mang chung mt ngha: t n thn sau khi kt thc mt chu k sn xut chnh ca nm. ngi M, l mng thu hoch xong (Nhu R'he) l l hi ln nht ca nm trong bun, v thng ko di 7 ngy. L n cm mi ca ngi (Hma Ngt) cng c ngha tng t nh l cng Mpan Bar ca ngi M'nng sau ma la v kho khng ch n thun l vic lao ng c th, m coi nh mt cch "thu hn la v nh", v "kho cha la l ni tr ng ca hn la", mt "chn thing ling trong gia nh". Cng ch t sau l cng ny, mi king k trong thu hoch ma mi chm dt. Trong khi , l n cm mi (Samk) ca ngi Bana din ra trong 3 ngy, khi bt u thu hoch, ri tip n c l Smh Kek khi i vo sut la i tr, sau ht n l ng ca kho (Smh Teng Amng) khi gi la cui cng c v kho. S ngi Bana theo o Thin Cha, tuy khng cng bi vn git heo, g, d trong l cng cm mi, cn nhng ngi Giarai theo o Tin Lnh th ch b tc ung ru, khng cng thn m t n Cha. Ging nh ngi Kinh n tt Nguyn n, cc dn tc vng Ty Nguyn sau ma thu hoch, cng trng vo dp cui nm m lch, t chc l n cm mi. C iu l cch t chc khng din ra ng lot, m
1197
tun t ht nh ny sang nh khc trong bun lng theo mt trt t tho thun trc. Vic t chc l n mng ln hay nh l tu thuc vo kh nng thu hoch nhiu hay t ca tng gia nh, v cng tu theo m thi gian c th ko di mt hay nhiu ngy. y cng l dp gia ch mi b con, h hng, bn b cc bun ln cn cng vui chi, n ung. Nh no c ng khch coi nh l nim vinh d. V th, ngoi vic cng thn, hn la v t tin cng vi vic cu mong sc kho cho gia nh, ngi ta nh cng, ching, trng, vui chi ca ht sut nhiu ngy m lin. L n cm mi ca ngi din ra nh sau: Khi la trn ry c gi v y cc kho la (Sang mi), gia ch bt tay vo vic t chc l cng cm mi. L khng t chc cho ton bun mt lc, m ln lt tng nh. Ph n lo vic bp nc, nu nng. n ng th lo ru cn, chun b heo, g git tht, vo rng cht cy, o ct gng (ct buc ch ru cn trong l). Khch mi, h hng t cc bun xa gn c bo. Con trai lo cht ci, con gi lo gi go; ting chy trong bun vng ln t sng sm n lc ng mt tri i ng. m tr con ho hc chi a, hoc vy quanh cc b gi ang son t cc gi dling ln nhng o, vy, kh p, nhng tm chn en, rc r dng cho ngy l. Nu gia ch l trng tc, th h hng trong bun phi mang thm cng n ng gp. Mi vic chun b y . Ct gng dng, cc ch ru buc vo dy, ching Ana, ching Sar treo ln x nh. Nc t sui em v y cc ni nm, ni mi. Heo m, g thui, cc l vt by ra sn nh. Thy cng trong b l phc chnh t bc ra, ht ru cn vo mt ci bt ho vi tit heo, trn trng mi n ch nhn (cao tui nht) ngi trc mm, chn t ln li ru nhn l. Ting ching vi nhp iu va trm hng, va no nc ni ln. Thy cng c li khn nguyn t lng bit n cc thn: " Yang pha ng, Yang pha ty, Yang my, Yang t, Yang ma, Yang ni... Nay la sut v, heo c m, ru y ch... Xin mi cc Yang hy cm cn ru, n ming tht heo, bt cm mi u ma. Mong Yang cho ma sau la ngoi ry sai bng, my ht, n k thu hoch y gi, ngp kho...". Khn xong, thy i vy ru chc phc ni bp la, dn ching, cu thang, kho la. Tip theo phn nghi l, bt u cuc tic vui. ng b,
1198
cha m trong bun, khch kha xa gn, bn b n ung no say, t nhin, thoi mi. Ngi n ch nh c mi vt cn ru u tin, ri ln lt ngi gi, ngi tr, trong h trc, trong bun sau... Mi ngi va n ung, va vui chi, ca ht cho n khi ai khng thch na th v. Ngi li c mi ni tay trn cn ru, nghe ching, nghe ht Aday (mt loi dn ca tr tnh) gii by tm s. Khch n d l cn c gia ch trao tay mi ngi mt gi nh thc n khi ra v, nh cng chia u s may mn cho mi bp. V khuya, mt ng gi tng tri v gii giang, c mi k Khankhc trng ca truyn thng ca ngi . C ngi k v ngi nghe nh chm m trong khng kh c xa ca nhng bn anh hng ca trc tuyt vi hnh nh nhng dng s nh m San, m Di, m nhng chin cng ca h mi mi l nim t ho ca b tc. Ging k ca ngh nhn khi trm hng nh dng sng chy bn vch ni, lc dn dp, t nh bng qua thc ghnh him tr, khi thm th nh gi thong, lc nh nhng nh ting l ri gia rng khuya. C th, l n cm mi ko di t nh ny sang nh khc, sut thng chp sang thng ging. L n cm mi ca ngi mang m nt du n ca tc "n nm, ung thng", nhn h trong khng kh ma xun ni rng. H vui say tho thch, ca ht thu m, ri sau li hng hi chun b cho ma trng ta mi vi nhiu hy vng mi./. T.PL.T.V
1199
l b m ca ngi Bana Konkdeh

Ng Vn Doanh
gi Bana Konkeh sng ch yu cc huyn An Kh, Cng Chro v Kbang ca tnh Gia Lai v thuc mt trong nhng nhm chnh ca dn tc Bana. a bn c tr ca ngi Bana Konkeh thng nm xen k vi nhng khu vc ca ngi Bana T L v BaNa B Nm. Phi chng v th m nhn ngi Bana ny c tn l Konkeh (theo ting Bana Konkeh c hai ngha: ngi vng gia v ngi mi n). V vy, trong i sng vn ha ni chung v trong cc nghi thc l b m ca ngi Bana Konkeh va c nhng nt chung vi ngi Bana T L, va c nhiu im gn vi ngi Bana B Nm. Ngi Bana Konkeh gi l hi b m l vo hi nh m (mt bxt) hay vo hi b m (mt brh bxt) v t chc l hi ny rt trng th v ln. Nu tnh s ngy thc s mang tnh l hi th, theo chng ti bit l b m ca h ko di nhiu ngy nht so vi ca cc nhm khc. Cho n nay, ngi Bana Konkeh mt s ni, nh x Gia Hi (huyn An Kh) v x ak T'bang (huyn Kng Chro), vn cn lm cc bc ca l b m theo truyn thng, ngha l t chc l b m trong nm ngy. Vic u tin ca l b m ca ngi Bana Konkeh bt u bng nghi l cu xin hn ma ngi cht cho dng nh m mi v sau mi ngi bt tay vo dn dp khu nh m c chun b dng nh m mi. V th m ngy u tin ny ca l b m c ngi Bana Konkeh gi l ngy cuc dn (anr choh cham). Tuy cng vic chnh ca ngy choh cham n gin ch l cuc dn khu nh m c, nhng tnh cht ca nghi l li rt quan trng: bo cho hn ma bit l nhng ngi sng chun b lm l b ma. Sau khi lm tht mt con heo, ngi ch (bngai noh) ly gan, li, tim, da bng v c hng ca con vt xu thnh mt xu, ly ru gh ra cho vo ng tre dng ng ru (ding kram) ra nh m lm l cng. ng ch (c th l ch nh, c th l v gi lng) ru vo xu ru cho thm xung u nm m v c li cng (quai hoc
1200
smh). Ny y, ti em cho ma tht heo v ru bo cho ma bit: hm nay chng ti lm nh m cho ma ln cui cng. Th l ht ri nh, t nay ma ng quy ry gia nh na. Theo bc ngi ch, dn lng em cng ching ra nh bi ching ma (ching atu) v cng nhau t nh ra khu ngha a. Khi ng ch cng xong, mi ngi mt tay gip gia nh dn dp khu m v chun b mi th ngy hm sau dn nh m mi cho ma, Nhng lc ngh, mi ngi cng b con, thn nhn ca ngi cht n ung, tr chuyn. Ngy hm sau, tc ngy lm nh m (anr pm bxt) dn lng cng gia nh hoc nhng gia nh c ngi cht (nu nm c nhiu nh lm l b m) ra ngha a dng nh m mi cho ngi cht. Sau c mt ngy tri lm vic mt nhc, mi ngi ngi quy qun bn ngi nh m mi n ung, tr truyn v vui chi cho ti tn khuya mi v. n thi im ny th ngi nh m mi xong, cng vic cn li l l b m v b ma. Do , c th ni hai ngy u, tuy cng l nhng ngy ca l hi b m, ch l nhng ngy chun b thi. Ch l b m, ng vi ngha ca n, ch thc s t ngy hm th ba. Khng phi ngu nhin m ngi Bana Konkeh gi ngy th ba ca l b m l ngy vo l nh m (anr mt bxt). Vo ngy mt bxt, sau khi tht heo xong, gia nh cng dn lng em ru, tht ti khu nh m n ung chia tay (h pong) vi ngi cht. Trc khi n ung, vui chi, gia nh em chia vo nh m mi cho ngi cht v khc ln cui cng vnh bit ngi thn khut. chia hay cho (n drm) gm cc vt dng m ngi cht thng hay dng. ngi cht tip tc sng th gii khc, ngi nh cn em cho ngi cht cc loi cy trng nh: ng ( b), chui (pt), ma (ktao), la (ba)... Trong khi gia nh chia ca, khc vnh bit ngi cht, th gia ch dng tht, ru lm l cng. dng v nghi thc cng nh hm choh cham v c li cng c ni dung nh sau: Ny chng ti b m y, lm mi th cho ma y. Xin ma ng ght b, ng lm hi chng ti. Sau l cng l nghi thc i vng quanh nh m (grong bxt). i hnh m rc grong bxt ca ngi Bana Konkeh tht trang nghim v ng cc th loi ngh thut trnh din: i trc l hai ngi eo mt n (brm), tip sau l tp ma (soang) ca ph n, ri n 6 ngi n ng khing v nh chic trng ln (sgr) c trang tr ct hoa (pah png) v sau cng l mt on di cc nhc cng nam nh cng ching, lc lc v chp cho. Dn cng ching (chinh chng, chng l cng c nm, chinh - cng khng nm) ca ngi Bana Konkeh
1201
c dng trong l b m v cc l hi khc gm 16 chic c xp th t theo hng dc nh sau: Chng jng, chng png, chng pt tih, chng pt plao, chng pt tng, chng pt tng ly, chinh n, chinh lng, chinh dol, chinh del, chinh konpm, chinh kon dol, chinh kon del. Tng chic chng v chinh u c tn gi: chnh cha (chng jng), chng m (chng png), chng anh, chng ch, chng em... Do , c dn chinh chng hp li nh c mt gia nh on t, thun ho. Cuc vui, n ung chia tay (hpong) vi ngi cht tht ng , tht vui v tht lu luyn. Mi ngi li bn ngi nh m vi ngi cht cho n tn m khuya. Cng v khuya, cc ng la cng rc sng v cuc vui cng ng ngi, cng si ng. Ch khi cc ng la tn hn, mi ngi mi v nh ngh mt cht (thm ch c ngi ch yu l thanh nin nam n ngh qua m lun ti khu nh m) hm sau cn tham gia vo ngy quan trng nht ca l b m - ngy b (anr tuk). T m sng ngy hm sau lm l b, tru hoc b c dt ra nh rng ca lng lm tht. V con vt git lm l b m, nn khng c ct (gn) buc tru b nh i vi cc l hi khc ca lng. Vo khong 11 gi tra, lc ny cc con vt cng c git v lm tht xong, gia nh em u (kl) ui (ting), mt xu tht gm gan, li, tim, da bng, c hng ca con vt v mt ng ru (ding kram) ra nh m cng v khc ln cui cng vi ngi cht (moi dng rng). Ti nh m, gia nh vo ngi nh m khc vnh bit ngi cht, cn gia ch th lm l cng. L cng hm b ny cng ging l cng ca cc hm trc, ch ni dung li cng l khc: Hm nay con cng cho cha mt con tru, mt con b, mt con d, mt con heo, mt con g, v ru y. con d em cng cho cha tt c mi th ri. T nay, xin cha ng ght, ng quy ph chng con chng con lm n ngy cng kh hn, tt hn. Trong khi gia nh lm l cng v khc ngi cht, th b con, dn lng nh cng ching, nhy ma vui chi bn ngoi nh m. i cho gia nh nh ngi cht lm xong mi nghi thc cui cng b ma, mi ngi a cc thnh vin trong gia nh ngi cht tr v nh rng ca lng n ung, vui chi. T thi im ny tr i, mi rng buc gia ngi sng v ngi cht ct t, ngi sng hon ton c gii phng v li sng mt cuc sng bnh thng nh mi ngi ch khng phi king k g na. n lc ny, c th ni, l b m c lm xong. Th nhng, gia nh ca ngi cht vn cn phi tip tc lm cho xong mt s cng vic c lin quan ti l b m: sa son cm ru i nhng ngi lm v lm l t n cc thn, ra sch ni niu. Hai cng vic trn chim trn hai ngy lin tc sau hm lm l b m.
1202
Ngy u tin sau ngy l b, tc ngy th nm ca l b m l ngy i nhng ngi lm gip. Ni l lm gip tc l ni ti tt c mi ngi trong lng, v ai m khng gp sc, gp cng vo nhng cng vic ca l b m. V th, ba tic chiu i c t chc ti nh rng ca lng. Mi ngi ti cng n, cng ung, cng vui chi v cng tr chuyn vi thn nhn ca ngi qu c. Mi cng vic ca l b m xong, gi y h n, ung th sc, h vui chi ht mnh. C l chnh v th m ngy hm i ngi lm gip ca l b m c ngi Bana Konkeh gi l ngy ung nhiu (anr dak tong). Ch ngy cui cng, tc ngy th su ca l b m mi c t chc ti nh ca ch, v tnh cht ca nghi l ch gi gn trong gia nh. Hm , gia nh phi lm mt l nh t n cc thn gip v ph h cho nhng ngy l b m. Vt cng ch l mt con g v ni cng l bp. Ch nh em tht g v ru ra bp lm l v c li cng: Hm lm l b m, chng ti cu xin cc thn ph h cho khi xy ra nhng chuyn khng hay. Gi y, mi vic u tt p, hm nay, hm cui cng, chng ti tr n cc thn nh ha, mong cc thn nhn l ca chng ti. Cng xong mi ngi cng ung ru, vui chi ri cng dn dp nh ca, ra ni niu. V th m ngy cui cng ca l b m c ngi Bana Konkeh gi l ngy ra ni (anr go hay glang go). Qu trnh ca mt l b m m chng ti va m t l l b m y . Th nhng, c nhng lc, nhng ni, do hon cnh kinh t c hn m l b m ca ngi Bana Konkeh ch ko di c bn hm; hai ngy u (ngy cui dn v ngy dng nh m) dn vo thnh mt ngy gi l ngy lm nh m (anr mt) v ngy b m (anr tuk) khng thay i, cn hai ngy cui (ngy i ngi gip v ngy ra ni) co vo mt ngy ca ngy ra ni (anr xlh go). D c ko di ra 6 ngy hoc thu gn ch cn 4 ngy, bao gi l b m ca ngi Bana Konkeh cng phi c ba khu, hay ba bc chnh: 1) ph b nh m c, lm nh m mi; 2) b ma hay b m; 3) gia nh ca ngi cht c gii phng v nhp vo cuc sng bnh thng ca dn lng./. N.V.D
1203
L b m ca ngi Gia Rai Mthur

Ng Vn Doanh
Ngi Giarai Mthur thuc mt nhm ngi Giarai va kh ln

va kh c bit ca dn tc Giarai. a bn c tr chnh ca ngi Giarai Mthur l huyn Krng Pa v pha nam huyn Ayun Pa (x Ia Rbol) ca tnh Gia Lai. Nu nhn trn bn , chng ta s thy, ngi Giarai Mthur sng pha ng nam ca tnh Gia Lai v cng thuc pha ng nam a bn c tr ca ngi Giarai. Ni c tr ca ngi Giarai Mthur nm gn trong khu vc gip ranh vi hai nhm dn tc ln cng thuc ng h Malay - plinding; ngi Chm pha ng. iu kh c bit l, ci tn Mthur (ngha l ngho nn) khng ch l ci tn ch mt nhnh ca ngi Giarai m cng l ci tn ch mt nhnh ngi pha ng - ngi Mthur. Cn ngi Giarai Mthur gip vi ngi Chm (nh x c Bng, huyn Krng Pa, tnh Gia Lai) li t gi mnh l ngi Chm Hroi. Ngoi ngi Mthur ra, ngi Ktul, M Lai v Krc u c rt nhiu nt tng ng v vn ha vi ngi Giarai Mthur. Do , c th ni, trong vn ha truyn thng ca ngi Giarai Mthur c nhiu sc thi chung cho c ngi v ngi Chm Hroi. Ngay trong tang ma ni chung v l b m ni ring ca ngi Giarai Mthur, theo nhng kt qu iu tra nghin cu ca chng ti, c khng t nhng yu t gn vi ngi . Theo quan nim ca ngi Giarai Mthur c Bng v Ia Rto, khi ngi ta cht th hn ngi cht (m'ngt di) bin thnh ma (atu). Sau khi lm l b m, hn ma ca ngi cht mi c i ti th gii ca b Jung, cc hn ma sinh sng v lm vic nh nhng ngi sng, ngha l cng n ung, ly v, ly chng, m au v cht. Sau khi cht, hn ma bin thnh con nhn (vak vai). B Jung th con nhn ln mt t. Khi cht, nhn bin thnh git sng (ia ngom) ri tan vo t. B Jung ly t c thm git sng lm ra ngi - ri cho nhp vo nhng ngi ph n c cha. Khi ngi ph n sinh con th hn ma li tr v vi kip ngi. Ngi cng c nhng truyn thuyt v quan nim tng t v bun lng t tin (bun Atao) do v chng thn Bng B Dung, Bng B ai cai qun. V th, cho hn ma ca ngi cht n c vi
1205
bun lng ca t tin, ngi Giarai Mthur v cc nhm ngi pha ng u c tc lm l b m cho ngi cht. Tp tc ny c t lu v cn tn ti cho n tn hm nay. Ngay trong cc trng ca (khan) ca ngi Giarai Mthur v ngi , c nhng on ni v l b m tht sinh ng. V d, trng ca Xing Nh ca ngi v Giarai m t vic Xing Nh lm l b m cho cha mnh nh sau: "Mn ma la. Vo mt bui sng p tri, sng trn nng. Xing Nh sai n l vo rng cht cy knia, cht nhng cy gn to nht dng nh m cho cha l Giar Kt gn ni Bl. Tin y truyn i bun pha ng. Tin y lan sang lng pha ty. T ngi Bi Krng sng dc b sng, ti ngi Mnng cm lng chim trn u bn b sui; tt c u n nc mang ru,tht, ching trng n mng chng Xing Nh dng nh m cho cha". Cn l b m cho m Bi v Xinh Ch Nip c trng ca Xinh Ch Nip m t: "V phn Chim T Mun, th sau my ma trng ln, trng ln, sc khe ca m chng phc, ln da tr li nh xa. Mt bui ti y sao, nhiu gi, chng gi Chin M Nga ti nh bn vic lm l b m cho m Bi v Xinh Ch Nip. Sau y, h em ru ra ung sut my ngy lin tip bn i L Mui. M Xinh Ch Nip v m Bi lm chung mt ch, xy chung mt hng. Cy nu cao tn tri, khc chm tn gc. Bn pha m u o tng g ln. Tng ngi, tng ng, trng rt linh thing. Trai gi bun gn dt b, bun xa em ru ti n l. Ching trng khng ngng, nhy ma khng ngt. m vang, chn ng c vch ni, lng tri". Mc du khng cn nhng l b m ln ca cc t trng ln m cc trng ca m t, nhng ngi Giarai hm nay vn lm cho ngi cht nhng ngi nh m kt (bxt kut hay nok kut). s uy nghi v t chc l b m trng th, ng vui. Nh cc nhm Giarai khc, ngi Giarai Mthur vn gi tc chn chung v b m chung. Do , t chc c l b m, trc c thng tri, cc gia nh c ngi cht cng dn lng phi bt tay vo chun b. Mi ngi phi ln rng cht g em v o cc ct kt, klao, chm khc tng ngi, tng th, phi chun b ru, tht, go nc cho l b m. Ch sau khi mi th lm xong, l b m mi c th t chc c. Ngi Giarai Mthur thng chn nhng ngy trng sng nht (tun th hai tc tun trng trn ca thng) bt u lm l b m hay n b m (ho lui bxt) nh ngi Giarai thng gi. Khi vng trng ca ngy 14 nh ln treo l lng trn nh cc cy ct kt v klao ca nh m (tc khong 10-11 gi m) cc gia nh c ngi thn phi lm l
1206
b m cng c dn lng tp np i ra khu nh m c dn dp sch s bt u l hi b m ca lng. V th m ngi Giarai Mthur gi hm u tin ca l b m l ngy vo nh m (mt bxt). Trc khi cuc vui ca l hi bng ln, ngi ch ca l (ngi i din cho gia nh c ngi cht c chn u tin khu nh m) n bn ngi nh m mi, xp trc bn th (P'nang) by sn ru, tht cng v c bi cng vi nhng li m u nh sau: l b m n ngay sau lng ri. T nay, ngi sng n cm trng, cn ma th n cm , n hoa tm, hoa ca cc thn... Sau y, ngi ch l mi by t tm t v nguyn vng ca nhng ngi sng: "xin ma ng gi, ng li gn, ng thng yu con chu na. T nay, chng ti s khng cn mang cm, s khng cn mang nc cho ma na. Nu mun n tht g, xin ma hy hi thn Trng; nu mun n c, n tht, xin may hy hi thn trn tri. Thi, t nay, th l ht, nh l m'nang la cnh nh l m't tn a". Khi t cng va xong, th lp tc, trong nh la bp bng ca hng chc ng la v di nh trng mt du, ting cng ching rn r ni ln. Theo nhp m thanh cng ching mi ngi ha vo on ma diu quanh ngi nh m nhp nh huyn o trong m. ting nhc cng ching ca m b m, nh mt sc ht diu k, ko tt c dn lng, ko b con h hng bun gn, bun xa ti. Cng v khuya, ting cng ching cng rn r, thi thc, cc ng la cng bng to hn, nhp chn ma nhy cng rn r hn. Hu nh sut c m cho n sng, c lng quy qun bn ngi nh m: ai ma nhy c ma nhy, ai nh cng ching c nh; ai ung ru c ung, ai mt th ng ngay bn nhng ng la m p sng hm sau bc vo ngy hi chnh ca l b m ngy v (p'chh) hay ngy n ln (ho prong). Sng hm ho prong, vo khong 6, 7 gi sng, cc gia nh cng chung lm l b m dt tru hoc b n buc quanh ngi nh m; em nhng ch ru ti ct thnh tng hng di bn nh m. Sau y, nhng con vt b git em thui v lm tht. Tht, xng tru b c ch bin ra thnh nhiu loi thc n, nhiu mn thc n: c loi dnh ring chia cho nhng ngi cht c gi l tht t l (m'nong dm), c loi chia cho nhng ngi ti d (chnt m'nong). Khi thc n c ch bin xong, cc b, cc ch ni la un nu thc n ri chia ra nhng chic mm l chui c by la lit quanh ngi nh m. Trong khi dn lng lo chun b cho ba n ln hay ba cm b m (ho si bxat), th cc gia nh c ngi cht em ma (phun tbou) v chui (phun a'ti) n trng bn cnh nm m, em gi cm v gi tht cng ch ru v con g nh (an mnu) t ln m ri ngi khc ln cui
1207
vnh bit ngi cht. khng kh hm b m bun, dn lng v khch cc ni ti nh cng ching, ma nhy thnh on i quanh nh m. n qu tra, c khu nh m tht s thnh mt ba n cng cm ln. Tng tp, tng tp ngi quy qun bn cc mm cm (mm bng l chui) cnh nhng ch ru cn va n ung va tr chuyn vui v. Cc b, cc c cng em phn cm, tht v ru vo nh m nhng ngi trong cc gia nh c ngi cht n ung v tm s ln cui vi ngi thn khut ca gia nh mnh. Lc ba cm cng cm kt thc cng l lc ngi ch l n bn bn th c li cng b m vi ni dung nh sau: "Xin ma ng gi, ng li gn, ng thng yu con chu ca ma na. Chng ti lm nh m ri, tc nhng ct kt, ct klao, v nhng hnh v bng mu tru, mu b ri. Ch ru cng t xung m ri, con g con c th ri. Chng ti b ma ri". i cho ngi ch l c li khn xong, mi ngi vo nh m a nhng ngi ga ra sng tm, chi u, mc o vy, kh mi cho h ri a h v khu nh m ang rn rng ting cng ching v nhp chn ma nhy. Ai ny u vui v, h hi mi, ko nhng ngi ga vo vng ma ca dn lng. Lc ny, nhng ngi ga khng cn xa tc, khng cn mc kh, vy bn rch ca thi k tang na. Lc ny h mc ln ngi nhng b qun o l hi mi, n n ci trn mi. Khi nhng ngi ga nhp vo on nhy ma ca dn lng l lc h c gii phng, khng cn phi rng buc g vi ngi cht na. T nay, h c sng cuc sng bnh thng nh mi ngi, ngha l c i n ung vui chi cc l hi, c quyn ti gi nu h mun. Nc sng ra sch nhng nm thng chu tang trn ngi h, l cng cui cng ct t mi quan h gia h v nhng ngi cht. Cn nhng hn ma ca ngi cht th, sau l cng cui cng, c con g con a v bun lng t tin bt u mt cuc sng mi cuc sng ca nhng hn ma chu k tip theo s li tr v lm ngi. Sau nhng vng ma tng bng si ni gia dn lng v nhng ngi ga, l b m coi nh kt thc v mi ngi ai ny v nh ny, b li pha sau ngi nh m xinh p m mnh va lm xong cho thi gian v thin nhin hy hoi. Trc khi ra v, mi ngi bc thc nm ln mi nh m ri tranh nhau cp ly mt s ht thc t mi nh m ri xung em v c phc v ma ti lm n thnh vng. Khi mi ngi nm thc ln mi nh m, ng ch l ni li cui cng tuyn b (p'thao) b m: Th l xong ht tt c ri. Gia nh v dn lng b m ri. T nay chng ti khng cn dnh lu g vi nh m na. T nay,
1208
nu xy ra chuyn g khng hay, khng tt vi nh m th cng nh vy thi v chng ti khng cn g dnh lu na. Mc du cc nghi l chm dt, ngi nh m b b v cc hn ma ra i, nhng hi l b m cn tip tc thm mt ngy na ti cc gia nh ca nhng ngi cht vo ngy hm sau. Hm , b con h hng ti thm hi, n ung, vui chi cng cc gia nh ti nh h ch khng ra nh m na. Thc n cn g, gia ch em ht ra i khch. V th ngy cui cng ny ca l b m c gi l ngy ra ni (sch go)./. N.V.D
1209
L hi b nh m
Phm Hng Thu
L hi b nh m (P' thi atu, grong br, muk atu...), thng

quen gi l l b m, l b ma... ca c dn t ngi Ty Nguyn (, Giarai, Bana...) l mt l hi ln gn vi chu k nng nghip, ly hot ng b ma, b nh m (c tnh cht tang ch) lm mc ch chnh. L hi do ngi sng t chc t b nh m (b m, b ma) ngi cht, tin ngi khut v lng ma, ni c tr vnh vin ca hn. Bi, theo quan nim ca c dn ni y, ch sau khi lm nghi l ny, ngi sng mi c th yn tm rng mnh lm trn bn phn vi ngi, vi hn ngi khut. V ngi cht (tc linh hn hay ma) mi c iu kin ti sinh vo mt kip khc, tip tc bc vo cuc sng mi. C th chnh do ngha nhn sinh cao c ny m l hi b nh m, mc d khoc hnh thc tang ch (v ht sc tn km), li l hi l ln nht, vui nht, ng ghi nhn nht ca cng ng c dn Trng Sn - Ty Nguyn, ko di t 3 n 5 ngy m, thm ch cn di hn na. V l hi b m (m chng ti tm gi di mt tn khc l l hi b nh m) ni chung cng nh khng/thi gian, a im, nghi l - l thc, kh nng cng cm cng ng, ngha... ca n cc tc ngi khc nhau, c kh nhiu ngi cp ti, nhng mc v gc khc nhau. S tp hp t liu, m t v i khi gii m cht t v l hi ny phn ln l da trn kho cu ca nhng ngi i trc v tng l thc, l hi ca tng tc ngi cng nh khi qut chung v l hi ny qua thc t nhiu tc ngi 1. Nguyn Duy Thiu, trong bi kho v l hi ny ngi Bana v Giarai cho rng "L b m... c t chc trong thi gian giao thi gia hai chu k nng nghip... cng l t bit nhng nhc nhn trong mt nm, t n v cu xin cc lc lng siu nhn ph h cho mt chu k nng nghip mi y may mn... L hi ny c t chc ngha a lng..., mt khu dnh ring chn ct ngi cht pha ty khu c tr,
1
T liu s dng trong bi ny ch l mt vi bi chng ti tm c trong tay (ca TS Ng Vn Doanh, TS Nguyn Duy Thiu, Bi Quang Ngc, Ch Anh o, H Tng Sn, Thch Phng, L Trung V, Ngc Lu Ly).
1210
ni xa ngun nc" 1. c th thy c khng kh hi h ni Trng Sn - Ty Nguyn ny, m l b nh m ch l nhng ngy l ln, ngy hi vui, xin hy sng vi mt vi cu ca sau: Chn thng m hi lao ng mt nhc Ba thng nhn ri vui hi thoi mi. Nhiu t liu thng nht ba thng nhn ri l cc thng 10, 11, 12 (lch ma ry ca ng bo Giarai), khong thng 1, 2, 3 dng lch, ph hp vi ma l hi ca ng bng v ca c nc... Ch th m, khi nhc ti Ty Nguyn ci ngun, ngi ta thng ht cho nhau nghe: Thng 3 ma con ong i ly mt, ma con voi xung sng ht nc... Thng ba, ma l hi, trong c l hi b nh m, ca cc tc ngi Ty Nguyn. V l hi ny ca ngi , c ti liu vit: "Ngoi l hi ca cc tc ngi Vit (Kinh) trn mi min t nc, cc dn tc t ngi ca ta cng c nhiu l hi m mu sc dn tc, nh l hi n tru, l hi ma mng mc, hi lng tng... Th nhng c mt th l hi c sc, k l, gn vi tang l, l l b m ca ngi . Thng thng trong tang l, ngi ta bun hn l vui, th nhng ngi li n vi tang l nh mt ngy hi. Ngi khng k gi ngi khut bng nh ngi Vit v mt s tc ngi khc. Ngi cht, sau khi yn ngh t 1 n dm by nm th c tin v "bun ca ngi cht" ( c kh nng phc sinh nhp vo c th sng khc) bng l b m (t b m ca ngi cht). Ch c ngi cht lnh (m au, gi yu) hoc cht d (tai nn) nhng cn xc th mi c lm l b m. L b m c th tin hnh sm l mt nm, mun l dm by nm sau l tang. Trong khong thi gian , nh no chun b go, tht, ru, dng ni chung th t chc l b m. Nh ngho my cng phi lm l hai ngy. Nh giu thng t chc 3 ngy 3 m. Ngho th m ln, giu th vt tru, b. Sau khi thng bo cho bun lng v dng h, gia ch thu ngi cht cy, chm khc lm nh m v cc ct kt, ct klao (nh ngho ch trng 4 ct kt gc m. Nh giu ngoi 4 ct kt cn c 2 ct klao trng hai u m), mi ci lm ngay ti rng ri chuyn thng v m.
1
Xem Nguyn Duy Thiu, Pthi - l hi ca ngi Bana v ngi Giarai Ty Nguyn. Tp ch Dn tc hc, s 4/1996, tr. 39-40.
1211
Chun b xong xui, l hi bt u c t chc. ngy th nht, gia ch tht mt ln v cng 3 ch ru. C bun lng ti lm gip v vui chi nh l vic trng ca nh mnh. Khi nh m v cc ct dng xong, thy cng n vn nghim chnh, ngi bn ch ru cng, ngong mt phng ng, c li cu khn hn ngi cht bng li khn lm ly thng thit. Ching trng ni ln rn r. Bp la trn nm m c t ln, chy rng r mt ngy mt m xua i nhng hc m. Ngi nh cn trng cy chui hai bn u v cui m v th mt con g b vo rng. Con g tng trng cho linh hn ngi cht c t do bay i. Cng xong, c bun lng ngi n ung trn bi trng cho n m. l mt m vui v cho mi ngi. Trng sng, ching trng vang lng, thanh nin nam n nhy ma, ng b gi hn huyn. Cc iu ma ht giao duyn, tr tnh (i p) vang vang. Mi ngi ung ru, ma ht cho ti khuya, c khi ti gn sng. Ngy th hai, gia ch tht ln t sm lm l cng to hn. Ru tht by la lit (t 10 - 20 ch), cn quay v pha ng. L cng xy ra tng t v l l cng vnh bit hn ngi cht (t nay hn v "bun ca ngi cht" v ngi ta b ci m , khng thm ving, cng king na). Gia nh v dn lng li n ung, vui chi, ca ht, tr chuyn ti khuya di nh trng sng, trong ting trng ting ching lng vang khp ni rng. Nh giu cn lm thm mt ngy na, nhng cng l giao tip, gp g, n ung... L b m l mt ngy l gn lin vi tang ch, nhng li vui v, ho sng nh mt ngy hi. Bi, theo quan nim ca ngi , cng sm lm l b m th hn ngi cht cng sm c iu kin nhp vo xc tr s sinh quay li dng th, sng vi ng tc. Li na, lm l b m l mt dp th hin trch nhim ca cng ng v ca ngi thn i vi ngi khut. V, th ba, ch sau khi lm l b m th v hoc chng ngi cht mi c ti gi. l nhng l do khin cho l b m tr thnh mt hi l ng vui ca cc gia nh ngi , ngoi nhng biu hin tang ch cn c" 1. Nhn chung, khng kh c bn ca l hi din ra nh vy. Tuy nhin, ty vo l ca tng tc ngi, tng gia nh m qui m, lch trnh, chi tit... c nhng khc bit i cht. Thng thng, d tc ngi no, th l hi cng din ra 3 n 6 ngy: Ngy khi cng (ngy vo), ngy l
1
Ngc Lu Ly - L b m ca ngi - Bo HNMCN s 236 (thng 9/1993).
1212
chnh (ngy b) v ngy ung ru cng cm (l tng nh). Mi ngy va nu li c th ko mt hai ngy mi xong. Mt t liu khc li cho rng l hi b nh m din ra gm 3 bc chnh: 1. "... Ngy khi cng tc l ngy cuc, d nh m c dng nh mi, (cng vic din ra t 1 n 2 ngy). Khi cng vic hon tt, tc l nh dng v trang tr xong, tng t ng v tr... gi lng lm l cng vi thng bo cho Atu bit v cng vic lm nh, chia ca cho Atu hon tt, sau mi ngi n ung, nhy ma, nh ching vui sut m hm . 2. ng vui nht l ngy hm sau, ngy chnh thc ca l tin linh hn v th gii ca ng b. T sng sm, ngi ta tp trung nh Rng tht tru, b... Gi lng cng Yng y. Sau gi lng em tht ru ti khu nh m cng xong, thn nhn ngi qu c vo nh m khc ln cui v chia bit. Trong khng kh nghi l , nhiu hot ng khc mang yu t biu cm cng pht trin song hnh (ma, ching, ri, hi...) v c bit phi k n vic n ung cng cm, n ung vi ngi sng v vi c ngi cht; y l bui lin hoan tin a y lu luyn. 3. Tip sau ngy l chnh l ngy ung ru bn bp, hay cn gi l l ra ni (ting Bana l Glang go). y thc cht l ngy gia ch tht i bn b sau khi lm l gii phng cho ngi ga. Khi gi lng cng xong, ngi thn, bn b ngi ga em h ra sui tm gi, vi ra ht mi rng buc i vi k qu c. Sau ngi ta n ung, nhy ma, nh ching thu m sut sng. Cng c th trong ngy ny, h t chc m ci (v, chng) cho ngi ga nu c s chun b trc, t y h sng mt cuc sng hon ton mi..."1. L b nh m ca ng bo dn tc Giarai Ayunpa li c ghi nhn l t chc lin tc trong bn ngy: ngy th nht (Mt) din ra l chnh thc ti nh m; ngy th hai (P' chnh), git tru, b, lm tic ru; ngy th ba (sch g) vui chi thm hi trong lng; ngy th t (klai komlai) tic ru kt thc l... 2.
Bi Quang Ngc - L b m t gc nhn xy dng i sng vn ha mi. Tp ch Vn ha Ngh thut 3/1945, tr. 24. 2 Xem Ch Anh o - H Tng Sn: L P'thi, mt tc l p ca ng bo dn tc Giarai GiaRai - Kontum. Tp ch VHDG s 3/1986, tr. 72.
1213
By gi, ta hy theo dng lch trnh ca mt l b nh m ca ngi Bana (grong br), theo chng ti, qua , c th bit chi tit hn v l hi ny. Nh trnh by, l hi ko di 4-5 ngy hoc c th hn, nhng khng kh chun b c t trc hng 2-3 thng tri, ty theo iu kin tng gia nh. Mi ngi chun b vt cht, tinh thn, nguyn vt liu lm nh m mi, n ung cng cm 4-5 ngy lin. lm c nh m mi, gia nh phi c gi lng lm l cng g nh rng, ri mang vt phm (3 hoc 5 ming tht g, mt t ru) n cng t bit nh m c, xin ng b ph h lm nh mi cho ma. V khi mi th chun b xong (tranh, tre, na l mang v y , tng nh m 1 tc xong..., th khi y, l hi b nh m mi thc s bt u. Ngy u tin ca l grong br gi l ngy b nh m tm (khi chn n gi) dng nh m mi (dnh cho nghi thc b nh m). Dng xong nh m, th cng ng, h hng cng gia nh lm l cng ti nh rng v vui chi thu m sut sng ti . Heo g, tru b c git ti nh rng t sng sm, sau , khong 5 gi chiu mi cng ti nh m. V tc chn chung, mi l b nh m ca ngi Giarai thng git khong trn di 40 con tru, b. Gia nh vo nh m khc than. Trong khi ngoi, mi ngi vn n ung cng cm, nhy ma, nh cng ching vui chi thu m sut sng. Ngy hm sau l ngy b nh m mi dng. Tru b c ko n nh rng (hoc nh ch) git tht. V tc chn chung, mi l b m ca ngi Giarai thng git trn di 40 con tru, b. H lm cy gn (gng, gng) ct tru git 2. "Mt trong nhng hot ng ca m tang, l b m v nht l trong mt hoc hai ngy m tbxat (vo ngy hi - P.H.T) l ma v tu nhc cng ching. C th ni, cng vi cng, iu xoang v iu cng ching grong bxat l nhng nghi thc chnh ca l hi Br" 3. Tip l ngy gii thot ngi sng khi mi ngha v, rng buc vi ngi khut (ngy ung ru ni, ngy bn bp, ngy n tic ti
1
TS Ng Vn Doanh cho rng, theo phong tc ca ngi Bana, trong ngy l, gia nh no c git tru, b (lm ln) th mi lm nh m c tng, c ct trang tr; cn git heo, g th khng. 2 Cy gn (gng) git tru l hi ny gm 4 ct thp ch khng cao vt ln nh cc gng (gng) dnh cho l hi dng tru (n tru, m tru), t thn linh. 3 Xem thm cc nghi thc ny trong bi dn ca Nguyn Duy Thiu v bi L b m ca ngi Bana ca Ng Vn Doanh, Tp ch Dn tc hc s 4/1989, tr. 69-73.
1214
gia nh). Gia ch cng bn bp, ri lm ba tic cui tip i h hng, bn b, nhng ngi gip lm l, sau khi cng ti bp (bng tht v ru), gi lng a v (hoc chng) ca ngi khut ra sui tm gi gt ra mi rng buc tnh cm vi hn (k t khi h c quyn tc huyn hoc i bc na). Sau , mi ngi vui v n cm, ung ru, vui chi v chia tay. L hi kt thc. Ngi Bana Krem, v khng c tc b nh m mi, hm chn ct h lm nh m, chia ca v vnh bit lun. cng l mt nt ng lu . Nh vy, bng vo nhng g c miu thut s qua mt cch chung nht hay ngay c tng tc ngi, c th thy rng, mi hot ng ca l hi b nh m (t vic chun b lm nh m ti vic chia ca, t nhng nghi thc cng n cc hot ng hi nh ma, xoang, nh cng ching...) u th hin mc tiu chia tay thn thit gia ngi cn sng vi ngi khut, v quyn li ca c ngi cn sng ln ngi khut. Sau l hi ny, ngi ang sng (v hoc chng) c iu kin i tm hnh phc mi. Sau l hi ny, ngi khut c iu kin ti sinh vo mt kip sng mi. Sau l hi ny, cng ng, h hng, ngi thn t r c trch nhim v tnh cm ca mnh vi gia nh ngi khut trn tinh thn cng ng v bnh ng... C l v th m l hi b nh m, mt sinh hot vn ha ng vui ca hu ht cc tc ngi ni rng ni Ty Nguyn hng v, vn c duy tr v pht trin cho ti ngy nay, di hnh thc mt l hi c o, him c./. P.H.T
1215
l hi dng tru
I Ly
ch gi l hi ny, n nay, vn cha thng nht. Nhiu ngi quen dng l hi m tru, l m tru khi biu trng ho mt khu ca qu trnh l hi: ng tc m tru. Li c ngi cho y l l hi mang m mu sc phong tc tn ngng ca ng bo dn tc Ty Nguyn, m con tru ch l vt hin t thn linh, sau l n ung cng cm, nn gi l l n tru, l hi n tru. Nhng kin u c l gc m n tip cn (m tru hoc n tru), nhng cng cha th gi l khi nim chnh xc v mt khoa hc, d chng ng vi thc tin l hi. tip cn st hn vi ngha biu trng ca l hi ny, chng ti dng khi nim l hi dng tru, trong bao cha c cc trnh thc, ng tc m tru v n tru. * * * C th ni l hi dng tru l mt hot ng vn ho - tn ngng si ng, c sc, tng hp nht ca rt nhiu dn tc vng Trng Sn - Ty Nguyn. Trong l hi ny khng phi ch c m tru, n tru, dng tru, m cn c mt rt nhiu loi hnh dn ca, din xng dn gian khc nh m nhc, ma, ngh thut to hnh... to nn mt khng kh va uy nghim trong l, va honh trng trong hi, y sc thi ring bit ca Ty Nguyn hng v. L hi dng tru, do th, l hot ng tn ngng khng th thiu ca ng bo cc dn tc Ty Nguyn, tiu biu l cc tc Giarai, Bana, ... y l dp cng ng, gia nh m tru t thn, lm l mng thng li, l tr n thn, mong thn linh ban cho nhn khang vt thnh, ma mng sinh si, cuc sng no , ngi ngi hnh phc. V i th, l hi dng tru cc tc u tun th nhng nt chung v nghi l, tnh th v ni dung hi...; nhng khc bit ch l chi tit nh nhoi. V th m, bn cnh vic m t nhng l hi dng tru ca tng tc ngi khc nhau, hin nay, ngi ta c xu hng i n m t l hi dng tru chung cho cc tc ngi Trng Sn - Ty Nguyn. S l tha khi cp qu t m n tin trnh l hi dng tru vn c vit kh nhiu, v th xin miu t s lc mt s biu hin chung ca l hi ny v mt l
1217
hi c th ca ngi , m nhng trnh thc ca n, theo nhng g chng ti bit c, c tnh i din cho khng t l dng tru cc tc khc nhau. Hnh tng con tru gn b vi sinh hot ca ngi dn Vit Nam, vi nhiu hot ng vt cht v tinh thn ca cc cng ng ngi... C ni con tru c dng lm tng th, lm vt trang tr. Sn (Hi Phng) c l hi "chi tru". Thanh Hoa (Vnh Ph) c hi "cp la nh u tru". Phng Thanh (Thanh Oai- H Ty) c th Kai Kng (ngi th khng n tht tru). C nhng lng nui tru gii nhng khng bao gi n tht tru v khng nh p tru. H Ni c s tch "Tru vng h Ty" (h Kim Ngu)... V ni Ty Nguyn xa xi kia, c mt loi l hi c o lin quan n con tru: l hi dng tru (hay l m tru, l n tru) l mt sinh hot vn ho dn gian c sc. L hi dng tru cng ng vi ngha l mt hi vui ca ton bun lng. L hi ny trc kia c t chc vi ni dung mng chin thng, khi i c n hoc khi thng trn. Con tru l vt dng lm vt hin t l do cng ng thua trn np v. Hin nay, ngha mng chin thng phai lt dn, nhng ch cho ngha khc: l s biu dng sc mnh cng ng, l n mng c ma v cu thn, khn thnh ban cho cng ng sc mnh, s phn thnh v khang ninh. Nhiu khi l t chc trong phm vi gia nh, ngha vn vy, nhng quy m nh hn. L hi c t chc ba ngy, do hi ng gi lng ch tr. Con tru c nui v c chn la t my nm trc. Ru cn, go c chun b sn khi thu hoch ma mng xong, do c bun cng ng gp. Mi cng vic chun b u do gi lng phn cng, ch huy. Ai c chn vo thc hin cng vic u cm thy rt vinh d v c tin tng. Bui chiu mt ngy xun, khong hn 3 gi, mi ngi mang cc th n nh rng (gm 4 ct to, 4 cy tua, mt cnh go bng c tay hoc c chn, tt c u c chm khc hoa vn)... H o h, chn cy nu tht vng v dt tru ct cht vo nu. Cc ti thing, dao v thing cng 4 gh ru cn, 1 ln, 1 g c t quanh hoc st cy nu. Bui l bt u. Gi lng v 3 trng s c la chn ng nghim trc cy nu. Dn lng tp trung ht sn nh rng. Khi cc thanh nin v ngi tham gia vo vic m tru va h va ma quanh cy nu 5-6 vng ngc chiu kim ng h th thy mo c li khn mi thn thnh xung chng kin l hi. Trong khi , t v, ri, ngh thut biu din c tin hnh.
1218
Ba trng s cm kim v gy tin n cy nu ma din li nhng trn nh oai hng ca cng ng. Trng, ching, ma, nh cng nhp nhng uyn chuyn, no ng ni rng khin mi ngi say m no nc, qun c thi gian. Hm sau, va bnh minh, hai trng s tin ti cy nu trc s chng kin ca dn lng v thc hin vic m tru. Tru c thui v m tht ngay ti ch, mt s tht, gan, li, b... c t ch gh ru gc. Tht tru, mt phn n ung ti ch, phn ln c chia u cho cc thnh vin trong bun lng. Tic ru cn, tht tru din ra thu m sut sng. Hm sau, gi lng x u tru, nu chn khn thn ti nh rng v li mt tic ru cn ko di ti tn khuya mi chm dt. L hi dng tru, trong ni bt trnh thc m tru v n tru l mt hot ng tinh thn ca ngi cao nguyn, mang m du n vn ho. ngi v ni chung l phn ln tc ngi dc Trng Sn Ty Nguyn, cc l hi ny ch khc nhau tn gi v i ng tc hay hnh thc l nghi, vt cng... m thi. V, do phn ln l hi dng tru ca cc tc ngi u bt u vo ma hi thng ba, nn khng kh hi h thng ba Ty Nguyn l ht sc c sc, c o. Ci khng kh y c bt u Trng Sn - Ty Nguyn khi thi tit bt u m p, la chn tra v tut xong, y kho, y b; khi ngi dn bt u c thi gi ri ngh n thn linh, n cng ng v ngh n nhau. Lc ny, trn nhng con ng vo bun, nhng m nng tra, hay trn nhng sn ln, nhng nh di ca bun lng, ting ching trng, ting n inh gong, inh br, inh tuk... ngn nga; ting ht i p ca cc chng trai c gi Ty Nguyn vang xa, no nc... Lc ny, cc tc ngi Ty Nguyn hay t chc l hi dng tru; knh co vi thnh thn v mt v ma thng li; mt chin thng v vt cht hay tinh thn, s t n thn linh ban cho ma y qu ngt... Ngi , trong dp ny cng t chc nghi l Mnm thun, trong , phn c bn, c sc l l hi dng tru. L hi ny, v khng kh, din xng... nh ni, khng khc g lm so vi tin trnh l m tru m chng ta bit, song, cng xin nu qua i cht nm c khng kh c th, khng gian c th ca mt vng c th. Trong ngy l Mnm thun, ngoi nhng nghi l, hi h khc, ngi coi dng tru l mt nghi l chnh bc l lng thnh vi
1219
thn linh nh bc l sc mnh cng ng. Trc ngy y, nhng chng trai kho mnh, nhanh nhn, o c tt...vo rng cht g, tre, c bit l cy p lang v dng cy v tr (cy plang kbao) trn mt vng t rng c chn sn trong bun. Cy v tr cao chng by tm mt, c cm dao thp (st) quanh thn biu tng sc mnh ca thn linh. Trn nh cy c gn cy tre non, un hnh mt trng li lim tng cho v tr. Xung quanh cy cn cm nhiu thn tre cao, u tre buc nhng si dy vi tua bng ung a. y l ct v tr va c chc nng n mi linh hn t tin thn thnh v d, va ht linh kh thin nhin giao i vi mt t, ni i. Cy v tr c cm dao, l biu l sc mnh thn linh, cn quanh ct, ngi ta dng ba, bn ct ngn, tht chc buc tru t thn. Trn cc ct ny c chm khc hoc v cc n chim, hoa vn, cy c, hoa l, dng c gia nh... Trc ngy l mt ngy, cy v tr (p lang ) phi dng xong. dng xong c cy ny, cng ng (gi lng) hoc gia ch lm l dng tru phi lm mt l cu hn mi thn linh, t tin, ng b v nhp vo ct p lang cng d hi. Mi ct p lang buc mt con tru t. L hi m tru no git nhiu tru th phi lm nhiu ct. Bui sng ngy vo t, khi mt tri ln cao, gi tr, ln b, gi trai trong bun no nc ko nhau n bi t dng t chc m tru. Mi ngi ng vy trn xung quanh ct p lang kbao chng kin gi pht bt u. M u l hi, i ching cng ca bun, gm nhng tay cng ching ti gii, c la chn, ging ln nhng iu cng, ting ching dn dp, vui v, va trang nghim, va no nhit. Tr nh ching kn (khng nm), gi nh ching kna (c nm). Trong khng kh y, gi lng (chong khn c tua ng sc) xin kin dn lng tm chn ngi m tru. Khi c chn vo cng vic quan trng nay, chng trai (c khi nhiu chng trai c chn vo i m tru, nhng mt ngi c chn l ngi m chnh) cm thy rt hnh din, bi c dn lng tin tng vo sc mnh, s trong sng ca nhn cch cng nh s tho ngh (m tru) . L m tru bt u. Gi lng gi tn chng trai (hay chng trai ng u nu chn mt i m tru) c dn lng ct c ra lm nhim v. Trong ting h reo dy t, ngi trai y, tay cm dao nhn sc, bt u hnh l bng cch chy, ma, ui theo con tru hin t ( c nui ring dnh cho l hin sinh) xunh quanh ct p lang kbao, theo nhp ching cng lc bng lc trm, ting trng thi thc lc khoan lc nht. i lc thun tin, ngi trai ma cy
1220
ao chm vo khuu tri sau, khuu phi sau ca con tru ti khi n ng khuu xung t, lt quanh ct kbao. Khi y, ngi trai a dao cho mt chng trai khc, hoc mt ngi lng, cm gio di, va chy theo con vt, va ma gio theo nhp ching trng ngy cng dn dp, thc gic, ting reo h ngy cng vang ng hn. n lc c th thc hin ng tc cui cng, ngi trai ma cao gio, m mnh vo sn tru, sao cho trng tim con vt v con vt cht ngay. Ngi hnh l (gi lng) dng bt ng ng ru hng mu tru t v cng nhau chia s. Khi , nhng thanh nin kho mnh, c th c ngi gi, va reo h va o o vo, dng dao m tht con tru chia phn hoc dnh cho n ung cng cm. L hi dng tru kt thc trong khng kh tng bng, phn khi, ho hng v trng l. chnh l mt sinh hot vn ho tn ngng, vn ho ngh thut vi nhng nghi l, nhng iu ma, li ca mang y tnh biu trng, biu cm, tinh thn thng v hn nhin ca tc ngi cng nh bao tc ngi khc trn vng t cao nguyn nng gi v bt khut... Nh vy, qua l hi dng tru ca mt tc, hay l hi chung ca cc tc Ty Nguyn m cc ti liu va dn cng nh cc ti liu khc miu t, c th thy rng, d l l hi dng tru gia nh nhm t n thn linh hay l hi dng tru cng ng mng thng li, th tnh cng ng, cng cm (trong khng kh vui mng, trong s ng gp v vt cht, tinh thn; trong s ngng vng thn linh...) l ht sc ln lao. Do , c th coi l hi dng tru l sinh hot vn ho tn ngng tng hp ca cc tc ngi Trng Sn - Ty Nguyn, bao cha s gn quyn gia thn linh v con ngi, gia cng ng v gia nh, gia cng ng v tng c nhn... nhm hng ti mc ch chung t n thn linh; cu mong s no m yn lnh; vui v trong s giao tip v gp g, hi h. V, tt c nhng g m ta c bit, l hi dng tru p ng trn vn i sng tm linh, tn ngng cng nh cuc sng i thng ca cc tc ngi ni y v c nhng tc ngi khc na./. I.L --------------Ghi ch: Cc tc gi Thch Phng, L Trung V miu thut khi qut l hi ny vi mt s nt khc bit di tn gi l hi n tru. "... L n tru c t chc vo dp mng thng li ca cng ng, khnh thnh nh rng, l cu an, l xo im xu, im g cho c
1221
bun lng; cng c khi do gia nh trong pli ng ra t chc t n thn, nhng tham gia vo l hi l c cng ng. Nu nh ngi Kinh nui tru b l ly sc ko, ly tht, th cc dn tc Ty Nguyn nui tru ch yu l t thn. ng nhin, tru cng c coi nh mt th ti sn qu gi bn cnh nhng ching, ch. Khng phi con tru no cng tr thnh vt t thn c, nht l lm vt hin t trong l m tru. Ngi ta chn la kh k theo nhng tiu chun c quy nh: con tru phi c sc vc kho, va tui, i sng phi cn i, khng t vt, c mt s xoy mang c im ring trn lng. Nu l tru hin t thn, th thng con vt phi c nui dng t vi nm trc. L n tru ca cc dn tc thng din ra hai dng: - L n tru mng thng li: Thng thng, l hi c t chc ti sn nh rng ca pli, v thng ko di trong 3 ngy. Ch tr l l gi lng. Ni dung c bn ca l hi l hin t thn, mng chin cng ca cng ng ny i vi cng ng kia (thng din ra xa kia), hoc hon thnh mt vic trng i nh khnh thnh nh rng. Ngoi con tru c chn la ng tiu chun, cn phi chun b y cc l vt khc nh: heo, g, ru cn, go np... S l vt ny do dn chng trong pli ng gp. Trc khi tin hnh l, gi lng (khoa pli) kim li s l vt, phn cng ngi ph trch tng cng on, tng s vic. Gn n ngy l n tru, mt s trai tr trong pli c phn cng vo rng cht l, tre, g, c bit cy go, em v lm ct dng cy nu, lm n t thn (gingga) trung tm thing ca bui l. Theo lnh gi lng, h chn t bng phng, thng l trc nh rng, chn bn ci ct, bn cy tua, mt cy gng cao, bng cy bng go to c bp chn. Mt cy tre cao c dng ta vo ct chnh lm nu, ni vi cc ct ph bng nhng dy lt nguyn mu trng ca tre, hoc nhum mu , mu tm. y l ct thng gian gia con ngi v v tr, vi th gii thn linh. Trn u cc ct, cy nu c ni thm nhng cn tre cong vt to ra bn pha, c trang tr bng nhng vng trn, nhng ng na, chm bng vt t tre, nhng tm lng g mu sc sc s, nhng hnh v chim, hoa.v.v... Trong qu trnh chn ct, gi lng (hay thy cng) ly ti thing (Yang kdung), dao v mt s thing t tn cy nu ri c li khn vi Yang xen vi ting h gi cc thn
1222
linh v chng gim. Bn ch ru cn c em xp v buc gn chn cy nu cng vi mt con g v mt con heo lm tht sn. Dn trong pli, gi tr, ln b, trong nhng b trang phc ngy l nhiu mu sc s, tp trung thnh mt vng trong chng kin bui l. Khi con tru- vt hin thn- c ct vo gc cy nu trong nh chiu vng rc ang trm xung ni rng, cng l lc dn chinh vang ln cc bi quen thuc t bao i vi ngi Ty Nguyn. l bi Dual, bi Krum tha thit mi gi, thc gic mi ngi hy nhanh chn n d bui khai mc l hi. Khi mi ngi t tu ng , gi lng (nu l l m tru ca cng ng), hoc ngi ch gia nh (nu l l m tru ca gia nh), n ng gn ct gingga, ct ging trang nghim cu khn cc v thn linh v chng gim tm lng thnh ca b con v nhn nhng l vt dng tng. Ting cu khn va dt, m thanh ca cc loi cng, ching, trng ni ln ho cng ting h tng hi ca nhiu ngi lm cho khng kh l hi thm rn rng, no nc. i chinh ching nh bi Juar i vng quanh cy nu nhiu vng. Khi ngi thi t v rc ln mt hi, ngi ko ri git dy cc con ri biu din say sa. i chinh ching chuyn nhp nh sang bi trum vi giai iu nhp nhng, hi chm. Hai thanh nin n mc kiu dng s, tay cm gm sng long v chic khil t pha nh rng tin gn n cy nu. Hai ngi trong t th vn nhau, nh tm th yu ca i phng. Bt thnh lnh xut hin mt nhn vt th ba, cng vi trang phc dng s, nhng c v oai phong hn, tay cm gy di, a ra vn trc con tru. B khiu khch, con vt lng ln gia s reo vui ca dn chng ang quy qun thnh vng trn chung quanh. Hai dng s ma gm v khil din li cuc sc gay go mi lc cng cng thng. Cui cng, mt trong hai i th ui sc, thua cuc, u ci xung, bc v v tr c. Ngi dng s thng cuc, gi cao chic khil v thanh gm sng long ln ngang ngc, bc i hin ngang gia ting reo h ca mi ngi. Tip theo, i ma tap mlia xut hin. Hai ngi v trng dn dp. Bn thiu n o qun sc s eo king bc, cng bc sng long bc ra vi iu ma nhp nhng, uyn chuyn, i vng quanh cy nu theo chiu ngc kim ng h, v mt vui ti, hn h. Ba ngi khc nh cng vi nhp iu nhanh, ho cng ting trng, lm no ng khng kh ni rng v m trong nh la chy bp bng.
1223
Trong khi , cc c gi say ru thip i. Cuc vui c th, ko di cho ti sng. Ngy hm sau, khi bnh minh va rng, mi ngi t tu ng quanh cy nu buc tru chun b vo mn chnh thc. Hai chng trai bc ra t m ng, mt ngi cm chic mc nhn hot, mt ngi cm chic li sng long, t t tin v con tru ang ng, vung tay chm mt nht vo khuu chn con vt. Tru lng ln d tn, chy vng quanh cy nu. Mt thanh nin vm v ma li gio theo nhp trng gia ting reo h ca mi ngi, ri chn lc thun li, bng mt ng tc mnh, chnh xc a li gio xuyn vo nch tru thu tn tim. Con vt vng vy, chy thm vi vng quanh cy nu ri ng khuu xung t. Hai thanh nin khc khing n chic ni ng, trong c ng mt t ru, a k vo ch vt m hng ly huyt. Huyt tru c ho vi ru cng thn trc khi ung. Thy cng cn ct mt t tai, mi, mi mt, lng ui em vo lm l. Trong khi , ting nhc cng ching vang ni ln, nam n thanh nin tip tc ma ht, diu vng quanh ch con vt va ng theo ngc chiu kim ng h, thnh thong xen ln c ting h di vang vng vo tn rng su. Sau , con tru hin l c em thui, x tht lm thc cng v cc mn n i khch. Phn cn li th phn phi cho cc bp trong pli. Thc cng gm c tht nng, tht thn, gan, b, tit em t vo ni ch ru gc. Lc ny, ti thing (Yang kdung) c a t cy nu xung dn t, v ngi ta ly mu tru "ra" ti thing. n na chiu, dn chinh ching nh bi vang, i ma khil t t bc ra ch trng trong s reo h ca dn lng. i ma leo ln sn nh rng, i cng. H va nh ching, va ct ting h vang. Mt ngi gi a ru, tht, thuc l ra mi. Lc by gi, c i thi nh ching, cng ngi quanh cc ch ru cn ang by sn, va n ung, va ci ni rm ran. Sang ngy th ba, ngi gi x u tru, bm c tru vi tht, lm mn cng, t ngay ti ct tgu (ct mc gia nh rng) khn Yang rng. Chinh ching, trng ln, trng nh li ni ln bi vang, sau tic ru vui chi ko di ti khuya th kt thc. mt s dn tc, sau l n tru, ngi trong pli li c tc king trong ba ngy, khng i ra rng, cng khng tip khch l. -L n tru ca gia nh: L hi ny mang mc ch hn hp hn: tr n thn.
1224
V mt nghi thc tin hnh l tc nh vic dng dn t, dng ct gingga, quy trnh v ng tc m tru, s tham gia ca i chinh ching trong sut cuc l, cng nh phn hi, khng c khc bit ln. C khc chng l mt s vic, s iu c th nh: - Con tru hin t thn v nhng vt cng khc l ca gia ch t chun b. - Khi vo l n tru ca gia nh, th c gia nh thn ch phi tp trung ng trc sn nh vi trang phc l hi. Ch nh ng trc, tay cm mt bt go y, bc tng nm, vy vo lng tru, mm lm rm li khn mi thn chng gim lng tri n ca gia nh. Sau , c nh ln lt s vo ui tru, hoc nm ly dy buc con vt t thn. - Ch nh dng gy p cht mt con heo (vt cng cng vi mt con g) ri em t bn ct gingga, ly mu vy vo ct. - Ch ru gia ch c t gia nh, trong khi nhng ch ru ca b con, bn b hay ca nhng nh khc nhau trong pli mang n th xp thnh hng di pha trc. Thay v gi lng i din cho c cng ng (l n tru mng thng li) ng ra thc hin, th y ngi ch nh t m trch ly, v nh vic p li s "i hi tr cng" ca i chinh ching trong sut cuc l chng hn. Ngi ch gia nh t tay mnh bc tht nht vo mm tng ngi, khi i chinh ching bc qua ca nh gia ch.v.v... Tuy gi l l n tru ca gia nh ( phn bit vi l ca c cng ng), nhng trong thc t th cng sc ng gp, s tham gia ca b con trong pli rt ln, t khu chun b n cc hot ng trong bui l, vic vui chi, ma ht, n ung"1./. *
Theo Thch Phng- L Trung V- 60 l hi truyn thng Vit Nam. Nxb KHXH- H Ni, 1995, tr.410-416.
1225
1226
Hi ua Voi
Thch Phng- L Trung V
Vi ng bo cc tc dc theo dy Trng Sn, voi l vt qu

him nht, l hin thn ca sc mnh v s giu c ca mi gia nh, mi bun lng. T mt ging vt hoang d, khi c bt v v thun dng, voi tr thnh ngi bn thn thit vi con ngi trong i sng hng ngy: vn chuyn, i li, lm ry, ko g, lm thu li.v.v... Voi l loi vt c thn hnh to ln, nhng cng l con vt thng minh v giu tnh ngha nht trong qun th ng vt hoang d. S sch xa tng ghi li nhiu mu chuyn v c tnh ny ca voi i vi ngi. Chuyn hai voi chin ca hai b Trng r nhau v bn sng Ht, ni hai b t t, ri nhn n cho n cht. n th Voi Phc (H Ni) l ni ghi li s tch ny. Cm ng bit bao khi gia php trng, con voi khng chu dy n tng Bi Th Xun- ngi ch ca mnh- b Gia Long khp vo ti hnh. B phi gi n, v v: "Mi hy git ta, nu khng mi s cht oan, ta tha ti cho mi". Con voi chin ci u, cong vi, bi b ba ci, nc mt rn ra, ri dng vi qun b tung ln cao, a cp ng nhn n ch, b ch au mt ln khi cht. Sau , voi tm cch ph xch chy vo rng su. Chuyn nhng con voi chin trong mi tin cng nh n Ngc Hi ca qun Ty Sn di s ch huy ca c ng Tin ng nm t Du (1789); chuyn con voi gi ca vua Hm Nghi ph xch chy vo rng nhn n cho n cht, khi vua b bt.v.v... l nhng hnh nh p v lng trung ngha ca con vt ny. Nhn chung trong c nc, voi tp trung nhiu nht tnh c Lc (hn 400 con voi nh), trong huyn Ea Sp c n voi ng nht. Bn n thuc huyn Ea Sp, ni quy t nhiu tc ngi M'nng, , Lo... khng nhng ni ting vi n voi nh hng trm con, m cn l x s ca ngh sn bt v nui dy voi t lu i. Sn bt voi l mt ngh v cng l th, nhng y gian lao nguy him, i hi s thng minh, lng dng cm tuyt vi v s phn ng nhanh nhy ca ngh th sn trong mi tnh hung.
1228
Hi ua voi thng din ra vo ma xun, c th hn vo dp thng ba m lch, l thng p nht trong nm y: tri nng du, t rng kh ro, dc bn cc b sng, b sui, cc loi hoa rng ua nhau khoe sc, trng, vng, tm, hng...Ngi Ty Nguyn thng v von l ma con ong i ly mt, ma con voi xung sng ung nc; ma em i pht ry lm nng; anh vo rng t by gi chng. chun b cho ngy hi, t vi thng trc , nhng chng trai trong bun cng nh nhng mgt (ngi qun tng) a voi n nhng cm rng c nhiu cy c lm thc n cho voi chng c n ung no n. H cn bi dng thm chui chn, u chn, ma cy, bp ng, khoai lang, cm go v hu nh khng bt voi phi lm nhng vic nng nhc gi sc. n ngy hi, nhng n voi t cc bun lng xa gn nm np ko v bun n, tp trung mt s bi, hoc cnh rng tha ven sng Srpc. Cng vi nhng n voi, dn chng khp ni v d hi vi nhng b o qun mu sc rc r. Bi ua l mt di t tng i bng phng (thng l khu rng bng, t cy to) b ngang 10 con voi ging hng i mt lc, b di t mt n hai kilmt. Mt hi t v rc ln, n voi di s iu khin ca nhng chng mgt ln lt tin vo khong t bng, dn thnh hng ngang ngay ngn. Nhiu con rng vang, nh bo hiu rng chng sp bc vo mt cuc thi ti quan trng. Theo lnh iu khin, tng tp voi i vo ng tuyn xut pht. Con u n bc ln pha trc, trong t th uy nghi, hai chn trc ng thng, ngng cao, quay ci vi my vng ri ci u cho khn gi hai bn, xong li li vo v tr c. Ting hoan h cng nhng trng v tay c v vang dy, trong khi ting ching, ting trng dng ln tng rn r nh thc, nh gic. Khng kh trng ua lc ny lng im, cng thng, mi ngi hi hp ch i. Trn mi con voi c hai chng mgt dng mnh, trong b trang phc sc s kiu tng lnh ngy xa ang trong t th sn sng ch lnh. Mt ting t v rc to bo lnh xut pht. Nhng chic chn voi to nh cy ct nh, thng ngy nhc ln tng bc ung dung, u oi, thng tut, t nhin bt ln nh nhng chic l xo phng v pha trc trong ting h reo, la ht ca khn gi cng ting ching, ting trng m vang c ni rng. Chng mgt ngi pha trc u voi ci rp mnh, ngng u quan st v iu khin voi bng mt thanh st nhn di mt mt gi l kreo (ting M'nng l gy iu khin) dng m mnh vo da, thc voi
1229
tng tc , cn anh chng mgt th hai ngi pha sau th dng chic ba g kc nn mnh vo mng voi voi chy nhanh v thng ng. Trn ng ua, bi t, l cy kh bc ln, ting gi rt, ting cnh l b va qut xen ln vi ting rm rch ca nhng bc chn voi... Khi bng dng chng mgt ngi trn lng ch voi i u va xut hin t xa trong vng quay tr v ch, th ting reo h ca khn gi vang ln nh sm. Ting trng, ting ching gic gi lin hi. Tip theo l ting hoan h nhng ngi thng cuc. Nhng ch voi c gii, gi cao chic vi vy cho mi ngi, ri ngoan ngon bc i ung dung, i tai phe phy, mt lim dim a vi nhn nhng khc ma mu tm hay ng ng ca b con cc ni mang n ng h. Cuc ua voi kt thc, nhng ch voi d thi ln lt tr li cc bun lng xa xi, mang theo ting ht, li ca v khng kh rn rng ca ngy hi, khi v bun lng, li mt ln na c dn chng ko nhau ra tn u bun hn hoan cho n, thng qu nh nhng ngi chin thng. Thng thng nhng con voi thng cuc vn thuc v bun n, mt bun ca ngi M'nng c nhiu voi nht v c truyn thng chm sc, hun luyn voi gii nht trong vng. Ngy hi ua voi l ngy vui ln Ty Nguyn, n phn nh tinh thn thng v ca ngi M'nng, mt dn tc giu c tnh dng cm, tng quen vi tc , tng i din vi bao tnh hung him nguy, cng thng trong nhng cuc sn bt voi rng. Chnh ci khung cnh hng v ca thin nhin Ty Nguyn- ni din ra cuc ua c sc - lm tng ln bi phn cht hng trng ca ngy hi c truyn ca h. Thng t nm 1993 (tc thng 3 m lch), mt l hi ln mang tn Lin hoan l hi cng ching v ua voi Ty Nguyn c t chc ti th x Bun M Thut, th ph ca tnh c Lc. Nhng ngi anh em cc dn tc Giarai, , M'nng, Bana, Xng, Catu, Chm H'roi sng cc tnh Gia Lai, Kon Tum, c Lc, Lm ng v dc theo dy Trng Sn min Trung v y gp g trong ngy hi ln. Tham gia l hi cn c cc on ngh thut nhiu tnh bn, k c thnh ph H Ch Minh. M u hi l cuc diu hnh ca 35 con voi thuc cc huyn Ea Sp, Krng Bng, Lc, H'Lao, c Min thuc tnh c Lc t cc bun lng xa xi xung d hi trn ng ph Bun M Thut. Nhng ch voi cao ln, hng dng, lng ph khn thu rc r, do con voi gi trn 160 tui dn u, bc i gia s cho n hn hoan ca dn chng.
1230
Cuc ua voi din ra ngy 8-4 trn sn vn ng ca th x cng vi nhng tr din nh bng, nm g gy nn mt s ngc nhin v hng khi i vi hng vn ngi xem trn cc khn i hm y. Tuy nhin, phm vi mt bng v cu trc cht hp ca ng ua sn vn ng ch thch hp vi con ngi nhng li khng ph hp vi nhng cuc tranh ti ca cc ch voi to ln, cng knh vn quen hot ng gia mt thin nhin rng ri, thong ng c cy c, sui nc chy, c tri xanh v gi lng. Do , sc hp dn ca cuc ua khng cao. y l mt vn cn lu tm khi t chc hi ua voi hin i./. T.P L.T.V
1231
L hi K Pan
Trung V
K Pan (kpan) l tn gi chic gh c mc, bng g nguyn

khi lin chn vi di thng thng t 9 ti 15 m, mt rng 60- 75 cm, chiu dy g 6-8 cm, chn cao 45- 50 cm, mt ti sn qu tng trng cho s giu c ca gia nh, v l nim t ho ca c bun ply . Mt, hai ngi khng th lm ni kpan. Mt gia nh khng th lm ni kpan, m phi c bun, vi sc mnh lao ng ca tp th, vi s tham gia hng ng ca mi ngi ... mi lm ni kpan. V vy, h c cy rng cao, to, thng, p- loi c th qu him v lu nm, v g tt (du, mt, hng, sao)- ri o, ch vi chic ru tay truyn thng v duy nht, thnh chic kpan s vi ng cong kho, mt m, vi ng thng dt khot, to thnh chiu di vng vng, nh con thuyn vn thng lt trn sng nc, lun lun cn ti lng dng cm, ti nng ca mt tp th ln, ca c cng ng. Con ngi bin cy rng (hnh nh thin nhin rng ln) thnh ti sn ca cng ng ngi, tr thnh nim t ho chung, chin cng chung. Kpan c gi tr trang tr, thm m c o ca gia nh , li c gi tr s dng thit yu (ni c gin ching ngi tu theo chiu di gian nh), cho nn, cng c gi tr biu tng. Do vic lm kpan l cng trnh lao ng ngh thut nn t lu, ngy mng cng l ngy l hi ca c cng ng, mc d do mt gia nh khi xng. Theo l c, mun l ch kpan, phi l ngi t chc c cc l hin sinh cng cho bn thn mnh, cu sc kho, nng cao uy th bng s lng ching, ch v s khon i cng ng. Xa, t lc cht cy ti lc hon tt, phi ko di t 7 ti 10 ngy. Vy mun c kpan, ng s phi lo tru, heo, g, ru, go n ung cho b con trong sut thi gian y. Sa son ln ng. Ch nhn mi 3 hoc 7 ngi thn bn v, ni nh v bn bc vic tm cy, cht cy. Cy chn phi l c th: cao, to, thng, g tt. Cy khng vng dy leo, khng c t ong, t kin hay t chim. Cy
1232
rng rut khng nn thn gh, li s c thn xu tr ng. Tm c cy va th o mt mnh v cy khong 5 cm x 5cm em v nh cu thn, ng nguyn lm kpan. Trong l cng phi by mt ch ru nh cng ru, kim, khin. Ngy cht cy cng phi tri quang my tnh. Trong bun khng c m ma, v lc i khng nghe ting mang gic mi yn tm. T tinh m, on ngi ln ng. Ch nh dn u. Theo sau l 7 ngi cht chnh, mi ngi cy ru nm chc trong tay. Ri ti thy cng v P cht ing (ngi qun l mi vic, l anh em trai bn v). Dn chng i xem hoc lm gip, tu tm, i sau cng. Ngi nh mang cm, ru, tht g, bu nc tr chuyn vui v. Ngoi ru cht o, ngi ta cn mang di st th g, kim, khin biu din; t v tu ng vin mi ngi. Ti ni, ting t v vang ln, ch nh i quanh gc cy 7 vng, thy cng ma khin theo. Ri thy ng di st vo thn cy. Nu di cm chc l c. (Di ny ra l Dng khng bng lng, khng cho php h cy y, nh phi b). Thy ng trc cy, cu thn bo h ch (P rng), thn s mnh ch (Bng); li cu thn ni (Dng C), thn nc (Dng Ea). Li thnh cu nh sau: - Hi thn! Ti cm n thn nui cy ln, cho g tt. Nay xin thn cy cho ch nh cy ny, v lm kpan!..." Ch nh b mt nht ru m u; ri mi ngi h nhau b theo chan cht! chan cht! ting kh anh nh ting reo vui, m thanh vang vng khu rng hoang vng. Ting t v vang tng hi vi ngha bo mi Dng, m cng l bo tin vui cho c bun. P cht ing lo iu khin tp th cht sao cho hng cy phi theo dc b nc. Nu cy ngang dng nc cng l xi quy, phi b cy y i. Khi cy ng nh hng, cnh l pht sch, nm trn tra trn mt t, thy cng cng ch nh i ln thn cy 7 ln, ui thn xu i. Cng cuc ch tc bt u. Tp th ng dc hai bn cy o mt trn ca kpan. Khong 3 gi sau, s ch xong. th ngh ung nc, t thng bng nhng mi thuc l nhi tu, ri chm la, rt tng hi di khoan khoi. Ch nh rt ru trong qu bu kh ra ng na, trn trng mi tng ngi, ung cho vui v ly li sc. T v li ln ting lin tc mng thnh qu mi. By thiu n vui ti ng theo hng dc, ma iu chim gr, hoan nghnh nhng tay th gii.
1233
P cht ing ra hiu chuyn kpan v bun. Thy cng cm ru b kh mt nht vo kpan theo ng tc l, ri tt c thanh nin trai trng c mt - khong 40 ngi - u gh vai khing chic gh qu thnh hnh. Tp thanh nin khc cng cc thiu n trang phc p, va tu nhc va ma trn sut ng v. Tr ching, trng, cc nhc c dn tc inh nm (kn thi hi, 5 ng), inh pt tt (kn thi hi, 6 ng, do 6 thiu n thi), cng vi t v ng thi tu ln, nhn nhp, vui v. Theo li mt vi dng s ma khin nh h tr, nh cho n, nh khuyn khch m rc. Tri v chiu, b con, h hng ra u bun n mng. Ngi ta t kpan xung. Thy cng tri chic khn qu ln khong gia kpan. Xong, vt qu mi c chuyn v thn. Hon cng. Kpan s ch t vn sau. m y, ch nh m ch ru thm khon i mi ngi v tr chuyn ti khuya. Hm sau, t sm, ting ru chan cht m vang, th va o, va tc, t im pha u v ui gh bng cc hnh hoa vn truyn thng. Gn tra, mi vic xong xui. Chic gh di c mc c truyn c khing ra pha trc nh, u to ghch ln sn. Trn chic chiu tri sn, ngi ta by bt cm, vng ng, o ch nh, cng khin, kim. Va lc y, ch nh trong b trang phc mi chnh t i ra, tay tri nng khin, tay phi nhc kim ma, i li trn thn kpan 7 ln ui thn xu i. B con trong bun ko ti, ng trc sn ch i. Ch nh cho mi ngi v thng bo ng t tn cho kpan l Y ung (Y am...) vi t rng, t nay kpan c ch v ng ch l ch vt qu ny. Ri thy cng bc ta chiu, khn bo l vt c dng Dng. Ching trng ni ln rn r. Hn hai chc thanh nin sn sng lin gh vai xoay li kpan v chuyn vo nh, ngn cy (u nh) vo trc. Kpan c k ng v tr, dc st vch pha ty nh, chy di ht gian gt (gah), gian nh tip khch1. L cu Dng bt u bng li thy cng rm r, nghim trang: " Dng Chng ti s cy ny b ln x, thn c u, cy khng c tt lnh. S rng cy ru bm, chim Pc u, cy khng c bnh
1
Nh c truyn l nh sn di 30-40 m, c hn na c th ti 50-60 m, m ca hng bc nam- mt tri chiu vch ng- ty.
1234
thng. Cy chim Gi hung , cy chim Blu chi, chim Di c Dua lm t. Cy t rng thing v nh th hy m. Vt g trong rng vo nh u phi hin. Quay u v pha trc hy nui tt con trai. Quay u pha trong hy nui tt con gi. Chm sc ch nh, gi tr. Bo v ngi nh bnh an, hnh phc... Dng!". Ching trng ni ngay khi li thy dt, m thanh chy sut ngi nh di, lan khp bun, to rng khp ni rng gn xa thng bo cuc l bt u. u cc ct buc cc ch ru u c thp sng bng nha cy du . nh sng thing lan to ti u ma qu cng iu ri ro ri xa ti . Gian khch bng rc sng huy hong. L ny s cng mt tru v by ch ru. Mi ch buc vo mt ct. Ct chnh pha ngoi cng, buc ch to nht. Thn ct bi 7 vng (nh 7 t cy tre) bng huyt tru. Nghi thc c bt u bng l ng b t tin vi mt con heo v ba ch ru, ri mi ti l cng khnh thnh kpan. Thy cng ngi pha u kpan. y t sn chic bt ng nh ng tit heo pha ru. Thy ng dy cm chic que di 20 cm buc bng gn u, nhng vo ru huyt v bi ko di t u ti cui gh, ym gi ti sn qu cho gia ch. Tic ru bt u khi kt thc phn cng. B con c bun ko n mng ch kpan. Ting t v vang vng tri khuya ho ln vi nhp ching, nhp trng dn dp nh nhng t sng nc v b, ht lp ny ti lp khc, tan dn ri li dnh ln nh ghi nhn nim vui khng dt ca c bun lng vui hi. C ni, ngi ta t chc l ny vo m trng sng cnh sc th mng hn. L ra mt. m v khuya, ting ng lng dn. Cht c ting g gy u tin. Ngi nh bt ngay con g trng va gy lm tht nu cho, lm l ra mt cho ch nh v mi ngi tnh to, v bc sang ngy mi. Ch nh, thy cng, P cht ing cng nhng ai cn thc u c mi n cho g. Git tru. Mt tri le li ri nhng tia nng u tin vo ca s pha ng nh. Ngi ta dt tru n gc cy to, dy (bng da tru b kh) buc
1235
trn chc cy, thng lng vo c tru ri rt dy ko tru ghch hai chn trc ln. Dy tht c ti lc tru hp hi th tho ci, cho tru xung, chc tit. Ly ngay huyt ti bi 7 vng vo ct buc ch ru chnh. Ri ct ui tru trn x dc trc nh nh bng chng ca l vt. Vo l. By ch ru cng chnh thc buc thnh hng di. By c ch buc ni nhau bng mt si dy cm ngi qua li ni . Mi ch cm mt cn ht, hng u cn v ng. Ring ch u cm 3 cn: mt dng thn, mt mi ng b t tin, mt ch nh. Ch nh, thy cng v ngi phc dch trang phc nh nhau, tt c u mi: o (Ao kir knut) kh (Kpih ktanh), khn qun u, mt khn vt qua gy lun xung 2 nch ra sau lng. Vt phm dng cng gm 2 loi by 2 ni: - Cm np, cm t, tht tru. - Mm dng c mng ch nh: qu bu kh ng nc, kim, khin, i dp da tru. C ni ngi ta bn cnh ch ch nh ngi 7 chic ru, song song 7 ch ru. Khi cng xong cho ch, ch s bc 7 bc, dm ln 7 chic ru. By c gi mc p, ngi hng dc trn kpan v tu 7 t, mi t kt thc bng 1 hi trng da. Ching ngng li, t v thi tip. Thy cng ngi vo v tr bt u cu khn. Thy mi cc thn v d hng l vt mng cng gia ch trong nim vui mi. Sau my t ching trng, t v, thy khn ln hai, cu sc kho cho gia ch: " Dng! Hm nay, tru c sn, 7 ch ru cng , mi Dng v cu cho gia nh, con chu. Mun cho lnh mnh c nh, kho vui c chu con. Khn ng thn m , ng thn cha u, thn chm sc hn mnh. Xin mi c Dng ni sng, thung lng, snh ly, tranh sy... Xin mi dng tht, xin mi ung ru... ... Xong ri, xin hy thng, hy cp cho ging la tt, ging k ngon, cho cuc vng, cho x gc bn, nng ry khng b hoang. Ru nht ng chi, ru ng ng qu. Mi chuyn dng cng xong xui. Dng!".
1236
By thiu n ma nhp nhng cng nhc ching. Sau , thy sang ngi bn ch nh. Ngi ko ti mi lc mt ng. Nh no cng mang mng ti. Ph n mang go, nam gii u ch ru. Gi vui chung n. Bt u l hng th vt phm dng cng. Mi ngi u n theo tc l: mi ngi gp mt ming tht, mt gp cm np, mt gp cm t, ung mt ngm nc t qu bu kh. V trnh t b ch, ng ch, cc con, h hng, thy cng, ngi gi, khch d... cng ung theo tc l. Ching vn dn dp rn vang theo t nh trn. B ch cm cn ru u tin ti ng ch. Ht lt ngi gi th P cht ing i mi tng ngi khch d ln lt ti bn ch ru thng thc v mng ngy vui. Trng ching dng ting th t v ni 7 hi lin tc mi im hn. Mt ngi hu thy cng cm khn chong vo c ch nh, ko ng i ti ch ru u, trnh vi Dng: "Ch nh, ch kpan y, xin c trnh din Dng!". Ri ch cm khin, kim ma sut dc gia nh 7 ln. Thy cng nhn khin, kim ma tip 7 ln nh ch nh ri ti m kim vo u kpan, ng thi phun nc ngh (ngm sn) ui thn xu i. Mt thanh nin nhanh nhn ti nhn khin, kim t tay thy, ma tip. Bng gin ching ni ln tng hi hi h, nh thc gic, nh cho mng. n ung xong mi ngi c mt trong bui l cn c nhn mt gi l nh ng tht, l phn chia u cho mi ngi nh l c. Nghi l trong khi vn tip tc. By gi thy cng sc kho cho 7 ngi chnh cht cy g. L vt l mt heo cng mt ch ru. Ngi nh cm cn ch ru mi. Li cu khn va dt, thy ch thn mi tng ngi ung ru v nhm thc n (tng trng: mt ly ru, mt ming tht). By ngi th o gh ti hoa ngi vo v tr ca ch nh theo li mi ca thy. Thy cng sau sut my ngy m vt v v tn tm v ch nh, v chic kpan mi, by gi cng c n n. Ch nh mi mt thy cng khc ti cng cho thy cng c v ht lng vi mnh t bui u. L vt gm mt g, mt ch ru chc sc kho v t lng cm n thy: " Dng! Xin mi Dng pha ng, Dng pha ty, Dng trn cao, Dng di thp. Chuyn khc khng c, chuyn g khng phi. y, ng ny, tr nh, gi gip, tht ht sc ht lng.
1237
... Nay nh cng mt g cng ch ru. g khn, ru mi. Cu chc sc kho, cu iu tt lnh... Dng!". Ching vn ni lin tc tng hi, lc no cng hi h, no nc nh vy. Ngoi vic thy n ung cng gia ch, hm nay, cng vic hon thnh tt p, thy cn c nhn l vt. Mng tht b ngc tru c gi li, chia 2 phn u nhau, phn biu thy, phn dnh cho gia ch (ngi chng)1. Ch nh s em phm vt qu ny v biu b m ... L mng hon cng kpan cha ht, nu nh no dng voi ko g t rng v. Khi y, cui cng, h phi lm l t n voi, vi l vt mt heo, mt ch ru. Lc ny, qun tng dn voi n ng st sn trc nh, ch voi ngi ngay trn u voi. Thy cng ng trn sn, trc mt voi, c l cng Dng. Thy cm bt ng ng ru ho ln huyt heo, lng trng g v mt t go rt t t xung trn voi. Voi ng yn chu l nh mt vic lm quen thuc. L xong. Mi vic hon thnh tt p. Gia ch ngh hai ngy, khng ln nng. Ngy th ba, nh m mt ch ru ngon mi ngi thn ti ung mng s bnh yn v may mn trong vic nhn ti sn mi ca ni rng, c thn vui lng, h hng, b con bun ply tha nhn. Chic gh c mc- kpan- biu tng con thuyn vn di trn sng nc, biu trng sc sng dn tc , nm yn , sng mt vch nh, nh ang ch i nhng ngy l vui mi trong ma thu hoch sp ti. V, khi , chic gh, con thuyn li m p m thanh ca ngi cuc sng cao nguyn bnh d v trong sng./. T.V
Ch nh chnh l ngi v. V x hi vn giai on mu quyn. Khch n nh phi cho b ch trc. n ng lun lun l r nh v.
1238
L Ln Khn
Trong np sng c truyn ca ngi c nhng l hi lin

quan ti i sng chung ca cng ng (c bun), l hi ca gia nh hoc cho mt thnh vin... L mng tui ln khn (Mpuh) c coi l mt l c sc trong cuc i con ngi. C th y l vang bng ca l trng thnh cho thanh nin trong b tc xa. L c tin hnh khi chng trai bit dng ru g, ng cy, dng ra pht ry trng la, trng ng, li bit cm khin, ma kim, dng n bn gc con th hoang di ca rng v ph nng ry, v cao hn l bit phng lao m cht c h, heo rng... Xa, lut tc nh rng, h nghe t trng (Mtao) ku gi, lp tc tt c trai trng u ln ng nh gic, ui cp gi bun lng (Ply) gi bn nc ca ng b, cha m. Ngi gi k rng vo thi anh hng am San lm t trng, bun ca chng l bun ln nht trong vng, tru b m khng xu. Nh t trng am San c nhiu ch tc, ch tang vi nhng dn ching mi khi ln ting th m thanh bay khp bu tri. Cc thn Tri, thn Ni, thn Sng u lng nghe v ht lng gip sc cho ngi anh hng thu phc ni rng v mt mi, cho ngi yn n lm n trn bun ry ca mnh. Mun lm trng inh ca am San th phi bt c con heo rng, b rng v m tht i c bun nh trnh bo ti nng ca mnh trc cng ng. Ch ru cn thm nht s c m ra mi ngi chin thng. T bui y, chng trai c gi lng cng nhn l chng trai . Chng c trao khin, kim, c lm l cng tri i lp chin cng khp ni xa rng gn. Chng trai t bui ln khn c trch nhim gp sc mnh lm cho bun ry giu mnh ln mi. Ngi gi thi no cng nhc nh chu con hy nh ly ci ngun ca b tc mnh. T tinh m, chng trai thc dy, mc o c truyn mi nht, ng chic kh p nht, qun chic khn mm mi nht, chn i i dp da tru m ng b xa thng dng i rng, vai eo bu nc.
1240
Nhng tia nng mt tri bui sng, chiu xuyn qua vm l trong bun cng la. Ngn la ca ngi cng ngn la ca tri nui sng, si m con ngi, ui mi ma qu v xua tan mi iu g, ri ro ra khi i sng bun ry. Tay phi cm kim, tay tri cm khin, chng trai i ra bn nc tm ty ra mi ti li ca qu kh. Bn nc sng nay c dnh ring cho ngi sp bc vo lm l Mpuh. Mt hnh ng tng trng: chng trai ti ni mng nc, tho khn ri gi u, ra mt trc s chng gim ca tri, t v thn bn nc, cng s hin din ca b con trong bun. Chng hng y mt bu nc tinh khi chy ra t lng t, em v cng thn cu sc kho cho mi ngi. t v nc, la v nh sng, la, ng trn ry, l ngun sng bt tn ca ngi trong bun... Heo m xong, u c gi lm l cng; mt thn tht di lc t gy ti ui cun mt vng vo ct Pi, ni buc ch ru cng thn. Ngi iu hnh l cm hai cn vo ch ru quay v hng ng; mt cn dnh cho thn, mt cn dnh cho ng s. Chng trai bc ti gn cu thang, y c hai cy chui trng sn. Chng vung kim chm mt nht t cy bn phi, nht th hai cht t cy bn tri. Sau chng t t bc ln cu thang. B m mc vy (yng) o mi, trang nghim v hin t ng sn u sn, bn cu thang i a con v. B ct ging hi: - Cho con trai ca m, con t u n. C phi con i nh gic pha ng, ma khin pha ty, thng trn tr v? Chng trai l p: - Cho m, con cho ngi m ca t rng . ng nh m ni, con th kim, cy ln ng, cy nh . Con ma khin t pha ty, ma kim t pha ng... Gi y con em vinh quang v cho m. Tt c dn chng trong bun u nghe r cuc i thoi gia ngi m v ngi con trai. B m ng li ra mt bn. Chng trai bc vo nh, da cy kim vo vch ng, ri ra ngi i din vi thy cng. By ch ru cn c buc vo by chic ct thnh mt hng dc gia ngi nh. Thy cng ngi trc ch ru u tin, mt hng v pha ng, ngn tr tay phi t trn ming ch. Trng ching ni ln tng hi dn dp, hi h m u bui l. Dn trong bun ko ti mi lc mt ng. Ging thy cng vang ln u u, ngi st mt bn mi nghe r, bi nhc ching t i mt phn.
1241
Hi cc thn, Ti gi v thn hng ng, thn hng ty, thn h mnh, thn nui dng! Ngi ny sng hm qua, ngy hm kia chi yn, v nh c lnh, bit lm ra la, ra bp, nay ln khn. Trng chui, chui sai qu; trng ma, ma ngt. Ngi ny, nh thn gip cho: bn nh gang, do nh ng, cng nh st. Sc mi, hi th mi, con ngi lun lun kho mnh, bnh yn. Heo thin cng by ch ru by sn cng thn. Tht cng chia phn cho tt c cc bp trong bun. Ru nng hay nht xin hy cng ung. Cu cho mi ngi u gp may mn tt lnh. Hi cc thn! Thy cng ng ln trao khin v kim cho chng trai, trong khi ching trng vang rn ca ngi hnh phc c bun. Cuc l ln th nht xong. Chng trai ma khin, ma kim vui chi. Cc c gi t nc, chng trai gi khin ngc, mt. B con chen nhau vng ngoi xem cuc ua ti, a vui. T nc l tr chi vui kho ca thanh nin nam n . Mi ln chng trai n c th mt c gi mang bt tht n tng chng mt ming nh tip sc, khen ngi, chc mng. Cn ngc li, mt hay ngc b t nc t th cng coi nh l iu may1. Trong khi ngi mi ru cn (P kai pi) i mi ln lt tng ngi ti ngi bn ch ru v vt u cn .Ph n bao gi cng c mi ung trc, nam gii ung sau. Vui th thoi mi, nhng tc l, nn np vn gi. Tri v chiu. Sau khi n ung no say, mi ngi t do chn ch ngh tm ch cuc l th hai. Nghi l ln ny bt u vo khong 10 gi m, khi u bng vic t sng 7 ngn uc lm bng nha cy trai. nh la chy sng nh c sc y li bng m, m theo quan nim ca ngi l ni ma qu hay n nu, mang li nim vui v sc mnh cho mi ngi. Ngi iu khin l (P cht ing) trao khin v kim cho chng trai ri dn anh ta ti ngi i din vi thy cng. Chng trai trong t th ca ngi sp ln ng, vai mang bu nc, chn i dp da tru. nh
1
Tr chi l hnh nh l cu ma ca c dn nng nghip ng Nam .
1242
sng t 7 ngn uc soi ln nt mt cng ngh ca ngi chp l ang ngi bt ng nh mt pho tng. Ching trng vn ni ln dn dp tng hi. Khng gian y m p m thanh ho hng v nh sng lung linh ca 7 ngn uc bng nha cy rng ang chy nh thc gic, gi m trong tm tr mi ngi thc vn ti li sng cao p, xng ng l nhng con chu am San. V m nay, chng trai phi thc trng cng vi bun lng. Ngi thy cng cm hai chic khn , bc 7 bc ngn, c mi bc li h ln mt ting, n trc mt ngi chu l, a tay qung chic khn vo c, dn i trnh Yang vi li khn nh sau: Chng trai ny xng ng l con chu ca ngi !. Ngi ta ct mt di tht buc vng quanh ct cng Pi, em xt nh, gi tng nhm trong l chui, chia u cho ngi trong bun. Ring vn cn mt ch ru y nguyn vn dnh cho cuc vui tip theo. Mt c gi c mi ti bn ch ru. C a tay vt cn, thng thc ngm ru u tin. nh uc soi sng b mt xng xng ca ngi gi tng tri vi chic tu nhi y thuc l ang bc khi gia i mi ang mm li. Sau khi ht mt hi ru cn th hai, c gi bt u ln ging k Khan (trng ca ). Ting c vang ln m p. Mi cu chuyn trao i ring t ca nhm ny, ngi n ang xn xao bng nhin ngng hn. Ngi ta lng nghe tng li k khi trm khi bng, c a mi ngi tr v sng li trong khng kh lch s xa xm say m v y t ho vi bao chin cng huy hong, rc r... Ting g trong bun gy sang canh t lu, nhng li k Khan vn vang ln khng dt. Lc ny, ai ny cng ng ng say. Ring chng trai th l hm nay nh c truyn thm sc mnh mi, sc mnh ca bao th h ngi c cht li trong li ca, trong truyn tch c c trong ting ni y p tc ng, ca dao: C mng mi c cy le C tc k v c cy C hng trm hng ngn con ngi V c cha c m... ng ng tri bt u rng sng. Trong pht chc, nhng tia nng vng rc r xuyn thng lp khi mu sa, chiu thng ln khng trung, bo hiu mt ngy mi bt u.
1243
Th l chng trai trong l Mpuh sng mt vng thi gian lin tc t ngy qua m, ri t m ni ngy, gn b vi cng ng ca mnh c hin ti v qu kh. Trong l cng nhn n tui ln khn, ngi thy cng cu mong cho chng nhn c s truyn ni sc mnh truyn thng ca b tc mnh./. T.P-L.T.V
1244
L hi B Cha X
Trn Vn ng
Di tch v danh thng ni Sam in du trn s sch gn hai th k

qua. Hnh nh ni Sam thm m trong tm hn ngi dn An Giang ni ring, v min Nam ni chung vi ngy l hi Va B thng t. Miu B Cha X nm di chn trin ng ni Sam, mt chnh hng v ni, mt sau tip gip cnh ng bt ngn b knh Vnh T. T cao nhn xung Miu B nh o sen xanh vn ln khoe sc trong vn hoa k l. Miu B l mt di tch kin trc ngh thut c ting min Nam, cng chnh t ngi miu ny ny sinh ra bao truyn thuyt v l hi m ngi i truyn tng. Miu B Cha X v khu danh thng ni Sam hng nm n nhn hng triu lt ngi trong v ngoi nc n tham quan chim bi. Theo thng l hng nm, Va b Cha X c t chc vo cc ngy 23, 24, 25, 26 v 27 thng t m lch. Va chnh l ngy 25. V sao ngi xa li chn ngy ny? C ngi cho rng xa kia dn lng pht hin ra tng B vo ngy . C thuyt cho l sau khi s la thng li, nn t chc hi h n mng v lm l cng t n, lu dn thnh l. Cc tc gi Thch Phng- Trung V, trong 60 l hi truyn thng Vit Nam chp rng V ngun gc tng B Cha X cng nh miu B c xy dng t bao gi, cho n nay vn cha c ti liu no ni r. Theo li cc c gi k li, th ngi miu B c xy dng u tin bng cy l vo khong nhng nm 1820- 1825. Cn v chung quanh lai lch ca tng B th c nhiu truyn thuyt khc nhau: 1. C truyn thuyt k rng, mt hm dn a phng vo ni n ci, tnh c h pht hin tng B nm gia rng, bn v bo cho dn lng, sau dn lng cng nhau a tng v, lp miu th. 2. Mt truyn thuyt khc k rng c mt v thn linh t xng l B Cha X Chu c bo mng cho dn lng; Hy chn 9 c gi ng trinh ln nh ni Sam, a tng ta v lp miu th, ta s ph h cho dn sng an lnh v lm n pht t. Sau , 9 c gi c chn c ln nh ni tm tng v qu nhin, h gp mt tng trong t
1247
th ngi, mt nhn thng v pha trc, bn khing v, k ra sch s, v lp miu th. T , hng nm dn lng ly ngy tng B c an v ti miu lm ngy l Va B. 3. Mt truyn thuyt khc na gn vi chin cng ca Thoi Ngc Hu v vic trng tu ngi miu lm ngy l Va B. Di triu Minh Mng, khi Thoi Ngc Hu gi trng trch trn gi bin gii ty nam, gic ngoi xm thng sang quy nhiu. Mi ln ng xut qun, b v thng n khn vi, mong B ph h Thoi Ngc Hu nh thng gic, bo v cuc sng yn lnh cho dn. V sau, t n nhng iu ng nghim, v Thoi Ngc Hu cho xy ct li ngi miu to v khang trang hn. L khnh thnh c t chc trong 3 ngy 24, 25, 26 thng 4 m lch. T v sau thnh l, dn chng ly nhng ngy trn lm l Va B. Nu chi tit ny c tht, th y cng l mt thng tin cho bit thm rng miu B Cha X c xy dng t thi Minh Mng. 4. Li c truyn thuyt gn vi l Va B vi tp qun sn xut nng nghip a phng, cho rng thng t l thi v b con xung ging lm ma. H lm l cu B, hy vng ma s c bi thu. Nhn dp ny, dn chng t chc nhng cuc vui chi, ri lu dn thnh l. T mt hi lng Vnh T mang c im l cu ma trong nng nghip dn bin thnh l Va B, thu ht ng o khch thp phng t cc ni ngy cng ng. V ngun gc tng, cho n nay vn cha xc nh r xut x cng nh nin i. Tng c tc ti ch, hay t ni no a n? Vo thi k no v c vn chuyn n ni Sam bng phng tin g? Cn lu thm mt iu l tng c tc bng loi tt, mu xanh (khng ging loi vng ni Sam) c hnh dng nam thn. Cnh tay bn phi b gy mt v c phc ch li bng mt loi khc. Cn c vo ng nt, phong cch th hin, mt s nh kho c hc cho rng tng thuc loi ngh thut trung c n 1. H Tng khi quan tm n l hi Va B Cha X cng vit Chnh in ca miu b gm hai lp. Lp trong cng l ni th b Cha X ni Sam vi tng b bng t trn b cao, st hai bn l hai con hc trng biu tng ct cch tin thnh ca B. Bn phi tng B l mt linga cng bng t trn mt hng n th, gi l bn th Cu. Bn tri tng B, l hng n th mt tng g chm hnh n gii, gi l bn th C. Lp th hai l bn th Hi ng, st lin hai tng chim
1
Theo 60 l hi truyn thng Vit Nam Nxb KHXH 1995. tr229- 231.
1248
phng. Hai bn tri, phi ca bn th Hi ng l bn th Tin hin khai khn ( bn tri) v bn th Hu hin khai c ( bn phi). V pho tng b Cha X ni Sam Chu c, khi bc vo kho st thc t, th pho tng vn l mt pho tng , th hin dng hnh mt ngi n ng trong t th ngi, chn tri ca tng xp bng trn, mi bn chn gip vi chn phi; trong lc chn phi gp, co gi, chng thng bn chn xung mt b . Tay tri ca tng t th chng nnh, bn tay xoi xung mt b , pha sau i tri. Tay phi tng th t nhin, bn tay p trn u gi phi. Tc tng un thnh nhng bp xon, th v pha sau. Trn mt tng c mt vnh ngn, l ni t mo ln u tng. Trong vnh ngn ny c nhng hoa vn hnh mc cu, ring phn vnh nm trc trn ca tng c mt hnh trn, chung quanh l nhng hoa vn kiu ngn la. Trn cnh tay trn ca tng c mt vnh ai, ging nh ci vng eo tay. Ton b dng hnh ca pho tng l dng hnh mt ngi n ng trn y sc sng, vi b ngc cng n v chic bng ph. Trn ngc ca tng c mt vnh ai nh vng king, trc ngc l hnh mnh trng li lim kh rng. Ton b pho tng cao chng 1,25m, c tc lin mt tht cng loi, vi b tng dy chng 10cm. V trang phc, tng c tc trong t th ang vn mt chic kh. bp cnh tay, gn b vai ca tng, st nch, ni cm mt vng ai c hnh dng nh mt chic vng eo tay. c tng ni cm mt vng ai hnh vng king, ch vng nm ngay ngc kh to bn, hnh li lim, c l l mt th vng eo c xa. Th nhng t lc no tng c gi l B Cha X ni Sam trong khi thc t l mt pho tng n ng? B sch i Nam nht thng ch ca Quc s qun triu Nguyn khi miu t lng miu, cha chin ni Sam cng ch ni n Ty An t v lng Thoi Ngc Hu, m khng h ni g n miu b Cha X ni Sam, trong khi miu B hin nay ch cch hai c s ni trn ch mt con ng. iu ny cho thy vo thi im cui th k XIX u th k XX, miu B Cha X c th cn qu nh nhoi, cha c ngi n chim bi ng o, nn cha c s mt ca cc s thn Triu Nguyn. Ngay c Sn Nam khi miu t cha miu vng bin gii cc tnh Hu Giang cng khng cp n miu B Cha x ni Sam: Vng bin gii vn l ni cha miu nht: nh th Nguyn Hu Cnh, cha Ty An (ni Sam), cha Ty Sn, nh th Thnh Hong lng Vnh Ngn (Chu c), miu h Mc,
1249
cha Ph Dung, Tam Bo, a Tng, cha Quan Cng (H Tin). Ban s, cc cha miu u lp l, i ba nm sau mi lp ngi1. Do vy c th ni rng miu b Cha X ni Sam ch mi bt u pht ln t nhng nm 60 ca th k XX, khi ban tr s miu B c cng hng ch Phm Vn Tin c xng t im mt my hnh tng tht ging phi n. c tt c hng ng, ng n Ch Ln thu th p tng c tay ngh tinh xo v im xuyt khun mt v gn pha l vo i mt tr nn sng ng. Du khch ng pha no, quay mt u nhn thy nh mt ca tng ri thu sut. cng c nim tin v bin, thin nam tn n thng dng l vt hin t c y phc t tin, trang sc bng kim loi qu2. Theo nh kho c hc ngi Php, ng Malleret, trong thi gian tin hnh khai qut khu c Eo- Ba Th t nm 1942 n nm 1944, ng c n ni Sam nghin cu tng b Cha X, v cho bit rng y l loi tng nam thn, c to theo dng ngi ngi ngh ngi, vng gi, vt liu bng sa thch, gi tr ngh thut cao. Nm 1989, mt on ngoi giao n c n thm vng ny, vo miu B Cha X, h rt ngc nhin l c gp loi tng thn Shivalinga khu vc ni Sam trong danh xng B Cha X! Tm li, qua gim nh bc u cho bit tng B Cha X l mt tc phm iu khc thi Trung c cn gi li n ngy nay v c nhiu ngi sng knh. Trc y v hin nay Va B c cc nghi thc cng t nh sau: 1. L tm B. L ny c t chc vo lc 24 gi m 23 rng ngy 24. Ni l tm B, nhng thc t l lau li bi bm trn tng th v thay o mo cho B. Vo gi , trong khun vin miu, hng chc ngn ngi chen chc nhau trn sn, mi di chuyn ti lui ch c th nhch tng bc mt. Vo 23 gi 30, ng chnh bi v Ban qun tr lng miu cng cc v b lo a phng c mt chnh in. Cc du khch dng cng o mo cho tng B c vinh d c ng trong khu vc Chnh in chng kin. ng 0 gi ngy 24, l tm B c chnh thc c hnh. Nghi thc u tin l thp sng hai cy n cy to trc tng B. ng
1
Sn Nam Tm hiu t Hu Giang- Ph Sa n hnh, 1959, tr63. Lim Chu, K tch ni Sam, Vn Ngh Chu c xut bn, 1993, trang 9.
1250
chnh bi v hai v b lo nim hng, dng ru, tr, k n l Ban qun tr ln lt nim hng cu nguyn, l tt. Bc mn vi c vin ren thu ch, hoa nhiu mu sc s c ko ngang b th, che khut khu vc t tng. Mt nhm t 4- 5 phc n c chn la, phn cng t trc vn mn bc vo trong chun b tm B. u tin l ci mo, khn i trn tng, ri ln lt n ai o, o ngoi, o trong, l ton thn pho tng bng sa thch t th ngi. Di chn tng B c t mt chu nc nh ng nc hoa xng ln thm ngt, hng chc chic khn c nhng vo chu, vt kh ri lau ln ct tng. S lng khn bng du khch em n c hng trm, nn lm va lng mi ngi, t phc v c chc lt li thay khn mi, c s dng s khn c a vo. Sau mt mm y l nc hoa loi t tin c dng ln, mi l u c xt mt t vo tng ct, xong tr li cho ch. Ngi dng cng knh cn mang v nh xem nh mt vt gia bo. K n, mt b o p nht dng cng trong k l hi c khoc ln tng, tht dy ai o rng v cc b phn khc, cui cng i mo ln tng. L tm B xong, bc mn c ko qua mt bn, mi ngi chen nhau n gn chim ngng, khn vi, ai cng c n st bn b th xin lc B. Lc B by gi ch l mt vi cnh hoa, mt vi tri cy trn bn, ch khng nh trc y c ngi s dng nc tm B xem nh nc thnh cha bnh, hay ung vo c mnh gii, khng b t ma quy nhiu. H tc ny ngy nay khng cn na. L tm B thng ko di khong mt gi, sau mi ngi c t do l bi. 2. L thnh sc Thoi Ngc Hu v Miu B: L ny c tin hnh vo lc 15 gi ngy 24. Ti miu B, cc b lo trong lng v Ban qun tr lng miu l phc chnh t sang lng Thoi Ngc Hu nm i din vi miu B qua mt con ng thnh sc. on thnh sc c i ma ln ca Miu B i trc, k n l ng chnh bi, hai v b lo v nhng v chc sc khc. Theo sau l cc hc tr l xp thnh hai hng dc, tay cm c phn i hu trc v sau long nh do bn ngi khing. n trc in th Thoi Ngc Hu, mi ngi dng hoa, nim hng t l. Sau phn nghi thc, on thnh bn sc (bi v) ln long nh v miu. Bn bi v l: Bi v ca Ngc Hu Nguyn Vn Thoi, bn tri l bi v b nh phm Trng Th Mit, cui cng l bi v Hi ng.
1251
Khi vo n Miu B, cc bi v trn c an v ngi chnh in, Ban qun tr dng hng thnh an, l thnh sc c kt thc. V sao Va B Cha X li c tc l ny? Theo nhiu ngi cho bit, tc l thnh sc Thoi Ngc Hu c t lu. C l nhn dn lng Vnh T xa trc khi cng t phi thnh sc Thoi Ngc Hu n Miu B chng kin v ng thi t lng bit n ng l ngi c cng khai ph vng t hoang vu ny. 3. L Tc Yt: L c t chc 0 gi ngy 25 rng ngy 26. Tt c cc b lo trong lng v Ban qun tr lng miu l phc chnh t, ng xp hng hai bn trc tng B. Pha sau cc v l bn hc tr l v bn o thy. ng chnh din vi tng b l ng chnh bi. Vt cng gm c: mt con heo trng ( c co lng m bng sch s, cha nu chn), mt a ng huyt c t lng heo gi chung l mao huyt, mt mm xi, mt mm tri cy, mt mm tru cau, mt a go mui. cc l vt c by trn bn trc tng b. Vo l cng, ng chnh bi v cc v b lo n nim hng trc bn th. K n l phn Khi c. Sau khi nh ba hi trng g v ba hi ching trng, nhc l bt u tri ln l l dng hng, chc tu, hin tr. Tng din bin ca bui l c hai ngi xng l, mt xng ni, mt xng ngoi- xng to ln. ng chnh bi i trc, bn hc tr l v bn o thy i theo, hng v pha bn th t. Ti y ng chnh bi t rt ru hc tr l em ln dng cng. Sau khi dng cng hoa l dng ba ln ru gi l chc tu, dng ba ln tr gi l hin tr, theo lnh ca ngi xng l, bn vn t c mang n trc bn th. Mt ngi trong Ban qun tr lng miu c vn t. Dt bi vn t, ng chnh bi t vn bn ny v mt t giy vng bc, heo cng trn bn c lt nga ra trc khi khing i, phn cng tc yt xong. 4. L xy chu Sau cng tc yt l L xy chu. chun b cho l ny, ngi ta khing bn t ra ngoi v thay vo mt ci trng chu. Vo l ngi xng ni h to ca cng tu v, ng chnh bi ca cng lin bc ti bn th t gia v ca, hai tay cm di trng nng ngang trn khn vi. Pha bn tri bn th c mt t nc v mt nhnh
1252
dng liu. ng chnh bi ca cng cm nhnh dng nhng vo t nc ri vy nc ra xung quanh, va c to nhng li cu nguyn: Nht xi thin thanh- Tri lun thanh bnh Nh xi a linh- t thm ti tt Tam xi nhn trng- Ngi sng mun tui T xi qu dit hnh- Qu d b tiu dit. c xong, ng chnh bi ca cng t t nc, cnh dng tr li bn th, ng nh ba hi trng v xng ca cng tip gi, lp tc on ht b ni ching trng r ln v chng trnh ht b bt u. Cc tung ht b sau y thng c din ti miu b: Trn Bnh Trng, St Tht, Lu Kim nh, Trng N Vng v.v... 5. L Chnh t n 4 gi sng ngy 26 cng Chnh t (nghi thc ging nh cng tc yt). Chiu ngy 27 a sc Thoi Ngc hu v Sn Lng. Chng trnh ht b chm dt. Kt thc cng va B. Song song vi cuc l chnh Miu b Cha X, cc hot ng vn ho ngh thut dn gian c biu din nh ma ln, ma mm thao, ma a chn...thu ht nhiu du khch. Xa, bn cnh cc hot ng chnh xung quanh Miu B c bit bao tp tc nh: xin xm, bi ton, ng bng...c din ra rt nhiu, lin tc trong nhng ngy ny. Sau ngy min Nam gii phng, c s ch o ca ngnh vn ho v Ban qun tr, nhn dn x Vnh T bin ngy Va B thnh ngy hi truyn thng. Nhiu tp tc xu c ngn chn. Thay vo l cc hot ng vn ho lnh mnh, truyn thng v si ni hn. L hi B Cha X ni Sam l mt l hi mang bn sc dn tc m nt, nhng cng cha ng nhiu mu sc a phng Nam B. Nghi thc l tm B, cng tc yt mang tnh cht ring bit, cn cc hot ng l hi khc nh thnh sc, xy chu ht b, ging nh cc l k yn cc nh thn Nam B. Nh vy cho php chng ta kt lun, l hi B Cha X ni Sam l mt l hi vn ho dn gian p ng nhu cu vn ho x hi, i sng tinh thn ca nhn dn./. T.V.
1253
L hi cha B
l Cha B (Ch Ln) ca ngi Hoa, to lc ti 710 ng Nguyn Tri, qun 5, T.P H ch Minh. B con ngi Hoa cn gi l Ph Miu, tn ch Hn l Thin Hu miu. Cha do nhm ngi Hoa Qung ng ri b qu hng sang lp nghip ti Vit Nam xy dng vo khong thp nin 60 ca th k XVIII, lc u ch l mt ngi miu v tri qua 5 ln trng tu (theo th t thi gian: 1800, 1842, 1890, 1916) mi c c quy m b th nh hin ti. Cha B Thin Hu l mt trong cc ngi cha ln v p nht trong hn 30 cha Hoa T.P H Ch Minh. Cha th n thn Thin Hu. Theo truyn thuyt c ghi tm bia t cha, B sinh vo thi Tng Kin Long nguyn nin (Cng nguyn 960), l con th 6 ca gia nh h Lm huyn B in, tnh Phc Kin, Trung Quc. Khi mi lt lng m, b to nh ho quang v hng thm. Ln ln, B thng ci thm bay ln trn bin v du ngon nhiu ni. n i Tng Ung Hy t nin (Cng nguyn 987), nm 27 tui B t gi ci trn v hin linh. i Nguyn, B c phong l Thin Phi, n i Thanh, vua Khang Hy gia phong lm Thin Hu. V danh hiu Thin Hu tn ti mi cho n nay. T truyn thuyt dn gian chuyn ho thnh tn ngng v B c nhng th h sau hng khi, phng th nhiu ni. So nhng iu ghi bia ni trn vi mt s truyn thuyt v B cc cha khc th c t nhiu khc bit, nhng tu trung h u ca ngi suy tn B l mt ngi ph n c hnh c lng hiu tho x thn cu ngi i v khi cht tr thnh hin linh, c cc triu i phong kin Trung Quc phong tng. cao B Thin Hu, ngng m v phng th B nh mt v hin thnh, b con ngi Hoa mun thng qua tm gng ca B m gio dc cng ng ca mnh hy hc tp lng hiu thun, c nhn hu ca B, sng c o ngha. Mt khc, trn con ng vt sng gi bin khi, i v hng nam tm t lp nghip y gian trun, h lun cu nguyn B gip , ph h v sau khi nh c, n nh i sng, sum hp ng vui, lm n pht t trn t Vit Nam, qu hng th hai ca h, h cng nhau lp n th t lng bit n su xa i vi B.
Cha B Thin Hu cn c gi
1255
Tri qua nhiu nm thng, cha B Thin Hu gi mt vai tr quan trng trong i sng tinh thn v tm linh, khng ch c ngi Hoa Qung ng, m c ngi Triu Chu, Phc Kin, ngi H. Nhiu ngi Vit cng thng n cng bi cha tham gia cc l hi, ngy tt hng nm vi lng thnh knh chn tnh, iu ni ln s gn gi v mt tn ngng, ng thi cng phn nh tinh thn on kt cng ng gia Hoa v Vit c hnh thnh trong qu trnh khai ph vng t mi. c xy dng tng i sm so vi nhiu cha Hoa khc trong thnh ph, tri qua nhiu ln trng tu, cha B Thin Hu vn gi c phong cch ca mt cha Hoa, t cch b tr mt bng, ng nt kin trc (ca vo, mi ngi, nc cha) cho n cc t hp in th, hnh lang, sn thin tnh ... cng ngh thut trang tr bn trong. Cha B Thin Hu c xy theo hnh ch quc hay cn gi l hnh ci n - mt kiu trin trc mang c tnh Trung Hoa... trn mt din tch kh rng. tin in, bn trong hai cnh ca c hai bia t st tng, ghi li truyn thuyt v B bng ch Hn v ch quc ng; bn phi c b th tng Phc c chnh thn (tc ng Bn) bn tri th Mn quan Vng T (thn gi ca). Trn ca, mt bc tranh cao gn st nc miu t B ang bay lt trn sng nc gia trng khi. ni trung in khng trang th, m ch t mt b l Pht lan mang nin hiu Quang T th 12 trn mt bn . Mt bn b l l chic kiu ln sn son thp vng v mt l chic thuyn rng Thun phong thuyn (Biu tng ca s may mn, an lnh trn bin) cng sn son thp vng, c chm hnh nhn. (Xa kia, kiu v thuyn c khing i trong m rc, nay tc ny b). Sn Thin tnh (ging tri) c cc nh kin trc tnh ton b tr kh cht ch, hi ho, va c din tch thong, rng thng gi, va n nhn c nh sng t nhin y , to cho bn trong chnh in mt khng kh trang nghim, u nh ca mt kin trc tn gio, tn ngng. Cha c xy dng th B Thin Hu, nn tng B c t ni trang nghim nht ca chnh in. Bn trn trang th, 3 tng B t theo th t t ln n nh thnh mt hng thng, hai bn c 4 qun hu. Pha bn trn in th c khc dng ch Hn Thin hu cung. Trc in l mt dy bn , ni vt cng. Bn phi chnh in l trang th
1256
b Kim Hu 1, bn tri th b Long Mu Nng Nng 2. c bit trong t knh cn lu gi mt "tng lnh" do Aris k nm 1860 (ch vit b m trn giy vng) cm binh s Php v Y Pha Nho khng c ph phch cha. Cha cn th mt s nhn vt khc nh Quan , a Tng v Thn Ti gian ph nm hai bn chnh in. Ngoi nhng vt liu xy dng mang t vng nam Trung Quc sang, cha b Thin Hu cn c nhiu tng gm nung vi ngh thut th hin sc so rt t nhng ti lch s, trong cc tiu thuyt c Trung Quc nh Tam Quc ch, ng Chu lit quc v.v... Cc nhm tng t nung ny c b tr mt cch hi ho vi cc hnh tng thuc ti c in khc nh t linh (long, ln, quy, phng), lng long tranh chu, bi t vinh quy... Cc mu vt trang tr bng gm mu c b tr dc trn cc ng dim mi ngi, trn nc cha ru phong, to nn mt v p a dng pha mu huyn thoi lm tng thm cht m thut cng nh ni dung tn ngng ca cng trnh. Bn trong cha, c th ni l mt s phi hp ca nhiu b mn iu khc, trang tr, hi ho kh a dng v phong ph phc v cho mc ch tn gio v tn ngng ca ngi Hoa. Bn cnh nhng tng trn c tc bng nhng nt t thc chn phng, cc ph iu chim mt v tr quan trng trong vic trang tr, t cc bao ln, honh phi, cu i cho n bu ca, vm mi. Nhng bc chm lng v chm ni v ti chim mung, hoa tri xen ln vi nhng ti huyn thoi va to nn khng kh c knh trang nghim va hin thc, th hin hoi bo c vng mt cuc sng thi bnh thnh vng ni mnh t m nhng ngi Hoa di c chn lm qu hng th hai ca h. * * * Cng nh nhiu cha Hoa khc, hng ngy vn c ngi i l cha B, nhng tp trung ng nht y l ngy sc (mng mt) v ngy vng (ngy rm), c bit l ngy rm thng ging, rm thng mi v bui cng tt nin chiu 29 thng chp. L va B Thin Hu (23-3) c xem l l hi ln nht hng nm ca cha B trong s n bao gi i l cng ng hn nam gii nhiu
B Kim Hu: cn gi l "M Sinh", "M u", hay Kim Hoa Nng Nng, l mt n thn trong Lc Cung Thnh Mu, c phong thn vo thi Khng T Nha. 2 Long Mu Nng Nng: Theo thn tch Trung Hoa, b l n thn, con vua Thu T, chuyn cu ngi v tu thuyn b m trn bin.
1257
ln. L hi khng ch thu ht ngi Vit v ngi Hoa trong qun v thnh ph, m cn c ng o ngi cc tnh khc v d. Trc y, l va B thng ko di c tun, vic cng king, l vt mang n cng rt linh nh (ring heo quay, c nm n 200 con). C c l rc tng B t trong kiu sn son thp vng cng Thuyn thun phong v cc nghi trng ghi tn cc v thn c th cha. Ngy nay, vic rc ny trn ng ph c gim i, ch cn t chc trong khun vin cha. chun b cho ngy l va B, t nhng ngy trc , ban qun tr nh cha t chc trang hong, sa sang li bn trong ni tht v chng n, kt hoa bn ngoi. Ngay t chiu 22 thng 3, ban qu t t chc l va B vi thnh phn d gm c ban qun tr, nhng thin tn c nhiu ng gp cng sc, tin ca cho cha, cc quan khch a phng v nhiu thin nam tn n khc. L vt dng cng gm c heo quay, g, ngng (ni chung l thc cng mn) cng cc loi hoa qu, bnh tri. (Xa l va B thng cng tam sanh - heo, g, d - lm tht, m rut v sng). Nay th tc l cng nh vt dng cng gin lc hn. Sau li khn khai mc ca v chnh t, ngi ph t c bn vn vit sn bng ting Qung ng ca tng cng c ca B, nay nhn ngy va B, mi ngi xin biu t lng bit n chn thnh v mong sao B ph h cho mi ngi, mi nh sng yn vui, lm n pht t, on kt tng thn tng i vi nhau ... Sau bi vn t, cc thnh vin trong ban qun tr t chc bc thm chn ngi cm n (mt chic n bng ng c khc c t) ln trc ngai th B, ng ln tm giy mang dng ch nh m vit bng mc tu, dn ln hai bn cc in th trong cha. Sau nghi l dng ba tun ru v ba tun tr ni chnh in, th pha trc, ni sn Thin tnh bt u t vng m. Mi ngi lm l cho B ln cui, mt ngi trong ban qun tr i thu nhang tn tay ca tng ngi d l em i cm ri rc chung quanh cha1. Bc sang ngy 23 - ngy chnh va B - t 4 gi sng, trong cha, trn cc in th n nn sng choang, nhang trm c t ln to hng thm ngo ngt. Sau mt hi chung dng ln, ca cha t t m rng n cc on khch n cng B. L vt dng cng th tu hon cnh v
1
Theo ng H Tng, th "Trc y... l tm gi tung B Thin Hu vo ti 22 thng 3 m lch l mt nghi l khng th thiu. Cc ph n ngi Hoa dng nc ra sch lp bi, khi bm trn pho tng, sau thay cho tng B mt b o bo mi ca cc khch hnh hng dng cng. Nc tm gi pho tng c gi li v bn cho mi ngi nh mt th nc php cha bnh hoc nh mt th ba ngi..." (BBS).
1258
lng ho tm ca tng ngi, ring mn nhang n, giy vng bc, giy tin l nhng l vt khng th thiu, v ngi Hoa quan nim y l qu biu dng ln cc thn. Ngoi phn l bi ni chnh in th B Thin Hu, khch cn tu theo nhu cu v c vng ring ca tng ngi, t vic gia o n tnh duyn, con ci, t vic cu sc kho n chuyn bun bn, lm n ... m mang l vt n tip tc cng bi cc in th nhn vt khc. Sau khi cng l xong, thn ch thng li cho nh cha mt phn, cn mt phn th mang v nh, gi l hng lc Thnh. Trong khi cng l, khch c th mua ngay li ch nhng vng nhang cu an c ng knh trung bnh t 50 n 60cm, c loi ng knh n mt mt. Nh cha ghi tn ngi trn mt ming giy dnh km vng nhang, ri treo ln trn t. Mi vng nhang cu an nh th c chy sut ngy m trong vng mt thng tri. y l mt nt c trng cha Hoa, c bit cha B Thin Hu v cha ng (Ngha An hi qun). Ngi i l, sau khi cng bi, thng nhn ca nh cha 3 tm giy (12x25cm) trn c in dng ch Hn v ng trin son: Thnh mu to trn, hp gia bnh an, bo h an khang. Theo cch gi ca ngi Hoa, y l "rc va B" a v ni bn th gia nh. n chiu 24-3, l va B kt thc. Vo lc , nhng i ln cng xut hin, trnh din ni sn cha, ri to v mt s ng ph, nh bo hiu vi mi ngi mt hi l va B din ra thut li, tt lnh v hy vng s gp nhau li trong l hi nm sau. Trc ngy gii phng, l va B Thin Hu, ngoi vic cng bi linh nh, ko di c tun l, cn c cc tc l m tn nh xin xm, bi ton, coi ngy, vay tin thn v.v... Nay, nhng tc l y gim i kh nhiu. Cha B Thin Hu l mt ngi cha ln ca thnh ph, l mt di tch vn ho c gi tr cao v mt ngh thut v kin trc. Nu nh s hnh thnh cc cha Hoa ni chung, trong c cha B Thin Hu, gn lin vi lch s nh c ca khu vc Si Gn - Ch Ln, th trn bnh din tn gio, tn ngng, vic th cng, sinh hot l hi hng nm ni y l mt biu hin r nt ca qu trnh hi nhp ca ngi Hoa vo cng ng T quc Vit Nam t v thc n thc. t kh sm, cha Hoa thnh ph khng ch l ca ring ca ngi Hoa, m khng t cha c s ng gp xy dng ca b con ngi Vit, v b con ngi Vit cng chn thnh chia s nhng nim tn ngng ca b con ngi Hoa. Khng t th th cng, ngh nhn ngi Vit ng gp vo ngh thut xy dng, trang tr lm tng thm v p ca cc cha Hoa.
1259
Bn cnh nhng nhu cu v tinh thn v i sng tm linh, c phn nh r nt trong l hi, thc ho nhp cng ng v on kt gia b con ngi Hoa v b con ngi Vit cn c th hin r nhng mt hot ng x hi - t thin m nh cha y ang ng vai tr trung tm. Nh ta bit, s tin Phc Sng ca cha B Thin Hu hng nm rt ln do b tnh t nguyn ng gp. Phn ln s tin ny c s dng cc vic cng ch nh: xy dng trng hc, bo tr hc sinh ngho hc gii, hay nhng em thiu iu kin n trng, u cung cp thuc men, phng tin cho mt s bnh vin, bnh x, cung cp thm tin n cho cc c gi tri dng lo, cho bnh nhn cc tri phong v.v.../. T.P - L.T.V _________________ Ghi ch: Tc gi Toan nh c vit v l hi cha B ca ngi H ti thnh ph H Ch Minh nh sau: "Ngi H hay (ngi Hc Ka) thnh ph Si Gn - Ch Ln ch c mt cha duy nht, l Qun Tn Hi Qun, th B Thin Hu, s 2, ng L Thng Kit, G Vp. y cng l Hi qun duy nht ca ngi H thnh ph nm ngoi vng Ch Ln. Theo nhiu tc gi th ngi H c gc min Bc Trung Quc, t t i dn v pha Nam khong na th k th XIII. Ngi H thuc dn tc Hn. n min Nam Trung Quc, ngi H khp ni, xen k vo ngi cc tnh khc. Hin nay thnh ph nhm ngi H c nhiu gc nh H Qung ng, H Phc Kin, H Trit Giang, H Qung Ty. Thm ch mt s ngi H cng khng bit mnh gc tnh no. Cc khc ca ca ngi H thng mang mu sc ging dn ca ca nhng ngi vng sn nguyn. C l gc ca h l c dn chn nui, hn v vy ngi H lm ngh thuc da rt gii. Cha b ca ngi H st ngay ch G Vp v nm sau lng mt miu nh, gi l miu Tht Ph cng ca ngi Hoa. Cha khng c quy m ln, chiu di khong 30m, ngang 20m. Pha trong cng ca chnh in l 3 bn th: Chnh gia l bn th B Thin Hu. Tng B Thin Hu cao 1m20, lm bng vi trn vi t, hin nay cn kh tt. Bn ngoi tng c khoc o thu kim tuyn. o B Thin Hu c thay hng nm.
1260
Bn phi B Thin Hu l bn th B Kim Hoa. Theo ngi qun l cha, B Kim Hoa l v thn lo v vic sanh con ci. Tng B Kim Hoa cao khong 0,80m, cng bng t trn vi v sn mu - bn phi B Thin Hu l bn th ng Thn Ti - Tng Thn Ti cao bng tng B Kim Hoa. Cc bn th ny c trang th v bao lam c tr mt s hnh nh v cy, l trc. c bit cc trang th ny c t lm Ch Ln vo khong cui th k 19. Cng nh nhng cha Hoa khc, th B Thin Hu, ngy l chnh ca Qun Tn Hi Qun l ngy 23 thng 3 (m lch). Nhng ngy tt Nguyn n, Nguyn Tiu cng c ng ngi n cha - ngy rm thng 7 v rm thng 11 m lch cng c ng ngi hn nhng ngy rm khc. Ngy rm thng 7 l ngy l cng c hn ca ngi Hoa. Ring ngy rm thng 11, c ngi H chn lm ngy tr l cho B Thin Hu - Theo tc l chung ca ngi Hoa, ngy rm thng ging c chn lm ngy i vay tin ca B Thin Hu, hoc ca ng Quan Cng lm n trong sut nm - Thc ra vic vay tin ch tng trng, nhng n cui nm th phi tr l v bt buc tr ng li ha v thng l rt hu h. i vi ngi Qung ng, Triu Chu, Qung Ty, Phc Kin, Hi Nam th thng tr l cui nm vo thng chp, ring ngi H th tr vo rm thng 11. Vo ngy va B Thin Hu cha H cng c nt khc hn cc cha khc. Do s ngi H ri rc cc ni, nn n ngy ny, cha t chc hp mt n ung ngi H c dp gp g nhau. V l nghi, ngy va B cha H hng nm phi lm hai hnh nm ca ng thin, ng c cao ba thc trng by c ngy. Vo cui ngy l th t 2 hnh nm ny cng. Ngi H cc tnh ln cn nh Sng B, ng Nai, cc tnh ng bng sng Cu Long cng thng n cng v ng gp cho Qun Tn Hi Qun. Hng nm vo dp Tt, ba i ln, rng v s t ca ngi H qun 11 u n cng B cha ny. l i s t Kin Ngha, k ln Hu Ngh v rng Ninh Giang" ...(1).
(1)
Xem Toan nh - Np c hi h nh m, quyn h, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh 1995, tr 298-300.
1261
L hi cha B th x Th Du Mt
H Tng
Cha B l tn gi ca b con nhn dn Nam B dng ch

nhng c s tn gio, tn ngng ca ngi Hoa c i tng th phng chnh yu l n thn, v trong thc t nhiu khi khng dnh dng g n h thng cha ca Pht gio cht no c! Mt trong nhng c s tn ngng thuc loi ny c tm c thu ht khch n hnh hng try hi ng o nht Nam B chnh l "Thin Hu Qun", cn gi l cha B Bnh Dng hay cha B Th Du Mt ta lc ti s 4, ng Nguyn Du, nm v pha ng th x Th Du Mt (tnh Bnh Dng) v cch ch Th Du Mt khong trn di 300m. Cha B Th Du Mt nguyn c xy dng ti th x Th Du Mt vo khong gia th k XIX nm v tr bn b rch Hng Ch Chiu. Nm 1880, cha ny xy dng thm phn nh pha sau. Tuy nhin, n nm 1925, cha B c ri v v tr hin gi cho n ngy nay 1. Ging nh cc ngi cha, miu ca ngi Hoa, cha B Th Du Mt l mt kin trc gm ba dy nh lin nhau nh hnh ch tam trong Hn t, hai bn l hai dy nh dc dng lm nh tc. Cha lp ngi m dng, vi nhng trang tr "lng long tranh chu, t linh..." bng gm s trn b nc, gc mi cng lm tng thm v uy nghim cho ngi cha. Mc du c bao quanh bng h thng tng gch chc chn, nhng cu trc ni tht ca cha B Th Du Mt l cu trc g vi h thng ko trng rng chm tr rt m thut v nhng hng ct ranh mc ln nc bng lng. Trong cha, bn cnh ba khm th chnh bng g chm tr kh cng phu, cha B Th Du Mt cn c nhiu bao lam, lin i, honh phi, hng n, l nhng tc phm chm tr m thut, c nin i kh xa. Trc cha l mt khong sn rng khong 500m2, ro cao,
Thch Phng - L Trung V, trong 60 l hi truyn thng Vit Nam cho rng cha c xy dng vo khong u th k XX v c trng tu vo nm 1923.
1263
chc chn. Ni y mi hot ng hi cha B hng nm din ra tng bng no nhit. i tng th chnh yu ca cha B Th Du Mt l Thin Hu Thnh Mu vn l ngi con gi t trong mt gia nh thng nhn. B sinh ngy 23 thng 3 m lch nm 960 di triu i nh Tng v mt ngy 19 thng 2 m lch nm 987. B l ngi Phc Kin. Tng truyn khi B sinh ra c my gm ng sc ph y nh v hng thm sc nc. T nh, B c ti tin on rt chnh xc tng lai ca nhng ngi thn quen. c bit c ln B cu sng nhiu ngi trong mt v m tu ngoi bin khi bng nhng li cu nguyn v php l ngay ti nh mnh. Sau khi mt, B thng hin hin rt nhiu ln cng nh nhiu ni trn bin ng cu tu thuyn, v nhng ngi i bin b nn trong phong ba, bo tp. B cng tng hin hin cu c nhng on chin thuyn v s thuyn ca cc hong Trung Hoa b nn trn bin. Cc hong Trung Hoa nhiu ln phong tng B cc danh hiu cao qu. n 1682, hong nh Thanh phong tng B l Thin Hu Thnh Mu v B tr thnh v thn cu h cho nhng ngi i bin. B con ngi Hoa Nam B gi B bng nhng tn hiu khc nhau: Thin Mu, i Mu, c B,... Ngoi Thin Hu Thnh Mu, cha B Th Du Mt cn th phng mt s v thn thnh khc theo tn ngng dn gian Hoa Nam. Trc ht, khi mi vo ca chnh ca cha, ngay pha bn tay tri l hng n th thn Mn Quan, tc thn gi ca. Theo truyn thuyt th thn Mn Quan l hai v tng ca i nh ng, vo th k VII, tng hng dng bo v cng n ca v Thin t. Ngi ta hnh dung hai ng ny mc o gip, i m v cm kim ni tay. Thng th hnh nh t mu c dn hai bn ca ra vo chnh ca cc n, miu ngi Hoa. Tuy nhin, cha B Th Du Mt th phng mt vung giy sn mu c vit tc v ca hai ng. Ngi ta tin rng hai v thn ny s ngn chn mi loi ma qu, cc thn n dch hoc cc nh hng tai c khc ngay t cng ra vo. Trong khi , pha bn tay phi ca ca chnh l hng n th Th thn, tc thn t. Vai tr ca thn t trong tn ngng ca ngi Hoa l bo v t ai v ngi trong mt khu vc nht nh. Thn t th cha B Th Du Mt l v thn c trng trch cai qun khu vc t ai ca cha, gn gi s an lnh ni y. tn cng gian chnh in ca cha B Th Du Mt l khu vc th phng chnh yu, vi chnh gia l hng n th Thin Hu Thnh Mu v hng n th hai v chng Bn u Cng bn tri, hng n
1264
th Ng Hnh nng nng bn phi. Bn u Cng hay ng Bn l mt nhn vt lch s ca Trung Hoa. ng tn tht l Trnh Ha, mt quan to di triu Vnh Lc (1403 - 1424) i nh Minh. ng c hong Trung Hoa phi i nhiu quc gia ng Nam tm hiu phong tc, lch s cc nc v a ngi Hoa di c ra nc ngoi. ng cng em v cho nh vua cc sn vt ca cc x l m ng n thm. ng c nh vua khen thng cng trng v sc phong l "Tam Bu Cng", cng cn gi l "Bn u Cng" hay ng Bn. Cn Ng hnh nng nng l nm v thn ln lt mang cc tn nh sau: Kim c thnh phi, Mc c thnh phi, Thy c thnh phi, Ha c thnh phi, Th c thnh phi. Dn gian tin rng nm v thn ny c quyn nng ph h con ngi trong cc lnh vc lin quan n: vng bc (kim), g cy (mc), sng nc (thy), ci la (ha), t ai (th). Khc vi hai hng n th thn Mn Quan v Th thn ch th bng tm bin vit ch hoa cc tc hiu ca thn, ba hng n th chnh yu ca cha u th bng cc tng g chm tr kh m thut. Cng nh h thng cc cha B Thin Hu ri rc khp Nam B, c bit l thnh ph H Ch Minh, cha B Th Du Mt hng nm u c t chc l ving sanh v l va t ca Thin Hu Thnh Mu vo ngy 23 thng 3 m lch v ngy 19 thng 2 m lch. Tuy nhin l hi ln nht cha B Th Du Mt l vo ngy rm thng ging m lch hng nm, tch t nhiu c th vn ha dn gian, thu ht hng triu ngi ti a phng v cc ni khc v d, to thnh mt l hi ln c tm c Nam B. Nghi l cng B c ban tr s cha tin hnh vo m 14 rng 15 thng ging m lch, vi cc nghi thc khn nim, t n b v cu quc thi dn an. Tuy vy, t hai ngy 13 v 14 thng ging m lch, cha B Th Du Mt ng nght khch n chim bi, n chnh l l ngy rm thng ging m lch th s lng khch tng vt mt cch bt ng, n ni khng cn bc, nhng vi sc y ca mi ngi vn c th vo tn cha bng cng vo cng nh ra khi cha bng cng ra! Khch n hnh hng ti cha B Th Du Mt, ngoi vic thp hng, dng l cng b, phn ln mi ngi cn c mc ch vay tin B lm n, bun bn. Vic vay tin ny c tnh cht tng trng, th hin qua vic nhn mt gi giy hng iu bn trong c gi mt t giy bc c tr gi thp nht ang lu hnh. Ngi ta tin rng vay tin ca B s gp nhiu may mn trong lm n bun bn, ng thi ngi ta cng ha vi B l s tr l vo dp l hi nm sau. Nhng nm gn y, khch n
1265
vay tin B cha B Th Du Mt ng n ni cha phi tng cng khu vc cho vay tin ln n c chc ngi ngi trong phng ngn vi khch m vn phc v khng xu! Trong khi trc sn cha B din ra cuc bn u gi 12 ci lng n tng trng cho mi hai thng trong nm. Trong mi lng n c ghi nhng cu th khc nhau. Trong s ny, chic lng n th nht l chic lng n danh d nht v do thng c mua vi gi rt cao. Nm 1992, chic lng n thng ging c Cng ty xut nhp khu Thnh L ca tnh Sng B mua vi gi 17 triu ng v chic lng n cui cng c mua vi gi 4,5 triu ng. S tin thu c trong cuc bn u gi lng n c s dng vo cc mc ch x hi nh sa cha trng hc... v trng tu, tn to cha B. Ngi ta tin rng mua lng n ca cha B s c B ph h cho cng vic lm n, bun bn sun s, tt p. Tc bn u gi ca cha B Th Du Mt c nhiu c s tn ngng khc Nam B lm theo, nhng kt qu cha cao. Nghi thc long trng nht ca l hi cha B Th Du Mt chnh l l cung nghinh Thin Hu Thnh Mu, tc l nghi l rc kiu B t cha ra ng Nguyn Thi Hc, xung ch Th Du Mt, quay li ng on Trn Nghip, tr ln ng Hng Vng ri v li cha, din ra t 16 gi n 18 gi ngy rm thng ging. on rc gm kiu B sn son thp vng, trang tr kh lng ly, trong t chic l hng ca hng n th Thin Hu Thnh Mu thnh t cha ra, do bn ngi mc trang phc c truyn khing. Theo sau kiu l hai hng l b v bt bu, th hin s uy nghim v linh thing ca B. Ri nhng ngi cm c x, dn nhc bt m, cc i ln, i rng, i s t, i k ln, i hu, cc c xe hoa, nhng c thiu n gnh hoa ti tr... ln lt ni gt theo sau gia hng vn ngi bao quanh v nhng ting ching trng, phng la nh ngang lin hi. Trc y, vic nhn lnh vinh d bng chic l hng trn hng n Thin Hu Thnh Mu t trong cha ra kiu khi rc i, v bng t kiu tr vo cha khi rc v mi nm u c s tranh ginh gia cc bang ngi Hoa, thm ch c mu v c khi cc bang mi nhng i v s c trang b v kh thc th tranh ginh vinh d bng l hng B v cho bang mnh dn n vic u mu. Ngi ta tin rng nu mang c l hng cng nh cm lng cho cuc rc kiu B th li l iu may mn v vinh d v cng, chng nhng ring cho c nhn, gia nh m cho c cng ng ngi Hoa trong cng mt bang. Tuy nhin,
1266
nhng nm gn y, trnh vic tranh ginh, ban t chc hi l cha B Th Du Mt t chc u gi vic bng l hng B s dng vo cc mc ch x hi v trng tu, sa cha cha. Ai mun c bng l hng s phi tr gi tht cao, c nm nh nm 1992 tin u gi bng l hng ny cng ln ti 20 triu ng. V sau l s c ban t chc "i" mt l hng khc mang v th phng trong nh c phc. Nh trn ni, trong l rc kiu B cha B Th Du Mt cn c s tham gia ca cc i ln, s t, rng, k ln, hu... ca th x Th Du Mt v phn ln ca thnh ph H Ch Minh. Theo , cc i ln, s t, rng, k ln, hu... t thnh ph H Ch Minh, sau nhng ngy ma phc v Tt, u c tc phi v cha B Th Du Mt ma trnh B v tham d l rc kiu B, sau tr v vi ngh ma cho ti dp tt nm k tip. Cho nn c th ni l hi cha B Th Du Mt l ni tp trung nhng ngh thut cao nht ca cc i ln, s t, rng, k ln, hu... cng a ra thi th, trc cng B, v sau phc v khch hnh hng, try hi, ni khc i, l hi cha B Bnh Dng cng chnh l l hi ln s rng khu vc ng Nam B vy. Nt c sc ca l hi cha B Th Du Mt cn ch l sau khi hnh hng cha B, khch i l cn tt qua cha ng th Quan Thnh Qun nm cch cha B khng xa, vut ve con nga thn. Sau , khch cn c th n l cha B Cha Thun Thin, Linh Khng n, cha Hi Khnh... quanh khu vc cha B v l nhng ni c hi nguyn tiu cng khng km lng khch tham quan, chim bi... V cng nh bao nhiu ngi cha Hoa khc, khch n vi l hi cha B Bnh Dng khng phi ch l ngi Hoa, m c ng o ngi Vit na v trong s ny nhiu nht l nhng ngi n t thnh ph H Ch Minh./. H.T.
1267
Hi cha ng Bn
Hoa H
Cha ng Bn ca ngi Hoa Ch Ln, cn gi l Nh ph

miu, ta lc ti ng Hi Thng Ln ng, qun 5 (TP. H Ch Minh). Cha c v tr quan yu i vi ngi Hoa gc Phc Kin qun 5... Theo ti liu ca L Vn Hng trong Gia nh trng Pht Tch c th ng Bn chnh l Chu t Quan, mt vin quan ca triu nh Trung Hoa i nh Nguyn, th k th XIII. ng tham gia cc s b Trung Hoa n nhiu nc ng Nam , trong c vng t nam Vit Nam v Chn Lp. ng l nh vit s v nh du k... ni ting trong lch s Trung Hoa c i. T min Chn Lp tr v, ng vit quyn Chn Lp phong th k (ghi chp v phong tc, t ai v con ngi) m t vng t cc nam ng Dng th k XIII... ... Cha ng Bn - Nh ph miu c kin trc tng th theo hnh ch khu, gm bn dy nh di, vung gc nhau, khong trng gia to nn sn thin tnh. Nhn t bn ngoi cha ng Bn ni bt gia ph phng vi nhng np mi cong nh chng ln nhau. Nhng np mi cong ca cha ng Bn kh c o so vi nhiu ngi cha khc thnh ph H Ch Minh cng nh c nc. Phn chnh in cha ng Bn by mt bn th Ngc Hong thng vi mt l hng bng ng kh ln. Bn trn Ngc Hong c hai tm hong phi i t "Phc ton c b" v "Thch cp lm phong". Nhng hin vt ny c ghi r lm trong nm Quang T th 27 tc 1901. i qua sn thin tnh, ni c dy bn bng xi mng lm ch bin by cc l vt cng thn, s bt gp mt hong phi i t "Thn Lm phc a", nt ch bay bm phong nh. Bn di honh phi l mt bn by l cng v cng l bn th "Nh Ph miu phc c chnh thn".
1274
Bn th "Phc c chnh thn" chim v tr trung tm ca gian chnh in vi trang th nguy nga, lng ly. Bao lam in th c sn son thp vng, chm lng hoa l, rng, phng v.v... in th Phc c chnh thn c tng ng Bn bng g cao khong 1,5m, mt c ng s bng ng, mt bi v "Nh Ph i B Cng". Tng ng Bn th hin mt ng gi khun mt quc thc, khoan ha vi chm ru bc trng bung di, dng ngi thoi mi, mt tay gc ln tay ngai, mt tay va mi vut chm ru. Nhng np o tng bung chng trong dng ngh ngi suy t. Bn di tng ng Bn l hai tng nh khc nh hai ng t ang ng ch c sai bo. Bn tri bn th ng Bn l mt gian in th nh hn, th Qung Trch Tn Vng, cng 106 v khc. Bn th c hai di tng, tng mt hi ng yn v trn ngai vi v mt ngy th, c dng nh ngc nhin, bn di l tng mt nh s (hoc o s) mc o vng, u trc, lng my rm un cong ln. Trn trang th Qung i Tn Vng cn mt bc lin nh ghi ba ch "Phng Sn T". Bn phi bn th ng Bn, i xng vi bn th Qung Trch l bn th "Thi tu". Trn bn th l mt o s, tay ang lc chung, chung quanh l ba con h trong trng thi gm gh hung hn. V o s vn bnh tnh nhn v pha trc nh ang thu phc l d th. Trc tng o s l tng mt ng nhi trn ang ma gm. Dy nh gia bn phi chnh in l ni lm vic ca Ban tr s Nh Ph miu. Dy nh bn tri l ni t in th Quan Cng, Quan Th m b tt v hai bn th nh hn mt th b Cha Sanh (Cha Sanh nng nng) v b phu nhn Hoa Phn (Hoa Phn phu nhn). Nhng di tng ni cc in th, bn th bn tri cng gn ging vi nhiu cha Hoa khc th Quan Cng, Quan Th m... Bn trong cha ng Bn, hin cn lu li 10 cp lin bng g, 10 bc honh phi cng bng g c sn thp chm tr rt kho lo. Hu ht cc lin, honh ny c nin i Quang T i nh Thanh tc c hon thnh vo cui th k trc. Ngoi ra trong cha cn hai qu chung, mt bng ng v mt bng gang. Qu chung c bng gang c ghi nm ch to "Quang T nguyn nin" (tc nm 1875), vi dng ch "chng thng ng cng" (do nhng ngi bun bn cng cho cha). Chung ny kh nng v to ln, nh cha khng c gi treo nn nh di du phong sng di t gc cha, cnh l t vng m. Mt chung khc c bng ng, dng nh, thanh thot c ghi ch "t Du trng thu", c l c c vo nm 1825.
1275
Nhn chung, kin trc v t tng cha ng Bn - Nh Ph miu tng i n gin, nhng vn to c khng kh trang nghim ca mt c s tn ngng, tn gio v th hin mt phong cch c sc vn ha ca ngi Hoa thnh ph. Vic chn ng Bn lm v thn th cng chnh ca ngi cha cng l mt c im ng lu ca tn gio, tn ngng ca ngi Hoa Vit Nam ni chung. Hng nm, cha ng Bn c nhiu ngy l hi ln. c bit ngy l chnh ca cha l rm thng Ging v rm thng Tm theo m lch. Theo Ban tr s ca cha, l ngy sinh v ngy mt ca ng Bn. L vt cng ng Bn thng l heo quay, heo sng, g luc, hoa tri, nhang n v.v... Ngi Hoa phn ln l ngi gc Phc Kin em l vt n cha cng rt ng. B con ngi Hoa thng mua nhng vng hng thp cng treo khp vm trn cha ta khi thm nghi ngt sut nhiu thng. Ngoi hai ngy l chnh, cha ng Bn cng c mt s b con ngi Hoa n cng cha vo dp Tt Nguyn n, Nguyn Tiu, Rm thng Chp v... ngi Hoa thnh ph ti l cha, d hi rt ng vui. Thng vo dp tt Nguyn n, cc i ma Rng n t chc biu din ma ngay sn cha thu ht hng ngn ngi xem. Cc i v thut, th dc th thao, cng thng t chc cc cuc thi u ti sn cha. Vo Rm thng Ging mt s b con ngi Hoa n l cha v xin vay mn tin ca cc v thn thnh trong cha nh ng Bn, Quan Cng lm n bun bn. S vay mn ny c tnh cht tng trng, nhng n cui nm vo Rm thng Chp, b con n cha tr l y c vn ln li bng s tin mt b vo cc thng phc sng. Vo dp ny s ngi n cha ng Bn, cng nh nhiu cha khc xin xm, bi ton kh nhn nhp. Phi chng, nhng tr din, sinh hot vn ha ny l nhng nhnh tm gi mc trn mt cnh cy, cn phi tr b mt cch thu tnh t l./. H.H
1276
L hi cha Ngc Hong

H Tng
Cha Ngc Hong hay Ngc Hong in, nay gi l cha Phc
Hi, ta lc ti s 73, ng Mai Th Lu, gn ch a Kao thuc phng a Kao, qun 1,thnh ph H Ch Minh. Cha Ngc Hong c thnh lp t nm 1892 do mt ngi Hoa tn Lu Minh ch xng. Nm 1900, cng cuc xy ct cha hon thnh, nhng n nm 1906 mi lm l khnh thnh. Cha khi nguyn tn l Ngc Hong in, ngi Php gi l "cha a Kao", nm 1982 cha gia nhp Gio hi Pht Gio Vit Nam vi ha thng Thch Vnh Khng ch tr, mi i tn thnh Phc Hi T, nhng dn gian vn quen gi l cha Ngc Hong. Trong sn cha Ngc Hong, ngoi hai h nui c v ra, c mt miu th H Php v mt nh bt gic che chic nh ln c bng xi mng gi ng dnh cho khch hnh hng thp nhang trc khi vo cha cng nh ra khi cha. Cha Ngc Hong c tng cng trn 300 tng th, c phn b trong ba gian th. Gian gia lin vi cng vo, l gian th cc bc thin tng v Ngc Hong, theo th t t ngoi vo trong gm c: - Th a (bn tri ca vo), Mn Quan (bn phi ca vo). - Pht Dc S, tng pht duy nht bng g trm t trong lng knh, gia chnh in. - Thanh Long i tng (bn phi) v Phc H i tng (bn tri), tng to bng ngi tht. - Cung th Ngc Hong gia, cung th Chun Quan m bn phi v cung th Bc , tc Huyn V hay Trn V bn tri. gian th Ngc Hong c su pho tng chnh: bn phi gm ba v, vi gia l Quan Phu T (ch v vic v) v hai bn l Thin Tng v Thin Thn. Ngoi ra, cn c cc tng th khc nh: Nam To, Bc u, Hoa tin s, T Thin i thnh, Quan Thnh qun, thn Nht, thn Nguyt, Long Mu nng nng, T i kim quang, Thi t chn nhn, Ha thng o Minh, Khuyn thin i s, hai quan vn,
1278
hai quan v, hai ng t, ng v b Thin Li cng by thin tng... Hu ht cc tng th y u bng g, mt s t lm bng giy bi. Ring tng ca Ngc Hong l pho tng ngi ln nht trong cha. u tng Ngc Hong i mo ln c mi che trc trn. Hai tay Ngc Hong cm lnh tin. Mt Ngc Hong bnh thn, khng vui cng khng bun, mt trong t th m nhng khng thy r trng mt, mi di v to. Khun mt tng Ngc Hong hnh ch in, hai m cao v rng, c bn chm ru ta di xung ngang vai. Ngc Hong mc o chong rng, hai tay o ph tn n cc ngn tay. o c chm ni dnh lin vo tng vi k thut sn son thp vng tinh xo lm ni bt ng nt trang tr trn thn o vi mt con rng un ln. Gian bn tri t ngoi vo, theo th t t trc ra sau c nhng hng n vi cc tng th sau y: - Gian u tin th Kim Hoa thnh mu, mi hai b m v cc nh mu trong cc t th nui dy cho tr nh. y l gian cu t cho nhng ngi him mun. - Gian tip theo l Thp in Dim Vng, vi mi bc chm g vi cnh mi ca ngc phn b u mi bn vch nm bc. Ni lin gian Thp in vi gian Kim Hoa thnh mu, c cc tng th: Quan m, Kim ng, Ngc N, a Tng Vng b tt (biu tng cho s cu ri), Hot V Thng, T Mng s qun v Dn Hn Tin (biu tng s dn dt, phn bit linh b lnh d). - Thn Ti: Trang phc tng, biu tng mang ht s ri ro vo mnh v ban pht ti lc cho nhn gian. Tng ng cui gian Thp in, tay cm mt ci r ng cc gi giy bc mnh giy nh ghi hai ch Hn "Ti Thn" bn trong khch hnh hng xin lc. - Gian ni lin vi gian Thp in c cc tng th sau y: Nh V song n, M tng qun, Thnh Hong L Ban v Thi Tu. - Gian cui cng (hin khng cn cho khch vo chim bi) gm hai hng n th Thch Cm ng (tc th ca ngi Hoa) v th ng T (tc th ca ngi Khmer). - Bn phi gian th Ngc Hong l phng khch ca cha, sau phng ny c cu thang ln lu. Ni y th phng: Quan m b tt, Quan Thnh Qun, H php v T Lu Minh - ngi lp cha. T lu cha Ngc Hong l mt trong nhng c s tn ngng dn gian thu ht ng o khch hnh hng chim bi. Vo nhng ngy rm, mng mt m lch, nht l vo cc ngy rm ln trong nm (15/1
1279
m lch, 15/7 m lch, 15/10 m lch) khch n l cha ng n hng vn ngi. Tuy nhin, dp l hi thu ht khch ng nht l dp l va Ngc Hong vo ngy mng 9 thng ging m lch hng nm. Vo dp ny, ti ngy mng 8, v ha thng tr tr cha t chc tng kinh cu an. C ngy mng 9 dnh cho hng chc vn khch n chim bi, c c ngi Hoa ln ngi Vit. Khi hng m mt khp trong ngoi... Trong cc c s tn ngng dn gian ca ngi Hoa thnh ph H Ch Minh, cha Ngc Hong c th xem l mt trong nhng im c sc thu ht khch trong v ngoi nc n tham quan, chim bi rt ng o./.
H.T
1280
L hi Dinh C
Hunh Ti
Cng nh Cha Hn Kin Giang, Ni Sam An Giang,

tn gi Dinh C Long Hi (ng Nai trc y, nay thuc B RaVng Tu) tr nn quen thuc vi khch thp phng. L ngi miu nh th mt trinh n cht nc, nm trn mm i lng gi bi tm Long Hi, Dinh C c dng ln bng lng tin. S tn ngng vn c lu i trong nhn dn. Tng truyn, 186 nm trc, xc mt ngi con gi khong 16 tui dt vo bi, Tn C l L Th Hng Thu, qu Phan Rang, theo cha L Vn Khng dong ghe bu xui ngc Trung- Nam nh bt c v trao i hng an lt bng tre. Mi ln ghe bu qua vng bin Long Hi, C nhn cnh sn thu hu tnh, thng ao c c li y chung sng. Mt m bo t, tri chiu lng C, a C theo sng bin dt vo, nm li trn bi ct trng xo, ni m C tng mong c. Ct n ln che ch, sng v mun nghn li ru cho C yn gic. Dn lng xem C l n thn thing ling nn lp m trn i, dng miu th bn cnh. u tin ch l mt nm m t, miu tre l. Miu v m thay i dn theo s linh ng ngy cng lan rng. Mt ln (vo khong nm 1966), miu pht ho, c trng tu thnh ngi n khang trang hn. u nm 1990, Dinh C li c trng tu bng kinh ph quyn gp ca khch thp phng, tr thnh mt dinh th kin c nh hin nay. T khi c Dinh C hng khi, ng dn Long Hi c thm sc mnh tinh thn trong lng ngc ng u vi vt v, gian nan. Thnh tch ca mnh, dn lng thng gn cho C, dt thnh nhiu huyn thoi thi v, ch yu l chuyn C ng linh ng gip ngi hin vt kh khn. S tn knh dnh cho C tr thnh tp qun ca ngi Long Hi, trong n cha kht vng v nim tin v cuc sng thanh bnh, thnh vng. Hng nm, l hi thng m trong 3 ngy (10- 11- 12 thng 02 m lch), sut c ngy c m. Hng chc vn khch thp phng t min Ty, thnh ph H Ch Minh, Lm ng, Bnh Thun... l lt ko v Long Hi d Gi C, chen chc nhau trong rng dng, trn bi ct, nhng hnh lang, khong trng ngh qua m, d trn 3 ngy hi. C ngi phi n trc my ngy mi mong kim c ch tr. C
1281
gia nh mang theo c con ci, c dng ni tr n ngh ti ch. m bung mn, rng dng lao xao, sng bin r ro, lp long trng, lng lng gi... cnh hu tnh khin ngi ta qun vt v m vui vi cuc hnh hng mang tnh cht d ngoi. T rng sng ngy 10 thng 02 m lch, ngi ta bt u ving C. Mi ngi thng cm trong tay mt nhnh hu trng tng trng cho s thanh khit. Gii tr ham vui, cc c gi sng tn u chen nhau vt 187 bc dng hng xin lc ni chnh in. m 10 v 11 l m hi hoa ng. nh n sng rc ho cng nh trng. Hng vn ghe thuyn quay mi v Dinh chu C, ting ching, ting trng rn rng thu m. L chnh c t chc t rng sng ngy 12. T chnh in, on ngi chnh t c qut ra bi, ln thuyn, ra khi lm l Nghinh C. L Nghinh C c c hnh long trng. V Chnh bi dn u, on hc tr l tip bc, c c x, lng che, hoa ng rc r. Mt chic ghe to t bn hng n c xem l ghe dnh Nghinh C. Ghe c h tng bi vi chc chic ghe khc. on ghe ni nhau ra khi trong ting ching trng vang tri. n Mi Nh, ni c ngi m C, on ngi xung ghe ln ving m, nghnh n C v Dinh. c bit, trong l Nghinh C, cn duy tr c hnh thc din xng Ht b tro. Theo TS Tn Tht Bnh. Ht b tro c ngha l ht c nm mi cho, mt th loi dn ca nghi l ph bin ca c dn vng bin t Bnh Tr Thin (c) n Bnh Thun. Ng dn thng t chc ht b tro trong nghi l a ma C ng. Long hi, ht b tro li gn vi l Nghinh C. Hnh thc din xng khng khc ht b tro ca c dn vng bin Nam Trung b, cng c tng khoang (hoc tng thng), tng mi, tng li v m bn cho t 12 n 16 ngi. Cc bn cho v cc tng trong trang phc c truyn, va ht va din (xng- x) m phng thao tc ca ngi i bin vt ngn trng sng gi. Ch khc ni dung bi ht ngng vng C (thay v ca ngi, thng tic C ng) v li nguyn cu cho tri yn bin lng, tm c y khoang. Ln iu v bi ht cho thy ht b tro Nghinh C Long Hi phng khong v tr tnh hn li ht nng ni u lo ca vng bin Nam Trung b. Cu li ca mt tng mi Qung Nam: My ging m mt Ging chp sng lo T i Vn cho n Sn Tr
1282
Cng cu li kiu y, ht b tro Long Hi nh nhng, sng khoi hn: My ging ng mi Gi ui ng sau Mi cho khua nc lao xao Nhanh nhanh ln no, khoang thuyn y c. C l, vng bin tr ph, d lm n to sinh kh hng khi cho cu ht v t din xng nghi l ca ht b tro mang tnh sinh hot tr tnh nhiu hn. Du sao, s xut hin ht b tro trong l hi Dinh C cng vi truyn thuyt v C cng h m cho thy ngun gc ca c dn Long Hi v sc thi vn ho ca vng sng nc. Th v nht ca khch hu tnh khng phi ni in, m l ton cnh bi Long Hi trong nhng ngy hi rn rng. ng hnh lang ca chnh in, c cm gic nh ang vng giao thoa gia bin v tri, gia i thc v h, gia sng bin dp dnh nh ang dt la v Dinh C trong th phc long ang mun bay ln. Bi vy, n Dinh C trong ngy hi khng ch c ngi sng tn m cn c nhng vn s, thi nhn v cc i trai gi i tm rung cm cho con tim. C ngi cho rng l hi Dinh C thuc dng m tn d oan cn bi tr, cn t ra ngoi vng np sng vn ho mi. Tht ra du th no, ct li ca Dinh C vn l lp vn ho c truyn ca ngi vng bin da trn c s lng tin c tht. i dc cc vng bin Vit Nam s thy ng dn Vit cuc sng thi quen th lit n cht nc (biu tng ca m tnh, ca sc nc). Thn n c th phng Dinh C c khc thn n cc n miu ven sng Hng, ven bin min Trung. C khng c k tch anh hng, ch c tm lng yu bin, yu cnh hu tnh m i vo lng ngng vng ca nhn dn. Trong lng su ngha nhn vn: Lng yu bin, yu t vn l c tnh thit yu ca mi ng dn bao gi cng c ngi dn Long Hi qu trng hn tt thy./. H.T
1283
L nta ca ngi Khme

Thch Anh
L nta (Pithi sen nta) hay l cng t tin ng b l mt hi

l ln th hai sau l hi Pithi Chol Chnam Thmy (l vo nm mi). Khc vi nhiu tc khc, l cng ng b ca ngi Khme l tc l ch khng phi gia l nh ngi Vit hay Hoa. Tc l nta c t chc linh nh hng nm trong 3 ngy, t 29/8 n 1/9 (m lch) vi mc ch cu siu, cu phc cho linh hn nhng ngi khut. y l mt nt c sc trong h thng l t tin m ta tng quen bit. Theo tp tc lu i truyn li, th ngi Khme cng nh mt s tc t ngi khc khng c ngy gi k hng nm cho ngi cht. i vi ngi Khme,mi lin h gia th v phch, gia thn xc v linh hn, gia ngi sng v ngi cht l rt t, nu khng ni l khng c. V th vic th cng t tin i vi h rt nh nhng. S rch ri ca tm tnh Khme khin h quan nim rng: linh hn ng b, t tin, d c thing tht chng na, cng khng th ph h, tr, ban phc cho ngi sng, cho nn khng th hy vng hay mong cu g c ngi khut, ngc li, chnh ngi sng cu phc cho linh hn . L hi nta thc cht l mt ngy hi l vui v, m tng nh, cu phc, tn knh ng b ch l mt vi l thc, thm ch ch cn l ci c. ng ch l s gp g, vui chi theo thch ca tng gia nh, tng ngi. Khng th, th lm sao c th lp y thi gian ba ngy l1. Ba ngy ca l nta din ra nh th no? (v l l hi chung cho ton tc Khme, nn cch gi ngy th nht, ngy th hai... l thng nht trong mi gia nh ngi Khme). + Ngy th nht (29/8), gi l ngy cng tip n. Vo ngy ny, tt c cc gia nh ngi Khme u dn dp nh ca sch s, dn dp bn th Pht (nu c bn th t tin th cng trang tr li), tri chiu, mn, gi mi ln ging; sp t mt b qun o mi; by c, tr ru, bnh tri tip n ng b. C to nh, bnh tri nhiu t tu hon cnh tng gia nh. Nh no cng lm nhng mm cm thnh son, trong dnh mt mm cng. H xi bn bt cm, cng ru
1
Tuy nhin, hin, tc Khme khng phi khng c gia nh t chc gi k hng nm, mt cch n s. C l y l do nh hng ca tp tc Hoa, Vit v th cng t tin.
1285
tr, tht, hoa qu, thp nn (n cy), t hng (nhang) v mi ngi thn, h hng, b con hng xm n lm l cng rc. H khn vi, knh mi linh hn ng b t tin trong h, trong gia nh, linh hn nhng ngi thn khut v nh chung vui, n ung, ngh ngi cng nhng ngi ang sng. Sau ba ln khn, mi ln u c thay tr v ru, s nghnh n ng b t tin hon tt. Mi ngi c th cng nhau n cm. Trc khi n, ch nh gp mi thc n mt t, b ln vo bt, rt tr v ru vo, ri em ra sn cnh chn hng ro. Cm mt nn nhang, ch nh khn mi ma qu ( a linh hn ng b v vi gia nh) li n ung vui chi trong ba ngy l, ri li a linh hn ng b v ni c1. Nhng nghi thc ny m bo cho vic linh hn ng b, sau ba ngy l, khng b vt vng, lc li. Bi, nu ma qu khng c mi n ung vui chi, chng s rt gin d m qun nhim v a linh hn ng b v li chn c. n chiu, gia ch li tip tc cng linh hn ng b t tin, mi cc linh hn cng i vo cha xem s si tng kinh ly khc hay xem vn ngh, ma ht, vui chi tu theo thch. Thc t y l nhng hot ng vui v ca con ngi trn th c coi nh l hng dn linh hn ng b t tin du ngon trong ngy hi. Cc sinh hot ny din ra thu m sut sng ti cha (bi ngi cha, vi ngi Khme l mt ni ht sc quan trng, c th va th Pht, li va t chc vui chi, hc hnh v cc hot ng khc). + Ngy th hai (30/8) l ngy vui chi ca linh hn ng b t tin. Ngha l sau mt m v gn mt ngy cha, n chiu ngy th hai, gia ch li lm l cng a linh hn ng b v nh vi con chu. Mi vic li din ra gn nh ngy th nht. H li lm cm mi linh hn ng b n, khn xin linh hn ng b v ma qu li chi vi gia nh mt m na. m th hai ny c th nh, cha hay nh h hng ngi thn. + Ngy th ba (1/9) l ngy cng a linh hn ng b (cng ma qu) v ni c. Cc gia nh li lm c cng nh ngy u gm c bn, hoa qu, bnh tri, tr ru... Gia ch xi bn bt (chn) cm cng, thp nn,
S d c thm l thc ny, bi theo quan nim ca ngi Khme, nhng ma qu ny phi c cho n ring v chng thuc thn phn khc, khng dm ngi cng mm vi ng b t tin.
1286
nhang ri mi b con, h hng, lng xm ti cng cng. H khn vi ba ln, mi ln u thay tr ru mi. Ngy cng a, gia ch cng ly mi loi thc n mt t ln vo bt, rt tr v ru vo. Ch khc l h khng chn hng ro m vo xung, thuyn bum ( c lm t trc bng b chui, cau, da...) linh hn ng b (cng nh ma qu) em theo n dc ng cho n khi v ni chn c. Trn nhng xung, thuyn bum , h treo c phn hnh tam gic, khc hnh tc k, c su hay mt vi con vt khc u v ui xung, nhm k v trnh tai nn dc ng, gip linh hn ng b tr v an ton. Sau khi th nhng chic xung, thuyn ny sng, sui hoc mng rch quanh nh, nghi thc rc- a linh hn ng b xong. Gia ch mi h hng lng ging dng c, vui chi cho ti tn khuya. Trong ngy ny, nhiu nh kh gi cn mi s si n tng kinh, cu phc cho thm phn long trng. Vic t chc tc th ng b t tin thnh mt l chung cho ton tc Khme thay v cng gi hng nm trong tng gia nh theo ngy k l mt hnh thc biu hin ng ch . V mt hnh thc, th cc l tit vn do tng gia nh ch tr. Song c l, khng kh lc quan chung ca ngy l, s hin din ca ngi cha nh mt trung tm cng cm cng ng... khin l nta, d ch gi mt ni dung hp, vn cun ht v hp dn trong 3 ngy, tr thnh mt trong khng nhiu hi ln ca ngi Khme Nam B./. T.A
1287
L hi nh lng Bn Tre
Nguyn Ch Bn
1. Kin trc ca nh lng Theo kt qu in d ca cc cn b Vin khoa hc x hi ti thnh ph H Ch Minh, v Bn Tre trong ti Bn Tre a ch vo cc nm 1982-1984 th qua 64 x kho st, Bn Tre c hn 90 ngi nh ln nh1. Kt qu thng k vo nm 1993 ca Bo tng tnh Bn Tre trn a bn 7 huyn th (cha tnh huyn Ba Tri) cho thy Bn Tre c 133 ngi nh. S lng c th ti cc huyn nh sau : Huyn Ging Trm 22 ngi nh Huyn Ch Lch 22 ngi nh Huyn Bnh i 17 ngi nh Huyn Thnh Ph 10 ngi nh Huyn Chu Thnh 16 ngi nh Th x Bn Tre 11 ngi nh Huyn M Cy 35 ngi nh Theo Baurac, nm 18942, Bn Tre c mt s ngi nh ni ting, nh An Hi (th x), nh Tn Ho, M Thnh (huyn Ging Trm), a Phc Hi, Tn Hng, Hng M, Phc M Trung, Nhun Ph Tn (huyn M Cy), An Thnh, Trng Thnh, i in (huyn Thnh Ph). Trong cc t liu ny khng thy nhc ti nh Ph L (huyn Ba Tri), nh Bnh Ho (huyn Ging Trm), nh Ph Thun, Lc Thun (huyn Bnh i). Phi chng y l s b st, hoc nhng nh ny mi m rng qui m xy ct sau nm 1914. Tc gi Vn nh Hy cho bit, qua s tay thc t in d, qua kho st cc x, Bn Tre c 18 ngi nh ln, c th cc huyn nh sau : huyn Chu Thnh c cc nh Tin Thu, Tn Thch, huyn Ging Trm c cc nh Bnh Ho, Sn Ph, Lng Qi, huyn Thnh Ph c cc nh Thnh Ph, i in, huyn Ch Lch c nh Sn nh, huyn Ba Tri c cc nh Ph L, Ph Ngi, Phc Tuy, Tn Thu, huyn M Cy c cc nh Tn Thanh Ty, a Phc Hi, Minh c, Hng M, Nhun Ph Tn, huyn Bnh i c nh Ph Thun(1).
1 2
Vn nh Hy, nh lng Bn Tre, Tp ch Nghin cu vn ho ngh thut, s 5/1991, tr.10. Nam K v dn c, ti liu ca S VHTT Bn Tre, bn nh my, tr.8. (1) Vn nh Hy, Bd, tr11,12.
1288
L hi nh lng din ra trong khun vin nh. Ni khc i, n gn cht ch vi kin trc v tn ngng nh.V kin trc, nh lng Bn Tre thng thng l mt cm kin trc gm ba ngi nh vung, mi lin nhau theo kiu sp i. Di y l kin trc mt s ngi nh. nh Ph L thuc x Ph L, huyn Ba Tri, c xy dng vo nm Minh Mng th 7 (1826), gm 6 gian lin mi nhau v 3 gian ph c kin trc theo li ch inh. Bt u l nh v ca, ri nh vin ng c mt hng n cng t tri t, gian th ba l gian thnh ng c mt hng n th ng b tin hin, hu hin v nhng ngi c cng trong vic tu sa v cng phng vo nh, gian th t l gian chnh ng th thn, gian th nm l gian khnh ng dng tip khch v cui cng l gian hu ng gm ba gian nh kho c xy ct vung gc vi 5 gian trn. Bn ngoi l miu th Lang Li i tng qun v miu th ng H. nh Ph Khng thuc th x Bn Tre, pha ngoi l ban th Thn Nng, sau l mt tin nh ri n 3 gian nh lin mi nhau: gian th nht gm 2 hng n v hai vn nga dnh cho ban nhc, gian th hai l gian chnh ng th thnh hong, gian th ba l gian nh hn th tin s, tin hin, th t ph hng chc, hu ph hng chc. nh Ph Hng thuc th x Bn Tre gm mt miu th ng H bn mt ng, miu th b Cha X bn mt ty, pha bc l gian dng i khch, sau l ni th tin hin, hu hin, t ban, hu ban. Bc tng ngn gia gian nh chia phn pha nam th cu v thnh nng, bn hng n v l b hai bn, mt phn th thn, gian ngoi cng l nh v ca quay mt v pha nam. nh Ph T cng thuc th x Bn Tre, pha ngoi l ban th x tc, k n l nh v ca, sau l ba gian nh lin nhau theo kiu sp i : gian th nht c ba hng n ngoi cng, sau l ni by trng, m, ban th tin s, ban by l vt khi dng cng, gian th hai gia l mt ban th c hng n, khi rc sc thn xong, t y cng hai ban th hai bn, gian th ba th tin hin, hu hin, ngoi cng l mt gian dng i khch. Bn ngoi c hai miu : mt bn l miu th ng H, mt bn l miu th b Cha X. nh a Phc Hi pha ngoi l mt ban th Thn nng, sau n gian v ca, ri n mt gian th ng H v b Cha X, gian th ba th t ban, hu ban, gian trong cng l gian chnh ng th thn thnh hong. Nh th, kin trc nh lng Bn Tre - khng gian thing ca l hi nh lng c nhng nt khc bit so vi kin trc ca nh lng ng bng sng Hng. Nt chung ca tt c cc nh lng trn t Bn Tre ch, chng u c mt gian v ca. Chc nng ca gian v ca ny l dng lm ni t chc hot ng din tung, ni vui chi, gii tr ca b con nng dn
1289
trong ngy hi nh. S xut hin ca gian v ca trong tng th cc di tch nh lng Bn Tre khin chc nng ca nh lng y thay i. Thng thng, ngi nh lng c hai chc nng : chc nng tn ngng v chc nng th tc. Ngha l, ngi nh lng va l tr s ca thn linh, va l cng s ca lng x. nh lng Bn Tre, vn mang hai chc nng y, nhng trong chc nng th tc, ngi nh pht sinh chc nng mi. nh cn mang chc nng ca mt "sn khu", mt "nh vn ho". S thay i v mt kin trc dn n s thay i v chc nng, s tc ng n tin trnh ca l hi nh lng. Mt khc, trong tng th kin trc ngi nh lin quan n chc nng tn ngng, nh lng Bn Tre khng c ci ngh/miu. Nu Bc B "Miu l ch qu thn bng y, nh l ni th vng"1 hay "y l mt im kt thc l hi rc hng nm tn knh dnh cho v thn" 2 th nh lng Bn Tre li khng c mt b phn kin trc cho hot ng ny. S thiu vng ngh/miu trong tng th kin trc ca nh lng khin cho din trnh ca l hi c nt thay i. S thay i chc nng ca ngi nh, do nhiu nguyn nhn to ra. Trc ht l iu kin t nhin : thi tit vi hai ma ma, ma kh r rt, mt h thng kinh rch chng cht. Sau na, lng Vit Bn Tre phn b theo kiu ko di, to tia. C hai iu ny to ra nhu cu vn ho ca ngi dn. t nht, phi c mt trung tm sinh hot vn ho. Khi lp lng, ngi Bn Tre xa, bao gi cng phi lo lp nh, lp bn, lp ch. nh c lp ra, va tho mn nhu cu tn ngng, va tho mn nhu cu vn ho. S xut hin gian v ca trong tng th kin trc ngi nh lng Bn Tre phi chng c to ra t vic tip thu dng m hnh ca vn ho Khme ?!. Trong i sng vn ho ngi Khme, ngi cha c mt v th quan trng. N va mang chc nng th tc, va mang chc nng tn gio, va l ni th Pht, va l ni t hp ca cng ng, sinh hot vn ho ca cng ng. Chc nng mi pht sinh ca ngi nh lng trn t Bn Tre v chc nng ca ngi cha Khme, c nhng nt na n ging nhau. Phi chng, y, ngi Vit tip thu dng m hnh ca vn ho Khme. Bi a phn, nh lng Bn Tre c xy dng di thi nh Nguyn, lc m a bn phn b c dn Nam B tng i n nh. R rng kin trc nh lng Bn Tre c nhng thay i. Nguyn nhn ca n, phi chng do c im x hi, dn c, t nhin ca vng t mi to thnh. 2. Cc v thn c phng th S thay i ca thit ch kin trc c to ra t s thay i din mo thn linh c th phng trong nh lng Bn Tre. Trong khng gian thing
1 2
Phan K Bnh, Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb TP.HCM, 1990, tr.76. Nguyn Vn Khoan, Phc tho v nh v s phng th thn thnh hong, Tp san trng Vin ng bc c Php, 1930. Bn dch ca Trnh Hu Ngc, ti liu chp tay, tr.4.
1290
ca nh lng Bc B ch c v thnh hong c phng th. nh rng, thnh hong c th l mt v, hay nhiu v. Trong nh lng ch c thm th cng c th phng m thi. Trong khi , din mo thn linh trong nh lng Bn Tre li kh phn tp, vi nhiu loi thn khc nhau. Ngoi v thn c th v tr trung tm l thnh hong bn cnh, nh lng Bn Tre cn c nhiu v thn khc nhau. l cc thn nam nh Thn Nng, Th a, Th cng, l cc thn n nh T v i cn thnh nng, b Cha X, b Ng hnh, v cc thn t nhin nh thn H, thn sng nh Lang li i tng qun, l cc v tin hin khai khn, hu hin khai c. C th ni, nh lng Bn Tre l ni tp hp thn linh t nhiu ngun gc khc nhau, c to ra t hai ngun : do nh nc th tc di xung ngi dn phng th nh thnh hong bn cnh, nh T v i cn thnh nng; do ngi dn a vo th phng nh thn H, nh b Cha X, nh tin hin khai khn, hu hin khai c. Ngi dn khng c s k th, hay phn bit no gia cc v thn c v ban th ln nghi thc cng t, phm vt cng t. u tin l thnh hong bn cnh. y l v thn chnh c phng th nh lng. Vi cc lng trn a bn Bn Tre, thnh hong bn cnh ch c mt tr s c nht, khng c ni "bng y" nh thnh hong lng ng bng sng Hng. Vic th cng thnh hong lng Bn Tre nm trong bc i ca tc th cng ny trn a bn Nam B. S pht trin ca n, ch yu nm trong giai on lch s vi nh Nguyn. Cc cha Nguyn, nh Ty Sn cha tc ng g nhiu ti s phn thnh hay suy thoi ca tc th cng ny trn t c lao. V li, cha Nguyn my trm nm c thc trong vic "tch bit" gia hai min. Mi giao lu vn ha khng phi khng chu nh hng. Mt khc s th cng thnh hong bn cnh Bn Tre, cn nhn nhn trn c hai chiu: mt l s p t ca nh nc qun ch i vi cc lng qu Vit trn c lao; hai l thi ng x ca ngi dn, bi l, khng phi ci g ca vng triu th tc di xung u lng ng c trong tm thc dn gian, v cng khng t trng hp ngi dn t phong cho thn lng mnh, bng cch thn tch ho, lch s ho, ri di ngc ln khin nh nc qun ch phi chun nhn. Gia hai chiu y, nn chng coi thi ca ngi dn l chiu tri. Bi l, xem xt s hnh thnh ca tc th cng thnh hong lng Nam B khng th khng ch n mc lch s nm 1572. l nm ng Ngoi, triu nh nh L yu cu cc lng qu phi k khai thn tch, np v triu nh. Sau , triu nh giao cho ng cc hn lm i hc s Nguyn Bnh san nh li, ri gi tr li v cc lng qu. Ngi dn k khai, y l dp h hp l ho v thn lng qu mnh. Triu nh san nh khin cho v thn c mt "l lch" ng hong. iu ny hon ton khng xy ra vi thnh hong lng Vit Nam B ni chung, lng Vit Bn Tre ni ring. Vi ngi Vit, th k XV l lc tc th cng thnh hong c nhng n nh. Mang trong tm thc, c thc ln tim thc,
1291
ti vng t mi, c l, v thnh hong, v thn ca cng x lng mc, cng cc v thn ni t mi, l ch da tm linh ca lu dn khai ph. Nh nc qun ch c l khng thy ch da no tt hn cai qun tm linh lu dn khai ph l da vo v thn ny. V pha chnh quyn nh Nguyn, bc i ca v thnh hong, vi t cch v thn bo tr thnh quch, v lng qu, tr thnh v thn bo tr cho mt cng ng, c nhng bin thin, trn dm di lch s. Ban u, ti cc tnh thnh, nh Nguyn cho lp cc miu hi ng1. Miu ny khng phi l miu th thnh hong nh s ghi chp ca cc vin quan trong quc s qun nh Nguyn. Du hiu chng t s thay i quan nim v v thnh hong, nn chng tnh t s ghi nhn ca vua Minh Mng i vi li tu ca b L? : "Khi mi khi phc nc nh, dng miu th thnh hong, li dng thm hai nh tng t. Nh bn t th cc v thnh hong, t Qung Bnh tr v Nam, nh bn hu th cc v thnh hong t H Tnh tr ra Bc. Cc tnh c ring miu hi ng, phng th cc v thn k, m khng t ring miu th thnh hong bn ht. i ! Thn thnh hong tr tai ngn ho, tht c cng c vi dn. Cc ni s ti t nh th ring l l vy. Xin h lnh cho cc a phng lp thm thn v Bn cnh thnh hong trong miu hi ng. Bn th cc v thn k em t hai gian bn t bn hu. Khc li ci bin treo trong miu lm miu thnh hong. Cc bi v tng t trong miu thnh hong kinh u em rc ra t chy ! Hong cho li tu y l phi" 2. Sau khi vua Minh Mng qua i, vua Thiu Tr ni ngi, cc miu thnh hong cc tnh c lp ngay. T ch cc v thnh hong c tng t ti miu thnh hong kinh s, nay uc th t cc miu ti tnh thnh, l mt bc i ca v thnh hong, trong quan nim v ci siu linh vi nh Nguyn. Hin ti cha c c liu chng minh thi im nh Nguyn a v thn bo v thnh quch ny v ng tr ti cc lng qu Vit Bn Tre. Kho st trn a bn Bn Tre chng ti cha thy nh no c sc phong thn thnh hong i Gia Long, Minh Mng. Sm hn c l cc sc phong nm th 5 i Thiu Tr, vi nh Hng Thnh (nay l x Long nh, huyn Bnh i). a s cc nh cn li, sc phong thnh hong u xy ra vo thi T c nh nh Lc Thun (x Lc Thun, huyn Bnh i) c sc phong vo nm 1851, nh Vang Qi (nay l x Vang Qi ng, huyn Bnh i) c sc phong thn vo nm 1852, nh M Ho (nay thuc x M Ho, th x Bn Tre) c sc phong vo nm 1853 v.v... Sc phong y chnh l s chun nhn ca vng triu ci tc, cng nhn v "vin chc thnh hong" lm nhim v trng coi mt
1
Xin xem Nguyn Phng Tho, Vn ho dn gian Nam B, nhng phc tho, Nxb Gio dc, H Ni, 1994, t tr.133-152. 2 Minh Mnh chnh yu, Bn dch ca L Phc Thin, tp 3. B Vn ha gio dc v thanh nin xb, S, 1974, tr.215-216.
1292
lng c th, khng phi e do dn m bo v dn. Thng thng sc thn l do mt ban chuyn mn vit bng mc x en nhnh. N c lm bng mt loi giy sc kh tt, dai, kh giy t 1m20 n 1m50 vi chiu di, t 0m50 n 0m60 vi chiu rng, dy, mu vng. Mt giy c in nn chm bng d ngn hnh rng n trong my. Chung quanh c khung hi vn ch vn. Mi sc thn thng c t 5 n 11 hng, chp t phi qua tri. Cu trc cc o sc thn c bn ging nh nhau : trc y thn c phong m t th ny, nhiu ln linh ng, nay c gia phong m t th ny, thn c trch nhim bo v dn en ca ta, dn lng c trch nhim th cng v thnh hong bn cnh ny. Xin n c sc phong ca thnh hong bn cnh thuc nh Hng Thnh (nay thuc x Long nh, huyn Bnh i) : "Sc Hng Thnh Bo An chnh trc thnh hong chi thn, h quc t dn, nm tr linh ng, t kim ph ng, cnh mnh min nim thn hu kh gia tng Bo An chnh trc hu thin chi thn, nhng chun Kin Ho huyn, Hng Thnh thn, y cu phng s thn, k tng hu bo ng l dn khm tai. Thiu Tr ng nin, thp nh nguyt, nh thp lc nht". ng Vn nh Hy dch : "Nay lnh cho thnh hong thn Hng Thnh, hiu l Bo An chnh trc (c cng) gip nc, dn, nhiu ln linh ng r rng n nay ln lao ng nghim mnh lnh ca ta. Hng nh n cng lao ca thn, ng tng thm hiu l Bo An chnh trc hu thin. Chun nh cho thn Hng Thnh, huyn Kin Ho, y theo th phng thn, thn tip tc bo v dn en ca ta. Knh ly mnh lnh ny ! Nm Thiu Tr th nm, thng 12, ngy 26". Nh th v pha chnh quyn qun ch nh Nguyn, s chun nhn thnh hong bn cnh mi lng qu trn t ba c lao l vic chnh thc ho a v thn t ch l v thn bo tr thnh quch tnh thnh, v lm mt v thn bo tr mt lng qu c th. Tuy nhin, t pha ngi dn, v thn c th v tr trung tm ca nh lng khng hon ton ch c thnh hong bn cnh. Nhng giai thoi c lu gi mt s vng cho thy, ngi dn cn a cp vo th trong nh vi t cch "ng c". nh Chu Bnh, huyn Ging Trm l nh nh th. Hoc Thnh Ph, cp c cng "chn t lm nh" cho dn lng lm n c thnh vng, nn ngui ta coi cp l nhn vt trung tm c th phng trong nh. Hng L, ngi dn lp miu trong khun vin ca nh th ng Yn, mt ngi c sc kho phi thng nh c cp cha, "tinh cp nhp vo" lm ng tr thnh cha cp, em li cuc sng bnh an cho dn lng, v c ng, cp khng dm quy ph dn lng. lng Thi Thnh, huyn Thnh Ph, ngi dn phong thn cho ng V Vn Thnh, ngi chng Php, b chng git, cht lm i, nhiu lng huyn Ba Tri th Tn K L Quang Quan trong nh lng lm thn, v ng ng ln chng Php. Nh th, thi
1293
ca ngi dn vi ng thnh hong bn cnh, cng nh mi v thn khc, ngha l, nu h c cng lao vi dn lng, th h c phng th. Trong cc nhn vt c triu nh phong kin nh Nguyn a v th phng cc lng qu ca tnh Bn Tre, ng lu , ngoi v thn thnh hong bn cnh, cn c hai v thn khc. l T v i cn thnh nng (hoc i cn quc gia Nam Hi). Chng hn nh nh x Long nh, huyn Bnh i, nh x M Ho, th x Bn Tre. l Cao cc qung tn thn, c th phng trong cc nh x M Ho (Th x Bn Tre), nh Qi Sn, nh Giao Long (huyn Chu Thnh). Vi T v thnh nng, cc v n thn ny khng phi sng to ca nh Nguyn, hay mi c tn phong vi nh Nguyn. Thc ra, nh Nguyn ch lm cng vic ni tip cc triu i i trc, gia phong m t. Bi cc v thn y tng c phong t thi Trn "Lp n th thn ca Cn Hi" 1, do cc n thn ny c cng ph tr Trn Anh Tng i nh Chim Thnh. n thi Nguyn, vua Thiu Tr gia phong : "Hong quan i ch c ph bc", ri sau gia phong hai ch "hin ho", ti vua T c, cc v thn ny li c phong hai ch "trang huy". Vi Cao cc qung tn thn, chnh l thn ni, c l nh Nguyn lm vic tip ni cng vic ca cc triu i trc . Theo thng k t cc bo co ca cc lng qu Bn Tre nm 1938, nh yu cu ca Hi kho cu phong tc, vi 62 thn ca cc tng Bo An, Bo Lc, Bo Phc, Bo Thun, Bo Tr, Minh Thin, Minh o2, thn thnh hong vi cc m t chung: n ngng, qung hu chnh trc, chim 27 trng hp, hoc danh t bn cnh thnh hong chim 19 trng hp. Trng hp Trng Tn Bu c th hai lng ca tng Bo Phc. Trng hp Hong Thc (khng r l ai ?) c th mt lng ca tng Minh Thin. Nh th, trong quan nim v ci siu linh khng gian mt lng qu, phi chng nh Nguyn a v ba v thn : Thnh hong bn cnh (thn t), T v tn thn (thn bin), Cao cc qung tn thn (thn ni), tng trng cho ba hnh thc khng gian, ba min v tr. ng ch l mt nh, thng thng cng c c sc phong cho ba v thn ny. Ngha l, h cng ng tr trn ci thing ca mt lng qu, bo tr cho ngi dn. Tuy nhin, trong gian chnh ung, ngi dn ch v ch thn trn tng. Mt khc, cng vi nhng v thn c nh nc qun ch chun nhn, ngi dn cn th phng nh mt s cc thn khc.
i Vit s k ton th, Cao Huy Giu dch, o Duy Anh hiu nh, tp 2 (in ln 2), Nxb KHXH, H, 1971, tr.112. 2 Th mc thn tch, thn sc, Vin TTKHXH, H, 1996, t trang 145 n trang 150.
1294
u tin l Thn Nng, ngi dn cho Thn Nng cng l mt v thn, c kh nng sai khin c ma thun gi ho, ph h cho nh nng mt ma mng ti tt. Ban th Thn Nng c lp l thin ngoi tri. Cng Thn Nng l thn H. t Bn Tre thi lu dn mi vo khai ph, vn c nhiu cp d. Cho nn, thn H c th phng kh nhiu nh lng. Thng thng, miu th thn H c bi v, nhng cng c khi uc vit vo tng nh nh Ph L (huyn Ba Tri), nh Ph Hng, Ph T (Th x Bn Tre). Mt v thn khc c th phng nh lng l b Cha X. C th v thn ny c th phng bng mt ban th ngoi, trong khun vin nh, c mi che t t nh nh Ph Hng, Ph T (th x Bn Tre), nhng cng c khi c th mt ban th bn trong nh, nh nh a Phc Hi (huyn M Cy). Cui cng, khng th khng nhc n cc v tin hin khai khn, hu hin khai c c th phng trong nh cc lng qu trong tnh Bn Tre. Tnh cht ca lng khai ph, thi ung nc nh ngun ca ngi dn, khin h a nhng ngi c cng lp lng, lp p vo th phng trong nh. y l nhng con ngi c th, ch khng phi l nhn vt ci siu linh. Tm li, c cu tn ngng ca nh lng Bn Tre khng thun nht, m a tp. Ngi ta c th hiu l mt tinh thn dn ch ca cng ng lng mc, thi bnh ng trong tn ngng ca ngi dn, nhng quan trng hn c, trong c cu hnh thnh tn ngng nh lng cha ng c hai thi cc: s di xung ca vng triu ci tc, s chp nhn v di ngc ln ca ngi dn. Tt c nhng iu y s in vt trong din trnh l hi nh lng Bn Tre. 3. Cc l hi Hin ti, cng rt kh xc nh lch s cc l hi nh lng Bn Tre. Khi ghi chp v nghi thc th cng cc nh lng Nam B, Trnh Hoi c vit : "T x : mi lng dng mt ngi nh, k t phi trc la ngy tt n bui chiu ngy y ln nh u nhm ti nh. Sut m y gi l tc yt, sng sm ngy mai o mo trng ching lm l chnh t, ngy sau na lm l dch t, gi l i on l xong lui v. Dng ngy gi cng t ty theo hng tc khng ging nhau, hoc ch dng thng ging l th ngha xun k, hoc ch dng thng 8, 9 l th ngha thu bo, hoc ch dng trong ba thng ma ng, th ngha l trn nm thnh cng, t chng, t np l p t n thn, s t c ch , u gi l cu an" 1. Ngoi c liu
1
Gia nh thnh thng ch, Bn dch ca Nguyn To, Nha vn ho ph QVK c trch vn ho xb, tp h , S, 1974, tr.10-11.
1295
ny, cha thy c ti liu no ghi chp v din trnh ca mt l hi nh lng Bn Tre. 3.1. L hi nh lng l dp ngi nng dn thc thi tn ngng ca mnh, by t s mong mun ca mnh vi cc thn linh, m t su thm tm thc dn gian, ngi nng dn vn tin rng, cc v thn ny ang hin din trn ci thing ca mt lng qu. Bi vy, l thc v l hi nh lng chnh l dp ngi nng dn biu l nim tin su m vi ci siu linh. Nhn qui m ca vic t chc nghi l, l hi, chng ti thy nh lng Bn Tre c hai loi hot ng nghi l: mt l hot ng l thc theo vng quay ca thi gian gm c : l nim n, l nguyn n, l khai sn, l tam ngn (nguyn) : rm thng ging, rm thng by, rm thng mi v cc l t thi lp tit, hai l l hi chnh ca lng : l k yn. Cc l thc c t chc nh lng theo vng quay ca thi gian, tnh cht l hi khng c hot ng nghi l ny. C l thun tu l nhng l thc. V ngi lao ng cng khng tham gia mt cch h hi, ch ng nh l k yn. Vi l k yn, c th ni y l ngy hi ln nht ca mt lng qu. Tc gi Nguyn Vn Chu cn cho bit l ny: "cn gi l l t x" 1. Vy ti sao li gi l l k yn? gc ng ngha ca t, nhm t k yn ng ngha vi nhm t k an / cu an. Gii ngha hai ch k an, nh hc gi o Duy Anh gii thch: "Cu khn cho c bnh an" 2.Cn hai t cu an, Hunh Tnh Ca gii thch l l: "Cu cho lng c bnh an" 3 , khi ct ngha hai t k yn, ng vit: "K yn l cu cho yn, l cu cho yn lng lng xm" 4. Nh th, trong i sng ngn ng, d l k yn, hay k an / cu an, ngha gc ca n vn l cu s bnh an cho c th, cng ng. Ngi nng dn m l k an by t nim tin ca mnh vi cc v thn trong ci thing lng qu, cu xin nhng i tng c tin ph h tr cho nhng c m ca h, cho h thc hin c kht vng ca mnh. Nhn vt c hng ti, gi nim tin l thnh hong bn cnh. Nh vy, l k an, u tin, trc nht l l ca ngi nng dn thc hin s "knh tn" - ch dng ca tc gi T Ngc Thanh, i vi thnh hong bn cnh. Chnh nim tin ny to cho hot ng nghi l ny khc hn hot ng nghi l theo vng quay thi gian, to cho l hi ny mang m tnh cht hi hn, so vi cc l theo vng quay thi gian. 3.2. L hot ng ca cng ng, nn mi ngi trong lng u c trch nhim phi tham gia l hi nh lng, vo ngy l k yn. Trc
1 2
Tp ch Nghin cu vn ho ngh thut s 5/1991, tr.32. Hn Vit t in, Trng thi xb, in ln 3, S, 1957, tr.32. 3 i Nam quc m t v, bn in ca Cng ty PHS TP.HCM, 1988, tr.8. 4 i Nam quc m t v, Sd, tr.510.
1296
ngy lm l, mi ngi trong lng u phi ng tin cng nh cho ban qu t. Tin ng cng nh trong l k yn gi l tin ch. Trai inh trong lng khng c tin ng tin ch th phi lm tp dch trong ngy l k yn. Nhng ngi ny dn lng gi l dn dc, t di quyn iu khin ca mt hng chc trong lng m ngi dn gi l u dc tam sai. Thi im t chc l k yn, tu theo tng lng qui nh khc nhau. nh Ph Khng (th x Bn Tre), m l k yn vo cc ngy 12, 13/4 (m lch), nh Ph Hng t chc l k yn vo ngy 11, 12/4 (m lch), nh a Phc Hi t chc vo ngy 16,17/3 (m lch) v.v... Ni chung cc nh lng Bn Tre u t chc l k yn vo thi im cui ma kh, chun b bc vo ma ma. V trnh t l k yn c t chc vi cc nghi thc sau: tc yt, t tin vng, chnh t. Nghi thc cn bn ging nh cc nghi thc ca l k yn m cc tc gi Hunh Ngc Trng, H Tng, Trng Ngc Tng 1, Sn Nam2 vit. C khc chng l theo cc tc gi Hunh Ngc Trng, H Tng, Trng Ngc Tng, Sn Nam, l k yn nh lng Nam B c mt nghi thc l l on c. Vy, on c l nghi thc no ca l k yn. Ct ngha t ny, Hunh Tnh Ca gii thch : "Chnh l t thn, nhm ngy th hai. Php k yn, yt ri qua ngy sau th l on c" 3. Ni cch khc l chnh t, chnh l l on c, theo cch gi ca dn gian Bn Tre. M u ca l k yn l l tc yt. Trc y, vo ngy ny, bui chiu hng chc trong lng t hp trnh bm vi thn v vic t chc l k yn nh, trong lng, k ln, ngi nh u t hp v nh. Mi ngi lo mt vic, ngi th chng dn, ngi lo m heo, chun b cho cc hng chc hi t, lm l. Trnh t ca l tc yt cn bn ging nh l chnh t, ch khc c bi vn t. Bi vn ca l tc yt m chng ti ghi c nh Ph Khng, (th x Bn Tre) nh sau: "c phi lng nghi, dng dng ti thng, danh th thin c, trc trc huyt linh, nan danh cng c, hu t phc thng bnh, nguyt k cm li, thn x khng ninh, thn n ban phc lc, thnh c ho bnh, l o k an, h in nht din chi l, cung trn bc vt, thiu thn nhi ti nhi thnh. Nguyn k chiu trc thnh c ban n, ngng li thnh hong chi gia hu d. Phc duy cn co" ng Kiu Thu Hoch dch l : "c snh lng nghi (tri t) mnh mang ci trn. Tn trm mun thu, sng lng linh thing. Cng c nhiu khn xit, ban phc v vn. Nguyn cu cho thn x c an khang,
1 2
nh Nam B, tn ngng v nghi l, Nxb TP.HCM, 1993, tr.122-150. nh miu v l hi dn gian, Nxb TP.HCM, 1992,tr.169-175. 3 i Nam quc m t v, Sd, tr.88.
1297
c thn ban phc lc, bnh yn. Nay n l k an, h in, xin dng mt l bc. Lng thnh xin c chng gim, ban n c. Nga trng n hu ca thnh hong. Ci ly, knh cn tha trnh". Sau l tc yt l l cng tin vng, tc l l cng tin hin, hu hin. Ngoi cc l vt, l t tin vng c tin hnh khng c ching, trng, m ch c bi vn t. V d bi vn t tin vng nh a Phc Hi (huyn M Cy), ngoi nhng phn nh nm thng a im, nhng ngi ng ra cng t, phn chnh l phn ca ngi tin hin, hu hin: "chim tin vt bn, c hu lu tri, t c lin thnh nh l, s cu lc c nan di, nguyt k chiu gim bo h ph nguy, nhn dn a kit khnh, hng x c thnh th, ngng li tin hin chi d hu d". Trnh t ca l t tin vng, m chng ti ghi c nh Ph Khng nh sau. M u l ba hi chung chnh y, sau l nhc tip l, hc tr l i ra, ri n hi hng cng cc v trong ban khnh tit tu v. Chnh nim hng n thau nc ra mt, ra tay, ri n trc bn th tin hin, hu hin, cm ba nn nhang c t a ln ngang trn khn, ri trao cho hc tr l cm ln bt nhang bn th tin hin, hu hin. Nghi thc cng c tri qua ba ln dng ru, dng tr, c chc vn. Tip theo l nghi thc t vn t, v cui cng l l tt. Phm vt cng tin hin, hu hin bao gi cng l thc n chn. Cng nghi l cng tin hin, hu hin, ngy l k yn, dn lng Bn Tre cn lm l cng Thn nng, nh a Phc Hi, Ph Khng, l vt l mt u heo. Vn t Thn Nng l vn t ring, khng phi vn t thnh hong bn cnh. Xin n c bi vn t Thn Nng nh a Phc Hi (Th trn M Cy) : "Cm chiu co vu: Tin thn nng i cp b h c hn ng lai chng hng vit : Thu cng cu trng, thm lm triu c nhn thin tng a tu thi. Thi vi gio dn gi sc tc tun, h du thn x, t o tc thc hi hi, nhin hm lc xun o cm c thn nng v cng chi du hu d". Xin dch l : "Cn co : Xin knh co tin Thn Nng i cng b h c hn cng ti chng gim hng l. c triu vong hn trong ci rng su tri rng, c tri che t ch, dy cho dn cy cy, gip thn x thng xt. Nay cho dn c no , hnh phc, mi iu u cm n c ca thn nng, n hu v cng vy". Nghi l c ngi dn xem trng nht l l chnh t, dng cng thnh hong bn cnh. L ny thng c tin hnh lc gia m, lc
1298
giao tip gia mt ngy c v mt ngy mi. M u l hi chung chnh y, tip n l nhc l, sau khi hi hng cng cc v trong ban khnh tit tu v, l nghi thc nh m. Chic m tre c trm khn , ngi nh m n trc ban th thnh hong bn cnh, nim hng, sau rt ba git ru ty u m, ly khn lau m v nh 90 di, chia lm ba t, mi t 30 di. Sau l nghi thc nh trng, cng vi mt s lng m thanh nh th. Tip n l nghi thc nh ching. Sau tt c nhng hi m, trng ching, ban nhc l mi vo v tu nhc. L sinh bt u iu hnh bui l theo cc nghi thc : - C sot l vt - Tun hng - Tun ru th nht - c vn t - Tun ru th hai - Tun ru th ba - Hin qu phm - Hin tr - t vn t Mi mt ln hin ru, tr, qu, ngoi hc tr l cn c cc o thi i sau ht nhng cu ht chc thn. T trc nm 1945, Phan K Bnh nhn ra s khc bit ca nghi thc ny trong din trnh ca l hi Nam B : " v Nam K th cc mn n g cng hin. Trong khi hin ru, ngi ta i mt cch khoan thai, nghim trang. Nam K, khi hin ru, hin n thng c hai ngi ng tung, mc nhung trang cm nn i trc, k n mi bn ba bn con ht, o m rc r mi cm vi nn hng va i va c cu chc h ri mi n ngi hin ru, hin n i sau. M cch i th rt ng, ngi no mt cng nhng nhng nho nho, nghing u nghing c, chn n chn kia, lm cho ai l mt cng phi ph ci m h th cho th mi l i vo kiu" 1. Bi vn t thnh hong bn cnh m chng ti ghi c nh a Phc Hi (huyn M Cy) nh sau : T tit qu xun, l o k an, h in nht din tri l. Cn d t thnh, thanh chc th phm chi nghi. Cm chiu co vu i cn quc gia Nam Hi thn chiu linh ng, t v thnh nng, nam ban trn trng ch v, tin thnh vng, sc Cao cc tn thn gia tng : hong m v lc, v lc n hu ph hu, trc dng trc v thng ng
1
Vit Nam phong tc, Sd, tr.86.
1299
thn, sc Thin y na din vng phi tn thn gia tng : hong hu tinh t, linh cm, diu thng, mc tng, trang huy thng ng thn; sc bn cnh thnh hong gia tng qung hu chnh trc, hu thin chi thn nguyn tng qung hu chnh trc hu thin n ngng chi thn. T ban lit v ch danh tng Hu ban lit v ch c danh tng ng nin Tng vng thnh khin chi thn Ng o hnh binh Nam To phn quan tn thn Bn x ch v linh thn. Tin thn nng, i sn xuyn nhc c chi thn, bn x th a chi thn, ng phng th cng cha Ngung man nng chi thn, nc sng vng a rc chi thn, t y n, hu y n ni tr bn cha tng, bo bo ngc n vng thn. Bch m thi gim chi thn, mc tr thn quan chi thn, cha nha cha nhp chi thn, vinh xuy qu x chi thn, h lang sn qun chi thn, lang li i tng qun chi thn, tin hin khai khn chi v, hu hin khai c chi v, chin s trn vong, ng bo t nn, hu danh v v, hu v v danh, c hn ng chng, anh hng lit s, v quc vong thn, ng lai phi hng. Vit : Vng cc quang dng, k thn t phc, thnh c trinh tng nguyn k thn x khn c ct xng, n nam thnh thi, lo u min trng. Tin l ng thn ti v, tin trnh t qu lu phng, ngng li thnh hong bo h, khn cu thnh c ban hng. T tit h in chi l, s cu nhn vt thnh, nhn dn a kit khnh, lo u hu an khang, ngng li thnh thn chi gia phc d. Phc duy, cn co" ng Kiu Thu Hoch dch : "Theo l vo dp t cui xun nm nay lm tic l k yn h in. Knh dng xi ru lm l t co cc thn linh ca nc i Cn Nam Hi thn chiu linh ng, T v Thnh nng vng, Nam ban trn trng ch v tin thnh vng. Sc phong Cao cc tn thn. Gia tng Hong m v lc n hu phu hu trc dng trc v thng ng thn. Sc phong nh c cho Vng phi tn thn Din Chu. Gia tng Hong hu tnh tu linh cm diu thng mc tng trang trng thng ng thn. Sc phong lm thnh hong bn cnh. Gia tng qung hu chnh trc hu thin thn. Nguyn tng qung hu chnh trc hu thin n huy thn. T bn lit v cc c danh tng. Hu ban lit v cc c danh tng. Quan hnh khin nm o binh
1300
ca vua Tng ng thi l Lm To phn quan tn thn, cng ch v linh thn bn x. Tin Thn Nng i . Thn ni non sng lch g i. Thn th a bn x. Ng phng th cng, th ch, cng cc thn cc x cc gc; thn Man Nng; thn H B ng phng. Duy sng vng lc thn, Thn Bch M, thn cng, cha nha cha nhp; suy oa vinh, suy ma thn; thn h lang sn qun, thn lang li i tng qun. V tin hin khai khn, v hu hin khai c. Cc chin s trn vong cng ng bo t nn. Cc c hn c tn khng tn. Cc anh hng lit s, v nc qun thn, u cng n phi hng. Gc ngc sng lng, cu xin thn ban phc, c mi s hng thnh tt lnh. Nguyn xin cho thn x khai khn thnh vng, trai gi tt p, gi tr kho mnh sng lu. Trc ht l ng thn ngi, cu cho bn ma ngt thm, nga trng thn thnh hong che ch, ci xin cc thnh ban c lnh. Nay nhn l tit h in, xin cu cho nhn khang vt thnh, mi vt thnh, mi vt di do, chng sinh nhiu iu tt lnh, tr gi an khang, nga trng cc thnh thn ban thm phc lc. Ci xin knh co ! " Ton b phn c vn t c v chnh t tin hnh trong ting m, trng v ching. Cc nhc c ch yu l : trng ci, trng cm, n c (nh), kn no bt, chp cha, m. L vt dng trong l chnh t l mt con heo (ln) trng, m xong, co sch lng, cha nu chn, mt chn (bt) ng huyt, mt t lng heo t trong chn (bt), trn ming c bt giy, gi chung l mao huyt, mt mm xi, mt mm tri cy, mt mm tru cau, mt a mui go. Ring con ln c t sp, thn ph trn mt gh cao, l m chi ca n c ngi ta ph ln u. Cng l xong, l ca dn lng c dng ht nh, khng c mang l v. Ring nhng l m ngi dn mang t gia nh ti cng nh, sau khi kin (biu) li cho ban hng chc hi t mt cht, gi l ly phc, phn chnh ca l vt ny, ngi ta s em v nh gia nh th hng. 3.3. Trong nghi thc ca l k yn cn c nghi thc xy chu i bi, nghi thc ny c hay khng cn tu thuc vo vic nm y nh lng ban t chc c mi on ht hay khng. Ton b nghi thc ca l xy chu i bi c din ra trong gian v ca, cng nh mi hot ng ca on ht u din ti y. Nghi thc ny c hai nghi l : xy chu v i bi. Xy chu cn c gi l khai trng, tc l m u cho m ht bi. Ngi ta mang chic trng ln t gia gian v ca. Mi ngi tham d l n mc chnh t,
1301
ng thnh hai hng t gia ca gian chnh ng tr ra. Tt c din vin ca on ht bi chun b sn sng. ng chnh bi ng pha trc, gn ci trng. Khi vo, sau khi nghe li ca l sinh, chnh bi ng pha trc, gn ci trng. Khi vo, sau khi nghe li ca l sinh, chnh bi ly chic khn qun vo roi chu, ch h mt u. Sau , ng khn vi thn linh, xin thn linh cho nh trng xy chu. Tip l nghi thc i bi vi cc l chnh : khai thin tch a, l xang nht nguyt, l Tam ti hay l Chc thnh chc th, T thin vng, l ng bi, l ng ci, l bt tin hin th v l ph : gia quan tn tc. Sau l i bi l phn ht bi. y chnh l phn hi ca l hi nh lng. Ni dung chnh ca phn hi ny l ht xng, vui chi, chiu i v giao ngha. Tt c mi ngi trong cng ng c thu ht vo y. H c t do xem ht tung, tham gia cc tr vui trao i v tr chuyn, tm tnh mt cch vui v, thoi mi./. N.C.B
1302
L hi gi t gii ht bi v ci lng Nam B

H Tng
Hng nm, c n ngy 11 thng 8 m lch, ti s 133 ng C

Bc, qun I, thnh ph H Ch Minh, u din ra l hi gi T ca gii ht bi v ci lng. y l tr s ca Hi i hu Ngh s (nay gi l Ban i hu Ngh s) hnh thnh t nm 1950 v nay gi l Nh truyn thng sn khu, ni tin hnh l gi T chung ca gii ngh s, ngy hm sau 12 thng 8 m lch, cc on ci lng v ht bi cng nhng "l" dy ca c s tin hnh l gi T ngay ti on ht. Theo truyn thuyt tam v T S ca ht bi v ci lng vn l ba hong t am m ngh thut sn khu, t gi cung son trn trnh vua cha ri cui cng cht trn cy vng nem. V th, ct tng tam v T S cng ngai th c gii ht bi v ci lng lm bng thn cy vng nem, c xem l vt thing ca ngh nghip, c bit l trong dp gi T. Bn cnh cng T s trong ngy l gi T, gii ht bi v ci lng cng cng king cc v Thnh s, Tin s, Tam gio i s, Thp nh cng ngh, Lo lang i thn, Tin hin, Hu hin... (tc l Thnh, Hin, T s, nhng nhn ti xut chng, nhng bc thy cc ngnh dt, nhc, mc, ma, rn, thuc, i bun... l cc ngh c dnh ng n nghip cm ca, cng cc ng nghip qu c). Trong chng trnh l gi T din ra ti Ban i hu Ngh s, khi u bui l, ng nhc trng ca ban nhc l c truyn ban (nh) ba hi trng thnh T. Tip theo l v hi trng cng ngh s cao nin nht bc vo trc khnh th T s bng g chm tr tinh xo c nin i vo thi Khi nh (1916 - 1925) lm l nim hng. Sau l phn biu din lp i bi truyn thng, gm c ma Nht Nguuyt, ma T Thin Vng, hoc dng l Ng hnh c ng Ci v bn o Con, do cc ngh s ht bi trnh din, nhm ca ngi t nc thi bnh, ma thun gi ha, vn vt sinh sinh ha ha... Dt phn biu din, ln lt tng nhm, tng ngi trong gii ht bi, ci lng tin vo trc khnh th T s dng hng ly t, by t lng tn knh v bit n cc tin nhn khai rng c ngh thut hm nay con chu tip ni lm p thm
1305
cho cuc i. T l xong l n tc l ht hu T gm cc ngh s cc th h thay nhau ht dng T nhng bi ht tm c nht ca mnh, ng thi phc v cho ng nghip cng quan khch ang vui v nhp tic th lc t. Ring cc on ht, nht l cc on ht bi v cc on c gc t ht bi, vic t chc l gi T hay cn gi l cng ng kh chi tit. Trc ngy gi T, ng bu cng tp th trong on ht nht tr chn vi im din c doanh thu cao, khng trch chi ph hay bi dng, dng chn cho l cng ng. Mi ngi u c phn cng rnh r, ngi no vic y trong l gi T. m 10 thng 8, mi ngi lm v sinh trang th T, tm ra v thay qun o cho ct ng. Sng 11 trang tr ni hnh l, sn khu c sp t rt trang trng: trn cao t ngai ng pha tri, ngai B pha phi. Di mt bc l bi v tin s, Hi ng lng ban, Thp nh cng ngh, Tin hin, Hu hin... Pha di na, bn tri th Bch h (u cp, biu tng t vai v), bn phi th Linh Quan Th a (mt ng a, biu tng t vai h), pha di cng l bn th ng Ng Nghch (v thn ym tr s ph phch, gy ri ni b). Bn ngoi ca rp, di gc cy to, hay hi xa cc bn th kia l bn th ng b ch qun, biu tng ngi n ca bn ht ngho. m 11 thng 8 l chnh l cng ng ti on. L vt gm: heo quay, g, vt, bnh tri... v cc mn mn. Khong 9 gi, mi ngi trong on ht t tu ng , k c cc bn ht ri on nay nh ngy tr li c thm khch mi l cc v mnh thng qun cng thn bng quyn thuc, khn gi i m hay b con li xm ca ngh s. M u, ng trng dn nhc nng cp roi trng chin x my ci ri ban ba hi trng thnh T. Trong lc , ng Nhng (o din), ng Bu (trng on) khn o chnh t vo nim hng cng ng. Dt trng, dn nhc chuyn sang bn ha tu "Bi Ha", khin cho bu khng kh tr nn trang nghim, thanh thot hn. cng l lc mi ngi d l ln lt vo dng hng ly T, tin khch hu ch, th bc tui tc v vai v trong on. Sau l l phn hi th lc T v ca ht vui chi. Trong ngy 12 thng 8 ny, ti cc "l" dy c nhc khp ngang cng ng hm Nam B cng t chc l cng T song n gin hn nhng khng km phn m cng, y ngha tnh. My nm gn y Hi sn khu thnh ph H Ch Minh cng t chc l gi T ngnh sn khu vo ngy 12 thng 8 m lch, vi nghi thc nim hng kh trang trng ti tr s ca Hi s 5B V Vn Tn, qun 3, thnh ph H Ch Minh.
1306
L gi T gii ht bi v ci lng ni ln tnh on kt ca cc ngh s, nhc cng cng ngh, ng thi by t tinh thn ung nc nh ngun tht cao qu. L hi tuy n gin cc l hi dn gian khc nhng cng to nn sc thi ring trong sinh hot l hi cc tnh Nam B./. H.T
1307
L hi gi t ngh kim hon

H Tng
n th T s ngh kim hon Nam B to lc ti s 586 ng Trn Hng o B, phng 14, qun 5, thnh ph H Ch Minh, vn c xy dng t nm 1892 1896, vi s gp vn ca th kim hon Si Gn, Ch Ln v cc tnh min ng, min Ty Nam B. n mang tn L Chu, gm ba ton nh v mt sn thin tnh pha sau chnh in, c cu trc gn gi cc ngi cha ca ngi Hoa trong khu vc. Ton b ba to nh nm trn mt khu t rng, pha trc c khong sn c bao quanh bng mt tng ro. To nh th nht dng lm ni hi hp v l khu vc bi ng trong ngy l. To nh th hai ni lin chnh in, rng ri hn, l ni t ba hng n th phng: T S (chnh gia), Tin hin (bn tri) v Hu hin (bn phi). Cch vi bc tng sau ca chnh in v khong sn thin tnh l to nh dng lm ni th phng nhng hi vin qu vng, gi l nh ngha t. Ton b kin trc hin ti ca n vn c trng tu ln gn nht vo nm 1968, khi nh hng ca chin cuc Mu Thn lm h hng 90% kin trc ca ngi n. n th L Chu cng c trang tr bi nhng bc bao lam hoa iu, nhng bc honh phi v cc cp lin i chm khc ti hoa. Bn cnh l cc t kh kh sc so nh: l ng, bt bu... Hng nm c n ngy mng 6 thng 2 m lch th cc hi vin ca Hi L Chu t tu v n th T trang tr chun b cho ngy gi T trang trng c tin hnh chnh vo ngy hm sau. m mng 6 thng 2 m lch, sau nghi thc tng kinh cu an do mt tu s Pht gio m trch trong khu vc chnh in th mt chng trnh vn ngh c thc hin ngay trong khonh sn trc n. Trc nm 1975, chng trnh vn ngh ny l cc v tung ht bi c ni dung lin quan n ngh kim hon, nhng nhng nm gn y ch cn l nhng bi ca vng c nghip d do chnh nhng ngi th kim hon t bin, t din. ng 10 gi ngy mng 7 thng 2 m lch, l Chp minh c c hnh ngay chnh in ca n, gm cc v trong ban chp hnh hi L
1308
Chu m trch cc khu: Chnh t, Bi t, Hip l, Chnh ng, Chnh ty, cng vi tm l sinh, bn o thi, ban nhc ng m, i c, minh chung. L Chp minh l mt nghi l tin hnh theo t l c truyn Nam B, theo th t dng cc l vt ln bn th T S, Tin hin, Hu hin v Tin vng: dng hng, dng ru, c vn t, dng ru (2 ln), dng tr, dng qu phm, th lc, ho vn t. m mng 7 thng 2 m lch, lc 23 gi, nghi l Chnh t ca l gi T ngh kim hon c thc hin tng t vi nghi l Chp minh, vi l vt dng cng ca t l c truyn Nam B. Trong c hai ln t ny, ti hng n T u c mt con heo quay trng, lm tht, m ngy nay nhiu khi c thay bng heo quay, t nm p, quay u vo, v ti hai hng n Tin hin, Hu hin c mi ni mt con vt luc. l cc l vt c tnh cht bt buc, khng th thiu. Sau mi nghi l Chp minh hay Chnh t, cc hi vin ngh kim hon tng vng (thnh ph H Ch Minh v cc tnh) ln lt vo dng l vt v thp hng cho T s v cc bc tin bi. Vo 16 gi ngy mng 8 thng 2 m lch, nghi l t Ngha t, tng nh cng n ca cc bc tin bi ca hi c c hnh ti ngha t, theo nghi l t c truyn Nam B. Xen ln nhng bui t l c truyn, ging nh cc l nh Nam B, ti n L Chu cng din ra l nim hng t s ca hu ht nhng ngi lm ngh kim hon Nam B tu v v nhng ba tic kh linh nh gia nhng ng nghip ngh kim hon. Trong dp ny, nhng kinh nghim lm n ca ngh nghip cng c hn huyn, trao i... Thng qua ni dung ca cc bi vn t s dng trong ba ln t l T S ca ngh kim hon c khng nh l: Kim hon m ngh khai sng Trn cng tam v t s tn thn, ngha l t s khai sng ngh kim hon vn l ng h Trn. Sau khi n th L Chu c hnh Gi T th cc n t nhiu ni khc Nam B mi bt u l gi T cho cc th kim hon a phng mnh. C th ni l hi Gi T n L Chu l mt cuc hnh hng ln ca th kim hon ton khu vc Nam B ./. H.T
1309
L K Yn nh Chu Ph
Nguyn Th Minh Hoa
nh Chu Ph nm th x Chu c tnh An Giang, trc y

nh khu vc khch sn Hng Chu by gi, sau mi di v a im hin ti. nh c xy dng trn mt khu t thong mt, hng chnh ca nh quay mt v sng Hu cu trc theo kiu ch inh, c din tch tng th chng 1500m2. T ngoi vo, bn tri l miu th Sn qun, bn phi l am th Ng hnh. Bt u gian chnh in, sau gian v ca, l bn th hi ng, bn th ng tng, th thn Bch m, k l bn th thnh hong bn cnh, bn th hai ng: ng Tu (chnh v thu): L Vn Sanh (ph v thu), ri bn th Thoi Ngc Hu, bn th Nguyn Hu Cnh. Hai bn l cc ban th t ban, hu ban, tin hin, hu hin. V thn chnh c th trong nh Chu Ph l Nguyn Hu Cnh. ng l ngi c cng vi min Nam B ni chung, An Giang ni ring. Nm 1698 ng nhn chc Kinh lc vo t Gia nh, ln u tin, t chc vic hnh chnh, to n np cho ngi dn i khn hoang. Nm 1700 ng cht, cha Nguyn Phc Chu truy phong l hip tn cng thn, c tn chng dinh. Cc vua nh Nguyn, bt u t Gia Long u truy phong chc tc cho ng. Ngy 29 thng 11 nm 1852, vua T c phong ng l thng ng thn, chun cho lng Chu Ph, huyn Ty Xuyn phng th. C l khi y, ng c coi l thnh hong lng Chu Ph. Bi l, trc , cc cun sch v vng ny nh Gia nh thnh thng ch (Trnh Hoi c), i Nam nht thng ch (cc quan chp s nh Nguyn) u cha chp g v ngi nh v vic th ny. Hai cun sch u ni, ti vng ny c n th ng. i Nam nht thng ch chp: n th L cng a ht thn Chu Ph, huyn Ty Xuyn, cu trn th Nguyn Vn Thy dng n ny phng t Tin thng sut chng c L Thnh hu Nguyn Hu cnh. n nay, hng ho cn y nh trc m r c linh ng(1).
(1)
Bn dch ca Nguyn To, Nha vn ho ph quc v khanh c trch vn ho ti bn, tp h, S, 1973, tr37.
1311
Vic a Thoi Ngc Hu vo th phng y, khng r vo thi gian no. Vi cc ban th, nhn vt c phng th nh trn, l k yn ti nh Chu Ph c t chc theo trnh t sau: 1. L thnh sc: Bt u t 7 gi sng ngy mng 10/5 m lch tin hnh l thnh sc thn Nguyn Hu Cnh t Nh ln v nh. L ny rt long trng, c xe hoa, long nh, ching, trng, hc tr l v.v... cc v trong ban qun tr nh thn mc o di khn ng i hu pha sau. Sau l thnh sc thn Nguyn Hu Cnh l l thnh Sc thn Thoi Ngc Hu ti ph th ca ng Nguyn Khc Mi (chu nhiu i ca Thoi Ngc Hu), sc thn ca hai ng chnh v thu ng Tu v ph v thu L Vn Sanh. 2. L tc yt: L tc yt c din ra theo trnh t nghi thc dn gian truyn thng thng thy cc nh trong tnh An Giang. ng mt gi m ngy 11/5 m lch Ban qun tr ca nh t tu ng bt u cng tc yt. Chu trch nhim chnh bui l cng l ng chnh t- cng l trng ban qun tr nh. - L vt chnh dng cng trong bui l tc yt gm c mt con heo trng (heo m xong, co sch, cha nu chn), mt chn ng huyt, mt t lng heo gi chung l mao huyt, mt mm xi, mt tri cy, mt mm tru cau, mt a mui, go. Cc l vt c by trn bn, ring con heo trng c t sp, thn ph ln mt gi g cao. Ngoi ra cn c nhng l vt khc do nhn dn mang n dng cng. Bt u vo l, ng chnh t n dng hng l trc bn th, ri ln lt Ban qun tr thay nhau vo l. K n l phn Khi chinh c, sau khi nh ba hi trng g v ba hi ching m. Ban nhc l vi cc nhc c dn tc bt u tri ln, l dng hng, chuc tu, tim tr bt u. Din tin ca bui l u theo s iu khin ca ngi xng l. Sau khi dng hng, dng ba tun ru gi l chuc tu v dng tr gi l tim tr, theo li xng ca ngi xng l, bn vn t (vn chc) c mang n trc bn th. Ban t qu xung c vn, trong khi ban nhc l tri nhc ph ha cho ging c. Dt bi vn t, ng chnh t ngh cng, t vn bn ny v mt t giy tin vng bc, phn nghi thc l tc yt coi nh xong. 3. L xy chu v ht bi. Sau khi l tc yt xong, l n l xy chu v ht bi c t chc ti gian v ca pha trc chnh in. Nhng
1312
ngi tham d cng n mc chnh t xp thnh hai hng nhng t ca chnh in tr ra. Trn gian v ca, tt c din vin on ht bi ho trang, trng m sn sng. ng chnh bi ca cng (Ch tr l xy chu) nhng cnh dng vo t nc cm trn tay vy ra xung quanh v c li cu nguyn: - Nht si thin thanh. (Tri thm thanh bnh) - Nh si a linh (t thm ti tt) - Tam si nhn trng (Ngi c sng lu) - T si qu dit hnh (Qu d b tiu dit). c xong, ng chnh bi nh ba hi trng v ni: Ca cng- tip ht, lp tc trng m ca on ht bi r ln v chng trnh ht bi c bt u. on ht rt nhiu xut vi cc tch tung xa nh: Trn Bnh Trng, St Tht, Trng N Vng, Lu Kim nh, Sn Hu... 4. L Chnh t: vo 3 gi sng ngy 12/5 m lch bt u l chnh t, nghi thc din li nh l tc yt l sau phn dng tr l phn m thc mang ngha truyn thng. Phn thng ca thn ban cho v chnh t. 5. L ni sc: Tin hnh vo lc 13 gi ngy 12/5 m lch- ngy cui cng ca l hi. Nghi thc cng ging l thnh sc. L hi k yn ti nh thn Chu Ph n y l kt thc. L hi ny thu ht ng o nhn dn quanh vng qui t v vi l vt trn tay, ngi no cng trang phc chnh t, qu ly trc bn th v cu nguyn thn linh sao cho ma thun gi ho, quc thi dn an, ma mng thun li, sn xut pht trin, nhn dn m no. Nh th, l k yn nh Chu Ph mang hai lp ngha va tng nh mt v c cng khai ph min Nam B, va cu mong mt cuc sng no . Cho nn, y l mt sinh hot vn ho dn gian ng c bo tn, duy tr v to iu kin pht trin./. N.T.M.H
1313
L Hi Miu ng a
H Tng
Miu ng a ta lc ti s 123, ng L Li, phng 3, qun G Vp, thnh ph H Ch Minh. T trung tm thnh ph, bn c th n Miu ng a bng hai ng: mt l theo ng inh Tin Hong ln n Phan ng Lu th quo ng ba N Trang Long, i ti ng t th r tri theo ng L Quang nh bn tri, vo li ny th tip tc theo ng Phan nh Phng, ri Nguyn Kim, vt giao l u tin, theo ng Nguyn Oanh chy thng, va khi Qun y vin 175 th gp ng ba L Li - Nguyn Oanh bn tay phi, theo li ny th Miu ng a bn tay phi. Miu ng a vn l mt ngi miu c ca x Hanh Thng, huyn Bnh Dng, Gia nh thnh thu xa, tng c vua T c nh Nguyn sc phong l "Trn tnh Qung thi Bc hu n ngng chi thn" vo nm 1852. Tuy vy, ngi miu hin ti c trng tu, sa cha nhiu ln, cng nh cch th phng c thm tht khc xa khng t. Trc ht, mc du chnh in v nh tc ca miu vn cn gi c dn ct v b v ko truyn thng Nam B bng loi danh mc, mi ngi m dng vi nhng trang tr snh s quen thuc, nhng nhng b th, v ca v ton th cnh quan hon ton mi m, khin cho khch tham quan khng khi nui tic... K n, vic b tr cc hng n th phng ti Miu ng a hin nay nh sau: Chnh in gm Phc c Chnh Thn chim v tr chnh gia v trong cng, bn phi l tng Bch M v Ngc N, bn tri l Ng phng Ng th Tin hu a ch chi Thn v Quan Thnh Qun cng Quan Bnh v Chu Xng. Vn trong khu vc chnh in, dch ra ngoi mt cht, pha vch bn phi l bn th Hu Ban vi tng th Thn Ti. Thng trc hng n Phc c Chnh Thn l hai bn th Hi ng ni v Hi ng ngoi. St ca chnh in pha bn phi v bn tri l hai bn th Tin hin, Hu hin. Bn ngoi chnh in, di mi tho ht, chnh gia l hai tng a Mu Diu Tr v hai bn l Thin thn (bn phi) v c thn (bn tri). Tr hai tng Phc c Chnh Thn v Ng phng Ng th Tin hu a ch chi Thn c to bng g, cao chng na thc, cn li tt c cc tng khc trong miu
1315
u bng cht liu xi mng v thch cao. Ngoi ra, khu vc nh tc ca miu cn c ba hng n: chnh gia l hng n th Lch i T s ngh kim hon ca cnh th kim hon G Vp, Bnh Thnh mi a vo, cn hai bn l hai hng n th Tin hin Hu hin v h vin qu vng ca Hi Miu. T , ngi ta c th thy rng Miu ng a c hai h thng th phng: mt l h thng nguyn thy gm: Phc c Chnh Thn, Ng phng Ng th Tin hu a ch chi Thn, ng a, Thn Ti; hai l h thng lai tp gm: Quan Cng, Chu Xng, Quan Bnh (Hoa), Ngc N, Thin thn, c thn (Pht), a Mu Diu Tr (Cao i?), T s ngh kim hon (dn gian)... H thng th phng nguyn thy gm cc v thn lin quan n t ai, tin bc, ng vi tn gi ca ngi miu. Cn h thng lai tp l do nhng th h ch miu ty tin a vo phc v nhu cu tn ngng ca s ng tn hu miu ng a. Hng nm, miu ng a c cc l hi nh sau: - Ngy mng 2 thng 2 m lch: l va Phc c Chnh Thn. - Ngy 12 thng 2 m lch: l Gi T ngh kim hon. - Ngy 17 thng 2 m lch: l va Ng phng Ng th Tin hu a ch chi thn. - Ngy mng 10 thng 3 m lch: l va Thn Ti. - Ngy 18 thng 4 m lch: l va b Ngc N. - Ngy 16 thng 8 m lch: l va ng a. - Ngy 18 thng 10 m lch: l va a Mu Diu Tr. L cng ng a v cng a Mu Diu Tr gm nhng l vt chay. L cng Ng phng Ng th Tin hu a ch chi thn, Thn Ti v T s ngh kim hon gm nhng l vt mn: u heo, heo nguyn con, vt... Khi tin hnh cng chnh v thn ny th tt c hng n cc v thn khc u c king l vt, nhiu t ty kh nng. L vt cng bt u bng vic tng kinh cu an (theo Pht gio) t 19 gi ti hm trc, ri bt u L cng chnh vo 9 gi sng hm sau vi nim hng v ging chung trng, ri cho b tnh v chim bi. Ring l va a Mu Diu Tr th c l rc mu t m hm trc, sau l tng kinh cu an. Ring hai l va Phc c Chnh Thn v l va B Ngc N l hai l ln ca miu ng a. L va Phc c Chnh Thn c hc tr l cng ban qu t miu thc hin cc nghi thc t t ging nh cc nghi thc cng nh Nam B (ngy trc cn c l xy chu, i bi, nay
1316
b) v sau l trnh din ht bi. Cn l va B Ngc N gm: ht bng ri chu mi, ma dng bng, ma dng mm, pht lc, ht bi hoc ht chp tung hi dn gian a Nng, an v. L vt cng t Phc c Chnh Thn l nguyn mt con heo trng, cn l vt cng B Ngc N l l vt chay. Trong cc ngy l ca Miu ng a, tn hu gn xa n nim hng chim bi v cng ng o. c bit trong l va Phc c Chnh Thn l l va B Ngc N, ngoi l bi, b con nhn dn cn c xem ht bi, ht a Nng, ma dng bng, ma dng mm... Cng khng t ngi nhn cc ngy l ny mang nhiu l vt n t n thn thnh ph h cho h c toi cng lm cho khng kh ngy l thm phn long trng. n ving Miu ng a, cc bn cn c th theo ng Nguyn Vn Nghi n thm Qun Tn Hi Qun ca ngi Hoa (gc H) xy dng t th k XIX bn cnh ch G Vp, hay chy thng theo ng Nguyn Oanh n ng Nguyn Vn Lng ca phng 11 ving nh Thng Ty Hi, l mt trong nhng ngi nh c knh v p thnh ph H Ch Minh./. H.T
1317
L hi OK om bok
L Ok Om Bok, ting Khme c ngha l t cm dt, cn c tn

khc l l Cng Trng (v l t chc vo ng hm trng rm v bt u t khi trng ln) ca ngi Khme Nam B sng cc tnh Cu Long, Cn Th, Sc Trng, Minh Hi, Kin Giang. Xut pht t mt tn ngng dn gian cho rng mt trng l thn bo v ma mng, ngi Khme hng nm c n ngy rm thng 12 theo Pht lch, tng ng thng 10 m lch, t chc l Ok Om Bok t lng bit n v thn lm cho ma mng tt ti, mang li lng thc di do cho con ngi. Ly nhng ht cm dt t vo ming chng ly phc. Vo lc ny, thi tit bt u kh ro, gi chng thi nh, la ngoi ng bt u chn lm m. c bit i vi tui tr, vo nhng ngy ny trai gi thng r nhau i chi, ngm trng, tm s v t tnh. chun b cho m l Cng Trng ngi ta o l trc sn nh, hay sn cha (ni d nh cng l) chn hai cy tr tre, hay tm vng, bn trn c mt cy x ngang di 3 mt, ging nh mt cng cho c trang tr hoa l. Di cng c k mt chic bn ph vi p, bn trn c mt l hoa, nhang, n v cc thc cng gm c tri cy nh chui bi cam, thm cng cc loi c c cht bt nh khoai lang, khoai m, khoai mn v bnh ko; c bit l mn cm dt c ch bin t nhng bng np va chn u ma ly t ngoi ng v. Mi ngi t gi n tr u n mc p, dn dp, trang hong nh ca n trng. Bui ti, khi ng trng rm to nh chic a mu vng va nh ln khi ngn cy, th dn chng t tu ng ti ni khun vin cha, hay ni sn nh, hoc nhiu nh cng tp hp nhau li ti mt a im rng ri, thun li nht chun b l cng. B con n d l c mi ngi trn nhng chic chiu hay tm m tri sn trn t, hai tay cung knh chp li ra ng trc mt hng v pha mt trng ang ln. Mt c gi lm ch l ng ra c li khn, ni ln lng bit n ca con ngi i vi thn, xin thn tip nhn nhng l vt v cu mong
1323
trong nhng ngy thng ti, thn Trng s em li cho mi nh, mi ngi nhng nim vui mi: sc kho, thi tit tt p, ma thun gi ho, ma mng bi thu, cuc sng thi bnh, no m. L xong, khi tun hng va chy ht, ngi gi gi cc em b li ngi xp bng thnh hng, hai tay chp li, ri t t bc nhng nhm cm t vo mm tng em mt, tay kia m nh nh vo sau lng, v hi: - Cc chu ngoan ca ng (hoc b) nm nay mun g? Cu tr li ca cc chu rt a dng. C chu mong c c nhiu vng bc, chu bu, tru b. C chu mong sau ny c v p, giu sang. C chu mun c n no, c hc hnh... Nm no, nhng cu tr li ca m tr sui s, l , rnh rt th ngi ln coi nh l nhng tn hiu ca im lnh i vi dn trong sc, trong x vo nhng ngy sp n. K , mi ngi h mm cng, cng nhau hng l vt, va n va k chuyn sn xut, chuyn lng xm thay i v.v... Tr em, thanh nin th vui chi, ma ht. Nu c khch t ni xa n d, ch nh gi mt t cm dt lm qu. nhng ni th t, th trn, vo m l ny, ngi ta ra ng ng nght vui l Cng Trng. Tham gia l ny, khng ch c ngi Khme m cn c ng o ngi Hoa, ngi Vit cng vui chung. Ch ny t chc u v, ko co, ch kia biu din vn ngh nh ht D k, ht tp th Romvng, Romxaravan, Lm leo, A day... Nhng m vn ngh, vui chi din ra trong ting nhc, ting trng rn rng, dn dp, c khi ko di trng m, cun ht hng ngn ngi xem. Trong khi , cc ngi cha Khme, ngi ta t chc th n nc trn sng, rch, hoc ao h v th n giy bay theo gi. n nc c kt bng thn b chui trng theo m hnh ngi n nh, c trang tr hoa c, phn, bn trong by mt t l vt: tri cy, bnh ko, mui... M u, mt v s thp n cy v nhang, ri hng dn mi ngi c kinh tng nh n c Pht. Sau , ngi ta rc n ra bn nc, hoc ao h gn , c on ma trng xdm i theo biu din. n a im nh, nhng chic b chui c nhang n chy sng c a xung nc v y ra xa. Nhng chic n t t tri theo dng nc, trong khi ting hoan h, ci ni ca m ng ng trn b vn rn ln khng dt. Theo quan nim ca ngi Khme, tc th n nc nhm xua tan bng ti, s u v bun b, ging nh l tng n, tng gi ca ngi Vit, ch cn li s bnh yn, nim vui v tnh on kt xm
1324
lng. L mt dng l hi nng nghip, l cng Trng vi nhng hy vng iu lnh, may mn v hnh phc phn nh c c tnh, tm l cht phc v hn nhin ca ngi nng dn Khme cng nhng c m bnh d: ma thun gi ho, ma mng ti tt, mi ngi m no, hnh phc. Theo phong tc ca ngi Khme, tip theo m l Cng Trng, sng hm sau l hi ua ghe ngo. Cho nn hi ua ghe ngo c coi l gn vi l Ok om bok. y l hi tng bng, no nhit nht, c chun b kh cng phu, mt sinh hot vn ho, th thao c sc thu ht hng chc vn ngi tham gia, khng nhng ch c ng bo Khme, m c ng o ngi Vit, ngi Hoa cng hng ng mt cch cung nhit. Ghe ngo, ting Khme l tuk ngo, mt loi thuyn c mc khot t thn cy g tt, ra i t nhiu th k trc y. y l mt loi ghe ua c trng ca ngi Khme Nam B. Khc vi ghe ua ca ngi Vit thng c b di ngn hn, b ngang rng hn v c sc ch trung bnh t 15 n 20 tay ua, c ghp t nhiu ming vn li; ghe ngo c thit k c bit di t 25 n 30 mt, mnh thon nh con rn, lt sng tt nh lc cn nh, mi v li u cong vt ln, mi c thp hn li mt t. Mi ghe thng chm u xit (mt loi rn nc), hay u chim phng. T be xung n mn nc c trang tr bng nhng ng hnh hc sn trng, xanh, , vng. Phn ln ghe thng sn en. Do chiu di ca ghe qu ln, c ch ngi cho 45 n 50 tay bi, m bo an ton, trnh c hin tng v, gy hay xon v trong khi tng tc nc rt, hoc ngoc gp, ngi ta c nh thm mt cy g chc lm chu lc dc theo thn ghe chy sut t mi n li. Vi kiu ghe c thit k nh vy, cho nn khi bi ua, i hi ngi iu khin phi c mt ngh thut iu luyn, giu kinh nghim, nu khng quen, ng tc bi khng nhp nhng, ghe rt d b lt p. Cho nn, thng trc khi a ghe xung bi di nc, ngi ta t chc tp bi trn cn cho thun thc mt s ng tc. Ngi Khme coi ghe ngo ua khng ging nh cc ghe thng thng, m l mt vt thing. V vy, trc khi i d thi, h thng lm l t thn, thp hng cng vi, sau chn ngi iu khin, ngi li, qun dm bi, v t chc chiu i nhng ngi tham gia cuc thi. i qun bi u gm nhng trai trng kho mnh, c kinh nghim, bit phi hp ng tc cht ch, mc trang phc p, i m ng phc. Ngi ngi u ch huy c chn t nhng ngi c uy tn v thng tho ng nc. Cuc ua din ra nghim trang v y ho hng, c sc cun ht hng chc vn ngi xem. Trn chng ng ua ko di ti my
1325
kilmt, hai bn b sng ngi xem ng ng nght - ng l ng nh hi - tr con leo ln cnh cy quan st, ngi th li xung nc xem cho gn, cho r. Khi pho lnh n, nhng chic ghe di nh nhng con rn khng l ni ln trn mt nc lao vt i nh tn bn theo hng ch ng ca nhng cc tiu cm trn dng sng. Theo nhp thc qun bng ting cng ca ngi ng gia ghe, c my chc chic dm gi ln, b xung nc rp rng nh nhng chic tay my. Ting h reo c v no nhit, ting trng thi thc vang ng c mt vng, nht l khi c mt chic ghe v n ch. Cng chng vy m, vy nn hoan h vang dy, cung nhit. Ngy xa, cch y hng trm nm, vo dp l Ok Om Bok, ngi Khme t chc ua ghe Vm Tho (Pomkentho) thuc M Xuyn, v , ghe ngo t vng Bc Liu, C Mau ln, t vng Kin Giang xung u thun tin. on sng dnh cho cuc ua kh thng, dng nc chy chm v u, trn b c ch ba, c nh ca ng vui. Nhng ngi i xem ua thng i bng thuyn c chu v thuyn c chai u dc hai bn b sng. H em theo c lng thc, ni niu nu nng v n ng ti ch. Hng nm, cc tnh ng bng Nam B c ng ngi Khme, vo dp l Ok Om Bok u c t chc ua ghe ngo nh mt sinh hot vn ho - th thao truyn thng. T sau ngy gii phng, nhiu cuc ua ghe ngo cho c khu vc ng bng sng Cu Long c t chc u n ti th x Sc Trng ni y c iu kin thun li v ng ua trn sng tt, cng nh ch n ngh ca khch thp phng v d hi - s ngi xem c nm ln ti 30 vn. Trong vi nm tr li y, thnh ph H Ch Minh, vo dp Quc khnh hng nm cng t chc cuc ua thuyn truyn thng trn sng Si Gn vi hai loi ghe bu v ghe ngo (cn gi l thuyn rng). Hu ht cc i ua ghe ngo ni ting ca cc tnh Kin Giang, Minh Hi, Sc Trng, Cn Th, Long Xuyn u v tham gia tranh gii./. TP -LTV
1326
L hi Rm thng by
H Tng
Quan nim dn gian ca ngi Vit cho rng trong mt nm c ba

ngy rm ln. l: rm thng ging, rm thng by v rm thng mi. Rm thng ging gi l thng nguyn (hay thng ngn) l ngy va Thin quan i , nhm t n v thn ny lm cho ma thun gi ha, ma mng ti tt. Rm thng by gi l trung nguyn (trung ngn) l ngy va a quan i , cu mong t ai un c cho la mi, cy ci ti tt ny mm. Rm thng mi gi l H nguyn (h ngn) l ngy va Thy quan i , cu nc ni m thm iu ha gip cho la lm ng. Ni khc i, ba l cng dn gian vo ba ngy rm ln trong nm khi nguyn vn l nhng l nghi nng nghip, nhng tp qun lu i ca c dn trng la nc. Tuy nhin, v sau, s tip bin cc nn vn ha khc lm cho tp qun ny c thm nhng ngha mi, ng thi tp qun canh tc v nng lch ngy nay thay i lm cho ngha ban u ca nghi l cng tam nguyn b phai nht. Ngy rm thng by c nhng ngha bin i to ln so vi hai ngy rm thng ging v thng mi. Trc ht, thng by l thng trc ph theo quan nim o gio dn gian v theo l thng ph a ngc, cho nn ngy rm thng by cn c gi l ngy va a quan gii ch. Bn cnh , ngy rm thng by m lch theo Pht gio l ngy l Vu Lan. Hai t Vu Lan, thc ra ni cho th phi ni l Vu Lan Bn, vn c phin m t ch Phn ca n l Ullumbarma (hay Ullupama), c ngha l "kh tt bc" v v sau chuyn thnh ngha l "cu vt ngi au kh", ng thi cn c ngha l ci chu dng cc vt phm dng cng vi mc ch cu xin vong hn ngi thn ca mnh c thot khi nhng hnh pht ci m. L Vu Lan c gc gc t kinh Vu Lan Bn (Ullumpama sutra) ca Pht gio k li chuyn Mc Kiu Lin cu m. Mc Kiu Lin vn l mt trong nhng t gii ca c Pht, luyn c su php thn thng (gi l lc thng). Mt hm, Mc Kiu Lin dng "mt o" quan st ci m, bng thy m mnh l Thanh ang sng vi bn qu i, thn hnh gi yu da bc ly xng, bi lc sng nhn gian, Thanh do ght my v s trng ph khinh bn m th thch ch tng bng cch git ch lm nhn bnh
1328
cng dng. Vn l ngi con ch hiu, rt thng m ang kh s trm b, Mc Kiu Lin dng php mu dng cho m mt bt cm, nhng Thanh khng ti no n c cm ca a con c hiu, bi lng c c ca b khin cho cm va vo ti ming bin thnh la khin b khng nut c. Mc Kiu Lin lin tr v van xin c Pht, cu ngi dy cho cch cu . Pht dy cho Mc Kiu Lin rng ngy rm thng by m lch l ngy an c t t ca ch tng, hy sm sa l vt ri t vo trong chu Vu Lan mang n cng dng v nh ch tng ch nguyn, chuyn nghip tham sn si cho vong nhn th mi mong cu ri c. Mc Kiu Lin lm theo li Pht dy, qu nhin cu c m ra khi m cung. Sau b Thanh tnh ng hng thin, thot khi kip qu i. T v sau, cc Pht t cn c vo li dy ca c Pht, thc hnh php Vu Lan Bn cu cha m, t tin. Dn dn l Vu Lan vo dp rm thng by tr thnh ngy bo hiu ca Pht t v ng o ng bo Vit Nam. Tr nn l cch gii thch theo Pht gio Bc tng. Cn Pht gio Nam tng k rng vo thu Pht cn ti th, cn bn qu i n i vua Binbisara phi git 100 ngi n ng, 100 ngi n b v 100 gia sc dng cho chng. Vua Binbisara v b quan vn v thy i hi ca bn ng qu phi l, khng chu git ngi v ti, lin n cu cu c Pht. c Pht mi by cho vua Binbisara hy cng dng nhn ngy an c t t, tc l ngy rm thng by m lch, nh ch tng ch nguyn, bn ng qu s khng cn i kht m ph phch na. Vua Binbisara theo li Pht dy v khng b bn qu i n quy ry na. L Vu Lan c t chc cc cha dn d c ngha v ni dung l "m ca ngc" nhm x ti vong nhn. Trn bn cng vong thng c by lc cng (gm: hng, nn, hoa, qu, on v nc), i khi ch cn go, mui v nc sch. Ngoi ra cn c mt ci bt p trn bn, bn trong bt c t t giy ghi ch "Ngc" c km theo t s ghi r tn tui, qu qun ca vong cng cc l vt dng cng. Nh cha quan nim y l vic lm nhn ngha, v vy vic t chc l Vu Lan vi cc nghi thc bao gi cng y v chu o, v iu quan trng l ci t cch ca ngi dng v nguyn tm thnh ca thn nhn cc vong. Trong l cng phi tng danh hiu Pht v B tt, ng thi c li sm hi cho c hn. Tip theo l cng vong l l "th thc", cn gi l "chc thc", ngha l mi n, hng lc. Lc ny, nh s c nhng cu ch gi l
1329
Mng sn th thc, c th ha vic th thc vong linh. Vo dp ny, nh cha thng nu nhng ni cho hoa ln, ri ly l a, l mt lm thnh nhng chic b i nh ng cho, em t mi no ng ti cha cng cc mt ng nhng l phm khc nh tri cy, on... cho ngi ngho v nhng tr em n d l c t do hng lc. Tc "cp cho l a" din ra ngy xa cng l mt cch hng lc ca Pht trong l Vu Lan. Nghi thc ny Nam B thng l mn kim cng cc mn chay. L Vu Lan thng kt thc bng tng kinh A Di cu siu cho mi vong linh, k c nhng c hn b v, nhn ngy ny m c siu thot. Khong hn ba mi nm v trc, tp tc ci bng hng ln o trong dp l Vu Lan du nhp vo nc ta. T tp tiu lun mng ca tc gi Nht Hnh c ta l Bng hng ci o n bi nhc ca nhc s Phm Th M mang tn Bng hng ci o, v v tung ci lng Bng hng ci o ca hai son gi H Triu, Hoa Phng, ny sinh vic chn nhng a hoa hng mu hng dnh ci ln o nhng ai cn m v chn nhng a hoa hng mu trng ci ln o nhng ai khng cn m trong dp l Vu Lan tr thnh mt m tc cho tt c mi ngi ch khng ring g ngi theo o Pht. C th thy rng, ngoi ngy quc t ph n mng 8 thng 3 th ngy rm thng by - l Vu Lan chnh l dp nhng ngi con by t lng hiu i vi m, vi cha. Bn cnh nhng ngha nu trn, thng by m lch i vi dn gian Vit Nam cn l dp cng C hn. Theo quan nim dn gian Vit Nam, nam c ba hn by va, cn n c ba hn chn va. Khi con ngi cht i, ch c thn xc v phch va tiu tan, thi ra cn vong hn th trng tn. Sinh thi, nu con ngi bit o l, bit lm lnh lnh d, th linh hn c u thai tr v kip con ngi. Cn nu l ngi xu xa, gian c th lm cn trng sc vt, hay b giam cm ni a ngc i kht, b qu s tra kho. Ring nhng k bt c k t, nh cht sng sui, cht v tai nn, t t hay ma thing nc c... nu khng c ngi th cng th cng sng m ph hay tr thnh c hn ln qun ni b xc, ch khi c ngi cng t th n ginh git tng ming n chng khc no nhng k lang thang u ng x ch ca chn dng gian. Tn ngng dn gian Vit Nam, vi phn no nh hng Pht gio, cho rng c hn c mi loi, gi l thp loi c hn, gm: t sinh v
1330
lc o. T sinh gm: loi mang thai nh ngi v sc vt, loi trng nh gia cm, chim chc, loi chuyn tip nh tm nhng, loi mu lnh nh thy tc, tm c. Lc o l su con ng n su th gii l :ci tri, th gii loi ngi, th gii hung thn (atula), a ngc, sc sanh v ma qu. Ni chung mi loi y l chng sinh hu tnh v theo Pht gio do h to nn "nghip" cho nn khi cht, nu cn vng vu th phi thnh c hn, d cht trc mt ngy mt gi. Tuy nhin theo Nguyn Du th mi loi c hn ch gii hn trong th gii loi ngi. Theo ng, mt ngi d l bc anh hng ci th, d p nghing nc nghing thnh, d l cng hu khanh tng tt nh vinh hoa... nhng n khi cht cng thnh c hn, nh k v mng cng danh, k lu xanh bc phn, k t y, k hnh kht, k oan nghip yu t... nu lc cht khng c ngi thn thch chm lo hng khi: K thn thch vng sau vng trc Bit ly ai bt nc, nn nhang ? C hn tht thu dc ngang Nng oan kh l tm ng ha sinh ! T quan nim c hn nh vy, dn gian Vit Nam ny sinh tc th cng c hn. nhng ni ch ba ng ngi, cng nh cha nh n miu thng c cng t, ngi ta hay lp bn th c hn. Nhng ni xy ra tai nn cht ngi cng c miu th c hn. Dn gian Vit Nam cng quan nim chin s trn vong v ng bo t nn cng l mt loi c hn. Ri do nh hng t tng Pht gio, th c hn chin s th phi cu siu cho ci "nghip" ca h sm tiu tan. Th nn khng th qui kt ng bo nhiu ni t chc l cu siu cho chin s hy sinh v t quc, cho ng bo t nn chin tranh l d oan m tn, l xuyn tc s hy sinh cao c... Theo tp tc ca nhn dn ta th thng by l thng bo hiu v cng c hn. Nhng bui l c t chc vo thi im u thng gi l l Vu Lan vi mc ch cu siu cho cha m by i nh ni trn. Cn nhng bui l t chc vo cui thng, gi l hi a Tng, mc ch l cu cng c hn cc ng, thng din ra vo bui chiu bi quan nim dn gian cho rng lc y l gi m khin cho ngi sng v k cht thng cm nhau hn ! Theo c l, mt l cng c hn thng t chc trong hai ngy: ngy hm trc tng kinh l Pht v ngy hm sau l cng cp, chn t. Cc n miu thng t chc l trai n, mi cc s ng ph ng vai Pht
1331
a Tng chn t c hn. Trong cc l n miu hay c cc ng X Sai bn bng giy ci nga hay ci hc dng s ln thin nh v xung a ph. Hoc c ni bn hnh ng Tiu din hay ng H php ng gia n, trng oai phong lm lit. L vt cng c hn thng t trn gin cao. Tr con ngi di nhn ln khng rt con mt, ch ch cho ng thy c tng kinh xong v phng ng, th nhy vo ginh git nhau bnh tri hay my ng bc l! Linh thing nh ng tiu m chng ai king n c. Ngi ta nhy vo cp l c trn lng ng, x ci li le di ca ng, hay phanh thy ng ra m tm ng tin dn tm m em v nh lm ba. Mi ngi u h h. Tc gi "qu ph nh chay" l nh vy. Nhng n miu gn sng sui, my m trc khi ra gin chn t cn c tc ly giy xp hnh ci thuyn hoa sen, gia c cm cy n cy (nn) chy lp le. Mi ngn n l mt ngn n cho anh em ci m thy ng v d l, v l mi tm lng ca ngi trn gian vy. T gia lm ngh thng mi, chy xe khch hay c hng xng t tp ng ngi cng hay c tc cng c hn, khng phi ch trong thng by, m cng vo mi mng hai v mi su m lch hng thng. ngha ca h l mun anh em ci m c no , khng v ph phch cng vic lm n ca h. L vt cng c hn thng m bc nh cho hoa, giy tin vng bc, cc, ma, u nu. .. v c bit l lun lun phi c go, mui anh em ci m d phng khi i kht. min Bc cho hoa c ng trong nhng b i kt bng l a nh ni trn. Cn min Nam l vt cng c hn thng khng thiu cc loi bnh nh: bnh cng, bnh cp (hai loi ny c hnh dng nh linga v yoni cu mong cc vong hn sm ti sinh), bnh gi bng np lc hay np ngm nc tro. Sang trng hn, c th c vt luc, heo quay nhng tt c phi cht nh ra, v bit u h ko n qu ng ! Cn chn bt c th l bn ci, su ci, mi ci (tc t sinh, lc o, thp loi c hn), v a th tng nm... Ngoi ra, l cng c hn cn c giy tin vng bc ( m) na. L cng rm thng by l mt l mang tnh nhn bn. Vn t ra l vic cng l lm sao khng qu xa x cng nh hn ch bt nhng hnh thc mang nng tnh cht m tn d oan./. H.T
1332
L vo nm mi ca ngi Khme
I LY
L vo nm mi (Chl chnam thmy; pithi chl chnam thmy, bn

chl chnam thmy) l mt trong khng nhiu l hi tiu biu ca ngi Khme Nam B. y l l Tt hng nm ca ngi Khme, tnh theo Pht lch, thng din ra vo cc ngy 13-14-15 thng Chett ca ngi Khme (tc khong gia thng 4 dng lch). Thi im ny ma kh kt thc v ma ma sp n; tri nng gt, thi tit nng bc, thng hoc c mt hai cn ma ro ngn ngi bo hiu u ma. V, cy c l hoa, sau mt ma cht l, gp ma n cy, bt u thay o mi, m chi ny lc. Do , ngoi ngha n mng nm mi, l vo nm mi cn mang mt ngha su xa hn: mng chm dt thi k nng hn bc sang thi k ma nhiu chun b v ma mi. L vo nm mi, v th cn ng ngha vi l vo ma mi kt hp vi s ngh ngi, vui chi, gii tr khi ma mng c xong. L hi vo nm mi ca ngi Khme thng ko di trong 3 ngy, nm nhun th ko di 4 ngy, mi ngy c tn gi khc nhau. Ngy u tin c tn l Chl sangkran Chmy; ngy th hai: Wonbf (nm nhun, wonbf t chc 2 ngy); ngy th ba: Lm sk. Ngoi vic th phng Pht, ngi Khme cn tin rng, mi nm c mt v tin trn tri (Tva) c Tri sai xung chm lo cho cuc sng v con ngi trong nm , ht nm li v tri v tin khc xung h gii. V th, trong m giao tha, nh no cng lm c, thp hng, t n, cng l tin a v Tva c, n rc Tva mi. C gia nh ngi xp chn trc bn th t tin, khn vi, mong v tin c tin ban phc lnh. Vi b con Khme Nam B, t xa xa, l vo nm mi tr thnh ngy l hi truyn thng ca dn tc. C mt truyn thuyt di gn vi ngy l ny, xin c tm lc nh sau: Thu thng Inra to nn tri t, c mt v quc vng sinh c mt hong t thng minh nh ng t tn l Thommabal. Ln 5, Hong t bit c, ln 7 thng thin vn, tng a l. Tip xc vi mi ngi, Hong t thuyt
1334
php v ch thin trong vic gi gn hnh phc i, em nhng iu hc hi c truyn b khp nhn gian, c mi ngi hoan nghnh v tn l Nh hin trit. Ting n v nh hin trit Thonmabal lan n tn thin nh. V thn 4 mt Kabinh Mahaprum (chuyn xung trn thuyt php) ni cn ghen tc, s Hong t ginh ly a v, tm cch hm hi Thommabal. Xung trn, v thn 4 mt thch vi Hong t bng cch a ra 3 cu hi, trong 7 ngy nu Hong t gii p c, thn 4 mt s t ct u np Hong t; nu khng th ngc li. Hong t nhn li. Ba cu l: 1. Bui sng, ci duyn con ngi u? 2. Bui tra, ci duyn con ngi u? 3. Bui ti, ci duyn con ngi u? Thot u, Hong t ngh khng ra. Nm ngy, vn khng ngh ra. Hong t, trong cn b cc, trn vo rng v may thay, nh c cuc chuyn tr ca cp chim Satongry chuyn n tht sng m gii c nhng cu kh khn. l: 1. Bui sng, ci duyn con ngi mt, nn ngi ta ra ry sch s mi khi thc dy. 2. Bui tra, ci duyn con ngi ngc, nn ngi ta tm mt. 3. Bui ti, ci duyn con ngi i chn, nn ngi ta ra chn trc khi i ng. Nghe c p n ny, v thn 4 mt chu thua cuc, nga mt ln tri, gi 7 ngi con gi n truyn rng: V thch vi Hong t, nn thn phi t ct u v dn em u thn trong mt ngi thp khng ngi trn chm n, bi nu u xung bin th bin cn kh, ln tri th tri khng ma, t th t kh cng. Truyn xong, thn ct u, trao cho con gi, thn mnh ho lung khi xanh bay vt ln cao. u ca thn c cc con a vo ngi thp trong hang thu tinh thuc khu rng yn tnh nht dy Hi m lp sn. T , ng ngy thn Kabinh Mahaprum t st, mi nm mt con gi ca thn b u 4 mt i theo hng mt tri, vng quanh chn ni 3 ln. Sau , tt c cc ch thn cng quy qun vui v, hng ngy vui sng an nhn. l ngy bt u vo nm mi ca ngi Khme. Truyn thuyt ny gii thch l do xut hin ngy vo nm mi, ng thi bc l mt ngha nhn sinh khc. l thng li ca tr tu uyn bc, tr thng minh ca con ngi trc thn linh, thin nhin; l
1335
s tn vinh lng yu thng ca o Pht, xo b k, ghen ght; l c mun s ho ng th gii thing v th gii con ngi... iu th hin khng kh vui v, sung sng, an nhn khi vo nm mi. L thng, b con Khme chun b cho l vo nm mi ht sc chu o. Nh no cng sa sang, qut dn, trang tr li, chun b n thc ung y cho ba bn ngy tt. Ngi ta gi go, ch go sn, cc th thc n nh bnh tri, hoa qu, c, tht, rau... u c chun b sn sng. Mi cng vic rung ry u dng li, mi ngi c ngh ngi, tru b c th t do. Ngi ngi ho hng chm lo cho ngy l thm vui, thm linh nh. Ba ngy l chnh thc c tin hnh trong khng kh vui v, ho hng . - Ngy th nht: l rc i lch. Trong ngy ny, vo gi tt c chn, bt k sng hay chiu (thng l vo 7 gi sng hoc 5 gi chiu), mi ngi, t tr th n ng gi b c u tm gi sch s, mc b qun o mi nht, p nht ca mnh bc vo nm mi. Trc ht, mi ngi mang theo l vt: nhang n, hoa qu i cha lm l rc i lch, Maha sangkran1 . Ti cha, di s iu khin ca v Acha, mi ngi xp hng hai (hng t, hng su...) rc lch (thay cho vic rc u thn 4 mt) i vng quanh chnh in 3 ln, va l l cho mng nm mi va l th xem nm mi tt hay xu, tu vo cuc rc c hon thin hay khng. Sau , mi ngi vo l Pht, tng kinh, nghe thuyt ging Pht php hay tham gia cc cuc vui ma ht ti khuya. Ngy th hai: l dng cm v p ni ct. Trong ngy ny, mi gia nh Khme lm cm dng cho cc v s si cha vo bui sm v tra. l mt l tc khng th thiu. Trc khi n, cc nh s tng kinh lm l t n nhng ngi lm ra vt thc, nhng ngi mang vt thc n cho nh cha. Sau khi n, cc nh s li tng kinh chc phc nhng ngi dng cm. Bui chiu cng ngy, ngi ta t chc l p ni ct tm phc duyn. Trc , mi ngi tm la ct sch, mang n thnh ng ln xung quanh n th Pht trc sn cha. Cng li di s iu khin ca v Acha, mi ngi p ct thnh nhiu ngn ni nh theo tm hng v mt ni trung tm, tng cho v tr. Cc ni ct ny u c lm l quy y v ti sng sm hm sau c lm l xut
1
Maha Sangkran l quyn lch do cc v i c ti cha son dng trong phm vi 1 nm.
1336
th. Cc l ny c thc hin theo tp tc xa. Gn vi mt huyn tch lu i biu l c vng cu ma, cu phc ca con ngi2. Ngy th ba: l tm tng Pht, tm s. Vo ngy ny, sau khi dng cm sng cho cc s, mi ngi sm nhang n, l vt, em nc c p hng thm n bn th Pht tm tng Pht, ri tm cho cc v s si cao nin. Sau l ti cha, mi ngi rc cc s ti ngha trang, ti nhng ngi m hay thp ng hi ct... thc hin l cu siu cho linh hn nhng ngi qu c. Ri, mi ngi ai v nh ny, lm l tm tng Pht ti gia, dng c bn, bnh tri chc phc ng b cha m, xin tha th nhng thiu st, li lm nm c. H tip tc cng rc Tva mi, vui chi n khuya mi dt. Trong ba ngy Tt, nh l ca ngi Vit, b con Khme cng i thm hi ln nhau, chc nhau ti lc, sc kho, pht t v cng nhau vui nhng cuc vui cng ng. Trong nhng ngy ny, cng c khi trong c tun l, ti n, ngi ta t chc nhiu tr chi, nh t n tri, t ng li, nh quay a... Cc c gi k c tch, thn thoi, chuyn c cho con chu nghe. Trai gi khng nm cn, ko co, u vt, nh v, chy ua... th ma ramvng, ma trng, ht aday, din roban, ht duk... Khng kh lc no cng vui nh Tt, c khi ko di hn tun mi vo nhp i thng. Vo nm mi, rt cuc khng ch l ngy tt truyn thng ca ngi dn Khme; n cn l l hi thc s ca mt cng ng, mt tc ngi. L hi ny, ngoi tp hp nhng tp tc v biu trng nh cp trn, cn th hin mt kht vng i thng ca ngi Khme cng nh ca bt c tc ngi no, li; bi b nhng g c ca nm c bc sang nm mi vi nhiu iu mi. Nim vui, c l xut pht t kht vng , Chl Chnam Thmy mi mi l l trng nht ca ngi Khme./. I.L
. Huyn tch k rng: Mt th sn tng git nhiu mung th, c nh s ku gi v hng dn tu thn tch phc bng cch p nhng ni ct ti cha gn ni anh ta . Khi bnh yu, ng b m nh, thy hn cc loi th ti i n. Do phc c tch t, ng tnh to tha thun vi th rng rng: hy m ht cc ht ct tch phc ca ng ri hy i n. th rng ng , i m nhng khng m xu, chn ngn b i. T , ng khi bnh v mit mi tch c, lm thin, trnh c. Sau ng mt v c ln thin ng. L p ni ct gi nh vic ny.
1337
1338
L Hi Va B Cn o
H Tng
Qun o Cn Ln gm 16 hn o vi tng din tch 72,18 km2,

cch Vng Tu 97 hi l. Qun o mang tn hn o ln nht: o Cn Ln (thng gi l Cn o). Chung quanh hn Cn Ln l 13 hn o nh bao bc, nh nhng ngn ni vt ln trn bin c, vi bi ct vin quanh, chi la nh nng trong nhng ngy p tri. Mt trong 13 hn o nh c tn l Hn B, cch hn ln Cn o mt doi nc hp, gi l Hng m, to hp vi hn Cn o thnh vnh Bn m, nc su, kn gi, c tim nng xy dng thnh hi cng rt tt. Hn B rng hn 5km2, trn nh c mt tng dng, ta hnh vng phu, c ngi ni rng v th m c tn Hn B. Ring nhng ngi dn Cn o, li c cch gii thch ring, gn vi truyn thuyt k v mt ngi th phi ca Nguyn nh c tn tc l Nguyn Th Rm v c tn vinh l B Phi Yn. Chuyn k rng th phi Phi Yn v hong t Ci c Nguyn nh mang theo trn ng chy trn qun Ty Sn n Cn o (1783) cng tu tng binh lnh v dn chng. Chnh nhng ngi ny l nhng c dn lp nn hai lng C ng v An Hi sau ny. Trong mt ln, b ln ting can ngn Nguyn nh khng nn nh Xim La can thip chuyn ni b ca t nc. Nguyn nh v cng phn n, cho rng b c nh thng ng vi qun Ty Sn, nn ra lnh nht b vo mt hang ti ti hn Cn Ln nh sau ny ngi dn i tn l Hn B. t lu sau, nghe tin qun Ty Sn em chin thuyn ra Cn o, Nguyn nh vi trn sang Xim. Trn ng i, hong t Ci lc ny cn rt nh - c mt cn thn bo tin m cu b nht trn o nn khc lc, i gp m, Nguyn nh ni gin qung con xung bin... Xc hong t Ci tri dt vo b, c dn lng C ng vt ln chn ct v lp miu th. Ring b Phi Yn c hai con vn bch cu ra khi hang, a v C ng. Dn lng lc y mi bit b cn li trn o, vi rc v. Nm 1785, ngy 15 thng 5 m lch, nhn dp l trai n ln, dn lng An Hi em kiu n lng C ng xin c rc b v An Hi. Ngy 18 thng 10 m lch, kiu b v n An Hi. Ngay m , trong s nhng ngi khing kiu c tn Bin Thi, v si m sc p ca b ln vo
1339
cm phng ca B. Va chm vo tay, b thc gic v tri h ln... Tn Bin Thi b dn lng x t ngay ti ch. Nhng b li ngh rng thn th b hoen , l tht tit vi chng nn cht t cnh tay v quyn sinh gi trn danh tit. Sau khi chn ct b theo ng nghi l, dn lng C ng gom gp cng ca xy ct ngi n th b, gi l Miu B An Hi, hng nm cng t trai n vo ngy 18 thng 10 m lch, l ngy B Phi Yn quyn sinh, tng nh mt trang lit n. Cng t , trong dn gian Cn o c cu ca ni v chuyn b Phi Yn c truyn khp c Nam B: Gi a cy Ci v tri Rau Rm li chu i ng cay. V sau, t khi thc dn Php chin Cn o lp nh t, thng dn b a v t lin. Ngi n th b Phi Yn c knh hoang tn, xiu vo. n nm 1958, nhng cng chc trn o xin php nh cm quyn, quyn gp tin bc v huy ng cng sc ca cc t nhn xy li ngi n khang trang trn v tr ca to miu c, gm mt in th, mt nh bp v mt nh n. in th c ba gian. Gian gia l ni th b Phi Yn, vi i cu i: Mu nghi xng hu m Cn bang Thnh c phi thin An Hi quc. Gian bn tri th hong t Ci v gian bn phi th quan c Ngc Ln, ngi can gin Nguyn nh xin b khi ti cht khi Nguyn nh khp b vo ti thng ng vi Ty Sn. Ngoi ra, trn hng ct trc ca n cn c i cu i khc do mt t nhn p i knh dng ln mt bc n lu ho kit: Trung ngha gin qun thin c chiu Tit hnh quyn sinh vn i truyn. T nm 1991, ngnh Vn ho thng tin v Bo tng Cch mng Cn o trng tu li ngi n, xy dng thm khong sn rng lt gch, sa cha nh n, nh bp thong mt hn v ng ra t chc l hi Va B vo ngy 18 thng 10 m lch hng nm, hng dn nhn dn nghi l, tng cng cc hot ng vn ho, vn ngh v loi tr mi hot ng m tn, d oan. Trong ngy l hi Va B, t m sng, mi ngi dn o, t em b n c gi ln lt n nguyn cu vi tt c thnh tm. ng 19 gi, trong khi hng trm nghi ngt, nghi l chnh thc mi c bt
1340
u. Mt c gi i din nhn dn trn o, mc o di, i khn ng, trang nghim knh cn t chn nn hng ni ba gian in th, ri quay ra trc sn, ging ln ba hi trng ln, ming lm rm cu nguyn nhng iu phc c cho mi nh... Sau l cc hot ng vn ngh va lm bui l cng thm phn trang trng va gip vui cho nhn dn trn o. D tri qua bit bao kh khn trong cuc sng ca hi o, nhng sut bao nhiu nm ri b con nhn dn Cn o vn lun lun t chc l hi Va B vi tt c tm lng, to nn mt sinh hot vn ho y sc thi truyn thng dn tc trn mt vng t xa b./. H.T
1341
L hi va b Thnh An
H Tng
Hn o nm gia Vng Tu v Cn Gi ng ra Bin ng chnh

l x o Thnh An thuc huyn Cn Gi (thnh ph H Ch Minh), vi hn 500 nc gia v trn nm ngn dn chuyn ngh nh c v mt s t lm rung mui. Tuy l mt x nh, nhng Thnh An c n nm c s th cng: nh lng Thnh An (hay cn gi l nh ngi Ch), miu b Thy Long v Ng Hnh nng nng, lng ng Nam Hi (tc c voi), mt ngi cha thuc phi Tnh C S v mt ngi thnh tht o Cao i. Mi mt c s th cng c mt dp l hi thng nin khc nhau, to nn nhng sinh hot vn ha cho ngi dn trn o. Miu b Thnh An ta lc ti p Thnh Ha, vn c t rt lu, lc u bng vt liu nh nh tranh tre na l, n nm 1960 mi c trng tu thnh ba cn nh hnh t tr xp lin nhau, tng xy gch, mi lp ngi m dng. Cn nh th nht c hai tng mi, l chnh in th b Thy Long v Ng Hnh nng nng gia, hai bn tri phi th Nh V Cng T v Nh V Cng Nng, Tin hin v Hu hin th hai bn vch tri phi ca chnh in, pha sau chnh in gi l nh hu c hng n th Tin S. Cn nh th hai lin trc chnh in l tin in, ni din ra cc nghi l cng bi hng nm. Cn nh th ba rng hn, cng lin ngay pha trc tin in l v ca, ni trnh din ca on ngh thut ht bi mi khi vo dp l cng B trc lm vui cho B v sau b con nhn dn trn o gii tr. L Va B ti miu B Thnh An c hnh trng th vo cc ngy 15, 16, 17 v 18 thng 10 m lch hng nm, khi nc triu ln cao. u tin, vo khong 11 gi tra ngy 15 l l cng ng vi l phm l ch xi, do ban qu t miu B m trch. Sau , song song vi vic chun b cc cng vic cho l Nghinh vo hm sau, ban qu t miu B cng n tip cc on tn hng trong phm v x nh n l B ti miu. Bui ti, tt c nhn dn trn o tp trung v khong sn trc tr s y ban nhn dn x d mng cng tng kt mt nm hot ng ng nghip ca x v xem chng trnh vn ngh gm ca nhc tp k v ht ci lng do cc on ngh thut t ni thnh ra biu din.
1342
Sng ngy 16, sau l thnh xi ca cc v ph lo v thnh bnh ca ph n dng cng B vi on ln h tng, ban qu t miu B tin hnh l Cung Nghinh. Mt on dn u t miu i ra tip theo l mt ngi tng li mang trng v nhiu b tro cm gim trong trang phc c truyn mu vng u i nn chp, cng on ching trng h tng mt hng n th B c by nhiu l vt, hai bn c tn lng, c x, sau cng l cc v trong ban nhc l v ban nghi l ca miu. on hng v pha cu tu cnh y ban nhn dn x. Ti cc cu tu hng trm chic tu ln nh treo c rc t mi n li. Tt c tu u c sn mi. C c nhng tu thuyn t cc x khc ca huyn Cn Gi v nhng chic tu ch khch du lch na. Trn bn di thuyn u rc mt mu c m cng l mu thnh vng v may mn. i qun trn tu ch huy ni trng v t pho nghinh tip cc chc sc t trong miu B mang l vt ln tu. Tu ch huy dn u ra khi. Tt c nh mt hm i chia lm hai dn hai bn cng tin ra bin. Tht l mt cnh tng hng v trn mt bin. Ting ng c n gin cng vi ting pho nghe rn r tng bng. Mi tu trc y u c hng trm thc pho cun trc ca-bin, nay thay bng nhng dy c mu sc lng ly. Lng Thnh An dn dn li xa cho ti khi hai thp thnh tht Cao i v vm cao cha Pht ch cn l ba chm nh. Ra n ca bin, trn tu ch huy, cc v trong ban qu t tin hnh lm nghi l Nghinh B bng cc tun ru l trc hng n B t trn tu gia nhng ting h xng ca cc hc tr l o thi, tng li v cc b tro. Sau l l cng cm cc ng nghip b b mnh trn bin c. Sau l, ton b mm cm c nm ht xung bin. Xong xui u y, c on tu quay mi tr v lng. Chic no cng phn khi n my ln vt qua cc tu bn. Sng to, gi ln, hng trm tu ln nh chy st vo nhau, hng k hng, mi st li, sut va vo nhau. y l cuc thi li tu kho din ra sut hai ting ng h trn qung ng t ca bin v chy quanh x o. on tu cp bn u x. on ln li dn u on rc hng n B theo con ng c o di khong mt cy s v miu. Ting ching trng ha vi ting trng ln v ting h ca cc tng li, b tro, to thnh th m thanh vui tai, rn r. on rc i n u, hai bn ng b con nhn dn t hng n vi nhiu l vt nghinh n rt trang trng. Trc y, mi hng n nghinh n nh vy c nhng dy pho di hng chc thc, thm ch hng trm thc, c t ln cho n, to thm s trang trng cho bui l.
1343
on v n miu, sau khi lm l an v B, chng trnh i Bi vi cc tit mc ma ht din li qu trnh hnh thnh v tr theo quan im phng ng, gm: khai thin tch a, xang nht nguyt, tam hin, t thin vng, ng hnh v gia quan tn tc, do cc ngh s ht bi trnh din. Mn ht S C c tip ni ngay sau chng trnh i Bi, l mt trch on hay trong v tung ht bi. Sau chn bui chiu ngy mi su, ban qu t miu tip n cc phi on cc x bn vt sng Ci sang cng B. on no cng c mt con heo quay ph vi t trn khay do bn ngi khing. Sut chng ng t bn ti miu B u c ngi ng xem en kt v trc y cn c t pho mng phi on na. Khong 17 gi 30, mt l t Tc Yt din ra ti miu trong bu khng kh trang nghim, vi y cc nghi tit theo t l c truyn Nam B, do ban qu t miu cng ban nhc l c truyn, cc hc tr l, o thi trong trang phc c truyn thc hin. m n, sau khi l t chm dt, trong v ca miu din ra chng trnh ht bi cng B phc v cho i tng trung nin v ln tui, cn ngoi sn trc tr s y ban nhn dn x din ra chng trnh ca nhc tp k v ht ca kch ci lng phc v cho i tng thanh nin nam n. Tt c ngi dn trn o xem ngy l hi va B l ngy tt th hai o vy. Sng ngy 17, xut ht bi th hai c din ra ti v ca miu B t khong 8 gi 30 n qu tra vi s tp trung thng thc ca ng o b con trong x. Trong lc , sut ngy, miu B tip n b con ng dn khp cc vng ln cn v l B. n khong 16 gi chiu ngy 17 l l thnh xi ca vin chnh bi v bi bi din ra rt long trng. Tng mm xi c t trn cc hng n v cng trang trng c khing t nh cc v ny n miu, c ching trng, nhc l, on ln h tng. L thnh xi va xong th nghi l t n C c tin hnh ngay trong khu vc tin in v chnh in ca miu vi ni dung t n v cu mong B ph h cho nhn dn trn o mt nm mi thnh vng. Sau l n C l xut ht bi cng xut ht ci lng th ba m mn, mt trong miu v mt trc tr s y ban nhn dn x phc v nhu cu nghi l v nhu cu gii tr ca b con nhn dn a phng. Ring trong miu B, cui chng trnh ht bi l l Tn Vng hay Tn Soi theo truyn thng cung nh Nam B bo hiu chm dt chng trnh l hi. C th ni rng l Va B Thnh An l mt l hi cng miu c qui m ln nht thnh ph H Ch Minh. Qui m v tin trnh t chc l, qui m c v phm v hnh l v qui m c v s lng ngi tham
1344
d. V qui m t chc l, s d to ln chnh l nh hu ht nhn dn trn x u c thn nhn nc ngoi, mi ln o ly va B u c gi tin v tham gia ng gp t chc l. Cn qui m v phm vi hnh l, din ra t trn t lin cho n tn ngoi ca bin xa xi, chnh l v ton b nhn dn trn o hu nh ch sng vi ngh bin, vy vic hnh l nh vy mang ni dung cu mong s ph h ca mt nhn vt siu nhin cho nhng ngy ngc xui trn bin c ca h vy./. H.T
1345
L hi va Linh Sn thnh mu
H Tng
Ni B en hay ni in B, tn ch l Vn Sn hay Linh Sn,

nm cch th x Ty Ninh chng 11 km, l ngn ni cao nht Nam B vi cao 884m. T di chn ni ln, ni B en c mt qun th kin trc nhiu tng nc khc nhau gm nhng in, cha, miu, thp v hang ng c bn tay con ngi tn to, sa cha li nh: - Cha Phc Trung, tc Linh Sn Phc Trung T, ni chn ni, th Quan m, Thch ca, a Tng, Di , Di Lc, Pht B Quan m, Cu Thin Huyn N, Quan Cng, T V Sn Thn, H Php, Tiu Din i S gian ngoi v th Linh Sn Thnh Mu, C Hng, C Cc, Thin Hu Thnh Mu, Diu Tr Kim Mu, t Ma s t gian trong. - Thp ln cha ba thp nh: thp t Trng Tng nm gia, cao hn hai thp hai bn, thp t Phc Chi bn tri v thp t Tam Ha bn phi. - Cha ng, tc Linh Sn Thin Thch T, nm cao khong 400m, quay mt v hng ng nam, th: Pht B Quan m, Tiu Din i S (trc sn); Pht A Di , i Th Ch, Thch Ca s sinh, Di Lc, Quan m (gia cha); Quan m B Tt, Pht Chun 18 tay, a Tng, Pht Quan m (pha tri); i Th Ch, Pht Chun , Ph Hin, Vn th (pha phi); Ngc Hong, Nam To, Bc u (tng bn phi) v bn tng La Hn (tng bn tri); t Ma s t, Tam v T, Quan Cng, Gim Trai v b tnh gian hu t. - in B nm ngay bn hng ca Cha ng, cng quay mt v hng ng nam nh cha. in B gm c hai phn: phn trong l mt vm hang c to nn bi mt phin rt ln nh ra khi sn ni, vi trn cao khong 2m, to thnh mt ci hang c din tch chng 20m 2, v phn ngoi l mt kin trc mi xy ni tip vi hang , trng ba pha, vi din tch chng 20m2. Gian trong in B th Linh Sn Thnh Mu gia (mt tng trong v mt tng ngoi), Cha x nng nng (nm gia hai tng bn), C Hng, C Hnh, Cu Ti, Cu Qu hai bn; pha ngoi c bt hng th T V Sn Thn hai bn. Ngoi ra, cng th con nga g, ng a, ng T ca hang. Gian ngoi in B
1346
th a Mu, Pht B Quan m gia v T V Thin vng (Ma L Hng, Ma L Hi, Ma L Th v Ma L Thanh). - Cha Hang, tc Long Chu T hay ng ng Chm, l mt hang tng cao hn in B. Cha Hang th: Pht B Quan m, Tiu Din i S sn; Linh Sn Thnh Mu, C Cu, B Cha X Chu c, Ngc Hong, Vn Th gia trong cng; Pht A Di gia hang, H Php ca vo, v Quan m, Thch Ca s sinh, Th Ch v Quan m 18 tay bn gc hang. Vi cu trc tn gio tn ngng nh vy, ni B en thu ht khch thp phng n chim bi rt ng vo dp rm thng ging m lch v l hi va Linh Sn Thnh Mu vo hai ngy mng 5 v mng 6 thng 5 m lch hng nm. Dp rm thng ging m lch c gi l Hi Xun ni B c n hng my chc vn ngi n d, ch yu l cu phc, xin lc B (hoc l lc tin, hoc l lc go) cho cuc sng c an khang thnh vng. L hi mang mu sc tn gio tn ngng l l hi va B Linh Sn din ra vo ngy mng 5 v mng 6 thng 5 m lch hng nm cng thu ht ng o khch thp phng n tham d. C nhiu truyn thuyt v ngun gc Linh Sn Thnh Mu, hay B en, v thi im chn lm l va B. Thuyt th nht k li rng thu xa ti vng ni Ty Ninh c vin quan trn th a phng sinh h c mt ngi con gi t tn l nh. Nm 13 tui, nng nh c cha m gi cho mt ngi con gi t tn l o. n tui cp k, c con trai ca vin Tri huyn trn nhm Trng Bng (cng thuc Ty Ninh) ng cu hn. Thy xng i va la, gia th i bn cng thuc loi mn ng h i, cha m nng nh nhn li. Th nhng nng nh c nguyn xut gia cu o, khng tnh n chuyn lp gia nh, nn mt mc t chi. Mt m, khi c nh ang yn gic ng, nng nh ln ra i, nh tm n t tc ti ngi cha trn ni. Th nhng, chng may trn ng i, nng b cp v. Hm sau, n khi gia nhn theo lnh vin quan Trn th i tm nng b cp n tht, ch cn st li mt chn nm ni kt . c tin, song thn nng v cng au n, nh cho qun lnh mai tng phn thi th cn li trn ni v cho xy miu th. Hm l ngy mng 5 thng 5 m lch. Dn a phng cho rng ci cht ca nng nh thuc loi cht oan, th tt phi linh hin, t h c vic g kh khn, h thng n ni miu cng bi, mong c nng ph h. Ting n lan xa, dn dn ngi ta l bi ngy mt ng.
1347
Truyn thuyt th hai v B en k rng thu xa ni B en c tn l ni Mt. Trn ni c mt ngi cha th mt tng Pht bng . Ngy rm, mng mt, ngi trong vng thng ln y l Pht. Trong s nhng ngi m o c mt c gi qu Trng Bng tn l L Th Thin Hng, cng thng ln y cng l. C gi tuy da d ngm en, nhng li c duyn thm, nn c nhiu chng trai , trong c con trai vin Tri huyn Trng Bng. Mt ln, trn ng t ngi cha trn ni tr v nh, Thin Hng b bn gia nhn ca con trai vin Tri huyn n ng chc gho. Gia lc nguy khn nng c mt chng trai gii v li cng qu tn l L S Trit gii thot. T n tri ng, h i n tnh yu. Nhng lc y, gic gi ni ln nhiu ni, L S Trit b bt sung vo qun ng. Thin Hng nh mt lng ch i. Mt hm, trn ng i l cha trn ni Mt, nng b gia nhn ca con trai quan Tri huyn n bt. Trong lc th c gia chn ni rng, Thin Hng nhy xung mt h su t tit. Nh s tr tr ngi cha trn ni c bo mng, tm c xc nng v cho chn ct t t, ri lp miu th. Hm y l ngy mng 5 thng 5 m lch. T , qua nhng li n i, ngi n cng bi miu Thin Hng ngy cng ng. Cn c vo mu da ca Thin Hng, ngi ta gi nng l B en. Tn ni Mt t cng dn dn thnh tn ni B en. Ngoi ra, cn c mt truyn thuyt th ba k rng khi Nguyn nh b qun Ty Sn truy kch t Gia nh. ng ny ngc theo dng Vm C qua Ty Ninh vi nh sang Xim. Lc chy ngang qua ni B en, trong lc nguy cp vo miu cng bi cu xin nng nh ph h cho tai qua nn khi. Ln y, Nguyn nh thot nn. Sau khi ln ngi nh n xa, Gia Long Nguyn nh cho c tng ng v lnh cho vin quan a phng lp in th nng nh cho khang trang hn, km theo sc phong l "Linh Sn Thnh Mu". Do vy, ni Mt hay ni B en cng c gi l ni in B t . Theo Hunh Minh, trong Ty Ninh xa v nay (tc gi t xut bn, Si Gn, 1972) th cho rng tng ng ca vua Gia Long c c th ti in B trn ni, nhng nm 1945 - 1954 tng b tht lc nhng sau tm li c v a tr ln th in B nh c, tuy nhin t nm 1962, tng ny c rc xung cha Phc Lm chn ni th phng cho n ngy nay. Tng bng ng t th ngi, cao 42cm, ngang 24cm, nng khong 10kg. Cc tng B th trn ni c c v sau bng cht liu xi mng. Cn sc phong ca Gia Long n nay khng cn, ch cn sc phong ca Bo i vi danh hiu l "Linh Sn Thnh Mu tn thn".
1348
D theo truyn thuyt no th ngy va B vn l ngy mng 5 thng 5 m lch hng nm, ko thm mt ngy ph na l ngy hm sau mng 6 thng 5 m lch. Trnh t l hi va Linh Sn Thnh Mu din ra nh sau: Vo lc 0 gi m mng 4 rng mng 5 m lch, l Tm B c t chc trang nghim ti in th chnh nm cnh Cha ng trn lng chng ni. Lc ny ca in c ng kn, khng c khch bn ngoi tham d. Su ngi ph n, trong c ba ngi ca nh cha v ba ngi ca a phng c n ph gip. iu hnh l Tm B l mt ph n cao tui nht trong nhm. Sau khi lm l thp nhang khn vi xin php B, h bt u ci o khoc trn tng B, ri dng nhng chic khn mi tinh lau qua tng bng nc thng sau lau bng nc da nu vi cc loi l v hoa thm c pha vi nc hoa. Mt s ngi sng tn trc gi nhng chic khn mi phc v cho vic tm B, sau xin li lm lc. Mt s ngi khc th tin rng nc tm B rt qu, c th ung tr bnh hay thoa vo cc ch b au trn c th iu tr! Tm tng B xong, ngi ta mc o mi (do b tnh dng cng) cho B, ri ln lt ly B, coi nh xong nhim v. Mi cng vic trn u c thc hin trong mt ci mng che kn. Sau , nhang n trong in c thp sng ln v ca in c m rng n khch vo l bi. L vt cng B gm c: tri cy, hoa, tr, nhang, n, ru ngt, bnh, vng m... Rng sng ngy mng 5 thng 5 m lch, ting tng kinh Cha ng vang ln m u cho ngy l chnh. n khong 6 gi sng, cc s t Cha ng v cc cha ln cn trong b o vng ln lt ko n in B lm l "Trnh thp cng", vi mi mn gm: hng, ng, hoa, tr, qu, ru, bnh t chay, cp dy chuyn, xuyn, bng tai (ba mn sau l m c tnh cch tng trng). Nhng ngi dng hng u mc o thng xanh, tht ai en, i m t, mang hi, bc i trong ting l nhc dn tc Nam B ha cng ting ching, ting trng vang rn. Sau l dng hng l cc s tng kinh. Ti n c chng trnh ht bng ri, ma mm vng mm bc, ma chi, ht chp a Nng cng nhc dn tc gm: n nh, trng, phch... (nh cc l cng miu theo truyn thng Nam B) do b tnh dng cng. Ngy mng 6 thng 5 m lch, l hi va B tip tc tin hnh mt s nghi l khc, nh: cc s c kinh Bi sm (sm hi) ni bn Pht, l Cng Ng, l Th thc c hn, pht go mui cho ngi ngho. Theo li k li, trc y, l hi va B cn c chng trnh ht bi din ra vo ngy mng 7 v mng 8 thng 5 m lch, nay b.
1349
Tuy nhin, hng nm, dp ni B en n khch n tham quan, chim bi ng nht l cc thng ging, hai v ba m lch, gi l L Hi Xun ni B. c bit l t gia nm 1998, h thng cp treo bt u a vo hot ng, to iu kin ln xung tham quan in B d dng lm cho khch n tham quan, chim bi in B tng vt bt ng. Trong cc l hi Xun ni B, hng chc vn ngi t cc a phng Nam B tu v ni B en, trc l thp hng cu nguyn iu tt lnh s n trong mt nm mi v sau l vn cnh ni rng. Cc ngi cha v in B trong sut thi gian ny khng lc no vng khch. Ting chung, m vang ln thnh tht ha cng nhng li nguyn cu to nn nhng m thanh huyn diu nh nh thc ni rng tri dy di nh nng xun quyn y khi hng. Ring khu vc in B, ngoi vic thp nhang chim bi, ng gp tin bc cng c trng tu in, cha, khch thp phng cn c tc xin lc b. l nhng gi giy hng iu, bn trong c th l go v cng c th l tin l. Ngi ta tin rng vi cc gi lc ny, trong nm mi s c tin bc d d, thc go y lu! in B Ty Ninh l mt c s tn ngng dn gian c Pht gio ha, cho nn l hi cng pha tp mu sc tn gio v tn ngng dn gian. y c th xem l mt c trng chung ca cc c s tn ngng dn gian ln, c khch n chim bi ng o nht nh Nam B./. H.T
1350
L cng Yang ca ngi Chro

Phan nh Dng
Tc ngi Chro l mt trong nhng c dn c mt rt sm trn

vng t ng Nai. Theo cc ngun s liu, trc khi lu dn Vit, Hoa n ng Nai khai khn, th ngi Chro c tr v sinh sng trn vng t ny. Hin nay ng Nai, ngi Chro sng tp trung ch yu cc khu lng huyn nh Qun, Vnh Cu, Xun Lc, Long Thnh. y l nhng khu lng m nh nc quy tp theo chnh sch nh canh, nh c gip cho ng bo thiu s c cuc sng n nh. L Lch cng l mt khu lng tng t nh vy v c thnh lp t nhng nm u ca thp nin 80. Cng cn ni thm. L Lch trc y l mt x, nay tr thnh n v p thuc x Ph L, huyn Vnh Cu, tnh ng Nai. Ni y c tt c 64 h ngi Chro sinh sng vi s khu gn 400 ngi. Theo gi lng Nm Ni k, th t tin ngi Chro L Lch trc y Bho, bn dng sng Dahnhng. a danh ny ngy nay cch L Lch khong 10 cy s ng chim bay v l tn ca mt phn trng thuc lm trng Vnh An. Vi li sng du canh du c, tri qua bn nm i, ngi Chro n vng L Lch v hin ti sng n nh theo chnh sch ca Nh nc ti y cho n by gi. Cng nh bao dn tc t ngi khc trn a bn ng Nai, ngi Chro L Lch c kho tng vn ho dn gian rt phong ph. T nhng cu chuyn k, truyn thuyt n phong tc, tp qun, tn ngng, l hi... ca cng ng ngi Chro ti y gp phn lm a dng sc thi vn ho ca ng Nai. Sng trong khu lng L Lch, ngi Chro gn nh sng xen k vi ngi Vit. V vy, mt mt no , cc phong tc tp qun, trang phc ca cng ng h dn b gin lc v gn nh b m nht, Vit ho qua nhng mi quan h thng nht sut gn hai thp k qua. Trong nm, iu duy nht cn gi c nguyn bn l l hi ngi Chro t chc l cng Yang la. y l mt l hi quan trng ca ngi Chro, h n ch, n l cng ny tng ng nh ngi Vit n Tt m lch. - Bng dng l hi qua nhng cu chuyn k:
1352
Trong kho tng l hi nhng chuyn tch m ngi Chro L Lch cn truyn ming cho n ngy nay nh: S tch Miu ng Chn, Thng m ci, Con chim cho bo... cp v nhng l hi ca ngi Chro cc thi k lch s qua. C nhiu nguyn nhn, s tch dn n l hi, chng din ra ni dn d hoc vng quyn, song tu chung, l hi mi khi c t chc l c cng ng tham gia trong khng kh vui mng ca ht, thi th ti nng vi nhau. Kt thc l hi bao gi cng l mt kt thc c hu: Ngi ti gii c chn, k gian c b loi tr, phn nh rch ri gia thin tm v c t. cng l mt trong nhng trit l sng, phn nh nhng nguyn vng m c ca con ngi hng thin v mt cuc sng bng an, cng bnh m nhiu dn tc th hin qua nhiu cu chuyn k dn gian chng ta thng gp. c bit, trong cu chuyn k v s tch Miu ng Chn, ngi Chro L Lch nhn mnh n hnh thc ca l hi. a danh trong cu chuyn k lin quan n mt vng ni m tn gi vn cn tn ti cho n ngy nay. l vng ni Miu ng hin cn lu li nhng ph tch kin trc gch c (c nh on l kin trc khu thp, n) nm lng chng ti dy ni pha ty bc x Ph L. L hi c nhc n trong cu chuyn v mt cuc thi ti ca su chng r con mt gi lng ngi Chro. Trong , tuyn nhn vt chnh l chng r Chn- mt con vt c nhn cch ho sng ng, hp dn i din cho s ti gii, ngay tht ln lt chin thng trong cc cuc thi sn bn, xy miu din ra ho hng n hi phn nh k thng, ngi thua. Tng t, cu chuyn k v Thng M Ci lm php ho la t nhng tri b theo li tin dn phn minh trc t trng ri c trng thng, minh oan. L hi li c t chc khi la ngp trn cc kho, dn chng h h n mng. Phi chng hnh thc l hi v cc vt cng trong l hi m cc cu chuyn cp, ngi Chro cn lu gi cho n ngy nay trong cc dp l cng Yang? Mc d cu chuyn k khng h nh danh v l hi no, song d a chng ta lin tng n l cng Yang rng, Yang nh, Yang la qua cc sn vt cng c ngun gc t rng, nh, la m ra. - L hi cng Yang la ca ngi Chro L Lch: Ngi Chro L Lch quan nim mi vt u c linh hn, k c cc hin tng thin nhin nh ma, gi, sm chp. l t duy tn ngng nguyn thu: vn vt hu linh m hu nh dn tc no cng c.
1353
Ngi Chro L Lch gi Thn linh l Yang. H quan nim c rt nhiu Yang, chng hn: Yang nh, Yang rng, Yang la, Yang sm, Yang ma... V vy, theo suy ngh ca h, cng Yang trong nm khi gp nn, theo nh k, m u pht nng ry hoc thu hoch xong... l mt cch ng x vi thn linh. H ku cu gip hay cm t s bao che, nng ca cc loi Yang. Trong cc loi Yang, ngi Chro L Lch xem trng nht Yang nh, Yang la, Yang rng- nhng loi Yang c s tc ng, nh hng nhiu n i sng ca h. Yang nh theo quan nim ca ngi Chro L Lch l Yang nui mng sng dng h, thn tc, gia nh. Yang nh l ch th. Bt k khi t chc l cng no cng phi trnh qua Yang nh trc. Nu khng, l hnh ng b xem l ngo mn s b thn linh qu pht, thm ch gy nn bnh m cht. V vy, trong cc l cng Yang la, Yang rng bao hm c vic cng Yang nh. Yang nh c th cng bt k thi gian no, cn Yang rng th bt u cng khi pht ry vo ma, Yang la cng theo nh k hng nm v tr thnh thng l. y, chng ti s cp su n l cng Yang la ca ngi Chro ti L Lch. L cng Yang la l l ln nht trong nm ca ngi Chro ti L Lch. Ngi ta khng n nh ngy r rng, nhng thng cng vo khong t thng hai n thng ba m lch vo nhng ngy tt tri, trng sng. Trc y, tnh cng ng cn cht ch, ngi Chro t chc l cng rt ln, ko di trong ba ngy ba m. Tt c mi ngi trong bun lng u tham d. H n mc p, nhy ma ca ht nhng bi ca ca dn tc mnh trong ting cng ching tu ln gic gi ca bu khng kh l hi. Ngy nay, do nhiu nguyn nhn m ch yu l kinh t m ngi Chro L Lch t chc l cng Yang la n gin, khng ko di thi gian nh trc y. Mt s ch din ra khng qu mt ngy mt m- c th xem nh ngi Vit t chc m gi. Trong hai t in d ti L Lch, chng ti c tham d vo hai t cng Yang la ti nh ca gi lng Nm Ni. So vi trong cng ng Chro ti vng ny, y l mt gia nh hng nm u c t chc l cng Yang la. L cng Yang la gm: - Tht g luc (nguyn mt con) - Tht heo (nguyn mt u heo sng) - Mt s tri cy - Bnh tt, bnh np du trn m - Cm lam
1354
- Ru cn - Nhng bng la (ht nhiu) Phn bnh c lm nhiu hay t tu theo gia ch. Nhng bnh ny c lm ring trong ngy l cng Yang la, ngy thng ngi Chro khng lm. Ru cn c lm trc t nhiu ngy, bng phng thc: lm men ru, ly l cy x en lt thng, ly cm t vo thng v trn ph mt lp l cy x en. iu quan trng l go lm ru phi ly t ry ca mnh, ch khng c mn ca ngi khc. vi ngy, go ln men, em phi nng ri gi, v cho vo ch khuy tht k, tht u. Hi l du rng ri nht li v chn t cho tht k ch n ngy cng. Ngoi cc l vt cng (trong bao hm cng Yang nh, Yang ry, ng b t tin), trong l cng Yang la, ngi Chro lm mt cy Nhang bng tre di c chng 1m n 1m5. Pha ngn ti bng ra, an hnh ci r ln tng trng cho bng la ln. u cy c bn tia ra un rt p. Hai tia tng trng cho chim cho bo (con chim mnh m v p hng dng, oai v), hai tia cn li tng trng cho lng g- c ngha l c cng Yang la hng nm. Cch sp t bn th cng: Bn th c lm bng loi cy rng v tre. Chia lm ba phn v gn vo vch trn gian nh chnh. Phn trn cng c cy sp ong t khi khn vi, tng trng cho s p t, ph h ca thn linh. Khi gi Yang, ngi Chro tin tng la cy sp ong c t s bp bng ln xung nh nhy ma l lc Yang nghe li cu ca gia ch. C chn v cy chm hum c hun xng hng v mt t l vt bng tht con vt cng mang ngha tng trng . Phn gia bn th cng tng t nh phn trn cng. Phn di bn th c l vt gm hoa qu, tht g luc v u heo sng, bnh tt, bnh dy. Trc bn th khong 2 mt, t ch ru cn, c hai si dy ch buc t hai vi cn ko ln cao trn trn nh ni c cy nhang ln v mt t bng la tht ca t cng trc cn li. Trn hai si dy c buc nhng ming bng gn mng tng trng cho nc thang i ln i xung vi quan nim Yang la xung cng hng ru cn. Ngi gi Yang- c li khn trong bui cng. l ngi ch gia nh, ngi c tn trng trong dng h, thn tc. Trong gia nh ngi Chro ti L Lch, ngi gi cy Nhang u th gi cho n cui i, khi cht th truyn li cho con. Nu con ci cn t chc cng th vn
1355
gi cy Nhang u ca t cng trc. Bng khng, hoc khng bit c li khn th phi t cy nhang theo ngi khut, khng nn gi, nu khng s b Yang qu pht. L cng Yang la thng bt u vo lc 11 gi. Trc tin phi trnh l cng qua Yang nh. Ch nh ngi trc ch ru cn c li khn, c mt ngi ph ng pha sau. Li khn mang ni dung (chng ti c ging gii qua ting Vit) nh sau: Vi thn linh, ng b t tin, vi Yang nh, Yang rng... ( cc loi Yang). Yang la, bng d ti thn linh u bit. Hm nay ti cng l, xin tt c thn linh chng gim v v y cng hp (d) trong l cng ny. Xin gip ti ma gi thun ho, gip t gc ti ngn, la trng khng b ph h, thu v ct y kho nui sng gia nh. Nm nay ti cng nh th ny, ma sau gt hi nhiu hn ti nguyn khng qun m t cng nhiu hn. Hi cc Yang hy nghe li khn ca ti. Bng d ti khng gian di, giu dim, kht li. Nu ti lm sai xin qu pht ti. c xong li khn, gia ch ng ln, hng v bn th i ti, va tip tc gi Yang lm rm va a tay nng cc l vt nh mi thn linh. Khi cng xong phn trn nh, gia ch v ngi gip ph bng mm l vt ra kho la. Trn mm l vt c thm cy Nhang, u ngn hnh bng la c bi huyt con vt cng (g hoc heo). Kho la ca ngi Chro thng c dng khc hng vi ngi nh chnh. Kho la, theo quan nim ca ngi Chro l ln v c Yang la, nn phi lm theo hng ng Ty, bng mt tri khng th i ngang qua v nu i ngang qua nh vy l xc phm, b Yang la qu pht, khng ph h, gip . Mm l vt c by hn trn la, gia ch cng qu trn la, mt hng v l vt, cy nhang c t da vch nh kho, lm rm c li khn. Ni dung li khn khng khc my vi li khn khi c trong nh, nhng ch trng n v Yang la nhiu hn cc Yang khc. Khi cng xong nh kho, khong thi gian ko di 20 pht, gia ch mi khch ln nh chnh. L vt, thc n lm cho ngy cng Yang c mi khch n d. Ring ru cn, ngi n ln tui nht trong gia nh ung trc v mi khch. Theo quan nim ngi Chro L Lch, ngi ph n phi chu nhiu kh cc, t vic nng ry n ni tr, nn c u tin quyn ung ru cn, mi khch. Ln lt khch mi u c ung, v khch ung vi mt lng ru l hai c (tng ng hai chn ru) nh vy l thc lng v lm tho lng gia ch. Trong khi
1356
cng chung vui ung ru cn, mi ngi u vui ti, ca ht nhng bi ht ca dn tc mnh theo ting n tre, ting cng ching c nh ln. m xung, ti khong sn rng trc nh, ngi Chro t la, cng nhau nhy ma, nh cng ching, vui ht theo vng trn ly bp la lm tm. Bn cnh , gia ch cng chun b mt ch ru cn mi khch. Nhng nhc c nh n tre, cng ching, khn mi u c nhng ngi ln tui s dng thnh tho trong ngy l cng. H vui chi, sinh hot cho n khi bp la tn, thng l na m, mi kt thc trn vn ngy l hi cng Yang la. Vi nhn xt: Ngi Chro L Lch l mt b phn trong cng ng chung ca c dn tc Chro ng Nai. V vy, nhng sc thi vn ho ca b phn ngi Chro ti y gp phn lm a dng thm cho vn ho ng Nai- mt nn vn ho nhiu sc thi. Trong cuc sng ca nhng thp k qua v hin ti, do sng gn gi an xen vi ngi Vit, mt mt no em li nhng thun li theo chiu hng pht trin tt ca ngi Chro L Lch, ng thi bn cnh , cng c s pht trin ngc li vi h. l s m nht, thm ch theo chiu hng xo i nhng phong tc, tp qun mang nt ring ca ngi Chro. Trang phc, cch sng khng ch ca ngi ln m nht l lp tr s dn n ch gn nh mt gc hn. y l mt trong nhng nguy c lm cn dn kho tng vn ho dn gian, bn sc ca ngi Chro ti y. L cng Yang la l l hi duy nht trong nm, ngi Chro cn bo lu c. Tic thay, cn rt t gia nh c iu kin t chc, bo tn c nt p vn ho ny. y l mt l hi quan trng v chc hn c t xa xa cn truyn lu n ngy nay. Phi chng l l hi ca c dn nng nghip a hnh bn sn a, lm nng ry ph thuc hon ton vo thin nhin. l hi c t chc n mng ma thu hoch qua v chun b cho v ma ti th hin cch ng x ca ngi Chro vi cc thn linh m theo quan nim ca h c tc ng su xa n ton th cuc sng ca cng ng./. P..D
1357
L hi x Xun Hi
L Trung V
Xun Hi (tn c l Hi Thng), huyn Nghi Xun, H Tnh, vn l lng bin, cn gi l lng thy c, lng ni hay vn chi... Xa, nh dng trn nc. T nm 1958, ng dn ln t lin , va lm thm rung, va nh c. X chia lm nhiu xm, nhng ch c xm Hi Thy l gn b nc hn c. V vy xm ny thng c nhiu l tit hng v cu thy thn v c l cu ng (cu c nhiu c) vo ma xun. Ngi Hi Thy rt am hiu cc cch kim c bng cc loi li, s dng ty theo su nng ca nc, ty theo ma c r, ng c bi, ty theo thi tit tng thng trong nm. Cc c ni "ngh nh c cc nhc, gian nguy, sng cht khn lng, sng m cht , nm tc l ngi, nm tc l ma". V thuyn khi hnh ngh ra khi th li mn thuyn mp m mt nc khong 20-30cm (5 tc ta) d m, gy nn cht ngi. Hng nm, dn chi lo cu cng chu o, mong cho trai inh ca lng khe mnh (v y l lc lng ra khi nh bt c). H cu yn, mong cho thi tit thun ha bin m sng lng v cui cng l "cu ng", mong thu c nhiu hi sn ca bin khi. Trong dp Tt nguyn n, ngay t hng ng ngy mng mt, c nh cho thuyn ra lch nh m c cu may. Cn thng thng, cc gia nh vn chi u chn cc ngy chn: mng 4, mng 6 hay mng 8 Tt mi "xut hnh" cho thuyn i "m hng u nm", sut nm lm n thnh t, m li no cng nng tay. Cn l cu ng thng t chc vo lc ng nhn, khong thng hai m lch. Cc ch h hp bn, c ra "Ban cc li" , i thu tin tng nh, np cho th qu. L ph cng ty nm m nh ra nhiu hay t. Song mi h cng khng nn qu 10 quan (tng ng na t thc). Nh ngho hay trung lu u ng gp nh nhau. Nn khng sn tin th ngi ta nh mt ngy i nh c chung, sau khi chi cho cc thy th hm , ton b s cn li cho l cu ng. Nh vy l ph c khi li d dt. C hai hnh thc c hnh l cu ng: l trn cn v l trn nc. L cu ng trn cn. Trng vn (nh Trng xm) c dn chi giao cho trch nhim lo vic chung. Chn c ngy tt, ng bo cho b con bit. Vic u tin l dn "n" - nm t gia lng, cn gi l "cn Tin hin", th cc bc tin hin. Mi li - h - lo mt mm on thi. Nhng mm p nht (on mn, trng) mi c bng ra dng cng Tin hin ri i ra rp. Rp dng bng khung tre, ba bn che bung, cao khong 3m, rng 6m. Mt m hng ra nc bin ng ( lch Ca Hi), mi trng sng ca ng dn. Trong rp, k mt bn th rng bn trn by nhiu l phm gm: ln luc c con, cng mm
xi g, chai ru, ngoi ra l la lit cc mm on p cng cn Tin hin. Trong rp, t sm nhang nghi ngt ta hng ngo ngt, nh n chiu sng rng r ba bc tranh Pht trn vch. Cng lc y n (in) C (cn gi l in dc, xa bin hn in Cu, xy bi ct gn xm bin Ca Hi) th c Voi ci (tc gi l sau) 1 cng c hnh l vi vt phm xi, g, vng hng cng li trnh xin php v bo cho C bit l cu ng hm nay. Chiu hoa tri rng trc bn th. Mt thy cng chnh (v hai, ba thy ph phc dch) nghim chnh ngi gia chiu cng chic trng con. Hai ngi khc ngi pha sau thy nh ching, kng, v g m. Trng ci to treo trc ca rp, li c "ng ng tht" tc l mt ngi tht, (bng xng, bng tht) y phc xanh ng ng, bn thy cng. Sau l cng, ch thy cng - nhp thn - ng ng tht, s c li phn bo dn chi, l li ca thn. Trng vn cng tc trc ti . Mm cng hng v phng ng, cc c lo, trng tc dn dn thy . Ngi ln tr em xm bi qun o lnh ln ko ti mi lc mt ng. Trng m ni ln no nc, m vang mt vng tri nc. Thy cng thp cy hng, vi ba vi, ri gi hng vo tai, ngi trc mm cng cu khn: "Hng dng cng ging, thy gii H B linh quang Ngh An tnh, Nghi Xun huyn, Hi Thng x, Hi Thy thn, cc tn ch (thuyn ch) thnh tm dng hng cng hin. Nguyn h thuyn cu ng, phc lc (ti lc) dng vo thuyn. Trm ngh, l mi m u lo khng chu o, lo by t khng c nghim trang, li khng c sch s. Nay xin nc ca Pht T Nh Lai ry vo lm sch u. Li ni nghim trang, xin c: Chn ngc nc trong nh bng nguyt, git nc cnh dng qu nh ngc chu. Nay em mt git ri ln n (thy dng ngn tay vo chn nc mm cng ry ln vt phm, tng trng). Mi s d bn u ha thnh trong sch... ... Mt lng thnh mi c Pht Nh Lai, ngi m ca nhn t, che ch cho mi nh. Nh Ngi ra n cu tai nn cho sinh nhn. Knh mi (thy vi) v ng nam st hi trng coi vng bin ng - nam) ... Nam Hi c ng c ln, nh tn nng, lch triu sc phong ch m t, Trung ng, ti linh tn nng... ... Chn c li chi, cu ko cng c li mun i. H thn th mnh khe, ti li tng thm, bn ma thnh vng, tm tit thu hoch di do... ... Li xin thnh tm mi nm phng H B. Cc v thnh y , cng vi gi l, mi vic xin dng cng: hng hoa cng, ng tr cng, qu thc cng. Gi l ca lm duyn, khng bao nhiu theo php Pht. Mi ngi sng knh dng. Mi vic nh cng c c Pht. (Thy tung tin xin m dng) Ngi nhn lnh... Ching trng vn gi nhp, lc mau lc khoan, ha li thy
C Voi c gi l Ta, th n (in) Cu cn gi l in Ngang, in Ngoi v gn bin hn.
ngm ngi thnh knh, to khng kh linh thing v hp dn cho bui l. Dn chng vui v theo di v ho hc i ch ng ng ng. m nhc bng nhn nhp hn ln. ng ng tay cm nn hng chy , khoa i khoa li trc mt ri o u, o thn theo nhp nhc. t pht sau, ng phn "G ng thuyn" ng mc". Phi khua kim ch ng sc cng my ng tin cc loi ng p vo thuyn "trn c". l li thn mn mm ng ng phn nh vy. Lm ng li thn s gii c ci en, vn ri cho dn vn chi. Qu tra sang chiu, l tt. Cc thn chp nhn lng thnh ca ng dn, bo h dn chi v ban li "mi iu cu mong s c nh ". Cc trng inh c phn vic sn, chuyn ton b l vt t bn th xung. u, c, tim, gan con vt hin sinh dnh cho ba v cu cng trc tip (thy cng, ng ng, Trng vn). Cn li em chia u cho u thuyn nh c. Cc ch h ln lt ra nhn lc thnh vui v ra v. L cu ng trn nc. Khi cn sng trn lng ni, dn vn chi lm l cu ng trn nc, tc trn cc thuyn. Ba, bn nc (thuyn nh c) buc li vi nhau, tri vn ln, t bn th. Cc b t l vt v hng n u lm bng na. Bt nhang l khc thn chui. L ph tn khong 10 con ln. Thy cng i mo (m t), o thng, cu cng tng t nh l trn cn. Nhng sau khi chia phn v hng l vt, th mi h li lm l cng ring ti thuyn ca mnh. Trn mm, vt dng cng tht chu o v c phn phc tp hn: xi, g, on, cho, bng rang, bt go, bt mui, vng (giy) vn. Mm l t gia thuyn. Gia ch t cu. Mi nh t lm nh th thy yn tm v c lng tin su sc rng sau l cu ng, c tm s y thuyn mi chuyn ra khi. Hi cho bi. Sau l cu ng l hi cho bi. y l hi ua thuyn, mt loi hi nc, mt cuc vui cng ng ln ca dn vn chi mi ma xun ti. Trong li knh bo thy thn, hi cng c dng cu yn, cu ng. Song ngha su sc thit thc hn l trai lng luyn tay cho, vng li trong ngh sng bin, ra khi vo lng trong ngy tri p cng nh khi bin ng u c th a con thuyn tr v bn bi bnh yn. Lng chia lm bn bang (tng dng phe, gip), mi bang chn tuyn mt thuyn d thi. Thuyn thi l thuyn nh c nh, tt, cha khong 16 ti 20 ngi. Thuyn phi c kch c bng nhau. Thuyn nh th ngi ngi bi bng dm. Thuyn ln ngi ng bi bng mi cho, mi thuyn c hai li ui thuyn: mt li iu khin ng bi, mt cho vt, cho c, iu chnh cho thuyn thng bng trong lc ua. Mt ngi bt nhp mi thuyn bng tay v hoc bng m, nn gi l "ng ma m", iu khin cho trai bi b dm u n, to mt sc y tng lc cho thuyn lt nhanh nht trn mt nc.
ng bi dc b bin, di khong 1km gii hn bng hai ct tiu. Thuyn ua ln hai, ba vng, c di 2-3 km. Trai bi tuyn chn xong, c luyn tp ba ngy. Ngy u l "nhp", tp cho u tay, quen sc. Hai ngy sau: cho th, quen ng bi, rn tinh thn ng i. Nhng ngy luyt tp ny, phe, gip chi tin cho cc "trng s" n ung y , m bo sc do dai trong cuc ti, ly may mn cho phe, gip mnh. Mi thuyn cm mt c mi thuyn, khc mu nhau. Qun cho bi, ci trn, ng kh hoc mc qun i. Khi cc trai xung thuyn ri th li c ln rp lm l dng hng, co thnh. Mt hi trng di m vang, bo sa son. Ri mt trng pho t, c lnh pht. Cc thuyn lp tc lao vun vt v pha trc nh nhng con rn bin khng l vn di trn mt nc, trng tht k th. Ching trng khua vang. Dn chng h reo c v m vang mt nc, bin tri nh tip sc cho on qun xung trn. Cn thuyn v nht, hai li ln rp trnh thnh trc, ri cc c lo trao gii. Ton th thy th thuyn nht c thng mi ngi mt chn ru xun gia ting pho n cho mng. Hi cho bi kt thc l cu ng trong nim hn hoan ca dn vn chi, trong nim hy vng chn thnh chung ca xm chi, m u cho nm lm n mi, cho ma nh c mi. Ai cng hy vng c nm dn lng s trnh c bin ng, con ngi khe mnh, tm c ma no thc y, y thuyn mi chuyn ra khi tr v./. L.T.V
Hi lng H
Tn Tht Bnh
D ai i ngc v xui Nh ngy thng by v chi lng H Xem ngi khing kiu rc hoa "H khoan, cho cn" trong ba m ngy. (Ca dao lng H) Lng H (hin nay l x Bo Ninh) l mt vng t st bin Qung Bnh, ngy trc gm cc lng nh tp hp li: Nguyn Ct, Ca Ph, H Thn, H Dng, Trung Bnh, Sa ng, ng Dng v M Cnh... Th ca lng ging hnh li mc, chy di n 8 cy s ra n ca sng Nht L. Sng Nht L v pha ty ca x, pha ng l bin. Ngh nghip ch yu ca dn c trong x l ngh nh c, lm mui, ng thuyn. Dn c y khng nhiu, nhng rt ham thch cc sinh hot vn ngh. H khoan, cho cn l hnh thc din xng, ma ht dn gian c t chc ti lng H trong hi cu ma chay (cn gi l hi xung bin) vo thng t v thng by, tng nh cng n ca c voi gip cho dn lng lm n thnh vng. Theo truyn thuyt th lng H c hai cha con lm ngh nh c nm m thy mnh nh c mt con c rt to, m bng ra th thy y p tin vng. H phn vn theo gic m . Khi i nh c vo thng t m lch, h gp c c ng "ly" 1 . H a vo b lm l chn ct rt long trng vi s gip ca ton dn lng. Nm y, bin lng sng m, dn lng i nh c c rt nhiu. Hai cha con nh c tip tc hnh ngh, nhng mt ngy kia khng thy h tr v. ghi nh cng n ca hai cha con, dn lng lp miu th v n hng nm, c n trung tun thng t m lch, nhng ngi dn lng H li m hi gi l "hi cu ma" mong cho cng vic lm n ca mnh trong nm y gp nhiu may mn, pht t. Theo tp tc, hi gm ba ngy: 14, 15 v 16 thng t, sng ngy 14 thng t, mi ngi tp trung lng rc "ct ng" 2. Bn ngi khing kiu l trai cha v, nhng ngi ny mnh trn, ng kh v u cht khn la . Mi hai ngi i sau cm c, lng, tn hoa, gm gio h tng (cng l nhng thanh nin cha v). Nhng ngi ny ng kh xanh. i theo on ny l ton dn lng. Khi khing kiu n b bin h h kiu xung v lm l rc "ng" vo nh gi l l rc "ct ng". Mc ch l "ng" cng tham d l "hi cu ma" ca c dn vng bin.
1 2
"Ly" l cht (t ng dnh ring cho c ng / voi). "Ct ng" tc l xng c voi c ct gi ti miu th c ng ven bin. Sau ba nm ra ra, dn bin lm l ra ct th.
Ti ngy 14 dn lng t chc h khoan cho cn v ma bng. Sng ngy 15 h m b, ln t l. n ti li tip tc trnh din h khoan, cho cn ma bng. Ngy 16 lm l "xung bin". Dn lng lm mt chic thuyn bng giy khung tre. Trn thuyn c t con c bng giy, mang ra bin th. Khi mt tri ln th th chic thuyn xung. Ngi ta tin rng: nu chic thuyn vt qua c cc lp sng m vn nguyn vn th nm s c ma c. Bng khng, nu b sng cun th nm gp nhiu kh khn v mt ma c. Cuc vui h khoan, cho cn v ma bng li c tip tc vo ti 16 kt thc ngy "hi cu ma"./. T.T.B
L hi lng An Bng
Tn Tht Bnh
L hi Cu Ng lng An Bng, x Vinh An, huyn Ph Vang l hnh thc l

hi theo tc l, 3 nm t chc mt ln vo thng 5 m lch gm hai ngy mt m ti bi ct lng ng Ng v nh lng. Nhng nghi l c t chc trng th ti b bin trc lng ng Ng. i tng c th trong l hi ny l ng Ng, tng tch ca ng cha c r rng, xc minh. Theo li truyn tng ca dn trong lng, cch y khong 500 nm, ng Ng t Bc vo tr ng An Bng lp lng, sng to ra cc ngh nh bt c bin. tng nh n cng n ng, v cu an, cu ti, cu lc cho dn lng, c ba nm mt ln, lng li t chc l hi vo thi im thng 5 m lch. Trc khi vo l hi, lng phi cng o bi bin trc 3 ngy, lp hng n v nh th. y l mt nghi thc khng th thiu c trc khi chnh thc t chc l hi cu Ng. Ti lng ng gm c hng n th ng Ng v mt s tiu snh ng xng c voi, dn lng vt c khi c ng cht tp vo b bin t trc cho n nay. Nh vy dn lng xem ng Ng ln c ng Voi l nhng phc thn gip cho dn tai qua nn khi, nn t chc nghi l rt trang trng. y l l hi theo phong tc ca lng, bt ngun t xa, nay dn lng vn bo trng. Cc nghi thc tin trnh l hi c phn nh nh sau: Cng ti bi bin trc ba ngy so vi ngy t chc l hi xin thn t chc. L hi chnh thc c c hnh trong hai ngy. Ngy th nht lc 18 gi l thnh v l tc yt ti nh v lng ng Ng. T 19 gi n 21 gi, t chc vn ngh dn gian trn bi bin. Sau phn vn ngh, cc v b lo ca lng phi tc trc ti nh chun b l chnh t ngy hm sau. Ngy th hai l ngy Chnh t. ng 03 gi ngy ny, l chnh t - cu an tng nim ti nh lng bt u c hnh. Ph trch nghi l l cc b lo trong lng. Cc phn nghi thc u c gi nguyn t trc n nay. Phn nghi l kt thc, phn hi bt u t 7 gi sng cho n 17 gi. Tt c c 3 hip ua thuyn. Chnh cuc ua thuyn ny l phn ch yu to khng kh si ni ca ngy l hi. Cuc ua c din ra trn b bin nn c nhng kh khn m cuc ua tri trn sng khng gp.
ua thuyn c chia theo tng vng ca lng. Mi ln ua thng c 6 ghe bin. ua y dng cho. Mi ua t 4 n 5 cy s. Vn ng vin ua thuyn l cc thanh nin c sc kho. Kt thc cuc ua, Ban t chc lm l tng kt, trao gii thng cho cc ghe ua thng gii. Sau l bui cm thn mt, kt thc ngy l hi cu ng. y l l hi truyn thng ca lng c t chc theo tp tc. Dn lng An Bng tin rng, nu khng t chc l hi ua thuyn th sut nhng nm sau , dn lng s khng thu hoch c di do sn vt bin c, nn d bt c p lc no h vn tm cch t chc cuc ua thuyn. Trong thi gian chng Php, t chc ua ban ngy khng c, dn lng phi t chc ua m. y thc l mt cuc ua k l m ch c dn vng sng bin nng phn tn ngng mi t chc c. Mun ua c cc cy ua phi cho thuyn theo nh sng ca cy l m ban t chc treo vo nhng a im cn thit. Ngy nay, cuc ua c t chc li vo ban ngy. L hi Cu Ng l mt l hi trng yu ca dn vng bin. N khng nhng p ng c tinh thn trng o ngha ca nhn dn: Nh n ngi truyn dy cho mnh ngh lm n bin c, m cn phn nh c nhng cu mong, nguyn vng ca dn y. T.T.B
L hi m tang c ng Voi lng Ph Tn

Tn Tht Bnh
C dn lng Ph Tn, huyn Ph Vang, tnh Tha Thin c mt l hi th C

voi t khi gp c ng cht n ht tang 1. C ng Voi cht, dn chi gi l ng ly hoc b ly, ty theo c c hay c ci. Gi ni ln ch a c vo t lin. Bt gp c ng Voi cht, ngi thy xc c ng u tin c nhim v ko c vo b bin t chc l tng tng. By gi h tr thnh ngi con trai trng ca c ng. Nu c ng nh cht, dn chi gi l thai sy v gi l Ngi t lng tn knh. Ngi ta c gng a xc c vo trong thuyn cho vo b. n b, thuyn vn gi nguyn xc c ng gia thuyn, dn chi ly giy tin 2, giy trng bc ton thn c ng, nm hai ci cht mi bn thn c gi t th cn bng. Pha trn u c, ngi ta thp nhiu cy n sp v hng nhang. Nhng dn chi khc lo dng mt ngi nh chi bn cnh nh con trai trng ca Ngi thnh c ng Voi n t . Ngi ta khng c ng nm trong thuyn hoc trong nh bt c mt ng dn no ngoi tr nh ca ngi trng thy xc c ng u tin v ko ng vo b. Ng dn tin rng, c ng nh cha m cn c vinh d c c hnh l tang trong nh ca ngi con trng. Chnh ngi con trng phi t chc tang l v dn u m ma, quyt nh mi vic. Cc ng dn khc ch c mt sn sng gip h v hng cc n hu s do thn linh ban pht mi mi. Trong khi cc ng ph lm nh chi thnh c ng th nhng vin chc lnh o ca hai lng chi L Bnh v Tn Thy, vit giy bo tang gi i cc lng chi ln cn thng bo ngy gi, a im, tham d l m tang c ng "ly". Cuc l chun b m tang din ra trong nh ngi con trai trng ca c ng, gn vi chi t thi th c ng c rc n mt cch knh cn. Thi th c ng c t nm trn chic chiu hoa, c bao chung quanh mt lp vi , trn lp vi y, ngi ta t mt xp giy trng. Khi hng nghi ngt chung quanh. n sp c thp sng ln mi lc mt nhiu hn. Dn lng hp bn nghi l chn ct c ng, a im chn ct v cc nghi thc khc. Cuc bn bc c th sut m v tnh cht quan trng ca bui l, nhng ai cng t ra phn khch, hn hoan v h tin rng c ng s ph h cho dn lm n pht t sau khi lo l tang chu o. Ting phng la v ting trng vang ln sut m l. V coi c ng nh cha m nn nhng nghi l ca mt ngi cht u c thc hin trong nghi l m tang c ng. i l c ng c c hnh tng giai on theo
1 2
Vo ngy 08 thng 02 nm 1973. Loi giy c in ng tin t trong cc nghi l cng t.
Th Mai gia l ca Khng gio, nhng rt gn hn. Ngi ta trng by cc loi c i c truyn, phn ln mu xung quanh khu vc nh ng trng nam ca c ng. Lc ny ngi con trai trng c bt khn tang c ng, c ng c t vo trong mt quan ti loi tt nht. Khi lim ngi ta dng tr thay cho ct, tro hoc mt ca dng lim ngi thng. Tr ch s dng cho ngi giu c hoc cc nhn vt cao cp. Bui chiu ngy 9 thng 2 dn lng t chc cuc ua thuyn. Ni khi hnh v tr v ca cc ng ph ng vo v tr t quan ti ca c ng . Chnh ngi con trai trng ca c ng ch tr cuc ua thuyn y v pht gii thng cho nhng ngi thng cuc, gm 3 gii. Mi gii gm c mt ci phan mu , di ngn khc nhau ty gii v nhng ng tin c. Dn chng n xem cuc ua rt ng o. Nhng ngi ln tui ng cht chung quanh nh chi t c ng Voi, gn nh ngi con trai trng. Nhng ngi khc th ng trn thuyn ca h theo di cuc ua. Tt c mi ngi u nhit tnh c v cho cc tay ua. C 7 chic tri ang ua, trn mi tri ua c 14 ngi. Cuc ua din ra mt cch si ni, nhanh chng chung quanh v tr t c ng Voi, trong mt vng trn ng knh khong 500 mt. Tri ua phi cho ba vng nh vy. C tt c ba cuc ua. Cuc ua ny cch cuc ua kia khong ba mi pht. Nhng cuc ua y biu l s hn hoan ca dn chng, ng thi cng l mt biu hin ca s sng bi, mt dp by t nim vui dng ln cho c ng cu may v cu li. H tin rng c ng s ban theo nhng cu mong ca h trong sut nm sp n. Cuc ua chm dt, ngi ta quy qun n ung. Nhng ngi ln tui t hp trn nh ng trng nam c ng. Cn nhng ngi tham gia cuc ua th ngi trn thuyn ca h. Trong khi n, mi ngi trao i vi nhau nhng cm tng ca mnh i vi cuc ua cng a gin vi nhng bn b ngi trn cc thuyn xung quanh. Hai ngy tip theo, chng trnh ging nh ngy trc. Bui sng tip tc cc cuc l cng bi; bui chiu dnh cho cc cuc ua tri. Phn thng cho cuc ua cng lc cng tr nn nhiu hn. Ngi n t Qung Nam ra, c ngi t Qung Tr vo khi nghe tin c ng voi c vo b hai lng chi ny. l nhng ngi gc hai lng hoc c b con thn thch, v sinh k phi i lm n xa. Chiu ngy 11 thng 2, cc cuc ua c v si ng hn, v y l cc cuc ua cui cng. S ganh ua si ni, nhit tnh, c lc gy ra nhng cuc ci v. Dn chng nhit lit tn thng nhng tay ua gii, iu khin tri ln v nhanh nhn v ti ch u, chim nhng gii quan trng. Cc phan m tri git c trong cuc ua l nim vinh hnh ln ca lng. l du hiu nm sp n lng s thnh cng ln trong cng cuc lm n trn bin. Ngy 12 thng 2 l ngy a m c ng voi n ni an ngh cui cng. V tr la chn chn l mt hn o nh, mt ci cn trn ph Tam Giang, nhn dn gi l Cn T.
T sng tinh m, ngi ta nghe ting phng la, ting trng v ting ca thy cng tng kinh. Trc khi a c ng i, ngi ta t chc mt cuc ua tri cui cng. Cuc ua ny c tnh cch nghi l. V vy, ngoi tr nhng ngi tham gia cuc ua, khng ai ch n cuc ua my, v tt c mi ngi ang chen nhau tm cch tham d vo on a m. ni t quan ti c ng, ngi ta dn ra mt chic bng ln gm ba chic thuyn ca cc ng ph kt li vi nhau. Bn trn bng ngi ta trng ra mt ci d mu vng vi nhng ci phan m bng mt ca chng c th che c nng. Ton cnh trng tht hng trng. T chic bng y ta ra nhiu si dy to cho nhng chic thuyn pha trc ko i. Ngi ta tuyt i khng dng mt my n no, tt c u dng cho, thuyn ko i mt cch m . Khng mt ting ng tng thm s long trng ca m tang bng chnh s thong th , v cng biu l s tn knh c th c c dnh cho c ng Voi. T ch hai lng c ng trn thuyn n ni chn, khong cch khng xa, chng hai cy s. Nhng thm phn trng th v biu l cho mi ngi thy tt c nhng tnh cm ngi ta dnh ring i vi c ng voi, ngi ta i quanh mt vng n bn Thun An (nay bc chic cu qua ph Tam Giang) bng cch i dc theo b sng bn ny ri qunh qua dc b sng bn kia. Nh vy trc khi ri bn Tn M, i dc theo b sng, ln n ci bn nh m cc thuyn ng ph thng gh bn c, ri ngi ta tip tc i n n Thun An c (nay dng lm cn c hi thuyn) khi ngi ta quay v pha lch Thun An l ni tr ca ph thng ra bin. ngi ta dng li lm l v khn vi cu xin cho nh c bin c ma. Phn l ny xong, thuyn n ch chn khng xa lch my, ch khong 1.000 mt v pha Ty Nam. Trong sut l a m cc thy cng khng ngng tng kinh cu siu v vi ly cu nguyn. Khi n a im chn ct, ngi ta a quan ti xung ci huyt o sn. Vic coi t, chn hng ngi m phi nh mt thy a l sa son trc. Ba ngy sau khi mai tng l l m ca m. Khi chn ngi ta p ln gia m mt m t nh hnh trn, xung quanh ngi ta cng p mt vng t thp un cong hi dc. Sau ba ngy ngi ta tr vng t un cong y mt ch trng c th i vo bn trong. Sau ba thng mi ngy th ht tang, ch n khi th ng trng nam L Ny mi c th ci chic khn m h bt trn u. Ti sao khn tang bt trn u trng nam c ng li c mu ? Ng dn gii thch, mu l mu tang ca vua cha v ngi trong hong gia, vua Gia Long phong cho c ng tc hiu "Nam Hi C Tc Ngc Ln Thng ng thn" v cc vua triu Nguyn sau cng sc phong c ng vi danh ngha "i Cn Quc Gia Nam Hi" cho a vo lng th. * * *
m tang c ng lng Ph Tn l mt ngy l hi tng bng ca ng dn vng bin Thun An ni ting Hu. T.T.B
L hi Hi An
Nguyn c Minh
Hi An, ng dn sng bin v thng nhn bng ghe bu, theo o Pht Hi
An gi c Voi l c ng hay ng Ng. Cn c vo hnh dng v ni xut hin h gi c Voi bng nhiu tn: ng Khi, ng Lng, ng Chung, ng Km, ng Xa, ng ng, ng Hoa, ng Ng... Lng th gi l lng ng c ngi trng coi thng xuyn hng khi. Lng c khi do lng x lp hoc ca vn xy. Vic qun l c c mt hi ng. Lng c kin trc nh miu pha trong c bi tr n gin. B th ngay trn b quch cha xng. Cnh lng ng thng c miu m linh th nhng ngi khut mt. Sau khi lm l m T (b tang phc) thn ch tr li vai tr ng dn bnh thng v hng nm vo h tun thng 2 s t chc l t c ng kt hp cu ng. L t c ng c t chc vo ngy th hai khi mai tng c ng cng nh sau ny kt hp cu ng cc lng th v c bit l ca i v l ni tip cn bin, c nhiu thn linh phi hng nht nn lm ln. L t c ng bc l r mc ch th hin lng tn knh trc n nhn v tha thit cu ng, cu thn gip , ph h vt qua mi kh khn c "hnh thng ti li". Ch tr t chc l bao gm l trng, vn trng s ti. Cc thnh phn khc tham gia ging nh t chc hi ng t nh. Trc l, mi vic c chun b k cng v nu c s sut s l nguyn nhn dn n ri ro sau ny. Sn lng c dng rp rng ri, thong mt, va cho ngi d l va t chc ht bi vo ban m hoc ht B Tro hay l Bng Quan cho hi ua ghe ban ngy. Ti y, bn th, hng n, kh t, c xo, c phn lm quang cnh thm rc r. Phn u l l cng m hn c c vn, tip theo l l t thn, mi thn linh phi hng. C ni lm n gin, ni khng, cng c khi chnh bi i din, khn vi cu l c. Ht phn ny ngh. Phn t c ng, nu l tng th quan ti dn giy iu qung trc lng, k (khu linh sng) nhn ra bnh phong l bn hng n, c sc phong rc t nh ng th t v chiu hm trc, di t tri chic chiu thng tch (chiu thn v) dng cho chnh t bc ln bn l, Trung tch (chiu t ch th t) dng cho chnh t khi th t v chiu H tch (chiu bi t) c 2 chiu: chiu trn l ni hot ng ch yu ca chnh t, chiu di cho bi t. Hai bn chiu b tr hai bn nh, ng hnh ru, ty qu tru cau mi ngi d t t chnh hin n cc chp s u ng sp hai bn; t trong ra ngoi, t ln n nh u sn sng. n gi Ng (11-12 gi tra) l t c ng bt u, hnh thc v nghi xng hon ton ging t nh, ch khc v ni dung. Cc bn vn t bng ch Hn, Nm m chng ti su tm trong a bn Hi An cho thy mt tp th thn bin, thn nc. Ng Hi c tc Ngc Ln (c Voi) c xp sau i Cn quc gia Nam Hi, Cao Ct qung i vng, thi gim Bch m Ng
hnh thnh mu, Thin Yana Din Phi cha Ngc, bn x Thnh hong, Dng phi phu nhn li ng trn Quan thnh qun v cc v thn khc k c ch Ngung Man nng, Chm, Ch, Mi, R, Li, Lc ( l nhng v thn Chm). Th t c ng trong vn t v vic phn cng theo trt t ng cp trong bui l, s dng y phc l du vt Nho gio. Ngoi ra, cn c nhiu bn vn lc bt vi ni dung khn cu song tnh dn d bc trc hn v khng cn s sp t th t trn di v tr cc thn. "Cu cho bc vn tin thin, cu cho ngh nng cho ch ngh khi...". Li l va khao kht, va sc tch, mc mc, chn thnh v rt m mu sc dn gian khin cho gia thn linh v con ngi xa dn khong cch, su m tnh ngha. Thn linh c nhn cch ha, ngc li con ngi c thn linh ha, c hai cm ha ha nguyn y kht khao, c m v sc mnh. Sau l t c ng n ht B Tro. Trong t thng (cho a linh ng) c t chc vo ban m. Trong l mai tng c ng, b tro c thc hin trc v c trong lc h huyt. B tro l hnh thc ht tay nm mi cho a y. B: cm, nm. Tro: lay ng, cho ghe. B tro l hnh thc ma ht nghi l dn gian. gia sn by mt chic ghe khng y, khung tre lp vi, trong lng ghe c nhng cn nhn khi ht cho nhp nhng nh ang lt sng. i ht gm tng mi, tng thng, tng li v m bn cho (con tro) c s chn t 10-16 ngi. Tng li mc o di hng cm cho li di 2m, sn trng na di, hai xoy m dng v hai mt, mi cho long trng nh c nhng nc. Tng mi mc o di pht vng tay cm cp snh iu khin. Tng thng o di vng m, thm o cc khoc ngoi trang tr hoa l, rong lng tht ym di thu hnh mt qu mt to nhng hin. Tng thng cn c trang b thm cn cu v gu tt nc. Cn tro tri, phi mc o di vng, mi ngi u c mt mi cho ging tng li nhng ngn. Tr tng thng bt khn en v phi lo khi, la, i ch, coi ghe... v lm vic lt vt cn ton i u bt khn , tht lng , chn b x cp sc en trng hnh ch V. Khi biu din cn c 2 cy c xo ng hnh cm hai bn lm ranh gii gia i cho v ngi xem. Tng mi c vai tr iu khin con tro thng qua hiu lnh ca cp snh, lc bi, lc h nhp nhng uyn chuyn. Tng li c nhim v li ghe: lc chy, lc ht. Hai ng tng 2 u phi hp rn rng, cn tro ph ha theo. Nhn vt c ch nht l tng thng qua cc ng tc li ni hi hc chc ci ca ng. Khng kh sinh ng l th, lc trang nghim lc bay bng, sung sng, bi hi. Khn gi l nhng ngi quen ngh sng nc, gn b ha mnh vo nhng ng tc cc cnh tng, tnh hung c din gii bi i cho. Bng ti nng ca mnh kt hp vi vn sng tng tri, tng li v tng thng dn dt ngi xem cng mnh x l nhiu s c. Cuc sng thc hin ngh thut ha thot dng khng kh trang nghim bn cnh ca ngh thut cho ghe, xng sng ca ngh thut ht vn l xng x v trnh din cc ln iu dn gian nh h, l, ngm phi hp vi cc iu ht tun. Qua cc ln iu y, hnh ng xut hin: khi tnh, khi say lc xem bin, lc ngm tri, xem sao, khi th cu, bung li lc nghe sng ng chn tri... ri cuc i c ng nh ngi bn tt tng gn b vi ngi bng chc kt thc mt cch ngn ngi. C ng ra i nhng l ha, chuyn sang mt cuc i
mi gi li bao tic thng. l lc ht chc kt thc, h a linh c xng ln khi dy tm trng nn nao chia bit v phc thn bin c v ni vnh hng ca s sng. H a linh c khi c c ngi xem cng ct ging ph ha theo trong tnh cm dt do tic nh. Ht B Tro l b mn ngh thut khng ph thuc thi gian ngy hay m, cng khng cn n sn khu. N gn b v to nn cm ng su sc gia ngi xem vi nhau, gia din vin vi nhau v gia din vin vi ngi xem. Hn na din vin cng chng ai xa l, hng ngy vn bung cu th li, cho ghe sinh sng nh mi khn gi. L t c ng l hon cnh cho ht b tro bc l, hay ni ng hn l dp cho ngi lao ng trn tnh, by t o c tm t. Chic ghe, mi cho c ngh thut ha l phng tin c th cht cha phm cht trng o c, nghi l, yu lao ng, trn trng truyn thng m im lp lnh l lng v tha, bc i gip ln nhau trong cuc sng. Ht B Tro l vn vn ha vn ngh dn gian xut hin trong l t c ng nh mt bin php dung ha gia cng ng c dn vi nghi l trng th, trang nghim ko con ngi thot ra khi nhng rng buc ca l gio phong kin. ngha ny cn c nhn mnh hn trong cuc ua ghe ngang t chc sau khi mai tng c ng hoc hi ua ghe ting trong l t c ng kt hp cu ng thng k hng nm. C ng i vi cc ni khc thng c knh trng n tc ti linh thing. Hi An, c ng l nhn vt, l trung tm m xoay quanh nhn thc tnh cch con ngi sng nc Hi An c bc l dn. Ngun gc c ng qua hi c v huyn thoi l hin thn lng t bi bc i ca Pht B Quan m v thng sinh linh cht chm ngoi bin khi m x o c sa thnh trm mnh cho bin thnh c ng cu ngi b nn. Ng dn tang c ng trm ngy hp vi con s y. Cch ct ngha ny c mu sc Pht gio ph ln tn ngng s khai nguyn thy l tc th c c t lu i c dn bin nh mt s b sung cho phong ph, phc tp hn. Nhng ngi cng gio tuy khng th cng, khng lm Long Chu hng nm nhng mi khi c cng t ca i u c gp tin cho vn lm m. Bi v h vn thuc c dn Vit Hi An, v ca i vn l ci ng chung cho mi ng dn nn nhng nh hng, tn trng, giao cm l tt nhin. Lc sng c ng cu ngi, lc cht c ng vn tip tc ph h cho dn. Thc cht ch l ci v bc b ngoi cha ng ci li nhn sinh. Ngi Hi An bc trc, v tha, trng ngha v lun ci m, ho phng. Trong vn ha li cng khng co li t v m m ra n nhn ci hay, ci thc s c ch, s nh hnh v bo th tng i trong tim thc. Cc nh nghin cu vn ha Chm khng nh ngi Chm l nhng ngi u tin th cng c voi v cn thm dn chng rng Sn Hi, M Nghip (Thun Hi) hin cn cc lng th c voi do ngi Chm dng nn. Vic tip tc th c voi ngi Chm chnh l mt biu tng tnh cch ca ngi sng nc Hi An. Song nh trn nu, mc d tn trng ngi Chm, c dn tng lm ch trc mnh, hnh thc cng t, ni dung th phng c voi c hon ton Vit ha hay ni chnh xc hn l c Hi An ha. Nguyn nhn th hai c ng thc s sng trong lng ng dn Hi An chnh l s tha nhn ca Nh nc phong kin. Bn cnh nhng vic lm t ra "ly dn lm gc" theo trit l o Khng, Nh nc phong kin cng thy r v bit li dng trit tn ngng ca ng cp thp. V vy c ng c vua tn knh sc phong. Quc
triu chnh bin tot yu chp rng vua Gia Long sc phong tc Nam Hi c tc ngc ln tn thn, v trong ln trn chy qun Ty Sn bng ng bin c c ng cu. i Thiu Tr (1891) li sc tng Dc bo trung hng trung ng thn cho ng dn thnh v th ti cc lng, dinh v c qui nh thm v vic th cng tr thnh thng l hng nm. V th nht thit phi c cc v chc sc cao nht trong lng ph vi trc linh sng hoc bi v c ng trong l t. H cng ngi chiu thng nm th thng ht B Tro cho a linh ng, hoc ngi bn quan cm di trng chin trong hi ua ghe, hoc cm chu trong nhng m ht b. Nh vy, l t c ng vn khi nim phn thc, tip thu nhng nghi l c truyn ca dn tc, c mu sc Pht gio, c chnh quyn phong kin ng h, c hi th ca o Nho. Song, cn nguyn vn l do dn, v dn nn t mt con vt c hnh ng ch li cho con ngi c nng cao ln thnh ng cu nhn th v tn sng, bit n nh cha m mnh./. N..M
L hi lng ng Yn
Nguyn Ngc Trch
Cng nh cc c dn vng ven bin, thn ng Yn, x Bnh Dng huyn

Bnh Sn hng nm, xun thu nh k u t chc l cng c ng - nghinh ng lng vn. thn vn ng Yn, x Bnh Dng, theo s sch lu chp ca lng li th tc cng c ng c t nm Tn Mi Gia Long (1811) v cn gi mi tc ny cho n ngy nay. Ring lng c sa cha, trng tu qua 4 ln. Hng nm c n L Xun, hoc L Thu cc h ng dn trong vn chun b cc l vt cng: nhang, n, tht heo, tru cau, ru mui, hoa, tr. Ghe thuyn, qun o, m mo cho i ma, i cho, n, c, trng ... k c nhng nhc c phc v trong l cng. Trong ngy l, lng th c trang hong ht sc rc r, trang nghim, c chng n, c hoa rc r. Cc phng tin m thanh nh : Amply, micro, video iu khin l cng v phc v gii tr. Cc nh trong vn ghe u chun b bn hng n, trn c nhang, n, bnh tri, mm xi... hoc a xung thuyn cng. Cc tu thuyn u v tp trung u bn, trn mi chic u c dn sch s, gn gng ch ghe cng. Cc tu thuyn trong i nghinh ng c trang tr y c, kt hoa, n rc r. m n, bn din ra cnh nhn nhp, tng bng ca hi hoa ng cng vi tm lng n nc, phn khi ca ngi dn vn thuyn. Nu l l xun, cnh nhn nhp din ra t chiu ngy mng 6 cho n ht ngy mng 8 thng ging, cn vi l thu th t chiu ngy 14 n ht ngy 16 thng by m lch. V thi gian m l hi cng c ng Qung Ngi khng c ngy thng nht chung, m mi ni tu thuc vo ngy c ng "ly" hoc ngy nhn sc phong ca triu nh tin hnh l. Bnh Dng t chc 2 ngy mng 8 thng ging v 15 thng 7 m lch hng nm; x Bnh Thnh (Bnh Sn) th din ra vo 2 ngy 18 thng Ging v 15 thng 8; x Ngha An huyn T Ngha nhm vo ngy 16 thng ging; Ph Thnh (c Ph) ngy mng 3 thng ging m lch. Nh vy thi gian thng c t chc vo dp xun v thu trong nm. V nghi thc l nghinh ng hay cng c ng cng gn nh l cng nh hng nm do ban qu t ca lng c (vn) c ra iu hnh mi cng vic. y c l nghinh ng v l yt (tin thng). L nghinh ng thng xy ra trc m chnh l, thng xy ra tun t nh sau : L nghinh ng thn ng Yn x Bnh Dng - Bnh Sn c cc ng dn trong vn chi chun b c thng trc . Sp n ngy, lng c dn dp sch s, trang hong c lng, quc k, c phn. Cc ghe thuyn nh c cc ni u c tp trung v bn. Trn mi ghe, thuyn u c chng n, kt hoa, mt dy pho, trc mi
thuyn c bn hng n v mm l vt. Khng kh ngy hi bao trm t u lng n cui lng, n bn ghe to nn s n nc, phn khi. L nghinh ng c din ra lc 6 gi chiu ngy mng 7 thng ging. ng gi xut pht, cng vi nhng hi trng thc gic vang ln th on rc t lng i ra bn. i u l l c i, theo sau l i cho, qun o mu xanh, np , u i khn vng, np ; i gm o qun en, u i nn , vin vng, qun o np trng. Tip n l kiu c 4 ngi khing, trn thc cng gm: bn tru, ru, hng, hoa. Hai ngi cm phn v i k i hai bn. Theo sau kiu l hai t vn cng ch vn, ban nhc, i trng (c tiu c, i c), cc ban xm. Ra n bn on rc c chia ra cc ghe i nghinh. Ghe chnh l c t by hng n ch ch vn, t vn, ban nhc, i trng, cc ban xm. Hng t (c) ghe ch i cho; hng hu (li) ghe ch i gm; hng gia ghe ch i ln. Ghe chnh l c chn i u v cng l ghe c dn trong vn chn t trc. Phi l ghe nh bt c nhiu c, ch ghe l ngi c , uy tn, khng mc tang ... Sau khi on ngi xung ghe xong, tt c u n my, ghe chnh l dn u khi hnh, cc ghe khc ln lt i, tin v pha ca bin. Ting n ca my ghe cng ting trng, ting pho, ting h reo, hoan h to nn m thanh rn rng no nc. n im nh trc, ghe chnh l ra tn hiu gim tc , dng li v tt c cc ghe c neo li khn l, cng v th hng, giy, ru, mui, hoa. Khi on rc quay v th cc ghe ln lt t pho 1. Lc ny, tr, gi, trai gi trong xm t ra bn n on rc. Nghnh n m rc cng c t chc chu o c ch l, ban t chc v sp xp i ng v tr ca cc ban, i. - L tin thng (l yt): tin hnh lc 20 gi ngy 7 thng ging hng nm. Theo trnh t nh sau : + Ch l lm l. + Phn hin (c s hin, hin v chung hin). + Cc i cho, i gm, i ln ma theo nghi thc. chun b cho chnh l cc thc cng cn chun b y nh: heo sng, g, ru, mui, hng, hoa, tr. y, c nm c ma, lm n pht t th cng "sanh t" gm c: heo, g, ru, mui, hoa. Nu nm no lm n km, c ghe thuyn b lt, ngi cht th cng "tm tr" c : ru, tr, hoa. v tr in th c bi tr nh sau : - Chnh in (Long nh) : Thn Long hi. - Bn trong (t, hu): thnh thn, m binh, c hn. - Pha trc (bn ngoi) : Hi ng. Trc khi vo l, i trng im ba hi trng di bo ng tt c chun b. Lin theo , chnh ch l c bi vn t gm c: nin hiu (nm cng), ch l, l xun hoc l thu, cc mc thn v sau cng l mc cung dung tn thn. Trong lc ch l c vn t bn trong dt mt mc th bn ngoi di s iu khin ca hi ng, cc i gm, cho, ln, ln lt ma theo cc nghi thc ca l. Ting trng, ting nhc, ting kn to
1
Chng ti ghi ch theo l tc xa, hin ti, nghi thc ny khng c na.
nn mt khng kh trang nghim v rc r trong bui chnh l. y vai tr ca t vn rt quan trng, ngha l trong lc hnh nghi (xng) cng nh cc hnh thc khc, t vn trn trong in c (iu ng) cc hot ng bn ngoi. Bi vn t c lu truyn ghi li s sch ti lng nh sau: Qung Ngi tnh, Bnh Sn huyn, Bnh Dng x, ng Ty an thn, ng Ty an vn, t ch "Nguyn Vn A" tnh k cc li nghip hi ni gian ngoi hi i tiu ng. Tu v xun l, nay cn dung ph lang tu cn dng sinh t bn son, ph tang tiu tiu kim ngn hng n thanh chc th phm chi nghi. Cm chiu co vu. Nam hi c tc ngc ln i lc t ch chi linh tn thn. Sc lnh t t chng linh tr tn dc bo trung hng thng ng thn. T dng thnh vn hu qun cng chi linh tn thn, bn x thnh hong i vng vn khnh hng hu bo an chi thn. c tin sinh, h tin sinh. C ban lit v ch tn thn: Thy long thnh phi ngc chn thi t chi linh tn thn, Kim mc thy ho th thnh phi chi thn, bn thn bn x chi v tn thn, ng phng h b thy quan tn thn. Cai ng linh thn H hi bc thip chi thn, thanh nha bch x hc din mc tr chi thn, Dng lch phu nhn hong ph qung t chi thn. Tin s to qun, th cng tr bch ch ngu mang vng chi thn. Tin hin khai khn hu hin khai c ch lit v. Lch i vn ni tin bi ch tin linh. D chi thin vong ng t ni ngoi s nht thit c thn, m hn ty lai phi hng. Cung di tn thn. c phi hng gian, n m vn v, ging tng lp phc din gian a lai ph tr. Mc tng n ph, bc hi lm nng bo h. T tc : xun thin, tit gii chnh ngot thi nh, cung tn l s, kinh ng v thin, nguyn k gim lm, phc thy mc h. Ngng li tn thn chi gia hu gi(1). Phc di cn co. Cng vi l thc nghinh ng, chnh l, trong 2 ngy t chc l xun, l thu x Bnh Dng c tr ht b tro lun gn vi tn ngng ca c dn vng bin khi c c ng "ly", hoc nhn dp l t c ng v trong cc l hi cu ma ca ng dn. Ht B Tro (cho b tro, h a linh, h hu linh) ngha l ht c ng tc ma (B: nm chc, Tro: mi cho). Mi i cho B Tro c khong 20 ngi v 4 nhc cng chi trng, sanh tin, nh, chp cho. Trong i cho c tng mi, tng khoang, tng li mc o thng xanh, tht dy lng iu, cn li con tro (bn cho) u cht khn, lng tht vi , chn i chn t, tay cm mi cho di 1,2m, sn en trng. Khi ht
(1)
. Theo ti liu ghi chp ti lng vn ng Yn.
tng b tro lnh xng ri con tro ht theo. Khi a linh, ngi ta thng ht cc iu ht nam, ht khch trong tung. Lc lao ng thng dng cc iu h cho thuyn, h git ch, h hi, h l... Trc cch mng thng Tm tc ht b tro thng c t chc y hng nm. gc vn ngh dn gian, ht b tro l mt loi dn ca nghi l cung cp cho chng ta nhiu t liu qu bu v phong tc, tp qun, ngh thut. T lm c s nghin cu bn sc vn ho dn tc truyn thng xa xa. Ngh thut trnh din v ht b tro l s phi hp rt nhp nhng gia m nhc v li ca k c ng tc trnh din ca tng mi, tng khoang, tng li cng m bn cho di s iu khin thng nht ca tng mi. Mt s li ht c ni dung nh sau : Tng hu (xng) : n ni l nghi chnh tc. ng chc huy hong. Truyn cho b tro lng ban. Xp cho vo bi yt. Tro (ng thanh) : D ! Tng hu : Xun thu l tit. Thn niu thanh hng. Tu cc tr lan. H cc ng cung kin. b tro ! Ci khai thuyn hu tro. Tro (ng thanh) : D. (lc ny tt c ng dy, xc cho ln nch, theo ting phch ca tng tin, tin v ni trnh din). ng thanh : H thin quan thu sc. Ht nht chiu huy hong. Khai thuyn hu linh v. ng b tro qu vng ! ng b tro vng ! (Cc con tro lm ng tc cho) Tng hu (tay lc no cng lm ng tc gi cho li). Xng : Chi rng lai vng nht nguyt. Thm su mt gii giang h.
Ngn nm vang ting u ca. Mun thu n n bo b. Dng t l cu ng lc li. i hi nhun ly nh cha chan. iu nam ai : Cha chan ct mi cho. Cn li i cn. Anh em b tro i ! Phong pht nht, thy phau phau. Bum dong bin i, b sang mt su. Tri qua my dm b du. Ngn nm t sng su khn lng. Tng mi : Truyn cho b tro lng ban. n thanh ca nht loi(1) Con tro (ng ti ch) ng thanh : D ! ng dy tn ngng ca l hi cng c ng Lng Vn, ng Yn, Bnh Dng chnh l tn ngng th c Voi./. N.N.T
(1)
Ca dao Nam Trung B - Nxb KHXH, 1994.
L hi cu ng Khnh Ha
Nguyn T Hi
Khnh Ho c l hi cu ng v cng lng ca cc c dn ven bin. Ngun gc l hi cu ng l tn ngng th c Voi, c ng ca ng dn. C Voi c ng dn gi l ng. Lng th c Voi thng xy a th cao, thong, hng ra ca bin, c tng bao quanh, xy dng nh mt qun th. gia l chnh in, trang tr hng l b uy nghi, in th, sau l quch, ng xng ng. Bn t th b Thin Yana thnh Mu. Bn hu th b Vn Lch. Gian rng th Tin hin. y l gian nh ca lng. Xa nh ring, lng ring, nay a dn nh vo lng tin b trng coi, hng khi. Tip l cc phng n khch, ni nu n cho l hi. i din in th chnh l sn khu din ht bi, tung th l, sau din cc pho tung cho dn xem. Vic cng t, nm no vn lch cng lm l dng hng, cn cng ln th thng l ba nm, nu vn lch no c iu kin, nm mt ln. Ngy xa Xun thu nh k, xun cng nh, thu cng lng. Nay xun-thu hp nht, lng - nh cng mt ln. Khi cng lng thng phi m 3 heo. Heo cng nh, heo cng lng ng, heo cng b Vn Lch, b Thin Yana. Thi gian cng ly ngy ng ly bng khng do b lo trong lch nh ngy, ri t thng l ng ngy gi m cng t. Trong l cu ng, c chi tin hai khon chnh, l l t v tin tr cho on ht bi. Tin ny do c vn lch ng gp, bt k ngnh ngh no, tu kinh doanh ln b, thuyn to, nh, giu, ngho, do b lo ca lch nh mc thu. Mi thnh vin trong vn lch u t nguyn ng np, v h cho l trch nhim, l bn phn. i din cc gia nh u c n n ung. Ngi ca vn lch, hoc du, r lm n xa c gi v tham gia cng t. Ngoi ra cn khch ca cc vn lch khc mi n tham d, gi l hnh bu. Trc ngy m l hi vn lch bu ra ban t chc, ban chnh t, bi t, hc tr l, i b tro. M u l hi l l nghnh rc sc phong vua ban. V d: Bnh Ty, Ninh Hi, Ninh Ho c 12 sc ch ca mi hai i vua phong sc cho nh - lng Bnh Ty. Nhng sc ny c lp miu th ring, hoc gi cha. Sau rc sc l l Nghinh Thy Triu, l rc linh hn ng Nam Hi ngoi ca bin v chnh in chun b cho t chnh. Trong nghi thc Nghinh Thy Triu c h B Tro, l tr din dn gian p mt, ngon mc, c o tnh khi qut ho cao trong ngh thut biu din. Vo phn t l, c t thnh sanh l m heo, ri n t chnh. T chnh: T nh trc, t b sau, cui cng t ng Nam Hi.
Vn t nh nu cng c tin hin khai khn hu hin khai c, nu cng lao cc anh hng lit s v dn v nc. Vn t b, nu cng n nui dy con ngi. Vn t ng Nam Hi nu cng c ca ng. Cui cng l li cu xin dn an quc thi, tn ti tn li i vi c vn lch. T vn s c t ln. ng chnh t lui li trnh trng h ln: Nhc v ca cng tu n tin khi din, tung th l bt u. Th l l phn tip theo ca l chnh. Trng chu bc vi iu, c lt ra trnh trng nh ba hi chn ting. i din on ht lm l c li cu chc vn lch ri din. Ht th l l ht cng, ht dng thn linh. Ni dung v tung phi ca ngi ngi anh hng bit trng nhn ngha v dn lm ngha c. Sng - thc u quang minh chnh i, con ngi y phi c hin thnh. Cc v thng ht v Quan Cng trch trong truyn Tam Quc Ch. Cc v th l thng l Tam anh chin ni v Quan Cng, Lu B, Trng Phi m L B. V Trng C Thnh, Quan Cng b To, trm lc tng, ph Nh Tu v H Nam. V Phc Hu Dung o Quan Cng bt c To li tha To Tho. Tuy nhn vt trong tung chu nhiu lao kh, xong phi thng, phi dit c c, phi tr c gian, yu t c hu l quan trng. Sau th l l l tn vng, phn t chnh n y l ht. Song c vn lch li ch ht xong trong my ngy m ri tn vng. Tn vng l phn cui cng ca l t. Trc tn vng trong v din bao gi cng phi trm c tng c, cho mun dn an lc, thi bnh u ca. Ni dung tn vng l ma t linh, ma ht mng vua tr ln ngi: Ly c v bn phng. Ra n nhun trm h. n y mi tm gi l chm dt phn l, chuyn sang hi. Tm l bi s quy nh sau tn vng mi chm dt phn t chnh, ch thc ra c yu t biu din ngh thut, c ngi xem l c hi ri, xong tm tch d b phn tch. Phn ht trong t chnh cc k quan trng Nht th l, nh tn vng, quan trng n mc so snh: Nht to gia, nh ca xng. Qua c my im chnh chng ta cn quan tm: Ngun gc l cu ng cng lng xut pht t trong yu cu ca lao ng, sn xut, mang tnh ngnh ngh v phc v lao ng. L hi cu ng l phong tc, tp qun l np sinh hot vn ho vi truyn thng o c ung nc nh ngun, tnh on kt cng ng ng nghip cao. Ngh thut tung c nh gi cao, thnh mt th l vt hin t. Ht bi trong ngy l cu ng l mt hnh thc sn khu dn gian m yu t hi h phong tc. Sau 3 gi th l n phn din cho mi ngi xem. Sn khu trng tri 3 mt, khng trang tr. Khn gi ngi chung quanh, trng chu 2 ci k pha trc.
V din do ng dn vn lch yu cu, ch yu l tung pho. Ni dung v phi c hu, yu t bi hng hi u c khn gi yu thch. Ch lun cao nhn ngha, ch trung ch hiu vn ton. Thi gian din tu thuc vo s tin dn gp. Thng ht t 20 n 50 gi lin tc ngy m. Xut pht t lng tin c thn linh chng gim, vn lch c lm l t y, c mi on ht hay cu mong c ma c. Ngi xem rt ng, hng ngn ngi, mi la tui, xem rt say m, ho hng. Khn gi, din vin v ting trng chu nh to nn cht men say cho ngi ngh s sng to ngh thut./. N.T.H
L hi Cn Gi
H Tng
x Cn Thnh, huyn Cn Gi, thnh ph H Ch Minh c mt c s tn ngng ca b con ng dn sng dc theo con lch Thch Phc, gi l Lng ng hay Dinh ng. Trong Lng ng, hng n chnh th Nam Hi Tng Qun, tc C Voi - v thn h mng ca ng dn. Ngoi ra cn c khnh th Thy Long thn n, cc hng n th nhng bc tin hin hu hin ca vng t ny, cng "t sinh lc o", cng nh c hai hp king ln cht y nhng xng ca c voi tng b ly (cht) tp vo b x Cn Thnh t trc n nay... Hng nm, nhn dn x Cn Thnh u c t chc l nghinh ng vo ngy 16 thng 8 m lch rt long trng. Trong dp ny, ngnh vn ha huyn Cn Gi phi hp t chc l rc n trung thu kh linh nh cho thiu nhi a phng, cng nh t chc cc hot ng vn ha khc nh: t pho bng, biu din vn ngh... phc v cho ngy l trng i ca b con ng dn ti y. Sng 16 thng 8 m lch, trong khi nhng hot ng vui chi din ra trc khu vc Lng ng nh: ko co, y cy, leo ct m, i c kheo... th hng trm chic ghe ca ng dn h tng chic ghe chnh ca Lng ra khi lm l Nghinh ng. Ghe no cng trang hong rc r c hoa v u c by hng n vi cc l vt nghinh ng nh: heo quay cng b lng, xi, go mui, tru cau xc giy, bnh trung thu, tri cy, bn, rau sng, da leo, kh, nc mm, hoa vn th, n cy, nhang, giy tin vng bc... c bit mi chic ghe u c treo nhng dy c bng vi mu di t ct bum xung tn mi ghe, lng lng bn trn bn hng n. Ring chic ghe Nghinh ng ca Lng c trang hong rc r hn c: dc hai bn thnh ghe l hnh hai con rng vng sn v ti tn, bn gc mui ghe l nhng b hoa vn th vng ng, bn cnh l c t quc cn c l c ng hnh c cm mi v ui ghe, hai tm honh vi thu cc ch nho "Quc thi dn an" v "Hin hch anh linh" phn pht cng trc gi cng chic bng vi ghi dng ch "Cung nghinh ng Thy Tng"... Trn ghe, bn cnh ban nhc l cng cc l sinh l ban qu t ca Lng ng, tt c u mc l phc dn tc rt trang trng, ng bn cnh mt hng n c linh v ca ng v cc l vt dng cng cng cc th... Khong mi mt gi, on ghe nghinh ng ra n khu vc nh n hai n Trng, ranh gii ca Cn Gi v Vng Tu th bt u dng li cng ng. Trn chic ghe nghinh ng, v ch t mc o di en, u i khn ng, chn i hi, ra lnh dng ba hi trng, ri lm l t theo nghi thc c truyn Nam B (dng hng, dng ru, dng tr), c vn t cu quc thi dn an, ma thun gi ho, bin nhiu tm c... Sau l nhng hi ching trng nh vang gia bin khi v cc ghe thuyn un ln, qun o nhiu vng trn bin ch hin tng nc bin xao ng, gi l "ln vi" - tc du hiu tng trng ng chng gim.
on ghe thuyn quay mi hng v t lin trong khi tt c b con ng dn vui v mi nhau tng ming tht, ru... trn tng ghe, thuyn. Cuc rc hng n ng t ghe nghinh din ra rt long trng sut t Bn Cy Me tr v Lng, vi rng, ln, nhc l, nhc ty v pho n tng bng. Mi ngi dn x ra nghinh ng nghn c li i. Sau khi lm l an v ng th t l tin hin, hu hin theo nghi thc c truyn Nam B c tin hnh ngay ti Lng, vi ban nghi l ca hi Lng, ban nhc l ng m, cc l sinh cng cc nghi thc: nim hng, dng hng, dng ru, c vn t, dng tr... Kt thc l l phn th lc ng, tc ba tic nghinh ng, din ra bnh ng i vi tt c mi ngi, to thnh mt bu khng kh m cng. L chnh t c hnh vo lc 24 gi m 16 thng 8 m lch. Thc cng thng l mt con heo trng, hai mm xi, ru, tr, hoa, qu. Nghi thc t l theo c truyn Nam B vi ban nghi l ca hi Lng, ban nhc l ng m, cc l sinh cng my c o thi. Xen gia l t c truyn l phn dng hng ca mi ng dn v phn biu din ngh thut ht bi vi cc v tung cao trung, hiu, tit, ngha, trc cng ng v sau l b con ng dn gii tr... Sut thi gian l hi, tt c b con ng dn Cn Gi u v lng d l v thp nhang cu nguyn mt ma tm c tt p, an lnh... i vi b con ng dn Cn Gi th l nghinh ng chnh l ngy Tt th hai vy. L nghinh ng cn thu ht ng o khch t phng v tham d: hoc dng hng chim bi, hoc tham quan, gii tr, nghin cu.../. H.T
Hi Vm Lng
Toan nh
Vm l ch ca sng. Vm Lng l ca rch Vm Lng thuc a phn x King Phc huyn G Cng tnh Tin Giang ni y c tc th v rc c Voi, hng nm dn chng m hi lm l rc c Voi vo m 15 rng ngy 16 thng 6 m lch. Theo li truyn tng li, khi Gia Long bn tu trn trnh qun Ty Sn, mt ln ngoi bin, ni pha trc ca sng Soi Rp, ngi gp mt trn bo ln. Thuyn ngi mun m, trong tnh trng thp phn nguy him. Ngi lm rm cu nguyn tri t v sau ngi c c Voi hin ti, che ch cho thuyn ngi, a ti b ti Vm Lng thuc x King Phc, huyn G Cng tnh Tin Giang. Sau ny, khi ngi thng qun Ty Sn, nh ti cng n C Voi cu ngi, ngi lin phong C Voi l Nam Hi i Tng Qun vi sc phong c gi ti lng ven duyn hi gn ni trc y nh Vua nh c Voi cu thot. Theo cc ng dn vng ny sc phong triu nh cp cho ba x Cn Gi tnh Gia nh, King Phc tnh G Cng, v Vnh Lung tnh Vnh Long. Cc sc phong ca ba x ni trn cho n thi trc nm 1940, x King Phc vn lu gi ti nh lng. Vi cc sc phong, nh vua ra lnh cho cc x lin h phi lp n th Nam Hi i Tng Qun cho xng ng. Nh trn trnh by, King Phc bao gm c Vm Lng l mt trong ba x nhn c sc phong ca vua Gia Long th phng c Voi. Ngoi sc phong, c Voi i vi Vm Lng cn c nhiu lin h khc. Dn chng ni y thut li rng trc y thi ng Hunh Vn Bnh lnh o, ng dn Vm Lng, c mt ln tri ma lin tip trong ba ngy. Theo kinh nghim, y l im bo c c voi dt vo b, lp tc ng ph t ca ng Bnh, ng Vn vt sng Soi Rp qua pha lng ng Ha thuc tnh Gia nh (thnh ph H Ch Minh) tm kim. ng thy mt xc c Voi, ch c mt khc gia, ring khc gia ny to bng mt chic thuyn ln. ng iu ng ng dn di chuyn khc xc ny v x King Phc v ch cho tht ra, ht ct vo mt chic quan ti th Vm Lng, ct ny cn tn ti cho ti ngy nay, lun lun c s tn knh ca dn lng. t lu sau, mt ng dn x Phc Hi, tnh B Ra ngy nay, ti Vm Lng iu nh xin mua li hi ct khc xc c Voi ni trn vi gi mt trm quan tin. Ng dn ny bo rng chnh ng qua mt cuc ngi ng bo cho dn x Phc Hi bit nguyn do ng phm li vi Thng b x ti cht lm ba khc ri rc ba ni: u Phc Hi, thn King Phc v ui Vng Tu. ng li cho bit nu dn x Phc Hi tp trung c c ba khc ca ng v th, lng x s thnh vng. Dn chng Vm Lng khng thun nhng li cho x Phc Hi hi ct ca ng, h gi li th v c s che ch ca ng.
Vm Lng th c Voi, hng nm c l rc c Voi trong m hm rm rng ngy 16 thng su m lch. ng Gamichon trong tp san Indochine, s 112, ngy 22-10-1942 c thut li bui l c c hnh trong thng su m lch nm , nm Nhm Ng, theo Ty lch l m 27 rng ngy 28 thng 7 nm 1942. Cuc l bt u ngay ni th phng ng vo lc 11 gi m, c cc nh s tng kinh. L vt gm vng m bnh tri by la lit trn mt chic gi t trc bn th. Ch s tng kinh vo khong mt ting ng h, sau vng m c em ha, bnh tri chia cho tr em trong lng. ng mt gi sng l l Nghinh ng: Mt chic thuyn trang hong lng ly c t bn th vi l mn, heo quay v cc l khc dng rc ng, ch ng Hng C, cc quan vin chp s, cc nhc cng v cc ca nhi tin trn rch Vm Lng v pha sng Soi Rp, ngng trc ca sng, pha bi bin cch Vm Lng c chng hai cy s. y, vng hng c t ln, ng Hng C v cc quan vin lm l nghinh ng. m nhc ni ln ha vi ging ca ca cc ca nhi. L tt, chic thuyn nghinh ng tr v theo l trnh c trn rch Vm Lng. Hai bn rch, thuyn ln thuyn nh u chng n vi cc mu sc rc r t khoang thuyn ln mui thuyn v ln c ct bum, t u thuyn ti cui thuyn. Trn b, ti cc nh dn chng hai bn, cc bn th c by ra n tip ng vi mt s hn hoan nng nhit ca mi ngi. Khi chic thuyn nghinh ng tr li ti rch, mt ting n o reo h ni ln lin tip cho ti khi thuyn gh trc ni th t, nhng trng pho lin tip n t cc thuyn ln nh n mng ng ang ng trn chic thuyn l. Rch Vm Lng c trng rm soi sng cng tng bng sng rc hn vi mun ngn ngn n lng sc s trn b, di sng. Thuyn l gh bn, nh trm c trnh trng rc v ni th phng lm l an v. L an v c hnh vi ng Hng C lm ch ngay trc bn th thn, ni nh tin t, theo nghi thc c truyn. Sau l l tc trc v l tc trc cng c hnh nh ti cc nh n khc trong nhng ngy hi". Theo dn chng Vm Lng, trong ngy hi c th ngoi khi c c ng v d, nu t trong b ngi ta thy xa xa nhng tia nc bn vt ln cao. Trong trng hp ny, dn chng vui mng lm, s hin din ca ng bo hiu mt nm thnh vng c ma c. Theo ng Thi Vn Kim trong ti liu dn, trong dp dn chng Vm Lng t chc rc ngc ct ca mt c Voi ly nm 1957, ngoi nhng nghi thc c hnh nh ngy hi ni trn, cn c mt m rc i quanh ph x ti nh v hng chc c nhim v gi gn sc phong ca triu nh. Sc phong
c t ln bn th, sau bn th c rc xung thuyn tin ra bin lm l nghinh ng./. T.A
L hi Bn Tre
Nguyn Ch Bn
1. Lng ng v in thn th c ng Khc vi thnh hong bn cnh c phng th nh lng, c ng c th lng. Trn a bn cc x ven bin Bn Tre c 9 lng ng. Ngoi l c mt lng nm rt xa b bin. l lng ng ti x Vang Qui Ty (huyn Bnh i) lng ny cch xa b bin ti non 20 km ng chim bay Tt c cc ni th trn u c mt nt chung l cc lng u c xng c ng. Cc b xng ny c bi tr ni hu cung. Theo ng dn th cc xng c em v t ni an tng c ng sau ba nm. Ngi dn min bin u coi nhng b xng y l s hin din ca c ng. Di y l mt s lng ng tiu biu. Lng ng ti x Bnh Thng gm ba gian nh lin nhau theo kiu "sp i". Mt quay v pha nam, gian u tin l nh v ca, k n l nh v qui, sau l gian chnh ng. Gian ny c ba ban th hi ng, st k l hai hng l b hai bn, gia l bn th by l. Trong cng l mt ban th ct ng gia, bn phi l ban th t ao, bn tri l ban th hu x. Mt sau ca ban th cch mt bc tng c ban th tin hin bn phi, ban th hu hin bn tri, gia l ban th tin s. Ngoi ca lng l i cu i : "T triu hu mc b nin bin i tng ng nguyn" v "Xun t thu thng thin c l vn qui nht bn". Trong khi , lng ng An Thu, huyn Ba Tri li c nhng im khc bit. Lng quay v pha ng, bn ngoi l mt bnh phong gia, hai bn l hai miu nh th b Cha X v ng H. Gian u tin l nh v ca, k n l gian th ng Bch thu, gian trong cng l mt ban th by l vt gia hai hng l b. St trong cng l ban th gia, hai bn l xng c ng. Mt sau ca ni xng c ng l ban th tin vng. x Bo Thnh, huyn Ba Tri, lng ng c phn n gin hn. Mt lng quay v hng nam, gia l ngai ng (ni ct ng), hai bn l t ban v hu ban. Pha sau l ban th tin hin. Theo li k ca ng Nguyn Khuyn, 72 tui vo nm 1994, ng ti p 8 (p Tri), lng ny do dn mi lm li, lng c c lm nm 1907 gm mt nh 5 gian k lin nhau: gian u tin l nh v ca, k n l nh v qui, ri n nh chnh ng, sau cng l nh i. Nh th, kin trc ca lng ng, c bn mang dng v nh mt ngi nh, ca c dn lm ngh trng la nc. N va mang chc nng tn ngng : l ni tr s ca thn linh, va mang chc nng th tc : l ni vui chi, gii tr, i khch trong ngy hi ca dn vn chi. Hin din ca i tng c tin, i vi nhng ngi dn chi, chnh l xng c ng trong lng. C th do thi gian, c th trc y, nhng lng ng ny do ngi dn lp ra, nn khng c sc phong ca triu nh nh Nguyn. 2. Cc l v hi. S th hin tn ngng th cng c ng i vi c dn vng bin l l hi th c ng. Trong i sng c dn ni ny, l cng c ng l l to nht. Nu mit vn, l
ng chung b chung, nu mit ging, l tt tru c ch trng th mit ven bin, l c ch trng li l l hi nghinh ng. Din bin ca mt l th c ng cc x ven bin Bn Tre, c bn khng c g khc nhau. S khc nhau gia l hi ca cc x trn, ch l khc nhau v mt thi gian. x Thi Thun, huyn Bnh i, l cng ng vo ngy 20-6 m lch, x Tha c cng huyn, l hi c m vo ngy 23-4 (m lch), Bo Thnh, Tn Thu thuc huyn Ba Tri, l nghinh ng c t chc vo ngy 15 v 16-6 (m lch). x Bnh Thng, huyn Bnh i, l nghinh ng cng c t chc vo hai ngy 15 v 16-6 (m lch). Di y, chng ti xin miu thut l "nghinh ng" lng ng x Bnh Thng, huyn Bnh i. Din trnh ca l ny bao gm ba phn : tc yt, nghinh ng, t tin hin, hu hin, l chnh t v xy chu i bi. Bt u l l tc yt, nghi thc ny c tin hnh rt n gin. Mi ngi dn trong vn lch, t nhng ngy trc gp tin lm l cng ng. ng gp nhiu hay t l tu tm lng ca tng gia ch ng dn m khng c mt s bt buc no, v cng khng c s phn bit gia ngi c ng tin v ngi khng ng tin. m u tin ca ngy l hi ny c mt nghi thc khng hon ton bt buc, tu theo ban t chc. l l cu an. ng chnh nim hng v ph nim hng phi tham gia l ny. Bt u vo l, ng chnh nim hng quay mt vo in thn, khn vi, xin s chng kin ca Nam Hi ngc ln tn thn. ng ph nim hng i t s xin cu an ln u, qu ly. Tm nh s ng thnh hai hng qu ly pha sau, sau cc nh s ng ln, c kinh nht tng lm l cu an cho vn lch. Cui bui l cu an, l s c em t. Sng hm sau l nghi thc nghinh ng. Nghi thc ny c tin hnh vi s tham gia ng o ca tt c ng dn trong vn chi. on ngi ra khi nghinh ng gm c ng chnh nim hng, ph nim hng, 4 hc tr l, 4 o thi (2 o nam v 2 o n), 8 ngi mang bt bu chp kch, mt ngi vc c c ch Nam Hi, bn ngi khnh long nh, hai ngi khnh lng, mt ngi vc l c ln, cng vi phng bt m. Tt c nhng ngi ny khnh long nh, cng tt c l, t lng tin ra ca sng xung mt ghe ring c chn sn, gi l ghe l. Thng thng chic ghe c chn ny l ghe ca gia ch song ton, khng vng mc g, lm n pht t, v ghe mang s chn. Trn ghe ny cn mt bn by cc l vt, gm c mt con heo quay, hai a lng, gan heo (mt a sng, mt a chn), mt a bnh hi, cng hoa qu. Hai bn cnh con heo quay l 12 chic chn (bt) cng 12 i a. Sau ghe l l ghe ch on ma ln. ng sau hai ghe ny l tt c mt on ghe hng trm chic ca ng dn trong vn lch. Trn tng chic ghe u c by l nh ghe chnh. Tt c cng tin ra ngoi bin, nghinh ng. C ghe l, ghe ch on ma ln v cc ghe ca ng dn, u c th mt si dy xung nc, cui si dy l mt ci gi. Ngi dn th tri chic gi ny trn mt nc. Khi c on ghe ra ti ch gip nc (ni nc sng v nc bin gp nhau), ng chnh nim hng bt u lm th tc xin s linh ng ca c ng. C on ghe hi hp ch ng ln vi. Ng dn tin rng, nm no on ghe ra khi nghinh ng, gp ng ln vi, l nm vn lch gp may mn, lm n pht ti. Trng hp, ng khng ln vi, ng chnh nim hng s xin m dng. Nu mt trong hai ng tin m ng chnh nim hng tung ln, ri xung a, c mt ng sp, mt ng nga, coi nh ng Nam Hi chng lng thnh ca ng dn. Lin ngay , ghe l thi t v vang ng mt vng sng, v bt u t pho. Tt c hng trm chic ghe i sau ghe l, u
t pho. S hng khi tt ca ng dn khin tt c cc ghe chy o o hn n. C ghe va chm vo ghe khc, khng sao, ngi dn chp nhn s n o v hn n ny. on ghe no nc quay tr v bn. i u vn l chic ghe l. Ti bn, ngi ta khnh long nh, hng n v tt c cc l ln b, rc v lng. Ti lng, ngi chnh nim hng, cng ph nim hng khnh bt hng va mang ra khi nghinh ng, t ln bn th. Sau khi lm cc nghi thc an v, a bt hng ln, lm cc th tc khn vi, nghi thc nghinh ng mi chm dt. Ng dn tin rng ng Nam Hi v ng ti in thn, chng cho lng thnh ca h. Sau , l t tin hin, hu hin bt u. L vt ni th cng tin hin l l mn, nh mi m gi t tin, c 4 mm xi (3 mm xi trng, 1 mm xi ). Sau mt hi ching, mt hi trng v nhc l, ng chnh nim hng, ph nim hng lau tay, mt, cc bi t dng a nn v hoa. Sau , chnh nim hng vo khn vi, dng thc n dng ru, v c vn t tin hin. Ngoi nhng th tc c tnh cht "hnh chnh" nh nm thng cng, nhng ngi tham gia cng, l vt cng, vn t tin hin nh sau : "tin hin khai khn chi linh v, hu hin khai c chi linh v, t ban hu ban chi v, ng thanh tin linh cp c hn ng lai phi hng. Vit : cung v tn thn khc kim khc cn ni vn ni v sanh thnh hu th t c sng to vi chi s ph khai cng trt l ti bi hu th qui m lp p chiu dn ch thnh hn h cu nh kin miu lu hng ho b nin, l ngha an nhn th phong thanh vn c, t nhn o l vin u, din ph nghi v biu thnh tm thc thu bo h chi an khnh d Phc duy thng hng". ng Trng c Qu, cn b Vin nghin cu Hn Nm dch l : "Dm xin knh co n trc vong linh cc bc tin hin khai khn u tin, cc bc xy nn tip sau, trc linh v t ban hu ban. Xin vong hn t tin cng cc c hn cng v chung hng. Knh cn m khn rng : Tn thn chuyn kim chuyn cn, gii vn, gii v, sinh thnh nn mnh t ny, sng to, tn lm s ph, m b ci, dng k cng, ti bi quy m cng y. Lp p chiu dn t thnh lng xm. Dng nh, xy miu, n hng lu mi trm nm. L ngha an nhn, vun trng tc hay vn c. Nay nhn dp n k t l, nghi thc ph by, th hin thnh tm. Ci xin (cc v tin hin, hu hin, cng t tin) bo h cho trong thn dn c yn vui thnh vng. Knh bi thng hng". c vn t xong, bi t dng ru ln hai, dng tr ri t vn t. Nghi thc xy chu i bi l nghi thc khng c nh, ngha l ph thuc vo ban t chc c mi on ht bi hay khng ?Ni din ra ht bi l gian nh v ca. Trc khi vo xy chu, cc o thi ly trc in th ng Nam Hi. L vt ti ban th lc ny l mt con ln trng, m, co sch lng, quay u v pha ban th ng, bt huyt, t bn cnh, l m chi ph ln u con ln. Ngi cm chu l ng chnh t. Dn chng trong vn chi ngi xem ht bi ngay nh v ca. Cc o thi ht, ma cho dn chng xem, cng vi ngha, ht ma cho ng Nam Hi vui lng. Nghi thc l chnh t c tin hnh vo gia m 16-6 m lch, vo lc giao im gia hai ngy, kt thc mt ngy c, bt u mt ngy mi. Sau cc nghi thc thng
thng nh c sot t vt, tu v, chnh y, m u bui l chnh t, ban t chc chn mt ngi c tui, c c song ton, c mi c dn trong vn lch knh trng, lm nhim v khai m. K n l nghi thc khai ching, ri khai trng. Ba nhc c ny u c nh theo hi, theo nhp qui nh, khi dt nhp trng l dn nhc l bt u vo nhp. Phn t bt u. ng bi t dng nn, hoa cho ng chnh nim hng. ng ny gi my nn nhang trong tay ln ngang trn, va khn vi va c: "Nht nhn t l o thi thun, ht h sang thu l cu an, kin an tu trong thn p u kin nguyn. Nht nguyn hng, Vit Nam cng c, quc diu thi sng phong iu ho thun, vn th v cng. Nh nguyn hng binh linh ng trng, ng tr canh mc s. nng cng thng, b tnh nghinh tng nhn dn ng thnh li. Tam nguyn hng ct kin ng trng thnh an k nghip, Nam Hi chng minh h, ph tr trong thn p, tnh tam chc nguyn". Sau , ng thp nhang ln bn th. Theo sau hc tr l l cc o thi, va i t tri sang phi theo chiu kim ng h ca in thn va ht nhng cu ht chc thn. Tip theo l nghi thc dng ru, v chnh nim hng rt ru ra chn (ly), va lm nghi thc vi ly, va c : "Qunh tng tin d ngc hin l chc s tnh thn tnh t n chc h linh tn tc". Hc tr l nhn ru t tay ng chnh nim hng, i ln dng thn. Cc o thi va i ng sau hc tr l, va ht chc thn. Ba ln dng ru, u c tin hnh nh trn. Ht tun ru th nht, v chnh t bt u c vn t ng Nam Hi. Bi vn t m chng ti ghi l cng c ng ti lng ng x Bnh Thng nh sau : "T nhn tit gii o l t vin cn v can lp sanh l hng ng thanh chc th phm chi nghi, cm chiu co vu, sc t quc gia nam hi quyn phong c tc ngc ln tn thn, t l ng chi v, hu l lc chi v, ng Yu ng gc chi v, h b long vng chi v, thu long thn n chi v, T hi long vng chi v, ng Nam st hi chi v ng ch thu c tn linh ng lai phi hng. Vit : Cung di tn linh hi h dc t nhc c ch tinh trn hi ngoi hng phong ng h n thu qun thu trung c t knh ngc khu u bin ho hin vinh t nhn phong v chi trung, lai ging kinh ph cu chng du sa o chi ni ni nin ti nguyn n trnh l kin cung hin din knh thnh ngng li tn linh gin phc bn thn bn p da chi hu d. Phc duy thng hng". ng Trng c Qu, cn b Vin nghin cu Hn Nm dch l: "Nay tit va ng l khai l t, knh cn sm sa n nn hng trm, ru ngon cng phm vt theo nh nghi thc. Dm xin knh co n : tn thn quc gia sc phong Nam Hi quyn phong c tc ngc ln, cc linh v t l ng, hu l lc, ng Yu, ng Gc, H B long vng, Thu long thn n, t hi long vng, ng Nam st hi cng cc tn linh thu tc cng v chung hng. Knh cn (khn) trc cc tn linh :
Bin sng dinh dng, g sui tr nui, trn hng phong ngoi bin c, c tm bi th, qun cha t ni thu cung, knh ngc ci u. Bin ho hin linh, gip ngi trong cn ma bo. i n nh nhng, cu nhn gia lc sng dng. Bin nay li nguyn dng trnh, l nh hin cung, thnh tm knh bi. Ngng nh tn linh gia cn ging phc cho p, cho thn. Ci xin thng hng !". Sau khi c vn t, chnh nim hng li dng tip hai tun ru. Ri dng tun tht, cng li khn: "m t phc thin thu thin thi, t nam hi chng minh, chng cho thn t nht kh minh, ngng li min trng m phc". Cng lc , nhng ngi trong ban khnh tit, li bn by con ln t thn, lt nga con ln, mt lt ri mang con ln ra ngoi, x tht dng sau l chnh t. Nghi thc cui ca vic dng l vt l dng tr. Ngi chnh nim hng dng tr cng li khn : " kim long phng pht thit thit im tr than, kim cc ngc nh an t". Sau khi dng tr, bn o thi vi ly trc bn th ng. Cui cng l nghi thc t vn t. Tt c ban khnh tit, hc tr l, o thi vi ly ng ln cui. Nghi thc chnh t kt thc, ng thi cng l kt thc l hi nghinh ng ca ngi dn vn lch. Din trnh l cng ng ca cc lng khc, cn bn ging nh cc nghi thc lng ng Bnh Thng. Ring lng ng p 8 (p Tri) thuc x Bo Thnh huyn Ba Tri c hi khc cht t v i tng th cng, v phm vt dng cng. y, ng dn cng ng vo cc ngy 15, 16, 17 thng 6 m lch. Ti ngy 15 thng 6, ngi dn cng b vi xi ch v hoa tri, sng 16 thng 6, nghinh ng, khuya ngy 17 l chnh t. L vt cng b l tht heo, cn l vt cng ng l u heo./. N.C.B
Hi nh - n Bng in
Nguyn Thanh
Bng in, vn l a danh dng t cho mt hng ca mt vng t nm k t ngn sng Hng vo thi L; c thi k dng lm a danh ca mt huyn sau i thnh Th Tr, xa c tn l trang Bng in. Vo thi Nguyn lng Bng in thuc tng Bng in, huyn Th Tr, nay thuc x Tn Lp, huyn V Th, tnh Thi Bnh. Trung tm ca trang Bng in xa thuc lng Hng ng, nay thuc x Vit Hng, ni t Lng m Qu Hoa, n tng thi Hai B Trng. nh Bng in ca lng Bng in nay th nh v i vng, hai v tng thi Hng, n Bng in th Qu Hoa cng cha. C dn lng Bng in xa a phn c gc gc t Hng ng xung khai ph lp lng cch ngy nay trn di 300 nm. L hi lng Bng in c lin quan n nhiu lng ph cn m m rc t nh n Bng in v lng m b Qu Hoa Hng ng vn c gi tn l m rc v lng. Hin ti, Thi Bnh t ni cn lu gi c c mt qun th y cc thit ch lin hon ca lng l nh- n - cha - vn ch nh lng Bng in. Qun th di tch c xy dng trn din tch 16.000 mt vung, thu trc cn c mt ao nh rng gn 10.000 mt vung nm st chn sng Hng m hi vi sc cha hng ngn ngi tham gia hnh l v cc hot ng ua ti gii tr trong ngy hi. Theo truyn thng, hng nm lng Bng in m hi vo mng 10 thng 3, chnh hi l hai ngy 14 v 15 thng 3. Nghi l ln nht, c s quan tm v chm lo ca c lng Bng in v cc lng ln cn l m rc v lng vo ngy 15 thng 3. Khai hi ngy 14 thng 3 l m rc nc Kiu thnh mang bi v thnh hong lng c rc t nh ra n Vn Chi (cn tn l n Hng Vn) vi qung ng chng hn 1km. Khi kiu Thnh n n Vn Chi th h kiu, dn lng lm l bi vng ri a l nc xung thuyn c on thuyn h gi xui dng n Ng ba sng ni sng Hng vo sng V Hong th lm nghi l nc c xung, mc nc mi ln a v t ln kiu rc v nh th. Sau nghi l rc nc l cuc ua tri vt sng Hng ca cc lng Bng in, Vn Chi, ng An. Bui chiu 14 cc tri c a v ua ti ao nh. Cng ti ao nh, cuc thi bi ca trai trng cc gip trong lng c t chc. Trn sn nh l cc tr vt, chi g, p niu, c ngi... di ao nh sau cuc ua chi, thi bi l tr bt vt. Ti Vn ch ca lng l l t ln sng, huyt mao ca hi t vn. Ti nh l cuc t ca tng gip theo ln lt 12 gip ca lng.
274
Cng vo chiu 14 cc lng Vn Chi, ng An rc kiu t lng mnh n n Bng in lm cc nghi l t thnh v chun b m rc vo sng hm sau. Sng 15 thng 3 m rc vi nghi thc trng th t nh Bng in ln lng th Qu Hoa ti Hng ng vi qung ng hn 4km, c i v v chng gn 10km cun ht c dn cc lng Bng in, Vn Chi, ng An, Hng ng cng tham gia. Ngoi kiu Pht, kiu vng l kiu thnh ca cc lng. Mt m rc khng l t m sng ngy 15 c t chc xut pht t nh - n Bng in dc sng Hng tin ngc ln Hng ng, dc ng i kiu ca cc lng thng quay xui ngc dc ngang, vic iu hnh m rc l c mt ngh thut thng nht cao theo hiu lnh ch huy. Ring vi lng Bng in, lo c ngi vo ph gi phi chn n ng trinh sch ngi, sch nt, sch tang. Cc gip lo c trai trng gip mnh vo ph gi. Ring hai n cm l soi v hai nam cm c va phi l nhng ngi p nht lng. C bn ngi cm lng i che cho ngi cm l soi v cm c va. Khi m rc ti a phn lng ng An gia khong cch lng Bng in v lng Hng ng th dng kiu. Theo tc xa c lng ng An nh no nh ny, giu dy kh mng nu xi ch hoc lm c sn ch nhng ngi i rc vo n, khng k l c thn thit hay khng. Nh no khng c ngi vo n coi nh b xi quy, b d lun ci ch cho nn khi va dng kiu dn lng ng An ra mi cho, li ko s nh mnh c. Khi rc n lng b Qu Hoa ti Hng ng th t chc t l v rc t v nh n. m rc thng din ra c ngy, c nm ti xm mi rc v n nh n Bng in v phi t chc t m, sau cc lng Vn Chi, ng An li rc kiu t nh n Bng in v n lng mnh. Do quy m rc t trn khng gian rng my lng nh th nn l hi nh n Bng in c nh hng rng v mang tnh cht ca mt hi vng. Nhng nm gn y, ao nh b lp quai , tc ua chi khng c duy tr nhng s rc t vn theo nh l c. V trong x Tn Lp c ba lng u m hi nn l hi Bng in c ba nm mi rc v lng mt ln. T thn nhng hnh ng hi trong hi nh n Bng in to ra tnh cng ng, cng cm ca hng vn c dn cc lng xa vn cng trang Bng in vi tm thc chung mt ci ngun./. N.T
275
kho tng l hi c truyn Vit Nam
Cng trnh c xut bn trong s hp tc ca Tp ch Vn ha ngh thut v Cng ty pht hnh sch H Ni cho mng nhng ngy l ln nm
2000, v hng ti k nim ngn nm Thng Long
M s
V 37 30 2000 DT - 2000
Nhiu tc gi
l hi c truyn vit nam
Kho tng
Nh xut bn Vn ha dn tc Tp ch vn ha ngh thut H Ni, 2000
Ban tuyn chn:
TS Nguyn Ch Bn (trng ban) PGS, TS Trn Lm Bin TS Bi Khi Giang TS Nguyn Minh San TS Lai Thy CN Phm V Dng CN V Hong Lan Nhc s Nguyn Thanh Ngh Ba: Ha s Trn Quang Vinh nh : Phm L
cc l hi
kho tng l hi c truyn Vit Nam
nhiu tc gi
Nh xut bn Vn ha dn tc Tp ch Vn ha ngh thut
_____________________________________________________________
Chu trch nhim xut bn: PGS, TS Hong Nam TS Nguyn Ch Bn Bin tp: Trn Phng Trinh, TS Nguyn Ch Bn, PGS,TS Trn Lm Bin, TS Nguyn Minh San, TS Lai Thy, ThS V Hong Lan, Phm V Dng, Nguyn ng Ngh. Ba : Trn Quang Vinh Trnh by, sa bn in: V Thu H, Trn Thanh Thy, Phm Lan Oanh, Nguyn Tr My, Cng Thy Anh.
________________________________________________
In . cun, ti Giy php xut bn s 30/XB- QLXB cp ngy14/01/1999. In xong v np lu chiu thng 4 nm 2000.
Li gii thiu
Ngh quyt Hi ngh ln th 5 BCHTW ng kho VIII v xy dng v pht trin nn vn ho Vit Nam tin tin, m bn sc dn tc ra nhng nhim v c th trong s nghip xy dng vn ho Vit Nam, trong c nhim v bo tn, k tha, pht huy cc di sn vn ho, cc gi tr vn ho truyn thng. Nghin cu, su tm, tp hp, gio dc su rng nhng o l dn tc tt p thng qua di sn vn ho phong ph do cha ng li, do , l ngha v, trch nhim ca ton ng, ton dn ta, trong , i ng tr thc gi vai tr quan trng. T nhiu nm nay, Tp ch Vn ho ngh thut, c quan ngn lun ca B Vn ho Thng tin, c gng thc hin nhim v ny, th hin vic ng ti nhiu cng trnh nghin cu khoa hc, nhiu bi bo v thng tin a dng v vn ho ngh thut, vn ho dn gian, c tc dng thit thc i vi cng cuc xy dng i sng vn ho nc ta. Khng ch dng li , Tp ch cn nghin cu, tp hp xut bn c nhng chuyn lun, nhng cng trnh nghin cu vn ho hin i v truyn thng, sch ph cp kin thc vn ho... nh: Tm v bn sc dn tc ca vn ho; Vn ho v con ngi; Vit Nam, ci nhn a vn ho; Hi v p v vn ho Vit Nam... kin tr tng nghin cu vng vn ho th hin cc s chuyn v vn ho a phng, cc cun sch Vn ho ngh thut Nam B, Vn ho ngh thut Trung B...Nhng n phm khoa hc gip ch nhiu cho cc nh qun l vn ho, cc nh nghin cu, cc cng tc vin v bn c ng o. S xut hin cng trnh Kho tng l hi c truyn Vit Nam do Tp ch Vn ho ngh thut tp hp, chn lc, bin son, mt ln na khng nh phng chm nghin cu v ph bin khoa hc vn ho ca Tp ch. l i tm bn sc vn ho Vit Nam, sc thi cc vng vn ho c th hin cc i tng vn ho c th, m l hi c truyn Vit Nam ch l mt trong nhng i tng . Chng ti cho rng l hi c truyn l mt hin tng tri ca vn ho truyn thng Vit Nam, tng c tm hiu, phn loi, su tp, nghin cu kh k lng. T liu cng b v cha cng b v i tng ny chc chn ht sc a dng v phong ph, khng ch s lng su tp c m cn cch tip cn, m t, tp hp v h thng ho t liu. Chnh s phong ph v a dng ca ngun t liu t nhiu to cho
9
ngi c cm gic chong ngp hay trng lp. Trong bi cnh , s xut hin ca Kho tng l hi c truyn Vit Nam, vi ci nhn tng quan v l hi c truyn, vi cch sp xp v nhn nhn l hi c truyn gn vi vng vn ho..., theo kin ring ti, c c ngha l lun v thc tin nht nh, ng gp c hiu qu vo vic su tm, nghin cu l hi c truyn, vn ho dn gian v vn ho dn tc. t ra, cho n nay, y cng l s tp hp y hn c v l hi c truyn Vit Nam. Cc nh qun l vn ho, cc nh khoa hc, cc nh su tm nghin cu, hot ng vn ho, cc nh gio, cc em hc sinh v bn c ng o, v tr ca mnh, s tm thy trong Kho tng l hi c truyn Vit Nam nhng tri thc cn thit cho bn thn. Ch dng y thi, th cng c th thy vic Tp ch Vn ho ngh thut bin son v cho ra mt c gi cun Kho tng l hi c truyn Vit Nam l vic lm ng n v hu ch. Xin trn trng gii thiu cun sch ny vi bn c gn xa./. H Ni, thng 1 nm 2000
Nguyn Khoa im UVBCHT ng B trng b vn ho thng tin
10
Cng bn c
1. L mt hnh thc sinh hot vn ho cng ng, l hi c truyn Vit Nam c v th quan trng v to ln trong i sng x hi, i sng vn ho trc y cng nh ngy nay. Do vy, nhiu th h cc nh nghin cu vn ho, vn ho dn gian su tm, nghin cu l hi c truyn. Nhiu n phm v l hi c truyn Vit Nam c cng b trong nhng nm qua. Tuy nhin, mt cun sch c tnh cht tng hp gii thiu c ton cnh l hi c truyn Vit Nam, cho n nay vn cha c ra mt bn c. Mt cng trnh nh th, s c rt nhiu tc dng cho vic su tm nhng l hi c truyn Vit Nam, cng nh vic tm hiu gi tr vn ho ca l hi c truyn Vit Nam. Xut pht t nhu cu cp bch c v l lun ln thc tin y m Tp ch Vn ho ngh thut ch trng tp hp, bin son v cho ra mt bn c cng trnh Kho tng l hi c truyn Vit Nam. 2. Khi thc hin cun sch ny, nhm tuyn chn c mt thun li c bn l c k tha ton b thnh tu su tm, nghin cu l hi c truyn ca th h i trc v nhng ngi cng thi, nhng mc khc nhau, nhng khng gian, thi gian khc nhau. Nhng thnh tu ny l ht sc c bn v to ln. D th, trc ngun t liu s nh vy, nhm tuyn chn cng khng trnh khi nhng kh khn trong thao tc x l, sp xp i tng. Trong khi x l t liu, chng ti nhn thy c nhng hin tng: - C nhng l hi mi ch c mt tc gi cp n. - Cng mt l hi c nhng tc gi vit mt cch khc nhau (v gc tip cn, v phong cch, v khng gian, thi gian l hi, v din bin nghi l, v nhn vt th phng...). - C nhiu l hi cha c cp ti hoc c vit mt cch s si, song do kh nng c hn, chng ti cng cha tp hp c vo trong sch ny. Hy vng s thiu vng ny s c lp y khi c iu kin v t liu v cc phng din khc. - c bit, chng ti phi nhn mnh n hin tng nhiu cch vit, nhiu ging vn khc nhau khi vit v l hi, ngha l, c l hi c vit di gc nghin cu, c l hi c vit vi tnh cht miu thut, c l hi li ch c ch mt vi tnh tit...
3. V th, nguyn tc x l ca nhm tuyn chn nh sau: - Tn trng tnh khoa hc ca vn bn t liu c k tha. - Thng k, x l, la chn, bin son tng l hi c truyn Vit Nam theo trt t nh sau: + a im, thi gian t chc: thn, x, huyn, tnh (thnh ph), ngy t chc, ch dn ng i v.v... + Di tch: miu t khi qut di tch, khng gian, cnh quan l hi v.v... + Nhn vt phng th: Th chnh, phi th, lp vn ho.. truyn thuyt, sc phong v.v... + Din bin l hi: Nghi thc th cng, tr din, rc, vt l, tr chi... + Gi tr vn ho ca l hi: ngha, cc lp vn ho, gi tr trong i sng... Trt t ny, khi ng dng trong thc tin bin son cng ch mang tnh tng i v, thc ra, c nhng bi vit v mt l hi no , li khng p ng y cc mc ca trt t nh mt m hnh cu trc y. Cho nn, chng ti cng ch coi y l khung c bn biu hin quan nim khoa hc ca nhm tuyn chn, v mt m hnh cu trc ca l hi c truyn. Vic c nhng l hi khng p ng hon ton m hnh ny vn c tp hp trong sch c coi l nhng bit l. V vy, trong la chn v x l, c nhng l hi c s dng nguyn vn, c l hi c bin tp, b sung, c khi vi ba bi vit v mt l hi c gn kt vo lm mt (c ch ngun c th) trn c s tn trng ti mc cao nht vn bn c. c bit, c nhiu l hi c ban tuyn chn vit li trn c s t liu c, c nhiu l hi c vit mi... Kho tng l hi c truyn Vit Nam, bi l cun sch v l hi nhiu vng vn ho khc nhau, ca nhiu tc gi khc nhau nhiu thi im lch s khc nhau, nn s chp nhn a phong cch trong miu t v din t cng l mt l ng nhin. 4. Cun sch c chng ti kt cu nh sau: - M u l bi vit v Tt. Tch ring, trc tt c cc l hi c truyn, bi chng ti quan nim Tt l s n mng nm mi (Trn Quc Vng), l s m u ca ma l hi, t ma xun n ma thu v ht nm.
10
Trong mt kha cnh no , c th coi Tt nh mt l hi c truyn. - Sau , cc vng vn ho l ranh gii chng ti sp xp cc l hi c truyn. C th cn nhiu tranh lun v cch phn vng vn ho Vit Nam, tm t ra ngoi s tranh lun y, chng ti ly cc vng: Ty Bc- Vit Bc, chu th Bc B, duyn hi Trung B, Ty Nguyn v Nam B sp xp cc l hi c truyn. Trong tng vng nh vy, chng ti sp xp theo a, b, c ca a danh c l hi c truyn. - i vi cc l hi th c voi/ c ng, chng ti coi nh mt ngoi bit, bi theo chng ti, y l mt loi l hi c th ca c dn khng thun tu sng bng ngh trng la nc, m sng bng ngh nh bt hi sn, tri di ven bin t Bc vo Nam. L hi th c voi c sp xp theo hnh trnh (t Bc n Nam). Khi lm sch ny, nhm tuyn chn ch c mong rng tp hp c mt cch y cc l hi c truyn trong di sn vn ho m cc th h trc li, nhm em n cho bn c mt ci nhn tng i ton din v kho tng l hi c truyn Vit Nam. Tuy nhin, do hn ch v t liu kho st, v thi gian v nhn lc, chng ti cha th tp hp c vo sch ny ton b l hi c truyn nh chnh s tn ti ca n trong cuc sng. Chng ti hy vng rng cng vic cn phi c tip tc tng lai chng ta c c mt Kho tng l hi c truyn Vit Nam y nh s tn ti ca l hi c truyn trong cuc i. D c gng ht sc, chng ti vn thc rng, vi mt cng vic ln nh vy, cun sch khng trnh c nhng thiu st. Mong rng cc bc tr gi, cc nh hiu bit, ng o bn c, bng tm lng chn thnh v lng s gp , ch bo nhng ln xut bn sau cun sch s tt hn./. Nhm tuyn chn
11
12
Kho tng l hi c truyn Vit am
Tng quan v kho tng L hi c truyn Vit Nam

Nguyn Ch Bn
-1-
L hi l mt hnh thc sinh hot vn ha cng ng, ra i v pht trin trong x hi loi ngi. Vit Nam, l hi gn b vi lng x nh mt thnh t khng th thiu vng trong i sng cng ng. L nhng c dn nng nghip sng vi ngh trng la nc, vng quay ca thin nhin v ma v to ra trong con ngi nhng nhu cu tm linh m l hi chnh l ni, l c hi tha mn nhu cu tm linh y ca h. Trong tm thc mi ngi dn Vit Nam, nu cy a, ging nc, sn nh l nhng thnh t gn b thn thit vi mi ngi t thu thiu thi cho n lc gi bit ci i th l hi li l thnh t vn ha gn b khng nhng thn thit m va thing ling li va mnh lit, gn gi. L hi c truyn l mt "thi im mnh ca sinh hot cng ng" - ch dng ca GS. inh Gia Khnh - mt thnh t c tnh cht tng hp trong cc thnh t: tn ngng, tn gio, ngh thut biu din dn gian v.v... -2Trong s cc loi hnh ca vn ha dn gian Vit Nam, l hi l loi hnh c su tm nghin cu tng i mun mng. Thi k t th k th X n nm 1858, cc nh nho ch quan tm ghi chp li huyn thoi, thn tch v cc thn c ngi dn cc lng qu th phng m t ghi chp s phng th cc v thn y ca ngi dn cc lng qu. Thc t, cc thnh t: tr din, truyn thuyt, di tch v.v... ca l hi c
15
truyn gn b vi nhau mt cch mt thit. Sut dm di lch s, chc chn cc thnh t ny tn ti trong mt di tch, mt l hi nh mt thnh t khng th tch ri. Phi chng, iu ny l do quan nim ca cc nh nho hay do truyn thng ca vn ha Vit Nam. Thnh th, t Vit in u linh ca L T Xuyn1 n Lnh Nam chch qui ca V Qunh - Kiu Ph 2 n V trung ty bt ca Phm nh H 3 n chu cn lc ca Dng Vn An4, v.v... ch ghi chp phn huyn thoi, truyn thuyt lin quan n cc v thn c cc vng triu, cc a phng phng th. mt a ht khc, khi lm cc b sch loi ch, thc lc, cc nh nho hay cc vin quan trong Quc s qun nh Nguyn c ghi chp mt s dng v phong tc tp qun. Bt php ca th ch, k, thc lc hay do quan nim m cc tc gi ca cc b sch nh i Nam nht thng ch, Gia nh thnh thng ch, Lch triu hin chng loi ch v.v..., ch ghi nhng dng ngn gn n mc n gin v cc phong tc, tr chi, l tt ca c dn mi vng m h cp. Bi vy, nu nhn nhn mt cch nghim ngt, cc tc gi trong thi k t th k X n 1858, cha su tm, nghin cu v l hi, nhng nhn tng thnh t, khng th khng tha nhn cc tc gi y c nhng dng ghi chp v c th ni l nhng dng ghi chp u tin v l hi c truyn Vit Nam. Thi Php thuc, sm nht trong cc tc gi su tm nghin cu v l hi c truyn Vit Nam phi chng l G.Dumoutier. Bi vit ca ng v l hi lng Ph ng c in trn Revue d' histoire des religions nm 1893, c l l bi nghin cu sm nht vit v l hi c truyn Vit Nam. Tc gi miu thut truyn thuyt v m rc cng mt li bnh kh sc so: "Cnh tng m chng ti chng kin... s l mt
1
Bn dch ca Trnh nh R, inh Gia Khnh hiu nh, b sung, Nxb Vn hc ti bn, H Ni, 1972. 2 Bn dch ca inh Gia Khnh v Nguyn Ngc San, Nxb Vn ha, Vin Vn hc, H Ni, 1960. 3 Bn dch ca ng Chu Nguyn Hu Tin, Nxb Vn hc, H Ni, 1972. 4 Bn dch ca Trnh Khc Mnh v Nguyn Vn Nguyn, Nxb KHXH H Ni, 1997.
16
trong nhng cnh tng hp dn m chng ti c xem Bc K. chu u c knh ca chng ta, th hi dn tc no li hnh din l cn c tin hnh k nim mt s kin anh hng ca lch s mnh xy ra t hai nghn ba trm nm trc"1. Nhng nm u th k XX, vic nghin cu ng Dng, trong c Vit Nam, ca ngi Php c tng ln vi nhp ng k vi nguyn c nh vin ton quyn ng Dng P.Doumer tng vit: Mun cai tr tt dn tc thuc a th iu trc ht phi hiu tng tn dn tc c cai tr. L hi c truyn l mt thnh t ca vn ha dn gian c cc tr thc ngi Php, c khi l linh mc, c khi l cng chc quan tm nghin cu. L ng th ca M.J. Przyluski cng b nm 1910 trn BEFEO l mt cng trnh nh vy. Nm 1913, mt s tr thc ngi Php ti Hu lp nn Hi thnh hiu c (Association des Amis du Vieux Hu) Hu. Vic nghin cu vn ha, trong c vn ha dn gian Hu, c y mnh. Trn t tp ch Nhng ngi bn Hu c (BAVH), t nm 1914, xut hin nhiu cng trnh nghin cu v l hi c truyn vng Hu nh T Nam giao ca L.Cadire v R.Orbard. Nm 1915, H.Dltie c mt bi vit kh sinh ng v cn k v nghi thc ln ng: L rc sc thn Thin Yana in Hu Nam. Nm 1916, R.Orbard vit v lch l hi Hu m thc ra l ng miu t nhng l tt ca c dn vng Hu theo thi gian. Nm 1915, khi vit v phong tc tp qun, Phan K Bnh cng dnh nhiu trang trong cun Vit Nam phong tc vit v vic Th thn, Vic t t, nhp tnh, i hi, L k an2. Tuy khng miu t mt l hi no c th, nhng nhng nhn xt v l hi c truyn ca ng l rt xc ng. V d nhng miu thut ca ng v i hi t m hi n sa sang ni th cng, luyn tp, rc nc, gia quan, phng nghnh hi nh v.v...
1
Chuyn dn t inh Gia Khnh, Chu Xun Din, Vn hc dn gian, tp 1, Nxb H v THCN, H Ni, 1972, tr.116 . 2 Xin xem Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1990, t trang 75 n tr.109.
17
Nm 1930, khng hon ton su tm hay nghin cu v l hi c truyn, Nguyn Vn Khoan khi nghin cu v ngi nh ca ngi Vit dnh ba mc: Cc bui cng t trong nh, Tc l th cng, Mt s hm c bit1 cp n phn vn ha phi vt th gn b vi ngi nh. Chnh y li l nhng thnh t ca l hi c truyn gn b vi mi trng x hi ca vn ha, ni khc i t cht, chnh ngi nh l mi trng din xng, l khng gian ca l hi c truyn. Thnh cng sm nht trong s cc nh khoa hc Vit Nam nghin cu l hi c truyn l gio s tin s Nguyn Vn Huyn. ng l ngi "tip thu c nhiu kinh nghim ca hc thut Php v do li nhng cng trnh kho cu rt c gi tr"2. Hai l hi c truyn c gio s tin s Nguyn Vn Huyn dnh tm huyt v nghin cu cn k l l hi lng Gi (nay l x Yn S, huyn Hoi c, tnh H Ty) v l hi lng Ph ng (nay thuc huyn Gia Lm, thnh ph H Ni). Va miu thut chi tit, t m, va gii m nhng yu t ca hai l hi c truyn trn, gio s tin s Nguyn Vn Huyn dng li din mo ca hai l hi lng Gi v Ph ng rt trn vn. Cho n hm nay v mi sau ny, chc chn nhng miu thut, nhn xt ca gio s tin s Nguyn Vn Huyn v hai l hi c truyn ny s khng b lc hu hay phai nht gi tr. Xin n c phn ng miu thut l hi lng Gi: Mt l hi L Phc Man hng nm t s phn cng n m rc, n cc l ln: t v cc li khn u c ng miu thut rt cn k. Nguyn nhn a n s thnh cng ny cng khng n thun ch l s vn dng mt phng php m cn do "Nguyn Vn Huyn t ra say sa vi ti l hi v tn ngng truyn thng Vit Nam"3.
1 2
Bn dch chp tay ca Trnh Hu Ngc. inh Gia Khnh, bi V nhng ng gp ca cc nh nghin cu ngi Php trong vic tm hiu vn ha dn gian Vit Nam, trong tp 90 nm nghin cu v vn ha v lch s Vit Nam, Nxb KHXH, H Ni, 1993, tr.167. 3 H Vn Tn, Nh bc hc Nguyn Vn Huyn vi vn ha Vit Nam, in trong tp Gp phn nghin cu vn ha Vit Nam, tp 1, Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.13.
18
Nhng nm 30-40, trn bo ch cng khai hi y, lc c c mt s bi bo vit v cc l hi, chng hn nh L Ta (tc Th L), vit v hi Dng1, V Bng vit v hi Lim2, Nguyn Duy Kin vit v hi cha Thy3, Huy Tn vit v Tc thi cm thi phin ch Chung4, Anh t vit v Thi th chim hi n Chm5, Nguyn Vn T vit Mt vi tc c v ma xun 6. Nm 1938, khi cho ra mt bn c cun Vit Nam vn ha s cng, ng o Duy Anh c cp n l hi c truyn trong phn Tn ngng v t t 7. L hi khng l i tng c ng cp nhng nhng ghi chp ca ng vn c nhiu tc dng cho vic nghin cu l hi ca cc th h sau. Chng hn, ng nhn xt: "Trong l vo m hay vo hi ca t nhiu lng, c mt chi tit c bit gi l hm, ngi ta thng by mt tr nhc li tnh tnh s nghip hoc sinh bnh ca v thn lng th"8. Bng i my nm t 1945 n 1954, hu nh l hi c truyn khng c ch tm nghin cu, su tm. L do chnh phi chng l khi la ca cuc khng chin chng thc dn Php khin cho nhng l hi c truyn khng c m, nn vic su tm, nghin cu v n cng cha c pht trin. T nm 1954 n nm 1975, t nc tm thi chia ct, vic su tm, nghin cu l hi hai min din ra khc nhau, cng phng php v ng c cng c khc nhau. min Nam, trn cc tp ch nh Vn ha nguyt san, Bch khoa, Ph thng, T tng v.v..., thnh thong vn c nhng nghin cu v l hi, l tit v.v... C th k n cc bi
1 2
Bo Phong ha s 99 nm 1934. An Nam tp ch s 19 nm 1931. 3 Trung Bc ch nht s 9 nm 1940 4 Trung Bc ch nht s 102 nm 1942. 5 Trung Bc ch nht s 65 nm 1942. 6 Tp ch Tri tn nm 1945, s 175-178 7 Xem Vit Nam vn ha s cng, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992, tr225-244. 8 Sd, tr.234.
19
vit ca cc tc gi nh Bu K vi bi : L t xun hay m rc thn nng (Bch Khoa, 1961), Nhng l tt u nm (Bch Khoa, 1961), m Quang vi bi vit v hi n Hng (Vn ha nguyt san, 1959), T Thc Khi vit v gi Hng Vng (Vn ha nguyt san, 1959), Nguyn Ngu vit v hi ma xun vi i sng tnh cm ca Vit Nam (Bch Khoa, 1962), Phong An vit v nghi thc cng nh (Hn nc, 1971), Thi Bch vit v k nim Thnh Ging (Vn ha nguyt san, 1960), Thi Vn Kim vit v cc l tit (Vn ha nguyt san, 1960), L Vn Ho vit v c tc ca ngi Vit qua hi ma (i hc, 1964). L hi ca cc dn tc t ngi cng c ch trng gii thiu. L Hng vit v l Ok om bok (Ph thng, 1967), Nguyn Trc D vit v tc thng xun ca ng bo Thng (Tp san S a, 1967), Nguyn Bt Ty vit v Tt ca ngi Dao Mng (tp ch Phng ng, 1973). Bn cnh cc tc gi vit v cc l hi c th, Nguyn Toi vit mt bi nghin cu ng lu v l hi c truyn ng trn Nghin cu Vit Nam: Nh li hi h nh m1. Tc gi khng dng mt l hi no c th, m trnh by nhng nt khi qut v l hi c truyn. Tc gi i t vic th phng phc thn v thnh hong cc lng qu n vic tm hiu nghi thc cng t, tr din, tr rc ca cc l hi lng qu. Mc d tc gi vit r "l mt vi k c v nh lng, v hi h nh m" 2 nhng bi vit vn l mt bi nghin cu ng quan tm trong cc cng trnh nghin cu v l hi c truyn min Nam trc nm 1975. Trong s cc tc gi min Nam t nm 1954 n nm 1975 su tm nghin cu v l hi c truyn, c hai tc gi ng lu . Th nht l Nguyn ng Thc. Tht ra, ng khng chuyn su tm nghin cu v l hi c truyn m ng xem l hi c truyn nh mt phng tin tm hiu t tng Vit Nam. Nm 1965, trn Vn ha nguyt san, ng vit v vn
1 2
Nh sng chnh Hu, nin san 1973, tp 1. Bd, tr.47.
20
ha nh lng, n nm 1973, trn tp ch T tng, ng li tr li vi ti ny. Sau khi gii thiu v nh lng thng qua nhn nh ca cc hc gi khc, ng miu thut kh cn k in thn ca nh lng cng nh hi h nh m. Trnh t cc nghi thc nh lng trong ngy l hi c miu t kh chi tit. ng dn nhng kin xc ng ca L.Cadire v tn gio tn ngng ca ngi Vit phn tch cc tn ngng gn lin vi cc l hi. Vn nht qun vi cch tip cn ca mnh, khi vit v t tng bnh dn Vit Nam trong lch s t tng Vit Nam, ng vn dnh nhng trang kh ln ni v l hi c truyn, phc v cho s phn tch t tng bnh dn Vit Nam, nh Ma xun vi i sng tnh cm Vit Nam, Try hi hnh hng1. Nu nh Nguyn ng Thc coi l hi c truyn l phng tin ng tip cn lch s t tng Vit Nam th Toan nh li coi l hi c truyn l mc ch tip cn, i tng miu t v nghin cu ca ng. Sinh ra trn t Bc, nhng nm sng min Nam trc 1975, vit v l hi c truyn, vi Toan nh cn nh mt c hi nh thc nhng k nim xa c v qu hng ca mnh, nh tc gi t: "Knh dng anh hn thn ph k nim nhng ngy th u thn ph thng dt con i xem nhng hi qu tnh Bc" 2. Nm 1960, trn Vn n tun san, ng vit v hi h v phong tc ma thu. Nm 1969, quyn thng cun Np c hi h nh m ra mt bn c, nm 1974, quyn h ca cun sch ny ra mt bn c. Ngoi nhng phn kho cu, ng tp trung miu thut cc l hi c truyn trn mi min t nc. Vi 54 l hi c truyn, Np c hi h nh m ca ng l b su tp u tin, dy dn v l hi c truyn Vit Nam. Ring phn kho cu, Toan nh miu thut kh cn k nhiu tr din ca cc l hi qua cc mc nh: hi h nh m l g, mc ch ca hi h nh m,
1
Xin xem Lch s t tng Vit Nam, tp 1, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992, t trang 122-177. 2 Quyn thng, Nam chi tng th, xb, S, 1969, quyn h, tc gi xb, S, 1974.
21
thi gian m hi, rc, t gia quan, hm, nhng tr gii tr v.v...1. ng li dnh chng th t cp cc tr din ca cc l hi m ng gi l Nhng c tnh ca cc c tc2 vi cc mc luyn i tnh, khc vi hi h nh m, chin u tnh v.v... Bi vy, c th ni Toan nh l ngi c ng gp rt ln vo cng vic su tm v nghin cu l hi c truyn Vit Nam. min Bc, t sau nm 1954, vic su tm v nghin cu l hi c truyn c th chia lm hai giai on: trc v sau nm 1975. Trc nm 1975, vic su tm nghin cu l hi c truyn cha c gii nghin cu quan tm nghin cu. Mt phn do chnh s pht trin ca i tng nghin cu. Nhng nm 1954-1975, cuc khng chin chng M cu nc i hi chng ta phi tp trung sc ngi sc ca cho s nghip gii phng min Nam, thng nht t nc, mt khc, do nhiu tc ng ca chin tranh, cho nn l hi c truyn tm lng xung. Phi chng v th m vic su tm nghin cu l hi c truyn cng cha pht trin lm. Sm nht trong s cc cng trnh su tm nghin cu v l hi c truyn sau 1954 min Bc, phi k n bi vit ca c gio s Nguyn ng Chi: Mt s tc c v tr chi ca ngi Vit Nam trong Tt nguyn n v ma xun3. Ngi c nhn xt mt cch bao qut v l hi c truyn min Bc vo thi im ny l gio s Nguyn Hng Phong. Tip cn t gc dn tc hc, khi nghin cu x thn Vit Nam, gio s Nguyn Hng Phong khi cp v sinh hot cng ng x thn, c nhng nhn xt v l hi c truyn 4. Tc gi nhn xt. "Hi h nng thn nc ta ngy xa cng u c tnh cht va gii tr va tn ngng. V hi h no th cng c tnh cht gii tr hoc tn ngng, nhiu hay t l ty tng loi. Song d
1 2
Xin xem Np c hi h nh m quyn h, tc gi xut bn, S, 1974, t tr. 9-35. Sd, t tr. 227-344. 3 Tp san Nghin cu Vn S a s 37, 1958 (t tr 5-7). 4 Xin xem X thn Vit Nam, Nxb Vn S a, H Ni, 1959, t tr. 201-218.
22
loi no th hi h cng c tc dng gii tr, c ni dung gii tr. Do , ngha ca hi h cng c khc nhau, c th xut pht t yu cu gii tr nh cc hi ma xun nng thn, c ci th xut pht t yu cu tn ngng - ci tn ngng ny ni chung l lnh mnh - nh hi cha Keo, hi n Kip Bc, hi cha Hng, hi Ph Giy, hi n Hng v.v... tin hnh ngoi phm vi ca tng thn"1. l mt nhn xt ng. Mt khc, tc gi c phn tch cc thnh t ca l hi t sinh hot v biu din vn ngh, cc tr chi v ch ra cc mt tiu ca hi h nh: "cun ngi nng dn vo nhng t chc t t lng ph rt nhiu th gi v tin ca"2, v "mt tinh thn th ngy hi cng l mt dp bn lm ngh tn gio tuyn truyn cho tn gio, bn lm ngh m tn (ng bng... thy bi, thy tng, xem th...) tng cng hot ng" 3. iu ng lu l tc gi nhn s tn ti ca l hi vi cc thnh t ring bit nn khng thy c s gn kt gia cc thnh t vi nhau, cng nh cc lp vn ha lng ng trong l hi c truyn. Vn tip cn t gc dn tc hc, cc nh nghin cu khi nhn nhn thi Hng Vng, khng qun nghin cu v l hi thi k ny. Trong cun Thi i Hng vng 4, PGS L Vn Lan vit mt s trang v hi l thi k ny. ng miu thut mt cch n gin mt s tr din nh tc nh trng ng, nh cng, ma nhy v ca ht, gi ci v bi thuyn v nhng hot ng trn sng nc, k chuyn dn gian theo nghi thc i ti nhn xt: "Ngy hi l thi Hng Vng nh vy l mt dp sinh hot vn ha tinh thn quan trng v c sc. N gm c nhiu hnh thc phong ph v c o. l nhng ngy hi lng" 5. Trong khi , vit v H Ni, GS Trn Quc Vng v nh nghin cu V Tun Sn vit v
1 2
Sd, tr.203-204. Sd, tr.215. 3 Sd, tr.216. 4 Vn Tn, Nguyn Linh, L Vn Lan, Nguyn ng Chi, Hong Hng, Nxb Khoa hc x hi , H Ni, in ln 1 (1973), in ln 2 (1976). 5 S Vn ha Thng tin H Ni, 1975, t tr. 259 - 282.
23
nhng l hi ca H Ni xa phn 6: sinh hot vn ha Thng Long bui L Trn ca cun sch H Ni nghn xa. Cc tc gi trnh by nhng l tit ca Thng Long bui y v c nhng kin gii kh xc ng: "Tm tng, l mc dc, khng ch dnh ring s tng Pht m vi c tng v bi v thnh thn... L mc dc ny, d b Pht gio ha v o gio ha, vn h m cho ta thy ci ngun xa xa t nhng l thc cu ma" 1. Cng trc nm 1975, c mt tc gi tr li vit v hi Ging, nhng l mt gc tip cn khc, so vi Nguyn Vn Huyn trc cch mng thng Tm. l nh nghin cu qu c Cao Huy nh vi tc phm Ngi anh hng lng Dng. Qu tnh " nhng nm 60, khi m khng t ngi nghin cu vn hc dn gian vn cn nhn folklore ngn t bng con mt vn hc t gic vn hc, Cao Huy nh kin tr mt phng php lm vic: t tc phm vn hc dn gian vo mi trng ny sinh ra n m kho st"2. Vi phng php y, Cao Huy nh dnh chng III: Hi Dng v ngh thut din xng anh hng ca cho vic nghin cu tm c "s chuyn ha thng xuyn t ngh thut truyn k sang ngh thut din xng" c tnh cht tng hp v ngc li 3. Tc gi miu thut kh trn vn din trnh ca hi Dng nhng phc v cho vic tip cn hnh tng ngi anh hng lng Dng ca mnh. Sau nm 1975, vic nghin cu, su tm v l hi c truyn nh c mt bc pht trin mi. Vn tip cn t gc dn tc hc, L Th Nhm Tuyt cng b lin tc chm bi v l hi c truyn trn tp ch Dn tc hc. Tc gi i t v tr lch s ca hi lng n cc loi hnh ca hi lng trc cch mng thng Tm nm 1945 v hi lng trung du. Nhng nhn nh
1 2
Sd, tr. 273. Cc tc gia nghin cu vn ha dn gian, Nguyn Xun Knh (ch bin), Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr. 130. 3 Nghin cu vn ngh dn gian Vit Nam, Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1997, tr 498.
24
ca tc gi l chnh xc. Chng hn v a im m hi: "Hi lng thng ly nh lm c s. y l ni th thnh hong. V nhiu ngi ngh n s ng nht gia hi lng v tn ngng thnh hong: Hi lng chnh l nghi thc biu t quan nim ca dn lng v thn thnh hong lng. Nhng c khng t hi lng li chng ly nh lm ni m hi. Ngi cha lng mi l c s ca hi lng kh nhiu ni... V cng cn nhiu ni na, khng dng nh, cng khng chn cha, m li ly n lm ni m hi lng" 1. Tc gi cng a ra quan nim v s phn loi hi lng trc cch mng thng Tm nm 1945 ca mnh. ng thi, nh cha bng lng kt qu nghin cu ca mnh, tc gi vit: 'Chnh v vy m vn hi lng cn phi c xem xt vi ci nhn va lch i (nghin cu hi lng trong lch s) va ng i (nghin cu loi hnh hi lng)" 2 . Sau ny, trn Tp ch Vn ha dn gian (s 1-1984 v s 1/1985), tc gi c gn nhng kin ca bn thn cng b trn tp ch Dn tc hc bng tiu lun: Nghin cu v hi lng ca ngi Vit. Tc gi i t quan nim v hi lng ca bn thn phc ha s bin i ca hi lng qua cc thi k lch s, trn c s y m khng nh gi tr ca hi lng. Nm 1978, cc tc gi ng Vn Lung, Hng Thao, Trn Linh Qu cng b cun Quan h ngun gc v qu trnh pht trin3. Tip cn t gc ca folklore hc, tc gi ng Vn Lung miu thut mt s l hi, ch yu l cc l hi lin quan n quan h nh hi Lim, hi , hi Nhi, hi Bi v cc li ht quan h nh ht trm u, ht cu o, ht hiu, ht kt ch, kha cnh tc gi quan tm l vic nghin cu ngun gc v qu trnh pht trin ca dn ca quan h m cc l hi ch l phng tin tc gi chng minh cho l hi ca mnh. Ni khc i l, l hi khng l i tng nghin cu ca tc gi trong cng trnh ny.
1 2
Tp ch Dn tc hc s 1-1976, tr.48. Tp ch Dn tc hc s 2-1976, tr.23. 3 Nxb KHXH H Ni, 1978.
25
Nm 1981 trong khun kh ca loi sch t nc, con ngi, T Nguyn - Trnh Nguyn cho ra mt bn c cun Kinh Bc - H Bc1. Cc tc gi c dnh mt chng cho l hi c truyn H Bc vi s phn loi thnh 6 loi: loi hi h lin quan n tn ngng nng nghip c truyn; loi hi ma biu hin cc hnh thc thng v; loi hi h lin quan n cc anh hng dng nc, gi nc v nhn vt lch s; loi hi vn ha; loi hi cha; v nhng hi h t l cc lng mang mu sc o gio. Thc ra, cch phn loi ca cc tc gi cha tht khoa hc, nhng nhng trang vit v hi h H Bc ca cc tc gi vn l nhng trang u tin vit v l hi c truyn phm vi mt vng t. Bt u t nhng nm 80, tc gi Thu Linh c nghin cu v l hi c truyn, Trn tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, (s 2-1982), tc gi xc nh Hi l mt hnh thc sinh hot vn ha truyn thng. Sau , nm 1983, cng nghin cu vi tc gi ng Vn Lung, ch cng b chuyn lun L hi truyn thng v hin i2. Vi su chng: My nt v qu trnh pht trin ca hi (chng 1), c trng v chc nng ca hi (chng 2), Cu trc hi (chng 3). Hi v i sng (chng 4), Hi trong thi i chng ta (chng 5), Tm hiu phng php t chc hi (chng 6), hai tc gi Thu Linh v ng Vn Lung c nhng ng gp nht nh vo vic nghin cu l hi. Bi l, y l mt trong khng nhiu chuyn lun v l hi c cng b sm nht trong tin trnh su tm, nghin cu v l hi Vit Nam. ng tic l cc tc gi ng nht hai phm tr l hi c truyn v l hi ng i v nn khng tp trung vo gii m nhng vn cn gii m ca l hi dn gian. V vic i tm mt kch bn cho l hi c truyn l khng st vi c im ca i tng nghin cu.
1 2
Nxb Vn ho, H Ni, 1981. Nxb Vn ha, H Ni, 1984.
26
Khc vi gc tip cn ca cc tc gi L Th Nhm Tuyt, Thu Linh v ng Vn Lung, kin tr quan im ca mnh v tn gi ca i tng nghin cu nghin cu l hi l, GS inh Gia Khnh tip cn l hi c truyn nh mt thnh t vn ha dn gian (folklore). Trong lot bi nghin cu v cc thnh t: ngh thut to hnh, ngh thut biu din, nm 1982 ng cp n ngha x hi v vn ha ca hi l vn ha dn gian 1. Bn nm sau khi xut bn cun Trn ng tm hiu vn ha dn gian, ng t hi l dn gian trong tng quan vi cc thnh t khc nh ng vn dn gian, ngh thut to hnh dn gian, ngh thut biu din dn gian. Phn bit vi cc thnh t khc, gio s cho rng hi l l "thi im mnh trong sinh hot cng ng". Phi tha nhn rng, y l kin ch ra c chnh xc c trng l hi c truyn. Chng vit v l hi trong cun sch ny ca gio s qu c sc khi qut cao v l hi c truyn 2. Cng vi GS inh Gia Khnh, trc nm 1975, khi vit v H Ni nghn nm vn hin, GS Trn Quc Vng vit v l hi c truyn. Nm 1978 trn tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, ng li vit v hi h dn gian vi lng qu i mi. Nm 1986, trn tp ch Vn ha dn gian, ng t vn tip cn l hi t mt ci nhn tng th. ng khng nh chng ta "ch c kh nng cp n nhng l hi hin hu t thi nng nghip" 3 v t i n quan nim: "l hi l mt sn phm v mt biu hin ca mt nn vn ha" 4. Trong nhng nm trc 1980, ngoi nhng tc gi trn cn c mt s tc gi khc vit v l hi c truyn nh Nguyn Huy Hng vit v hi cha Keo (1977), Nguyn Quc Lc vit v hi Hin (1977), Dng Vn Thm vit v tr Trm (1974), hi nh c Lng Th (1976), Nguyn Hu Thu vit v hi ht cho tu (1975) ri hi ma xun ht thi cm thi (1982),
1 2
Tp ch Vn ha dn gian s 1-1985. Xem Trn ng tm hiu vn ha dn gian, Nxb KHXH, H Ni, 1989, t tr. 171-191. 3 Tp ch Vn ha dn gian s 1-1986, tr. 3. 4 Bd trang 4.
27
Nguyn Khc Xng vit v mt s din xng hi lng v vng chn ni Hng (1976) v.v... Trc nm 1985, nhn nhn nhng cng trnh su tm, nghin cu l hi c truyn khng th khng cp n nhng trang miu thut v hi lng H Bc (nay l hai tnh Bc Ninh, Bc Giang) ca tc gi Trn Linh Qu trong cng trnh a ch H Bc 1. Tc gi miu thut mt cch phc tho cc hi lng H Bc t cc tr din: rc, thi t pho, thi cp cu, nm cu trong ngy hi n cc tc l khc nh thi c mc lc, ht quan h v.v... y l cng trnh a ch sm nht trong cc cng trnh a ch v cc tnh thnh ca nc ta c cng b sau nm 1954. Thnh ra, nhng trang vit v l hi H Bc cng l vo loi sm trong cc cng trnh su tm, nghin cu l hi c truyn. Sau nm 1985, tnh hnh su tm, nghin cu l hi c truyn nh bng ln vi mt lung sinh kh mi. L hi c truyn c khi phc v pht trin tr li. Thc tin y i hi cng tc su tm, nghin cu l hi c truyn phi pht trin cc tp ch khoa hc, sau nm 1985, s lng cc cng trnh su tm nghin cu v l hi c truyn c cng b tng rt nhanh. Nu trc nm 1985, tp ch Nghin cu Vn ho ngh thut (nay l tp ch Vn ho ngh thut) ch c 2 bi vit nghin cu v l hi c truyn th t nm 1986 n nm 1998, tp ch ny cng b 66 bi vit nghin cu, miu thut v l hi c truyn. Bn c gp y nhng bi miu thut v l hi c truyn c th nh bi ca Trnh Minh Hin vit v hi chi tru Sn, ca V Kim Bin v l hi n Hng xa, ca Nguyn c Minh v l hi Long Chu Hi An, ca Nam Phong - Hu Bnh v l hi m Loan, ca Nguyn T Hi v l hi cu ng Khnh Ho v.v... Mt khc, s lng cc bi nghin cu v l hi c truyn cng c cng b kh
1
Nhiu tc gi, Ty Vn ha v Thng tin, Th vin tnh xut bn, 1982, ch o bin son L Hng Dng, t tr.555-579.
28
nhiu. ng ch l nhng bi vit su sc v l hi c truyn nh bi: T mt vi tr din trong l hi lng ca PGS Nguyn T Chi; bi: Nhng gi tr vn ho ca l hi c truyn v nhu cu ca x hi hin i ca PGS, TS Ng c Thnh .v.v... tp ch Vn ho dn gian, t nm 1983 n nm 19971 c 180 bi vit c miu thut ln nghin cu v l hi c truyn c cng b th s lng bi cng b sau nm 1985 l 155 bi. Nhiu cng trnh tp trung miu thut l hi v th nh TS L Hng L vi Hi Trng Yn v c Hoa L, Nguyn Th Hin vi l hi n ho D Trch, TS Bi Xun nh vi hi cha Tam Sn, TS Hunh Vn Ti vi l hi Dinh C .v.v... Nhiu cng trnh nghin cu su sc v l hi dn gian c cng b nh Hi l dn gian truyn thng trong thi hin i ca GS inh Gia Khnh, Phc tho lch s l hi ca ngi Vit Bc B ca PGS, TS Nguyn Xun Knh .v.v... Nm 1986, cun a ch vn ha dn gian vng t t 2 ra mt bn c. Tc gi Nguyn Khc Xng trong chng Tr din hi lng 3, tc gi L Trung V v Nguyn Li trong chng L thc trong sinh hot x hi v gia nh 4 phc ha nhng nt chnh ca l hi c truyn Vnh Ph. Khng dng li miu thut mt l hi no trn vn m cc tc gi miu thut cc loi tr din trong cc l hi c truyn. u cng l mt ng gp ng qu. Cng thi im ny, ngnh vn ha thng tin H Bc t chc mt cuc hi tho khoa hc v l hi c truyn H Bc vo ngy 11-11-1986. Hi tho thu ht cc nh nghin cu nh GS ng Nghim Vn, PGS L Trung V, PGS, TSKH Phan ng Nht, PGS, TS Phan Khanh, cc TS Trn nh Luyn, L Hng L, L Vn K, cc cn b nghip v a
1
Theo thng k ca tp ch Vn ho dn gian cc nm 1983 - 1992, 1993 - 1994, 1995, 1996 - 1997. 2 Ch bin Ng Quang Nam, Xun Thim, S Vn ho Thng tin Vnh Ph, 1986. 3 Sd t tr. 211 - 256. 4 Sd, t tr. 267 - 300.
29
phng nh Nguyn Quang Khi, Trn Thi v.v... Ni dung ca cuc hi tho khng ch dng li nhng vn v l hi c truyn H Bc m cn m rng n cc vn nh quan nim v thc t cc nc x hi ch ngha anh em, v cng tc, t chc, ch o v qun l cc ngy hi trong giai on hin nay. ng tic, c l do thi gian chun b cha cn k nn cc tham lun cha phi l su sc. Du vy, ni tip cng vic y, nm 1989, S Vn ha Thng tin H Bc li xut bn cun Hi x Bc (tp II) vi vic miu thut ba l hi: hi Lim, hi pho ng K, hi lng nh Bng. Thc ra, so vi mt vng t tng l trung tm sinh t ca ngi Vit, vic miu thut cc l hi H Bc thc ra cn qu t i, cha phn nh ng din mo ca l hi c truyn ni y. Nm 1988, nh xut bn Vn ha dn tc cho ra mt bn c cun L hi Kh me Nam B ca tc gi Srya. Tc gi miu thut l hi Chol Chnam thmy, l Oc Omboc v ngy hi ua ghe ngo, l ci, l n ta v l tang. Mc d tc gi cha c s gii m hay nghin cu m ch dng mc miu thut, nhng n nay, y vn l tc phm duy nht miu thut l hi c truyn Kh me Nam B. Nm 1988, tc gi Tn Tht Bnh cho cng b nhng su tp ca mnh v l hi dn gian Bnh Tr Thin. Ngoi tiu lun Vi nt v vn ngh dn tc Bnh Tr Thin 1, tc gi miu thut 8 l hi dn gian Bnh Tr Thin 2. ng tic l tc gi khng phn nh cc hnh thc din xng dn gian v l hi c truyn. Thnh th ng gp ca cng trnh vo tin trnh su tm, nghin cu l hi c truyn cha c l bao. Nm 1989, nh xut bn Th dc th thao xut bn cun Tr chi xa v nay 3. Nhn cc tr din ca cc l hi trong din mo tr chi dn gian Vit Nam, cc tc gi miu thut
1 2
S Vn ha Thng tin Bnh Tr Thin, t tr. 9-39. Sd t tr. 40-160. 3 Ch bin Mai Vn Mun, Nxb Th dc th thao, H Ni, tp I, 1989.
30
kh nhiu tr din trong l hi c truyn Vit Nam nh tr chen (Nga Hong, H Bc), tr bt chch trong chum v.v... Ln u tin, lch l hi c truyn mt s a phng c cc tc gi sp xp v hon chnh vi cc thng tin, tn hi, huyn, tnh v cc tr c sc. Nm 1990, Vn phng Ban np sng mi trung ng t chc xut bn cun Hi h Vit Nam 1. Ngoi li m u, lch hi Vit Nam, du lch v hi h Vit Nam, tp sch miu thut 18 l hi c truyn, trong c 16 l hi pha Bc, 2 l hi pha Nam cng bi vit nhng phong tc p v hi h ca mt s dn tc t ngi. Vic miu thut ca cc tc gi, tht ra khng c g mi m v mt t liu so vi cc th h trc miu thut. Nm 1991, S Vn ha Thng tin Thi Bnh, xut bn cun Hi l dn gian Thi Bnh ca cc tc gi Phm Minh c, Phm Th Nt, Phm Th Lan, cun sch c hai phn: phn mt l bi vit Nhng ghi nhn bc u v hi l dn gian Thi Bnh v phn hai l 17 bi miu thut v 17 l hi Thi Bnh cng phn ba l lch hi Thi Bnh. C th ni, Thi Bnh l tnh u tin chu th Bc B c c mt tp sch miu thut cc l hi c truyn trong tnh. Mc du so vi tim nng l hi c truyn ca tnh cn kh nhiu l hi c truyn khc na. Vi con s thng k ca tc gi Nguyn Thanh, Thi Bnh c 49 l hi c truyn 2, th 17 l hi c truyn c miu t qu l cha y . Trong khi , nm 1991, s Khoa hc cng ngh v mi trng H Ni cho thc hin ti khai thc nhng yu t tch cc, hn ch cc yu t tiu cc ca l hi dn gian truyn thng, nh hng mt m hnh l hi hin i ng dng th nghim vo tnh hnh l hi hin nay ang c phc hi nhanh chng th H Ni do ng Nguyn Vinh Phc lm ch
1 2
Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1990. Xem Nhn din vn ha lng Thi Bnh, S VHTT v TT Thi Bnh, 1998, t tr. 186-200.
31
nhim ti. Do a gii H Ni hi y nn cc tc gi miu thut 8 l hi, m n nay, c nhng l hi thuc v H Ty hay Vnh Phc. Bi tng lun ca ti ny ca hai tc gi Nguyn Vinh Phc v L Vn Lan sau ny c xut bn trong cun Tm hiu di sn vn ha dn gian H Ni 1 cng bi vit v Hi Ging ca GS Trn Quc Vng: Cn bn trit l ngi anh hng Ph ng v hi Ging 2. Cng nm 1991, cng trnh a ch vn ha dn gian Thng Long - ng - H Ni, do GS inh Gia Khnh v ng Trn Tin ch bin c ra mt bn c. Mc d cng trnh khng dnh mt chng vit v l hi dn gian, nhng chng Tr chi v tr din dn gian, cc tc gi c dnh mt mc vit v cc hi thi ti ca ngi dn Thng Long m cc tc gi xp vo mc Tr chi dn gian. Cng chng ny, tc gi li dnh mt mc vit v cc tr din dn gian, trong c cc tr: rc thn An Dng Vng, din trn Thnh Ging dit gic n, rc thnh Trm. Ngoi ra, trong chng L thc v phong tc, cc tc gi c mt mc nhng l hi dn gian vi vic miu thut 30 l hi trn a bn H Ni. Thc ra, con s ny bao hm c nhng l hi m theo a gii hin nay khng cn thuc H Ni na, cho nn cha th ni rng con s y l tt c cc l hi c truyn H Ni. Nm 1991, cc tc gi Ng c Thnh, Hng K, T ng Hi hon thnh cng trnh khoa hc Vn ho dn gian M'nng do PGS, TS Ng c Thnh lm ch bin. Chng L hi dn gian M'nng 3ca cun sch ny do tc gi T ng Hi m nhn. Tc gi t h thng thn linh v nhng quan nim tn ngng ca ngi M'nng m cp n nhng h thng l nghi: l nghi nng nghip, l nghi vng i ngi, nghi l gia nh v nghi l cng ng. Vic miu thut ca tc gi th
1 2
Nxb H Ni, 1994. Sd, tr. 203-225. 3 S Vn ho Thng tin c Lc, in ln 2, 1995
32
kh cn k, nhng vic gii m gi tr vn ha ca l hi y th ng tic, tc gi cha lm c l bao. Nm 1992 c th ni l nm nh du nhng ct mc trn tin trnh nghin cu l hi c truyn. Sau hai nm 1990 1991 bin son, nm 1992, cng trnh L hi c truyn ca ngi Vit Bc B 1 do PGS L Trung V lm ch bin ra mt bn c. Cng trnh thu ht tr tu ca cc nh khoa hc nh PGS, TS Ng c Thnh, PGS, TSKH Phan ng Nht, PGS, TS Nguyn Xun Knh cng TS L Vn K vi 367 trang kh 13 x 19 cm, cc tc gi trnh by kh cn k v cc vn ca l hi c truyn t v tr ca l hi trong i sng tinh thn ca ngi Vit, mi trng t nhin, x hi lch s ca s hnh thnh l hi, lch s l hi ca ngi Vit Bc B, n ni dung phn nh ca hi lng, cng vic miu thut 9 l hi chu th Bc B v lch mt s l hi c truyn ca ngi Vit Vit Nam. Trong lnh vc nghin cu v l hi c truyn, cng trnh ny l cng trnh nghin cu u tin trnh by mt cch y , trn vn, khoa hc v l hi c truyn, tuy rng cc tc gi gii hn a bn nghin cu ca mnh l chu th Bc B. Ni cch khc, y l mt ct mc m cc nh nghin cu Vin nghin cu vn ha dn gian cm c trn ng nghin cu v l hi c truyn, mt ct mc m khng phi ai cng d dng cm c . Cng trnh th hai c xut bn trong nm 1992 l cun Bo tng di tch l hi 2. Vn l mt lun n ph tin s c in thnh sch, tc gi dnh 5 chng v mt ph lc tip cn vn : chng 1 l chng khi qut s liu v vn t ra; chng 2 l chng Bo tng vi khoa hc v di sn vn ha dn tc; chng 3 l chng mt s vn l lun,
1 2
Nxb, KHXH, H Ni, 1992. Nxb Vn ha thng tin, H Ni, 1992. Tn sch trang ba lt li l: Bo tng - di tch - l hi, vn bo v di sn vn ha dn tc.
33
thc tin bo tng di tch nc ta; chng 4 l chng Di tch, l hi v cuc sng. Chng 5 l cc kch bn l hi. Ngoi ra l ph lc: danh sch di tch lch s vn ha, cc lch l hi trong nm. Nh vy, l hi c tc gi dnh cho mt chng, nhng tc gi ch cp n trong mi quan h vi di tch v vn xy dng nghi l, nghi thc cng nh kch bn l hi cc di tch lch s. ng ch l cc kch bn l hi m tc gi a ra trong phn ph lc. Cc kch bn ny, c thc thi trong cuc sng, nhng n khng l kch bn c tnh cht mu mc ca cc l hi c truyn. Cng nm 1992, tc gi Sn Nam cng b mt cun sch mng vi nhan nh miu v l hi dn gian 1. Thc ra lnh vc ny khng phi l quen thuc vi nh vn bin kho Sn Nam. Vi hn 60 trang sch kh 13 x 19, tc gi chia cun sch ca mnh thnh tm chng, cng mt ph lc nh miu ng bng sng Cu Long ca tc gi Trng Ngc Tng, gii quyt vn theo kiu bin kho. So vi nhng bt k bin kho ca ng nh Hng rng C Mau, Vn minh mit vn, ng bng sng Cu Long, nhng nt sinh hot xa v.v..., hnh nh lnh vc ny khng phi l s trng ca ng nn cun sch tht ra cha p ng c yu cu nghin cu v nhng iu tc gi trnh by, thc ra, cha c g mi m nu khng mun ni l s si v l hi dn gian. Nm 1993, cc tc gi Phan Hu Dt, L Ngc Thng, L S Gio, Lm B Nam cng b cun L cu ma ca cc dn tc Vit Nam 2. y vn l kt qu ca mt cng trnh khoa hc cp B c nghim thu v nh gi tt do Trung tm chu - Thi Bnh Dng ca trng i hc tng hp H Ni ch tr, c s hp tc cht ch ca b mn dn tc thuc khoa lch s ca trng.
1 2
Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992 Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1993.
34
Cc tc gi cp n tc cu ma ca ngi Kinh, ca vng Vit Bc - ng Bc, Ty Bc v Bc Trung B cng vng Trng Sn - Ty Nguyn, d l nhng nt phc tho, nhng tng i bao qut v l cu ma ca cc dn nng nghip cc vng trn. Nm 1993, nhm chun b cho mt qui ch l hi mi, ph hp vi s bng n ca l hi c truyn, thay th qui ch m hi truyn thng ban hnh km theo quyt nh 54/VHQC ngy 4-10-1989 ca B Vn ha - Thng tin, V Vn ha qun chng v Th vin, thuc B Vn ha - Thng tin m hi tho v l hi t ngy 27 n 29-6-1993 ti H Ni. Ti hi ngh, cc nh qun l v cc nh khoa hc " by t v trao i kh si ni v nhiu kha cnh khc nhau trong vic qun l l hi, cng nh cc iu nn gi, nn b, thm ch phi cm on khi tin hnh l hi" 1. V ngy 21-5-1994, B trng B Vn ha - Thng tin k quyt nh s 636/Q-QC ban hnh Qui ch l hi. Cng nm 1993, S Vn ha Thng tin H Ni t chc hi tho khoa hc v l hi c truyn vi 38 tham lun tham gia hi tho. Mt s c im ca l hi H Ni, cng nh mt s vn l lun chung v l hi cng thc tin mt s l hi H Ni c cp. Cng nm 1993, Vin khoa hc x hi Vit Nam t chc hi tho quc t "L hi truyn thng trong i sng x hi hin i". Vi s c mt ca 11 nh khoa hc nc ngoi, 25 nh khoa hc trong nc cng 6 khch mi, hi tho cp n nhiu kha cnh khc nhau xung quanh l hi c truyn v hin i Vit Nam v cc nc Innxia, Philippin, Thi Lan, Trung Quc, v.v... C th ni rng, so vi cng trnh L hi c truyn ca Vin nghin cu vn ha dn gian c xut bn nm 1992, hi tho ny l mt ct mc na m gii nghin cu vn ha dn gian t c lnh vc nghin cu l hi c truyn, vi nhiu kin gii khoa hc su sc.
1
K yu hi ngh - hi tho v l hi, V VHQC v TV, H Ni, 1993, tr. 5.
35
Nm 1993, ln u tin bn c c tip nhn cun T in hi l Vit Nam ca tc gi Bi Thit 1. Vi 403 l hi c gii thiu trong cc mc t, cun sch l mt tp hp u tin v l hi c truyn c gii thiu tm tt. Gi nh tc gi kho st in d cn k hn cc l hi c truyn, chu kh i chng t liu xc lp c cc thng tin ng th cun sch s l mt cun sch c gi tr v l hi c truyn Vit Nam. Rt tic, tc gi cha lm c iu y! Thnh ra, gi tr khoa hc ca cun sch khng khi b nh hng t nhiu. Nm 1995, sau mt thi gian di nghin cu v sa cha nhiu ln, cng trnh a ch vn ha dn gian Ngh Tnh 2 do GS Nguyn ng Chi lm ch bin c cng b. Di mc Hi din dn gian, PGS V Ngc Khnh cp n l hi dn gian vi cc loi: hi din ngh nghip, hi din k nim vi 17 l hi Ngh Tnh. Cc l hi ny, c miu thut trong khun kh ca mt cng trnh dng ch, l c liu, ch bo rt tt cho nhng ai mun nghin cu, su tm l hi c truyn y sau ny. Nm 1995, TS Ng Vn Doanh cng b cng trnh L hi b m (p thi) cc dn tc bc Ty Nguyn (dn tc Giarai Bana). C th ni, y l cng trnh u tin v l hi c truyn ca hai dn tc Bana, Giarai Ty Nguyn. Th nhng, y li l kt qu ca mt qu trnh kho st in d chu o, t m v khoa hc ca tc gi. Mt khc, s gii hn vn trong phm vi l b m khin cho tc gi c iu kin i su vo tng vn ca l hi ny t vic phn tch l b m - nh im ca ma l hi, ri ci cht c hi sinh, ngi sng c gii phng, nhng ngy hi din ca ngh thut truyn thng, ri trnh by nhng gi tr c o ca l b m: t ba n, li cng, n tng m, nh m. Cng trnh cn dng li miu thut l b m ca cc nhm nh ca hai tc ngi Bana,
1 2
Nxb Vn ha, H Ni, 1993 Nxb Ngh An, Vinh, 1995. Qu trnh bin son v sa cha ny xin xem: V vic bin son a ch vn ha dn gian Ngh Tnh t tr. 7 n tr 8.
36
Giarai Ty Nguyn. C th ni rng, TS Ng Vn Doanh cm mt ct mc khng d g vt qua trn ng su tm, nghin cu l hi c truyn ca cc dn tc t ngi Ty Nguyn. Nm 1995, PGS L Trung V cng b cng trnh L hi dn gian 1. y l cng trnh ot gii nht nm 1993 trong tng thng hng nm ca Hi Vn ngh dn gian Vit Nam. Ngoi phn trnh by nhng tiu , tc gi trnh by cc l hi ca c gi theo vng i ngi, theo h thng l nghi nng nghip cng mt s cc l khc nh l cng bn nc, l cu no , l hi Kpan v.v... Tc gi miu thut cn k v chn xc cc l hi ny. Bi vy, cho n nay, cng trnh ny vn l cng trnh duy nht c gi tr khoa hc trong vic su tm, nghin cu l hi dn gian . Cng v tc ngi , nm 1995, trong cng trnh Vn ha dn gian 2 do PGS, TS Ng c Thnh lm ch bin, PGS L Trung V li tr li ti ny trong chng 6: L thc trong i sng c nhn v cng ng ca cng trnh. Cng nm 1995, cng vi nh nghin cu Thch Phng, PGS L Trung V li cng b cng trnh 60 l hi truyn thng Vit Nam3. y l mt cng trnh miu thut cc l hi c truyn ca hai tc gi. Ngoi nhng phn nh phm l, cng bn c, hai ng miu thut 43 l hi ca ngi Vit, 17 l hi cc dn tc t ngi. ng thi hai ng cn dnh mt s phn miu thut cc hin tng theo hai ng quan nim l tr din, tr chi (9 tr din v chi), cuc thi ti (10 hnh thc), gii thiu lch 100 l hi v cc cu ca hi h. Sau b Np c hi h nh m, cun sch ny l b tp hp miu thut nhiu l hi c truyn nht c ra mt bn c.
1 2
Nxb VHDT, H Ni, 1995. S VHTT k Lak xut bn, 1995. 3 Nxb KHXH, H Ni, 1995.
37
Nm 1995 khi cp vai tr ca vn ha dn gian Vit Nam trong s pht trin ca x hi Vit Nam, GS inh Gia Khnh dnh mt chng trnh ca cun sch Vn ha dn gian Vit Nam vi s pht trin ca x hi Vit Nam 1 cp n nhng gi tr ca l hi c truyn trong i sng x hi hin nay.. C th ni ng trnh by kh y quan nim ca ng v l hi c truyn t hi lng v cc tn gio ngoi lai, hi lng v tn ngng bn a n ngha x hi v vn ha ca hi lng. Nhng nhn xt ca ng c tc dng nh hng cho vic tip cn l hi c truyn. Chng hn: "Hi lng v tn ngng gn vi hi lng l mt biu hin ca bn sc dn tc ta. Bn sc y khng b cc tn iu v cc biu tng ca cc tn gio ngoi lai lm cho lu m i. Ngc li, cc tn iu, v cc biu tng tn gio mun c c ngha no trong x hi nc ta th phi hi nhp c vo bn sc y".2 Nm 1996, L Vn K tip cn mt kha cnh ca l hi c truyn trong cng trnh: Mi quan h gia truyn thuyt ngi Vit v hi l v cc anh hng 3. Ngoi mt ph lc vi 4 truyn thuyt, cng trnh vn l mt lun n ph tin s ca tc gi, bao gm ba chng: Chng mt cp n truyn thuyt vi t cch mt th loi vn hc dn gian; chng hai cp n hi l Vit Nam vi t cch l mt hnh thc sinh hot vn ha cng ng c bit. Chng ba cp mi quan h gia truyn thuyt v hi l v ngi anh hng. y l mt gc tip cn hp, do vy, tc gi c nhng nhn xt xc ng v quan h gia truyn thuyt v hi l v ngi anh hng4.
Xin xem Vn ho dn gian Vit Nam vi s ttrin ca x hi Vit Nam Nxb CTQG, H Ni, 1995 t tr 74 n tr 120. 2 Sd, tr 111. 3 Nxb KHXH, H Ni, 1997. 4 Xem sd, t tr.100- 169.
38
Cng gc tip cn hp, nm 1997, H Hng Tin cng b cng trnh L hi v danh nhn lch s Vit Nam 1 vi 4 chng sch v 1 ph lc, tc gi cp n nhiu kha cnh ca vn ny. ng lu l chng 4: T lch s dn tc n danh nhn vn ha v l hi hin ti. Tc gi gii thiu 12 l hi c truyn v cc danh nhn vn ha ca Vit Nam t cc vua Hng n Quang Trung. Rt tic l tc gi khng tp trung vo vn d kin la chn, m dn tri, thnh ra, cc kt lun khoa hc ca tc gi cha c g ng gp nhiu lm cho vic nghin cu l hi c truyn Vit Nam. Trong khi , nm 1997, TS Tn Tht Bnh cng b nhng kho st, su tm ca anh v l hi dn gian Hu trong cng trnh Hu, l hi dn gian 2 c k tha cng trnh L hi dn gian Bnh Tr Thin trc y. Ln ny, tc gi tp trung miu thut kh cn k cc l hi dn gian Hu, t l hi tng nim cc v khai canh, khai khn (19 l hi) n l hi cc t s ngnh ngh (9 l hi), n l hi theo tc l, cu an theo v ma (9 l hi), n l hi tn ngng tn gio (9 l hi) v l hi tng nh cc danh nhn anh hng lch s (3 l hi). Cng vi vic miu thut ny, tc gi c mt tiu lun: L hi dn gian hin nay Tha Thin Hu 3. C th ni, cng trnh bao qut c din mo l hi dn gian vng t mt thu l kinh k ca Vit Nam thi qun ch. Nm 1997, cng vi TS Nguyn Hng Dng, PGS L Trung V cng b cun Lch l hi 4 vi 387 l hi. Cc l hi u c c nhng thng tin: a im l hi, nhn vt phng th, tr din ca l hi.v.v... C th ni, y l mt tp t liu qu, c h thng v cc l hi Vit Nam, nhn nhng nt cn bn nht.
1 2
Nxb VHTT, H Ni, 1997. Hi Vn ngh Tha Thin Hu xut bn, 1997. 3 Xin xem Hu, l hi dn gian, Sd, t tr.7-13. 4 Nxb Vn ho Thng tin, H Ni, 1997.
39
T mt lun n ph tin s, nm 1998, tc gi H Hong Hoa cng b cng trnh L hi, mt nt p trong sinh hot vn ha cng ng 1 . Tc gi khng tip cn l hi c truyn t gc ca khoa vn ha dn gian m i su vo kha cnh m hc ca l hi c truyn. Vi 4 phn: phn mt l nhng vn chung; phn hai l tnh thm m, tnh cng ng v cc gi tr ca l hi, phn ba l chc nng v vai tr ca l hi trong sinh hot vn ha cng ng; phn IV l mt s vn ca l hi truyn thng trong x hi hin i. y l cng trnh khoa hc u tin tip cn l hi c truyn t tnh m hc ca n. V tc gi thnh cng v gii quyt trn vn vn ny. Nm 1998, TS Ng Vn Doanh cng b cng trnh L hi Rija Ngar ca ngi Chm 2. Chn Rija Ngar lm i tng nghin cu, tc gi b nhiu cng kho st in d, su tm t liu lm r mt l hi, m theo anh chnh l Tt nm mi truyn thng ca ngi Chm. V vy, cng trnh l mt ng gp vo vic nghin cu, su tm cc l hi c truyn ca ngi Chm Vit Nam. Nm 1999, di s ch bin ca TS Trn Hu Sn, mt s tc gi d cng b kt qu su tm nghin cu v l hi c truyn Lo Cai vi nhan : L hi c truyn Lo Cai 3 . Ngoi tiu lun, bi c im mn n trong l hi, cun sch gii thiu 9 l hi c truyn Lo Cai. C th ni y l c gng rt ln ca tc gi Lo Cai, gii thiu c din mo l hi c truyn Lo Cai. Tu trung, tin trnh su tm v nghin cu l hi c truyn Vit Nam tri qua mt qu trnh lu di. Nhiu thnh tu t c, mt s b su tp l hi c cng b. Tuy nhin, khng phi mi vn khoa hc v l hi c truyn
1 2
Nxb KHXH, H Ni, 1998. Nxb VHDT, H Ni, 1998. 3 Nxb Vn ha Thng tin, H Ni, 1999.
40
c gii quyt trn vn. Trc ht l cng vic su tp cc l hi c truyn. Cho n hin nay, su tm, miu thut tht s cc l hi c truyn vn l cng vic t ra mt cch cp bch. Nhiu l hi, nhiu tr din trong cc l hi b mai mt, tht truyn. Mt s b lo am tng l hi, cc lng qu dn d v th gii khc, mang theo c vn ling v l hi m h c c qua nm thng. Thnh ra, vic su tm, miu thut, dng li din mo cc l hi c truyn cng cp bch hn. Khng c t liu y , kh m gii m c trn vn nhng vn ca l hi c truyn. Mt khc, du cng tc nghin cu l hi c truyn t c nhiu thnh tu, nhiu ct mc c cm trn tin trnh nghin cu nhng cha phi cc kha cnh v l hi c truyn c xem xt y . Hn na, vn dng nhng thnh tu mi m ca khoa hc vo vic nghin cu, gii m l hi c truyn, chng ta li cha lm c l bao. Nhng cu hi cn ang t ra trc mt cc nh nghin cu ch cu tr li.
-3Hin ti, quan st l hi c truyn thc ra chng ta quan st trn lt ct ng i. Bi l, l mt thc th, mt thnh t ca vn ha, l hi c truyn khng khi no l mt thnh t bt bin, tri li, n vn ng trong thi gian v khng gian. Lng ng trong l hi c truyn, qua dng sng thi gian, qua nhng bi xa, b l, l nhng lp ph sa vn ha khc nhau. Mi l hi c truyn, tn ti n hm nay, u l kt qu ca mt qu trnh tip bin vn ha lu di. Qu trnh tip bin y khin cho l hi c truyn lun mang dng v ca thi i m vn khng mt i din mo ban u, ni khc i l, cu trc ca l hi khng b ph v hai mng ln: l v hi. C th thy qu trnh tip bin y ba ln khc nhau:
41
- Ln 1: Thi s s v thi Bc thuc. - Ln 2: Thi qun ch v thi thuc Php. - Ln 3: T 1945 n nay. ln th nht, t liu v hiu bit ca gii nghin cu vn ha dn gian v l hi c truyn giai on ny cn qu t i, cha chng ta hiu tn tng v l hi c truyn giai on ny. Cn c m cc nh khoa hc da vo l trng, thp ng ng Sn, Nhng hnh chm khc trn cc hin vt kho c cho chng ta hnh dung c din mo vn ha ng Sn, trong c l hi thi ng Sn1. Ngi ta thy mt tn ngng th mt tri nh mt thanh nam chm ht vo n nhng sinh hot vn ha v cn thy quan nim v th gii ca c dn ng Sn. ng thi, ngi ta cn thy tn ngng phn thc, mt tn ngng m theo cc nh khoa hc x hi v nhn vn l tn ngng ca mt lp c dn gn vi c tng vn ha ng Nam . V th, trn lt ct ng i, l hi c truyn cn nhiu nhng l thc m cc nh nghin cu tha nhn c t thi xa xa, phn nh nhng hin tng n hm nay khng cn tn ti, hoc ch ai hiu c nhng l thc y, hoc trong con mt ca ngi hm nay, thy hin tng y l "bun ci", thm ch "km vn ha"?! Chng hn nghi thc tt n bui r m ca lng La, cc nghi thc th phm hnh ng tnh giao mt s hi lng, rc cc biu tng sinh thc kh, tho khon cho nam n t do giao hp v.v..., mt s hi lng. Ngi ta thng ngh n ci ngun ca nhng l thc ny c tng vn ha ng Nam , nn vn ha trc khi c vn ha ca ngi Hn nhp vo mnh t ny. Do vy, trong bui khi u ca vn ha Vit, l hi xut hin, do nhu cu t nhin ca c dn ni chu th Bc B. Vng quay ca thin nhin, ma v ni tip nhau, chnh im ni tip y, l hi xut hin, nh mt l t nhin, vi c dn nng
1
Xin xem Trn Quc Vng, L hi, mt ci nhn tng th, Tp ch vn ha dn gian, s 11985, tr. 5.
42
nghip m phng thc canh tc chnh l trng la nc: L ln ng, xung ng, tt Nguyn n, l hi ma xun v.v... C l, trong m hnh cu trc ca l hi thi y, cha c mt nhn vt trung tm c phng th, v cng cha th c c mt h thng nghi l y , lp lang nh l hi c truyn giai on sau ny. Tip bin vn ha xut hin khi ngi phng Bc trn xung xm lc v h Giao Chu. Ri vi v th a vn ha, a chnh tr ca vng chu th Bc B, vn ha n du nhp vo y. C hai nn vn ha y cng an xen vi vn ha ca c dn Vit. Cc thnh t ca hai nn vn ha ny c c hi ha vo l hi ca c dn Vit. S hi nhp gia Pht gio v tn ngng t php m du vt chng ta cn thy l hi lng Du (x Thanh Khng, huyn Thun Thnh, tnh Bc Ninh) t huyn thoi n in thn di tch, n cc nghi thc ngy l hi l biu hin cho kha cnh y. ln th hai, tip bin vn ha li mang n cc lp vn ha cho l hi giai on ny. S phn thnh ca Pht gio bui L Trn, s u th ca Nho gio thi L s l ngn ngun a n nhng tip bin vn ha ca l hi. c th ca Pht gio Vit Nam khin cho ngi cha lng tr thnh mt mi trng ca l hi c truyn. Trong ln th hai ny, l hi c truyn c s thay i kh quan trng. S can thip ca vng triu qun ch thng qua vic phong thn cho mt s v thn cc lng qu, vic k khai, san nh thn tch vo nm 1572 s khin cho v thnh hong bc nhng bc i di v cc ngi nh tr ng, lm v thnh hong lng. Vi quyt nh nm 1496 giao cho lng qun l nh v quyt nh ca nh L yu cu cc lng qu k khai thn tch, ri giao cho Nguyn Bnh san nh, din mo tn ngng lng qu Vit ni chu th Bc B c nhng thay i quan trng. Thc cht, y l mt qu trnh sng to folklore. Khi ngi dn k khai thn tch ca v thn lng mnh, chnh l
43
lc ngi dn bt u qu trnh sng to ny. c c qu trnh sng to y, ngi dn huy ng ton b vn ling vn ha m h c. Mt cht mu thn thoi, mt cht vn ha Pht gio, Nho gio, pha cht vn ha Lo gio v.v..., u c huy ng vo qu trnh sng to. Khi san nh xong, triu nh gi v cc lng x bn thn tch y. V lc ny, thn tch li bt u mt i sng ca n trong tm thc dn gian. Bi nhng bn thn tch y u vit bng ch Hn, m i a s c dn Vit, thi qun ch, khng phi ai cng bit, cng c c th ch ny. V chng, trong con mt nhng ngi dn qu, bn thn tch y l vt bu nh vua ban cho v thnh ca lng, thnh th, n cha khng t cht thing ling k b, nn c ct gi cn thn. V ngi dn qu ch c nghe li, k li t cc ng nho, cc nhn vt c lng x trao cho quyn ct gi thn tch. Vic truyn ming din ra, v ng nhin, qu trnh sng to folklore li bt u. C nh vy, qua thi gian, din mo ca v thn ca lng qu ny c hon chnh, tr thnh v thnh ca cng ng trong tm thc dn gian. Nhng cn thy rng, s sng to y ca dn gian khng phi l s sao chp lch s m l " thc lch s ca nhn dn, hn th na l "cng lnh" c c thi v yu sch ca nhn dn trc lch s"1 . Din mo ca v thn c phng th trong l hi, s c to dng trong qu trnh sng to ny. Do , nhiu lp vn ha lng ng trong l hi c truyn. Ni khc i l, s tip bin vn ha thi k qun ch, do nhng tc ng c thc, c ch nh ca cc vng triu khin cho din mo l hi c truyn thay i, so vi giai on trc. Ni cch khc, n thi qun ch, m hnh cu trc ca l hi c truyn c thay i quan trng, hon chnh nh chng ta quan st sau ny. Ngha l, l hi c mt nhn vt c phng th, gn vi mt tn ngng nht nh, c mt nghi thc th cng theo qui nh ca nh nc qun ch
1
Trn Quc Vng, Nguyn T Chi, bi Vua ch, in trong tp Gp phn nghin cu vn ha v tc ngi, Nxb VHTT, Tp ch Vn ha ngh thut, 1996, tr.161.
44
v nhng nghi thc ngoi l, c nhng tr din gn vi tng nhn vt c phng th. Mt khc, cng chnh cc vng triu qun ch, chng hn nh nh Trn, nhiu ln ra lnh n p "dm thn", ph b cc "dm t" to cho mt s phn ng trong ngi dn, s thay i trong cu trc l hi. Nhiu tr din vn l cc nghi l phn thc tr thnh nghi thc bn l, nghi thc m ngi dn cc lng qu gi l "hm". Thi gian i qua, dn lng khng ai gii thch c, hoc c bit, cng khng dm gii thch, c rt nhiu cc loi hm khc nhau: loi hm nghi l lin quan n chin trn, loi hm phn thc, loi hm ca nhng ngi cht gi thing, loi hm v vic giao duyn, u gia cc lng. Trong tm thc dn gian, nhng nghi thc bn l, nhng "hm" y, i khi nh t min su thm ca k c cht hin v, bt thn v ro rc, theo ting trng ngy hi lng. Cng cn ni n din mo l hi c truyn thi thuc Php. Ngi Php, ng nhin l c thi v vt thuc a ca k xm lc. Thc dn Php hn l nhiu hnh ng ng ln n vi dn tc Vit Nam, nhng phi thy rng trn c bn, cc hng s ca vn ha Vit Nam; nng dn, nng nghip la nc, xm lng, khng b ph v trong giai on t nm 1858 n nm 1945. nh rng, c s tip bin gia mt bn l vn ha Vit Nam v mt bn l vn ha Php v vn ha Vit Nam t nm 1858 n nm 1945 c nhng bin i quan trng nhng l hi c truyn trong giai on ny, khng c s bin i ln lm nh thi qun ch. ln th ba, l hi c truyn c mt thi k chng li, do hon cnh t nc c chin tranh. Th nhng, khi c ch trng ca ng, Nh nc v bo tn v pht huy truyn thng vn ha dn tc, l hi c truyn li pht trin tr li, nh cha h bit n mt thi k chng li qua. iu ng quan tm l "s bt pht tr li" - ch dng ca GS inh Gia Khnh ca l hi c truyn trong giai on hin nay li trng vi s
45
thay i ca nn kinh t nc ta ang chuyn t c ch quan liu bao cp sang nn kinh t vn hnh theo c ch th trng. Mt tri ca nn kinh t vn hnh theo c ch th trng, tc ng kh nhiu mt ti cc lnh vc i sng x hi, vn ha, trong c l hi c truyn. ng thi, "s bt pht tr li" ca l hi c truyn li xy ra vo thi k khoa hc cng ngh nht l cng ngh thng tin vin thng c nhng pht trin vt bc. Do , nhng tip bin vn ha thi k ny tc ng n l hi c truyn s khc cc giai on qua. Cc yu t truyn thng c quan h vi cc yu t hin i, s xy ra c hai chiu: tiu cc v tch cc. GS inh Gia Khnh khng nh: "Hi l dn gian truyn thng vi tnh cch l mt hin tng truyn thng th tt l phi c hnh thnh dn t nhiu yu t c t trc v ln lt xut hin trong tin trnh lch s. Nu nh n nay n khng cn p ng c cho nhng nhu cu tng lm cho n tr thnh mt hnh thc "x hi - lch s" ca t tng v cm xc ca cng ng th tt l n phi cht. Nhng nu n cn c th sng c th chnh l v n bit thch ng c vi i sng hin nay bng cch tip nhn v ng ha nhng yu t mi, d l bn a, d l ngoi lai" 1 Nh vy, trn lt ct ng i, l hi c truyn c s vn ng trong khng gian v thi gian khc nhau, nn c nhiu lp vn ha lng ng. Ni cch khc, l hi c truyn l mt bo tng vn ha ca Vit Nam.
-4 thnh mt ci nhn quen thuc, cc nh nghin cu chia l hi c truyn thnh hai b phn: phn l v phn hi. Phn l bao gm cc nghi thc, cc ng tc, cc bi vn t, phn hi vi tr chi, tr din, vt dng cng... Thc ra, s
1
Bi Hi l dn gian truyn thng trong thi hin i, Tp ch vn ha dn gian, s 2 1993, tr.10.
46
phn bit gia cc yu t ny ch c tnh cht tng i. Bi l, trong cc tr chi dn gian, kh nhiu tr chi vn l cc tr din nghi l hoc mang tnh nghi l, nhng hin ti, n nht dn hay mt i tnh nghi l, khin chng ta lm tng l tr chi dn gian n thun. Chng hn tr chi g, u vt v.v... Nu gi nh l hi c truyn nh mt m hnh th yu t u tin phi cp n l nhn vt phng th. mi lng qu khc nhau, nhn vt ny li khc nhau, nh mt cu phng ngn: "Trng lng no lng y nh, thnh lng no lng y th". Nhn cc gc khc nhau, s thy nhn vt phng th c nhiu loi khc nhau. C th l cc thn t nhin, nhng cng c khi l nhn thn. Nhn gc tn ngng, c th l mt v thnh hong lng, cng c th l mt phc thn, hoc mt v thnh mu, thm ch l mt loi vt loi khi xa l c ng/c voi. Nhn gc cp bc, cc nh nho cng nh mt s vng triu qun ch xa chia cc v thn ny thnh cc th bc: - Thng ng thn - Trung ng thn - H ng thn Du nhn gc no, cc v thnh y u l kt qu ca mt qu trnh sng to dn gian ca ngi dn nhiu th h qua dm di lch s. Mc ch cui cng ca qu trnh sng to dn gian y nhm thing ha nhn vt phng th, bin nhn vt phng th tr thnh thing ling. ng ch l, bng tm lng yu nc, lng t ho dn tc, thi ung nc nh ngun, ngi dn cc th h a nhiu nhn vt lch s, vn ha ca t nc vo h thng cc nhn vt c phng th. Bi vy, c hai cch m ngi dn hay s dng trong qu trnh thing ha nhn vt phng th ny: mt l lch s ha, hai l huyn thoi ha. ng nhin, s tch bch gia hai th php ny ch c tnh cht tng i. Hai th php ny c th thy trong kh nhiu nhn vt phng th ca cc l hi khc
47
nhau. Tc ng ca hai th php ny c th thy qua ln k khai thn tch ca ngi dn cc lng qu v san nh thn tch ca ng cc i hc s tin s Nguyn Bnh vo nm 1572. iu ng quan tm l qu trnh lch s ha v huyn thoi ha nhn vt phng th u gn b mt thit vi cnh quan tng vng qu, di tch v in thn ca cc nhn vt phng th. Qu trnh lch s ha v huyn thoi ha ny li din ra khc nhau gia cc vng vn ha. Nu nh vng chu th Bc B, qu trnh ny din ra mnh m v trn vn th vng ng bng Nam B, qu trnh ny li din ra chm hn v cha ton vn. C th ly nhn vt thnh hong lng lm v d. Nu nh cc v thnh hong lng ca chu th Bc B c y v ci xa m ca lch s, vi mt khong thi gian v thy v chung vi mt gng mt ca mt nhn vt lch s th thnh hong lng ng bng Nam B vn vn nguyn dng v ca mt v thn t nhin, cha xy ra qu trnh lch s ha v huyn thoi ha. So snh gia nhn vt thnh mu Liu Hnh v b cha X ni Sam (th x Chu c, tnh An Giang), cng s thy iu ny: mt bn l qu trnh huyn thoi ha din ra trn vn, mt bn l qu trnh huyn thoi ha mt pho tng vn khng c gc r t vn ha Vit cha ton vn. Mt khc, cc nhn vt phng th ny u gn b vi cc tn ngng khc nhau. Ni cch khc, cc nhn vt phng th l i din, l ni k gi cc nim tin tn ngng khc nhau. a s cc nhn vt phng th trong cc l hi c truyn cc lng qu, u l thnh hong lng: d l nhn thn hay thn t nhin. Nhng h u c sc phong ca triu nh th tc, lm mt nhim v ca triu nh: "bo ng l dn" (bo v dn en ca ta - tc nh vua). Th hai, l nhng nhn vt phng th gn b vi tn ngng th mu. Cc nhn vt ny c th l cc mu vi mt h thng in thn tng i lp lang t bc vo nam vi mu Thng ngn, mu Thoi, mu Liu Hnh, cha Ngc thnh mu, Linh Sn thnh mu, cha X thnh mu v cc cn thn nh quan ln Tun Tranh, ng Hong Mi, c Ba Bc L v.v... Th ba l nhng ng t s, t ngh gn b vi tn
48
ngng th t ngh, nh ng t ngh vng bc, t ngh khm trai, t ngh thu v.v... Th t l cc v thn gn vi tn ngng ca ng bo cc dn tc t ngi: cc Yang ca ng bo Ty Nguyn, v Thn nng ca ng bo Ty - Nng Vit Bc Ty Bc v.v... Tu trung, nhn vt phng th gn vi tn ngng n tng trong l hi c truyn nh thnh t ln nht, ch yu nht. Kh c th ni n mt l hi c truyn m li khng cp n nhn vt phng th v tn ngng. Khng c tn ngng, khng c nhn vt phng th, khng thnh l hi, hay ni gin d nh dn gian, phi l bt thnh hi. Cng cn ni n cc tn gio ngoi lai khi cp n l hi. Trong tin trnh lch s dn tc, nhiu tn gio ngoi lai du nhp vo Vit Nam. Th nhng, nh cc nh nghin cu khoa hc x hi v nhn vn khng nh, cha c mt tn gio ngoi lai no du nhp vo Vit Nam li c th tr thnh mt h thc duy nht, c tn thng tr i sng x hi. Tri li, cc tn gio ngoi lai u phi thch nghi, ha hp vi cc tn ngng bn a. V " nc ta, cc hin tng vn ha dn gian, cc tc phm vn ha dn gian gn vi cc sinh hot cng ng (trong c hi lng), c th t nhiu chu nh hng ca cc tn gio ngoi lai nhng khng h b khun c vo cc m thc tn gio y, khng h b ng ha vo h thng tn iu, h thng biu tng ca cc tn gio y"1. Thnh t th hai ca mt l hi c truyn cn lu tm l tr din. Ngi ta hay xp tr din vo phn hi, nhng thc ra tr din gn kt rt mt thit vi nhn vt phng th. Ton b cuc i ca nhn vt phng th c "trnh din" trong ngy l hi bng nhng ng tc, nhng nghi thc v.v..., t bao i li. C th l tr nghim qun trong l hi lng Gi (x Yn S, huyn Hoi c, tnh H Ty), c th l tr Thnh
1
Vn ha dn gian Vit Nam vi s pht trin ca x hi Vit Nam, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, tr.111.
49
Ging i nh gic n ca l hi lng Ph ng (huyn Gia Lm, thnh ph H Ni), hoc l tr ko ch trong l hi Ph Giy (x Kim Thi, huyn V Bn, tnh Nam nh). Trnh t ca mt tr din dn gian lin quan n nhng a im gn b vi cuc i ca nhn vt phng th. V vy, im xut pht ca cc tr din thng l ni th vng (a phn l nh: ni lu gi thn tch v sc phong) nh nhn xt ca Phan K Bnh: "Miu l ch qu thn bng y, nh l ni th vng"1. V im kt thc l mt a im no gn b vi s kin no trong cuc i ca nhn vt phng th, thng l ni ho ca nhn vt c phng th (a phn l ngh/miu). Do mi mt l hi c mt nhn vt phng th khc nhau nn tr din ny khng ging nhau. C mt s loi tr din thng thy trong cc l hi c truyn nh sau: - Th nht l tr din ng nht vi nghi l ly nc lm l mc dc. L hi x T Nhin (huyn Thng Tn, tnh H Ty), n a Ha (x Bnh Minh, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn), n ha D Trch (x Yn Vnh, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn) v.v..., chnh l nhng l hi c cc tr din loi ny. Khi im ban u ca cc tr din y phi chng l l mc dc, m l mc dc, l nghi thc cu ma ca c dn nng nghip, v sau c lch s ha v huyn thoi ha?! - Th hai l tr din k li cuc i chin cng ca nhn vt phng th. L hi lng Ph ng (huyn Gia Lm, thnh ph H Ni), l hi lng ng K (huyn T Sn, tnh Bc Ninh) l nhng l hi c truyn c tr din ny. Cc tr din kiu ny mang tnh cht ng hin lch s. Trc mt nhng ngi dn trong lng, lch s l mt dng chy lin tc, ng hin c qu kh ln hin ti v tng lai.
Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1990, tr.76.
50
- Th ba l tr din gi nh. Tr din nghinh ng trong cc l hi th c voi ca c dn ven bin c th coi nh loi tr din ny. Ngi dn th cng c ng gi nh rng ra ngoi khi xa ni nc sng vi nc bin gp nhau, dng thuyn li l c th nghinh ng, gp ng ln vi trong ngy l nghinh ng. - Ngoi ra l mt s cc tr din khc. Ni n tr din l phi ni n cc sinh hot vn ha, vn ngh c hi nhp vo y. Trn ng vn hnh ca tr din trong lch s, ngi dn a vo loi: ca ht, ma snh tin, ma con nh bng v.v..., khin cho tr din mang tnh cht va trang nghim, linh thing, va trn tc, vui v, va honh trng va k b. Quan st tr din trong l hi, theo ci nhn lch i, t s thy s bin thin ca n. C nhng tr din l lu nh ca nhng nghi thc xa xa ca c dn nng nghip, nhng li c nhng tr din vn l nghi thc ca mt tn ngng khc c ht vo nhng nghi l gn vi nhn vt phng th ny. Vn cn lu l hin thc c phn nh trong cc tr din l hin thc thng qua lng knh ca ngi dn cc th h. Lch s y l thc ca nhn dn v lch s. Ni cch khc, cc tr din trong l hi l thng ip m ngi dn cc th h trc gi li cc th h sau. Mt thnh t khc khng th khng cp n khi nhn nhn l hi c truyn. l cc vt dng cng. Cn phn bit hai loi vt dng cng: mt l nhng vt dng cng thng thng nh hng hoa, on, qu, ru, thc cng v.v..., hai l nhng vt dng cng mang tnh nghi l, nh mn bnh tri trong l hi n Ht Mn (huyn Thch Tht, tnh H Ty), mn ch c mi trong cc l hi lng vng trung chu thuc cc tnh Vnh Phc, Ph Th. c im ca cc vt dng cng ny l s gn kt ca vt dng cng v nhn vt phng th. Hoc l mn n quen thuc ca nhn vt phng th dng trc khi ha, v ci linh thing, hoc l mn n lc sinh
51
thi nhn vt phng th a thch, dng v.v... C th ni, l tn hiu folklore qu gi, gip chng ta gii m c nhiu iu v thi lch s xa xa, cung cp c liu cho cc nh kho c hc, dn tc hc, nhn hc v.v... Nhng trong tng th ca mt l hi, y l nhng yu t qu gi, mang bn sc dn tc ca l hi c truyn. Cng trong cc vt dng cng, c nhng vt dng cng nh c to ra t mt nim, t ci v thc trao truyn ti th h hm nay. Mn bnh dy c mt trong nhiu l hi chnh l mt vt dng cng nh vy. Vi t cch l mt vt dng cng, bnh dy va l mt vt dng cng cc thn linh, va thi ti gia cc c th, gia cc cng ng ln nh, va cng l ni cha ng tng, t tng ca ngi xa. Cc l hi c truyn cc lng nh lng C Dc (x An o, huyn Phong Chu, tnh Ph Th), lng Nha Mn (huyn Phong Chu, tnh Ph Th), lng Yn Th (huyn Vnh Lc, tnh Ph Th), u c mn bnh dy rt l th. Mn bnh ny l vt thi ti gia cc thnh vin trong lng, sau m trnh thnh, trong ngy l hi, khng th khng c. Thc ra, cc vt dng cng ny, mt thi xa xa l ni ti cha mt ni dung tn ngng. Thi gian tri qua lm bin thin, to ra vt t gia vt dng cng v tn ngng m mt thi gia chng c s gn kt. Cho nn, hin ti kh c th nhn ra ng dy lin h t thi xa xa y. Thnh t th nm ca l hi c truyn l nghi thc th cng. Thng thng, nghi thc th cng ca cc l hi c truyn l phng tin con ngi giao tip vi thn linh, bao gm: bi vn t, trnh t bui cng t v cc ng tc cng t. Nu nh cc tr din thng xy ra khng gian rng th cc nghi thc th cng ny li ch xy ra khng gian hp ca di tch. Trong cc yu t y, bi vn t l mt yu t kh bin m ban qu t thay i theo tng nm. bi vn t ny ch c mt yu t bt bin, l phn ca ngi cng lao, n c ca v thnh m dn lng phng th. Phn c thay i theo tng nm l
52
ngy thng, tn nhng ngi c dn lng y quyn cng t thn linh. Trnh t ca bui th cng v cc ng tc ca nhng ngi c dn lng y quyn ng ra cng t thn linh, thc ra rt ging nhau tt c cc l hi cc lng qu t cc qui nh khi no dng ru, khi no dng tr, khi no dng l mn v.v... Thc ra, cc qui nh y gn nh m phng, sao li nghi thc cng t ca triu nh, bi quan nim hng ng tiu triu nh ca nhng ngi dn qu trong lng x xa. Ch cn so snh vi nghi thc cng t ca triu nh, chng hn triu nh nh Nguyn trong l t giao, s thy s ging nhau y1. Mt s m phng hay s p t ca triu nh qun ch, cng kh m ni cho xc ng?! Hay ni khc hn, kh m minh nh c mt cch r rng. Ring vi nghi l ny Nam B, trong ngy l k yn nh lng vi c dn lm ngh trng la nc c s khc bit m Phan K Bnh nhn ra t nhng nm u th k ny: " v Nam K th cc n g cng hin. Trong khi hin ru, ngi ta i mt cch khoan thai v trang nghim. Nam K, khi hin ru, hin n thng c hai ngi ng tung, mc nhung tay cm nn i trc, k n mi bn ba bn con ht, o m rc r, mi cm vi nn hng, va i va c cu chc h ri mi n ngi hin ru, hin n i sau. M cch i th rt ng nghnh, ngi no mt cng nhng nhng nho nho, nghing u nghing c, chn bn n chn bn kia, lm cho ai l mt cng phi ph ci, m h th cho th mi l i vo kiu" 2. Cc nhn vt m Phan K Bnh gi l con ht, cc b lo Nam B gi l o thi. Ti nh Bnh Thy, thnh ph Cn Th, tnh Cn Th, cc c o thi ny i sau hc tr l v ht nhng cu chc mng nh:
Xin xem Phan Huy Ch, Lch triu hin chng loi ch, bn dch ca t phin dch , Vin s hc Vit Nam, Nxb S hc, H Ni, 1961, tr.123. 2 Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb tp. HCM, 1990, tr. 86.
53
i n thn thnh m nhun Hng lm hoan lc ph mng k yn 1
-5Nh vy, khi im l cc nghi thc nng nghip ca nhng c dn sng bng ngh trng la nc, l hi tr thnh mt sinh hot vn ha - tn ngng ca cng ng, mt thnh t vn ha c bit lng qu. V th, nhn phng din tnh cht, l hi c truyn c hai yu t: cht thing ling v cht th tc. Ai tng chng kin mt hi lng, t s thy r iu y. m thanh no nc ca ting trng vo hi, khun mt rng r, hoan h ca nhng c dn trong cng ng, d l cng ng ca tc ngi Vit hay ca ng bo cc dn tc t ngi. ng lng, ng xm nh sch s, phong quang hn. Mi th u tr nn khc vi bnh thng. Tm tr mi thnh vin ca cng ng u hng vo v thn c th phng, v thnh ca lng. Nhn vt ny va gn gi, va xa vi, va thing ling, va rt i. l ni ngi dn k thc mi nim vui, ni bun, l ch da tinh thn ca c th, gia nh, dng h v cng ng. Mi ngi u tm thy ch da y cho chnh mnh v cng ng, trong mt x hi nng nghip y php phng, lo u cng cc trc tr u c th p n. L hi l lc p nht mi ngi dn trong cng ng th hin nim bit n, nim tin tng y. Chng phi ngu nhin m c nh nghin cu khng nh gi tr vn ha ca l hi l s "cng mnh v cng cm" - ch dng ca PGS, TS Ng c Thnh. Do , trn ngp trong cc nghi thc, nghi l, hot ng ca ngy l hi l cht thing. Cht thing ny c kt cc s phn con ngi, hng con ngi vn ti s trong sng, bng an ca tm hn. Li na, con ngi n vi l hi l n vi mt
1
Xin xem: Vn ha dn gian Nam B, nhng phc tho, Nguyn Phng Tho, Nxb Gio dc, in ln 2, H Ni, 1998, tr. 28.
54
chui thi gian khng xc nh qu kh, hin ti, tng lai m l thi gian ng hin, a con ngi vo ci thing, sng trong mt khng gian thing t trung tm in thn ca di tch n nhng a im lin quan n nhn vt phng th. Cc tr din, cc nghi l a con ngi vo tm th tr v ci ngun, tm mnh trong khng gian huyn thoi, m c cht lch s. V biu hin trong con ngi lng bit n, s c mong thm kn khi h n vi v thnh ca lng, n vi thn linh cu mong cho bn thn, gia nh, dng h, cng ng s bng an, sinh si ny n ca con ngi ln to vt. Tuy nhin, an ci, ho ln vo cht thing y l cht th tc. L hi c truyn, v th, lun lun thm m cht i. Du c mt thong ngn ng v nhng nghi thc c xa, mt cht thm th ting gi t ngn xa vng v th m thanh no nc ca l hi vn l m thanh cuc i ti nguyn nha sng. Ai c th qun c mi thm cay nng quyn r ca ming tru m c gi lng c ln mi cn ch mi ta trong khng kh bng lng ca chiu hi lng. Ai c th qun c gi lng tht y lng ong va cng em b, va gi ch cc trong vng vi, va nu ni cm thi. Ai c th qun c bnh dy trng mut ot gii nht ca ngy hi lng, dng ln thnh ng v.v... Nhng biu hin ca cht th tc y, ha quyn vo cht thing, khin cho l hi l "thi im mnh ca sinh hot cng ng", l mt sinh hot vn ha c bit ca vn ha lng. Nhng gi tr ca l hi c truyn phi c nhn t quan h gia cht th tc v cht thing ling y ca l hi c truyn.
-6Khi nhn l hi c truyn, c mt hin tng m chng ta phi tch bit r rng, trnh lm ln v gi tr ca n. l hin tng mt s sinh hot vn ha tn ngng, thng c gi l m tn, an ci vo cc l hi c truyn. Chng hn, cc
55
hin tng nh xc th, bi ton, xin xm, vay tin v.v..., thc ra, cc hin tng ny gn b vi l hi c truyn rt lng lo. Gi cho ng, cc hin tng y ch gn b vi l hi theo kiu cy tm gi, hay ni cch khc l sng nh khng gian thing ca l hi. Cc ng thy thc hnh vn ha nh thy bi, thy tng v.v..., mn khng gian thing ca l hi thc thi cc hot ng ca mnh. Hnh nh h hiu rng, khng gian l hi bao gi cng m cht thing, khin cho mi con ngi khi t chn ti , u cm nh thy mnh l con ngi khc, d chp nhn hn, d tin hn. V cc ng thy thc hnh vn ha trit tn dng c im ny thu li cho mnh. Hn na, cc hin tng y khng l ca ring l hi no, m tt c cc l hi mi vng qu u c. Hin tng vay tin khng ch c n b Cha Kho (th x Bc Ninh, tnh Bc Ninh) m miu b Cha X (ni Sam, th x Chu c, tnh An Giang) cng c. Hin tng xc th, khng phi ch c cc cha ca ngi Hoa (thnh ph thnh ph H Ch Minh), m chc chn cha ca ngi Vit chu th Bc B cng c, v cc th u c mt ni dung nh nhau tt c cc vng trong c nc. Thi ca ng, Nh nc ta vi cc loi tm gi ny trong l hi c truyn rt r rng. Thc hin Ch th s 27/CTTW ngy 12/1/1998 ca B Chnh tr Ban chp hnh Trung ng ng Cng sn Vit Nam, Ch th s 14-1998/CT-TTg ngy 28/3/1998 ca Th tng Chnh ph, B Vn ha - Thng tin ra Thng t s 04-1998/TT-BVHTT ngy 11-7-1998 hng dn thc hin vic ci, vic tang, l hi. Thng t ghi r: "Nghim cm li dng l hi hnh ngh m tn d oan". Bi vy, khi nhn nhn cc hin tng vn ha tn ngng y cn thy r kha cnh "tm gi" vo l hi ca n. Nhng sinh hot vn ha, tn ngng y c b loi b th cng khng nh hng g n gi tr ca l hi c truyn.
56
-7Tip cn l hi c truyn Vit Nam, d gc nhn no, u d thy gi tr vn ha ca n. Nhiu nh nghin cu khng nh gi tr cng cm, cng mnh ca l hi c truyn, tnh cht l "thi im mnh trong sinh hot cng ng" ca n. Trong cc thnh t ca vn ha lng x Vit Nam, l hi c truyn l thnh t t ra nhiu vn hn c. Lm th no k tha v pht huy kho tng vn ha qu gi ny ca cc th h tin nhn li? Tr li cu hi y, khng phi l mt cng vic n gin, c th gii quyt mt sm, mt chiu v cng khng th l cng vic ca mt ngi hay mt s ngi m phi l cng vic ca cng ng, c dn tc. D th no, l hi c truyn vn nh dng nc mt lnh chy t ci ngun vn ha dn tc qua thi gian v khng gian v c sc chy lan ta n cc th h hm nay v mai sau. Phi chng, l hnh trang ca th h hm nay bc vo thin nin k th ba, xy dng mt nn vn ha Vit Nam tin tin m bn sc dn tc. C l khng l phi chng m chc chn l nh vy. Bi l hi c truyn tn ti qua lch s bao i nay nh mt loi cy trn y sinh lc sng./. H Ni, cui nm 1999 N.C.B
57
Nhng cng trnh su tm, nghin cu v l hi c truyn Vit Nam

1. Phan An: Cha Hoa, thnh ph H Ch Minh, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1990. 2. Phan K Anh: Lng - miu L Vn Duyt trong i sng vn ha ngi dn thnh ph H Ch Minh (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni- H.1997. 3. Toan nh: Hi h nh m (Quyn thng v quyn h), ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1992. 4. Nguyn Ch Bn, Nguyn Minh San: n Ha D Trch, Tp ch Nghin cu VHNT, H. 1993. 5. Nguyn Ch Bn: Tm hiu mt s hin tng vn ha dn gian Bn Tre, Nxb Khoa hc x hi, H. 1997. 6. Phan Xun Bin, Phan An, Phan Vn Dp: Vn ha Chm, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1992. 7. Nguyn Cng Bnh, L Xun Dim, Mc ng: Vn ha c dn ng bng sng Cu Long, Nxb Khoa hc x hi, H. 1990. 8. Cao c Bnh : L hi Vn n - truyn thng v hin i (lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni, H, 1998. 9. Tn Tht Bnh: L hi dn gian Bnh Tr Thin, S VHTT Bnh Tr Thin, 1988. 10. Tn Tht Bnh : Hu - l hi dn gian - Hi vn ngh Tha Thin Hu -Hu 1997. 11. Phan K Bnh: Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1990. 12. B Vn ha Thng tin : Quy ch l hi, 1994 13. Bi Hnh Cn, L Trn: Ch Ving hi Ph, Nxb Gio dc, H. 1993. 14. Tun Cu, V Mn: Hi ma, Nxb Vn ha, H. 1963.
1412
15. Nguyn ng Chi (ch bin) v nhiu tc gi khc: a ch vn ha dn gian Ngh Tnh, Nxb Ngh An, 1995. 16. L nh Chi : L hi Thp B Nha Trang (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni - H.1997. 17. Trn B Ch: Hi Dng n Sc, y ban nhn dn huyn Sc Sn, H. 1986. 18. on Vn Chc: Vn ha hc, Nxb Vn ha thng tin, H. 1997. 19. L Th Chung: L hi n B Cha Kho H Bc, (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc Tng hp H Ni, H. 1994. 20. Bi Vn Cng, Nguyn T Nh: Kho st vn ha truyn thng Liu i, Nxb Khoa hc x hi, H. 1982. 21. Phan Hu Dt (ch bin) v cc tc gi khc: Vn ha l hi ca cc dn tc ng Nam , Nxb Vn ha dn tc, H. 1992. 22. Phan Hu Dt: L cu ma ca cc dn tc Vit Nam, Nxb Vn ha dn tc, H. 1994. 23. Ng Vn Doanh: L hi b m Bc Ty Nguyn, Nxb Vn ha dn tc, H. 1995. 24. Ng Vn Doanh, V Quang Thin (su tm, tuyn chn, gii thiu): Phong tc cc dn tc ng Nam , Nxb Vn ha dn tc, H. 1997. 25. Phm c Dut v tc gi khc: Cha Keo, S VHTT Thi Bnh, 1985. 26. Thch Thanh Du: Dng hng, tp tc v nghi l, Nxb Vn ha thng tin, H. 1995. 27. G.Dumoutier: Une fte religieuse annamite au village de Phu dong, Extrait de la Revue de L'histoire des relligions, XXVIII, Paris, 1893. (Bn dch: Mt l hi tn gio An Nam Ph ng). 28. L Hng Dng (ch bin) v cc tc gi khc: a ch H Bc, S VHTT H Bc, 1982. 29. B Vit ng, Nguyn Khc Tng, Nng Trung, Nguyn Nam Tin: Ngi Dao Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H. 1971. 30. Cao Huy nh: Ngi anh hng lng Dng, Nxb Khoa hc x hi, H. 1969. 31. Bng on, Trng Hu: Nhng i l v v khc ca vua cha Vit Nam, Hoa L xut bn, S. 1968.
1413
32. o Th c: L hi hnh hng Yn T - (Lun vn c nhn khoa hc lch s) - Trng i hc tng hp H Ni, H, 1993. 33. L S Gio: S b kho st hi Lim Bc Ninh trc cch mng thng Tm 1945 - (Lun vn tt nghip khoa lch s), Trng i hc tng hp, H Ni H, 1973. 34. Cao c Hi, Tn ngng th thy thn ca ng dn vng Cc ng Trung B (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc vn ha H Ni -H.1997. 35. Th Ho: Lng i Bi g ng, Hi vn ngh dn gian Vit Nam, H. 1987. 36. Th Ho: Lng V v ngh c ng truyn thng, Nxb Khoa hc x hi, H. 1991. 37. Nguyn Vn Hu: Tm hiu biu tng vn ha trong i sng vn ha x hi (Lun vn Thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 38. Trnh Minh Hin (ch bin): Hi Phng, di tch lch s, vn ha, Nxb Hi Phng, Hi Phng, 1993. 39. Nguyn Hu Hip: Dn ta n tt: vn ha v i sng, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1995. 40. Nay K Hip: L b m ca ngi Gia rai M'thur - Mt gi tr vn ha (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc vn ha H Ni, H.1997. 41. H Th Hong Hoa: L hi truyn thng Vit Nam nhn t gc thm m (Lun n PTS khoa hc trit hc), Hc vin chnh tr quc gia H Ch Minh, H. 1995. 42. L Ngc Ha: L hi Cao i Ty Ninh (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 43. Lng Khi Hon: n Cung - di tch v l hi (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 44. Hi vn ngh dn gian Vit Nam: 50 nm su tm, nghin cu ph bin vn ha, vn ngh dn gian (k yu hi tho khoa hc), Nxb Khoa hc x hi, H. 1997. 45. Trn Th Hu: L hi lng La Ph, Hoi c, H Ty, (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc KHXH v NV, H. 1996.
1414
46. Nguyn Vn Huy: Vn ha v np sng ca ngi H Nh, L L, Nxb Vn ha, H. 1985. 47. Nguyn Vn Huy: Vn ha truyn thng ngi La Ch, Nxb Vn ha dn tc, H. 1991. 48. Nguyn Vn Huyn: Gp phn nghin cu vn ha Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H. 1996 (tp II). 49. Trn Bo Hng, Nguyn ng He: Ht d, ht cho tu, Ty Vn ha H Sn Bnh, 1978. 50. Phan Lan Hng: Di tch v hi l Triu Khc, Vin Nghin cu vn ha dn gian, H. 1996. 51. Thanh Hng - Phng Anh: H Bc nghn nm vn hin - Ty Vn ha Thng tin H Bc, Tp I, 1973. 52. Nguyn Xun Hng: Tc th cng c ng ca ng dn vng bin Qung Nam Nng (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 53. Phan Khanh: Bo tng di tch l hi, Nxb Thng tin, H. 1992. 54. inh Gia Khnh: Trn ng tm hiu vn ha dn gian, Nxb Khoa hc x hi, H. 1989. 55. inh Gia Khnh (ch bin), Trn Tin (ng ch bin) a ch vn ha dn gian Thng Long - ng - H Ni. S Vn ha Thng tin H Ni, H.1991. 56. inh Gia Khnh, L Hu Tng (ch bin): L hi truyn thng trong i sng x hi hin i, Nxb Khoa hc x hi, H. 1993. 57. inh Gia Khnh: Vn ha dn gian Vit Nam vi s pht trin ca x hi Vit Nam, Nxb Chnh tr quc gia, H. 1995. 58. V Ngc Khnh, Ng c Thnh: T bt t, Nxb Vn ha dn tc, H. 1990. 59. L Vn K: Mi quan h gia truyn thuyt ngi Vit v hi l v cc anh hng, (Lun n PTS khoa hc ng vn), trng i hc khoa hc x hi v nhn vn, i hc quc gia H Ni, H. 1995. 60. Nguyn Quang L: L hi c truyn, ni dung lch s v phng php khai thc s liu, (Lun n PTS khoa hc lch s - chuyn ngnh bin son lch s v s liu hc), Trng i hc S phm, H. 1996.
1415
61. Trn Th Lin: Tr din dn gian vng ng Sn, Nxb Vn ha Thng tin, H. 1991. 62. Thu Linh, ng Vn Lung: L hi, truyn thng v hin i Nxb Vn ha, H. 1984. 63. L Th Kim Loan: Tc th T php ca ngi Vit (qua kho st Bc Ninh v mt s vng ph cn), (Lun vn thc s khoa hc vn ha) Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 64. Phm Vit Long (ch bin): Mt s gi tr vn ha truyn thng vi i sng vn ha c s nng thn hin nay, Nxb Vn ha dn tc, H. 1988. 65. Phm Vn Li: L hi chi tru Sn - (Lun vn c nhn khoa hc lch s)- Trng i hc tng hp H Ni, H, 1993. 66. Trng Lu (ch bin): Vn ha ngi Khmer vng ng bng sng Cu Long, Nxb Vn ha dn tc, H. 1993. 67. Trng Lu (ch bin): Vn ha v pht trin, Nxb Vn ha thng tin, H. 1995. 68. L Hng L, Nguyn Hng Lin: L hi lch s ng bng v trung du Bc B, Vin nghin cu Vn ha dn gian , H. 1996. 69. Nguyn Ngc Mai: L hi n Trn Tc Mc (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc Tng hp H Ni, H. 1994. 70. Phng Nam: Nguyn y tit l Vit Nam, Ta tu th ph thng s Bc K, H. 1938. 71. Ng Quang Nam, Xun Thim (ch bin): a ch Vnh Ph, S VHTT Vnh Ph, 1986 72. Sn Nam: Lng ng b Chiu v l hi vn ha dn gian, Nxb Long An, 1990. 73. Sn Nam: nh miu v l hi dn gian, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1992. 74. Sn Nam: ng bng sng Cu Long nt sinh hot xa, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1993. 75. Phm Th Nt, Phm Minh c, Phm Th Lan: Hi l dn gian Thi Bnh, S VHTT Thi Bnh, 1991. 76. Tng Kim Ngn: n Nguyn Phi Lan, y ban nhn dn x Dng X, 1994.
1416
77. L Quang Nghim: Tc th cng ca ng ph Khnh Ha, tc gi xut bn, S. 1970. 78. Nguyn Ngha Nguyn: T C Loa n n Cung, Nxb Ngh An, Ngh An, 1993. 79. Quch Thu Nguyt: Hi nh ca ngi Vit thnh ph H Ch Minh (Lun n PTS) - Vin Khoa hc x hi thnh ph H Ch Minh, 1996. 80. Nhiu tc gi: H Bc ngn nm vn hin tp II, tp III, Ty Vn ha H Bc, H Bc, 1976. 81. Nhiu tc gi: Tc chi xun Thanh Ha, Ty Vn ha Thanh Ha, 1974 82. Nhiu tc gi: Thi i Hng Vng, Nxb Khoa hc x hi, in ln th 2, H. 1976. 83. Nhiu tc gi: Tr Ng, Ty Vn ha Thanh Ha, 1978. 84. Nhiu tc gi: Nng thn Vit Nam trong lch s, Nxb Khoa hc x hi, H. 1978. 85. Nhiu tc gi: K yu k nim 10 nm thnh lp Vin Dn tc hc (1968-1978). Vin Dn tc hc, H. 1979. 86. Nhiu tc gi: Vng ven sng Nh, Nxb H Ni, H. 1979. 87. Nhiu tc gi: Ht ca nh L Kh, S Vn ha Thng tin H Ni, H. 1980. 88. Nhiu tc gi: Xy dng i sng vn ha c s, Vin Vn ha, H. 1984. 89. Nhiu tc gi: Hi x Bc, S Vn ha Thng tin H Bc, tp I: 1986; tp II: 1988. 90. Nhiu tc gi: Cc nhm dn tc Ty, Nng, Thi Vit Nam , Nxb Khoa hc x hi, H. 1988. 91. Nhiu tc gi: Ngi Mng vi vn ha c truyn Mng Bi, y ban nhn dn huyn Tn Lc, S Vn ha Thng tin H Sn Bnh, 1988. 92. Nhiu tc gi: Tm hiu vn vn ha c truyn Thi Mai Chu, S Vn ha Thng tin H Sn Bnh, 1988. 93. Nhiu tc gi: Tm hiu vn vn ha dn tc Khmer Nam B, Nxb Tng hp Hu Giang, 1988.
1417
94. Nhiu tc gi: Vn ha dn gian, nhng lnh vc nghin cu, Nxb Khoa hc x hi, H. 1989. 95. Nhiu tc gi: Vn ha Vit Nam tng hp 1989 - 1995, Ban Vn ha vn ngh Trung ng, H. 1989. 96. Nhiu tc gi: th c Hi An, Nxb Khoa hc x hi, H. 1991. 97. Nhiu tc gi: S tay cng tc vn ha thng tin, S Vn ha Thng tin H Ni, H. 1991. 98. Nhiu tc gi: Vn ngh dn gian, Hi vn ngh dn gian Vnh Ph, 1992. 99. Nhiu tc gi: n Cao, Hi Vn hc ngh thut Hi Hng, 1992. 100.Nhiu tc gi: L hi H Ni, S Vn ha Thng tin H Ni, 1993. 101.Nhiu tc gi: (ch bin: H S Vnh): Tm v bn sc dn tc ca vn ha, Tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, H. 1993. 102.Nhiu tc gi: (ch bin: H S Vnh): Vn ha v con ngi, Nxb Vn ha, Tp ch Vn ha ngh thut, H. 1993. 103.Nhiu tc gi: Vn ha truyn thng Ty Nng, Nxb Vn ha dn tc, H. 1993. 104.Nhiu tc gi: Vn ha dn gian Cao Bng, Hi Vn ngh Cao Bng, H. 1993. 105.Nhiu tc gi: Hi ngh hi tho v l hi (K yu), V vn ha qun chng v th vin, B Vn ha Thng tin, H. 1993. 106.Nhiu tc gi: Vn ha truyn thng cc tnh Bc Trung B, Nxb Khoa hc x hi, H. 1997. 107.Nhiu tc gi: Vn ha ngh thut Nam B, Tp ch Vn ha ngh thut, Nxb Vn ha thng tin, H. 1997. 108.Nhiu tc gi: Vn ha ngh thut Trung B, Nxb Vn ha dn tc, Tp ch Vn ha ngh thut, H. 1998. 109.Ng Vn Ph: Hng Vng v l hi n Hng, Nxb Hi Nh vn, H. 1996. 110.Thch Phng, H L, Hunh La, Nguyn Quang Vinh: Vn ha dn gian ngi Vit Nam B, Nxb Khoa hc x hi, H. 1992. 111.Thch Phng, L Trung V: 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H. 1995.
1418
112.Giang Qun, Phan Tt Lim: Du tch kinh thnh, Nxb H Ni, H. 1987. 113.Nguyn Qun, Phan Cm Thng: M thut lng, Nxb M thut, H. 1990. 114.Nguyn nh San: Vic phng th Mu Liu Ph Giy (Lun n PTS. KHLS) Vin Vn ha ngh thut Vit Nam, H. 1996 115.Nguyn Minh San, Nguyn Ch Bn: n Ch ng T, Tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, H. 1993. 116.Nguyn Minh San: Nhng thn n danh ting trong vn ha tn ngng Vit Nam, Nxb Ph n, H. 1996. 117.Vng Hng Sn: Si Gn nm xa, Nxb Khai tr, S. 1968. 118. Srya: L hi Khmer Nam B, Nxb Vn ha dn tc, H. 1988. 119.Trn Hu Sn: Vn ha dn gian Lo Cai, Nxb Vn ha dn tc, H. 1997. 120.L Sn: Hi nh Thng Ty Hi G Vp trong bi cnh hi nh lng Nam B (Lun n PTS Khoa hc lch s - chuyn ngnh Dn tc hc), Vin Khoa hc X hi thnh ph H Ch Minh, 1996. 121.L Vn Thanh Tm: L hi trong i sng x hi hin i thnh ph H Ch Minh (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H Ni - H.1997. 122.T Ngc Thanh v cc tc gi khc: Folklore Bhnar, S Vn ha Thng tin Gia Lai Kon Tum, 1988. 123.H nh Thnh: Ph Ty H, Nxb Vn ha dn tc, H. 1993. 124.Nguyn Phng Tho: Vn ha dn gian Nam B - Nhng phc tho, Nxb Gio dc, H, in ln 1, 1994, in ln 2, 1997. 125.Trng Thn (ch bin): Hi h Vit Nam, Nxb Vn ha dn tc, H. 1990. 126.Trng Thn (ch bin), Nguyn Ch Bn, Tn Tht Bnh, Nguyn Minh San: Vn ha phi vt th x Hu, Nxb Vn ha thng tin, H. 1996. 127.Bi Thit: Try hi non sng, Nxb Ph n, H. 1987. 128.Bi Thit: T in hi l Vit Nam, Nxb Vn ha, H. 1993. 129.Ng c Thnh (ch bin): Vn ha dn gian , Nxb Vn ha dn tc, H. 1992.
1419
130.Ng c Thnh (ch bin): Vn ha dn gian M'nng, Nxb Vn ha dn tc, H. 1993. 131.Ng c Thnh (ch bin): Vn ha vng v phn vng vn ha Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H. 1993. 132.Ng c Thnh (ch bin): o Mu Vit Nam, Nxb Vn ha thng tin, H. 1996 (tp I). 133.Nguyn Hu Thu: Hi cho vng Gi, Hi Vn ngh dn gian xut bn, H. 1982. 134.Nguyn Hng Thy: L hi cha Lng x Yn Lng huyn T Lim, H Ni (Lun vn c nhn khoa hc lch s - chuyn ngnh dn tc hc), Trng i hc KHXH v NV, i hc quc gia H Ni, H. 1995. 135. Thanh Thy: L hi ma gio c gio qut lng Ging x ng Tn, huyn ng Hng, Thi Bnh (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc KHXH v NV HQG H Ni H. 1996. 136.H Hng Tin: L hi v danh nhn lch s Vit Nam, Nxb Vn ha thng tin, H. 1997. 137.Bi Huy Ton: L hi n K Sm Ha An, Cao Bng (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc tng hp, H. 1994. 138.Lng Vn Ton: L hi cu ma ca ngi Thi Mng Tc (Ph Yn - Sn La), (Lun vn c nhn khoa hc lch s). Trng i hc tng hp H Ni, H, 1993. 139.Hunh Vn Ti: Nhng sinh hot vn ha tn ngng dn gian ca c dn Vit ng Nai, (Lun n PTS Khoa hc lch s - chuyn ngnh lch s vn ha v ngh thut), Vin Vn ha ngh thut Vit Nam, H. 1996. 140.Hunh Lam Tr: L hi C Loa (Lun vn c nhn khoa hc lch s chuyn ngnh dn tc hc), Trng i hc KHXH v NV, i hc quc gia H Ni, H. 1995. 141.Bi Th Ngc Trang: Lng T qun L Vn Duyt - Ngh thut kin trc, trang tr, l hi, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1995. 142.Hunh Ngc Trng, Trng Ngc Tng, H Tng: nh Nam B, tn ngng v nghi l, Nxb thnh ph H Ch Minh, thnh ph H Ch Minh, 1993.
1420
143.L Huy Trm v nhiu tc gi khc: Vn ha dn gian truyn thng x nh Tng, S Vn ha Thng tin Thanh Ha, 1983. 144.L Huy Trm: K Ry, K Ch, Nxb Thanh Ha, 1987. 145.Vi Thanh Tun : Mt vi l hi v l nghi truyn thng ngi Thi Qy Chu - Ngh Tnh (Lun vn c nhn khoa hc lch s) - Trng i hc Tng hp H Ni, H-1990. 146.Duy T, V Vng: L hi cung nh triu Nguyn, Nxb Thun Ha, Hu, 1993. 147.H Vn Tng: Ngi nh thnh ph H Ch Minh (Lun vn thc s vn ha hc) - Trng i hc Vn ha H Ni, H.1997. 148.Tng Vn: Nhng ngy l hi miu B Cha X ni Sam, Nxb Vn ngh Chu c, An Giang, 1990. 149.Trn i Vinh: Tn ngng dn gian Hu, Nxb Thun Ha, 1995. 150.Nguyn Th Vinh: L hi c Thnh Trn, Nxb Vn ha thng tin, H. 1993. 151.H S Vnh, Phng V (ch bin): L hi c truyn H Ty, S VHTT H Ty, 1995. 152.L Trung V, L Hng L: Hi pho Bnh , Vin Vn ha dn gian, H. 1990. 153.L Trung V (ch bin): L hi c truyn, Nxb Khoa hc x hi, H. 1992. 154.L Trung V (ch bin): Tt c truyn ngi Vit, Nxb Vn ha thng tin, H. 1996. 155.L Trung V: L hi dn gian , Nxb Vn ha dn tc, H. 1996. 156.L Trung V, Nguyn Hng Dng: Lch l hi, Nxb Vn ha thng tin, H. 1997. 157.Trn Quc Vng, V Tun Sn: H Ni ngn xa, Nxb H Ni, H. 1975. 158.Trn Quc Vng, L Vn Ho, Dng Tt T: Ma xun v phong tc Vit Nam, Nxb Vn ha, H. 1976. 159.Trn Quc Vng (ch bin): Vn ha hc i cng v c s vn ha Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H. 1996.
1421
160.Phm Vn Xng: L hi lng Ph ng, huyn n Thi, Hng Yn (Lun vn c nhn khoa hc lch s), Trng i hc KHXH v NV, i hc quc gia H Ni, H. 1997. 161.Nguyn Th Yn: L hi Nng Hai ca ngi Ty Cao Bng (Lun vn thc s khoa hc vn ha) - Trng i hc Vn ha H NiH.1997. ..
1422
V loi c v qu trnh thing ha

Nguyn Ch Bn
Theo T in bch khoa nng nghip th: "C Voi Balaenus, (tn
khc : c ng, c ng voi) ch ng vt c v bin thuc b Cetacea, h Balaenidae. B ngoi ging c nhng c mu nng, th bng phi, con, nui con bng sa. T tin c voi c l l ng vt n tht, sng cn, 60-70 triu nm v trc chuyn xung nc. Do mi trng c ma st ln, cu to c th c bin i thch nghi. Thn trn, hnh thoi, thun v pha ui, kt thc bng vy ui hai cnh nm ngang. Chi trc bin thnh vy ngc, chi sau, da lng, cc tuyn m, tuyn m hi v tai ngoi b thoi ho. a s cc loi c vy lng, khin c th thng bng trong nc. Di da c lp m dy. C khng th hin r. Mi c 1, 2 l c van. Phi rt d co dn. Ct sng c 41-98 t, xng sn 17 i, nhng ch c 10-11 i lin, c voi c th ln di nc lu n 1,5 gi. Thnh gic pht trin mnh, xc nh c chnh xc m hng truyn ti, nh xoang kh s v vic tch h thn kinh 2 tai. V gic v xc gic (qua da) kh nhy. Mt b, th gic ng vai tr th yu... C voi l ng vt c v ln nht hin nay. Thn di t 12 n 33m tu theo loi. C con nng n 150 tn. Cc loi thuc nhm c voi rng ch yu n c, thn mm chn u. Cc loi c voi khng rng ch yu n thn gip tri ni" 1. Loi c ny c ghi chp trong th tch. u th k XIX, Trnh Hoi c vit: "Tng ng : c voi. u trn ni trn c l phun nc ra, ming mi ging nh con voi, trn lng khng c vy, ui c hai chi ging ui tm, tnh t thin bit cu tr ngi nn cc nh ng ngh thng gi l nhn ng" 2. Gia th k XIX cc vin quan trong Quc s qun ca nh Nguyn cng ghi chp v c voi vi nhng dng tng t : "C ng voi : c ng (theo tn i T c ban cho)... u i Minh Mnh cho tn l nhn ng, u i T c cho i tn hin nay... D lc k trong An Nam ch ca Cao Hng Trng chp rng: "Hi thu l th c rt ln trong cc loi c, phun hi nc ln trn khng, gi bay i nh ma. Cch tr knh nguyn dn sch Chnh t thng chp
1 2
Trung tm quc gia bin son t in bch khoa Vit Nam xb, H Ni, 1991, tr.85 i Nam nht thng ch, Sd, tr.58.
1361
rng : Bch ng di 20 trng, tnh hin lnh hay cu ngi hoc thy ngi chi b loi c d lm khn qun n cng gii cu. Li sch Bc s chp: Nc Chn Lp c th c tn l kin ng, bn chn, khng vy, mi nh vi voi, ht nc phun ln cao n 6, 7 mi thc. Vy chp ra y phng kho cu. Nm Minh Mnh th 17 khc hnh tng vo nhn nh" 1. T mt loi c ngoi bin khi, qu trnh huyn thoi ho, lch s ho din ra, c voi tr thnh linh thing. Trong dn gian, ngi ta k truyn thuyt v c voi theo hai dng khc nhau: mt l truyn thuyt ca ngi Chm; hai l truyn thuyt lu hnh vng bin Trung B. Truyn thuyt th nht k: "C voi vn l ho thn ca mt v thn tn l Cha-Aih-Va. V nn nng tr v x s sau thi gian rn luyn php thut, Cha-Aih-Va ci li thy, t bin thnh c voi, ra sng ln m i, sau b thy trng pht. Sau li nguyn ra ca thy, ChaAih-Va b cc loi thu tc bin ng hnh hnh, b ho thnh thin nga... sau cng tr li hnh ngi. Cha-Aih-Va i tn v t xng l PRi-I-k lin ho thnh c voi, r sng n dng thuyn v a ngi vo b" 2. Cng i theo hng ny, ng Thi Vn Kim cho rng : "t thu xa xa, ngi Chm tn xng c voi l vua ca sng c... T xa xa, ngi Chm tn th tt c nhng g c v k l trong con mt ca h. Chnh khc g c hnh dng con i bng m nhng ngi B o Nha u tin tr bng gi vng l i tng ca mt truyn thuyt gii thch ngun gc nh tri ca dn Chm. Ngha l ngi Chm l chu con ca mt cuc kt duyn ca chim ng g (ting Chm l Patangahlan) v vua sng c tc l c voi. Bi vy, c voi lun lun bo h nhng ngi i bin b m tu b v cu gip h" 3. Trong khi , ng L Quang Nghim ghi min ven bin Trung B mt truyn thuyt v ngun gc c voi: "Theo huyn thoi, xa kia c Pht Quan m trong ln tun du i Hi ngm ngi au xt cho s phn ca ngi trn b cht chm ngoi bin khi, nn x chic o c sa lm mun mnh th trn mt bin lm php thnh c ng, ly b xng voi ban cho c ng c thn hnh to ln, li ban cho php (thu ng)
Gia nh thnh thng ch, Bn dch ca Phm Trng im, o Duy Anh hiu nh, Nxb KHXH, H Ni, 1971, tp 5, tr.362-363. 2 Nguyn Vn Kim, Bi v tc th c ng (c voi) vng ven bin Bn Tre trong tp Bn Tre t v ngi, ti liu nh my ca ti a ch Bn Tre, 1985, tr.317. 3 Tc th c voi, Tp san nghin cu x hi ng Dng, 1972. Bn dch ca Lai Thu, tr.6.
1362
li tht mau hu lm trn trch nhim cu vt ngi lm nn" 1. Trong cun Np c hi h nh m, ng Toan nh, khi ghi chp v l hi Vm Lng (nay thuc tnh Tin Giang), cng ghi truyn thuyt nh ca L Quang Nghim : c voi l tin thn ca c Quan Th m B Tt, v "nhng ngi dn sng v bin c u cu nguyn n c voi mi ln lm nn. Theo ng dn ven b bin Bnh Thun, h c 12 cu nguyn gi l Thp nh i nguyn. Tng truyn l ca c Quan Th m truyn cho h h cu ln ku cu vi Nam Hi i vng trc mi tai nn" 2. ng L Quang Nghim, ng Toan nh khng ghi ch c th truyn thuyt ny l ca tc ngi no, nhng truyn thuyt cc ng ghi chp trong tc phm ca mnh khc vi truyn thuyt m tc gi Nguyn Vn Kim nu ra. Xung quanh cc ngi n th c voi Trung B, Nam B, u bao ph nhng tnh tit lin quan n c voi, vi t cch l thn h mnh, lun ng vai tr cu gip ng dn ni bin khi. Kho st in d cc x ven bin Bn Tre, chng ti khng gp truyn thuyt th nht, m ch gp nhng mnh vn ca truyn thuyt th hai. Ti x Bnh Thng, huyn Bnh i, chng ti c nghe ng Nguyn Vn Phng k: "theo hu ng cn c cp c ao nu ng khng lm trn phn s, c ao s l ngi x ti ng. Ngi dn x Thi Thun tng nht c u c ng tri dt t ngoi bin vo, v h em v th cng". vng Ba Tri, ng Nguyn Duy Oanh tng ghi : "Dn chi li c lp mt ci miu th c ng ti vng Bi Ngao. Mi khi ra khi, h thng cng vi. Nhiu ln h c c ng gip trong lc bin ng mnh ghe nh c ca h sut chm. H cu cu c ng th t pht sau c ng hin n. C ng k lng thuyn h lt qua sng gi hi hng. Mi ln c ng hin ln trn mt bin che ch thuyn chi th y nh c mt con c ao theo bn" 3. Cng trong qu trnh thn thoi ho cn c mt qu trnh lch s ho. l vic ngi ta gn s linh thing ca c ng vi nhng ngy hn vi ca nh vua Gia Long. Ngi dn vng G Cng c chuyn c ng cu Nguyn nh m Thi Vn Kim ghi li : "Gia Long khi cn l hong t Nguyn nh b sn ui bi qun Ty Sn phi chy thng vo vng cc Nam vng Soi Rp (gia Gia nh v G Cng). Mt trn bo in cung ni ln. Chic thuyn ln chng chnh nh sp lt. V vua tng lai cu khn tri. Th l mt iu k diu xy ra : mt con
1
Bi Nhng tc th cng c bit v k l ca ng ph li ng tnh Khnh Ho, Tp ch Bch khoa, S,1970, s 322, tr.26. 2 Quyn thng, Nam chi tng th xb, S, 1969, tr.123. 3 Tnh Bn Tre trong lch s Vit Nam t 1757 n 1945. Ph QVK c trch vn ho xb, S, 1971, tr.355-356.
1363
c voi xut hin, n i chic thuyn ln v bi thot ra khi vng bo v t thuyn cp bi Vm Lng (G Cng)." 1 . ng Toan nh cng ghi li truyn thuyt ny trong cun Np c hi h nh m ca ng. Bn Tre cng lu hnh chi tit c lch s ho ny v s linh thing ca c ng. ng Nguyn Duy Oanh ghi : "Dn vng Bi Ngao (Ba Tri) cng thut rng cng c ln thuyn ca vua Gia Long n y gp sng to gi ln v cng c c ng h tng vo n Bi Ngao" 2. Tt c cc chi tit ca cc truyn thuyt v c ng u hng ti mc ch thn thoi ho, lch s ho mt i tng t lu c ngng m. Loi c ni bin c ho thn thnh v thn thing ling ca bin. C s ca vic thn thoi ho v lch s ho y, chnh l nim tin tng i tng c tin, ca ngi dn sng bng ngh bin. Ct li ca nhng thn thoi y u l vic c ng/ c voi cu gip ngi ngoi bin khi, ng thi c ng / c voi gip cho c dn c ma bin. D rng, cc thn thoi c khc nhau, nhng tm thc dn gian ca c dn vng bin u coi c ng / c voi l thn. Bi vy ngi dn vng bin khng khi no n tht c ng / c voi. Ngi ta cng gi c ng / c voi bng nhiu tn khc nhau : ng Khi, ng Lng, ng Sa v.v... Khi gp c ng / c voi cht, bao gi c dn vng ven bin Bn Tre cng chn ct rt t t. Vic chn ct, nh s ghi chp ca Trnh Hoi c, vo u th k XIX: ...Dn min bin n knh l, thy thy c voi ny tri dt, dn chi li gp tin mua vi hm lim chn, ngi trng trong ng h ng lm tang ch, ct n phng s 3. Bn cnh vic th phng l tc king k. Dn y c mt lot king k lin quan n c ng / c voi. Thi Vn Kim ghi kh chi tit v vic king k ny : "Chng ti c trong tp ch Excuraions et Reconnaissances s 6 in Si Gn nm 1880 : Vic dng tn c voi b cm. l du hiu t s knh trng c voi. Ngi ta ch dng t ng. Nu c b cht, ngi ta cng trnh dng t cht m ch dng t ly. Lng c ng th ngi ta gi l lng ng"4. Trong s chuyn ho t mt loi vt ni bin c thnh mt v thn ca c dn sng bng ngh bin, c vai tr ca vng triu Nguyn. Nh Nguyn phong tng c ng l : "Nam Hi c tc ngc ln tn thn". Kho st in d cc lng c ng cc x ven bin Bn Tre, chng ti
1 2
Bd, tr.7. Nguyn Duy Oanh, Sd, tr.356. 3 Gia nh thnh thng ch, Sd, tr.59. 4 Tc th c voi, ti liu d, tr.11.
1364
cha gp mt sc phong no. Nhng ngay t u th k XIX, Trnh Hoi c ghi rt r : "Thn l con c nhn ng... ng ph dng li nh c, thng h l thn m cu khn th nhn ng ui c by c chy vo li. Ng ph rt cm n, c khi nhn ng lm vo trong li, th ng ph m mt mt li ku m dn ra, nhn ng t theo ca li y m ra" 1 . ng khng nh l vua Gia Long phong c ng lm "Nam Hi tng qun". Cc tc gi Hunh Ngc Trng, H Tng, Trng Ngc Tng, cng b sc phong c ng thi Minh Mng m cc ng tm thy nh L Nhn, phng 6, qun 4 thnh ph H Ch Minh, nh sau : "Sc Nam Hi c tc ngc (ln) chi thn, h quc dn hin tr cng c. (Tch) ng (Th) T Cao Hong () (?) (?) Khnh b (?) nhn t. Kim quang thiu hng (n) (min) nim thn hu, hp long n in, kh gia (tng) (Ph) T chi thn. Chun ha Trng cc i (y) cu phng s thn. K hiu linh li hu du (t). Khm tai. Minh Mng ng nin tht nguyt (?) nht (Sc mnh chi bo). Phng dch : Sc phong cho thn Nam Hi c tc ngc ln (tc c voi) gip nc ph dn cng c sng t. Xa Th T Cao Hong ca trm, (tc vua Gia Long) (chng may b nn) gp im lnh l thn cu kp lc. Nay c s soi sng ca hng n, trm lin min suy ngh n cng n thn hp vi sch ghi n ln, nn tng thm l Thn Ph T. Chun cho nhng i Trng (tc nhng i canh gi ca sng) y nh c m th phng thn. Cn thn th linh ng gip ch (cho nhng ngi trn sng nc). Knh vy thay. Ngy.... thng 7 nm Minh Mng th nm (1825) n : Sc mnh chi bo" 2. Thi im ca sc phong ny l nm 1825. V th, c th ni qu trnh tr thnh vt biu trng thn bin ca c voi c c hai chiu tc ng : nim xc tn ca ngi dn v s di xung ca vng triu nh Nguyn. Ngi dn tin tng, th phng, triu nh phong chc cho c voi bt dn phng th. D l chiu tc ng no, nim tin tng ca
1 2
Gia nh thnh thng ch, Sd, tr.112. nh Nam B, tn ngng v nghi l, Nxb TP HCM, 1993, tr.269-270. Nhng ch trong ngoc n l do sc thn b rch, cc tc gi on thay nhng ch mt.
1365
c dn sng bng ngh bin, to ra qu trnh thn thoi ho v lch s ho mt con vt c phng th./. N.C.B
1366
L hi Cu an bn Mng
Qunh Chi
L hi cu an cho bn mng (xn bn, xn mng) ca ngi

Thi, c bit l ngi Thi Mai Chu, Thun Chu, Mc Chu; ngi Mng... l mt sinh hot vn ha tn ngng rt quan trng i vi cng ng ngi Ty Bc. L hi thng c t chc vo cui thng ging, u thng hai m lch hng nm (dp tt Nguyn n), gn vi tc git tru hin sinh cu v t thn linh, c biu hin qua ting sm, tc li phn quyt ca vua tri, qua hnh tng thy thn, thung lung... L hi c lin quan n i sng vt cht, tinh thn, tm linh ca c bn mng, n ma mng, sc khe v s lm n ca cng ng nm y, nn c t chc rt trng th, vui v, thu ht s tham gia ca ng bo a vc ln (bn, mng). L hi cu an cho bn mng ca mt s tc t ngi s d thu ht c s tham gia t chc, ng gp... ca cc bn, mng l bi, trc ht n gn vi nghi l hin sinh th thn nc, ngun nc, v thn gn b cht ch vi i sng tm linh ca cng ng. Th na, theo quan nim lu i ca ngi dn bn mng, nu khng t chc l cng trong ton bn, ton mng, khng hin l vt (tru, cp tru) cho t tin v cc v thn linh th cuc sng vt cht v tm linh ca con ngi trong cng ng s gp nhng trc tr, khng thun li, thn khng ph h cho c nhn khang, vt thnh, cng ng bnh an. Chnh v th m c bnh yn, cng ng ngi Thi, Mng... ni Ty Bc xa xi ny s dng mt th ng x rt quen thuc ca cc c dn Vit v c dn cc tc t ngi trn t Vit, l hin t l vt (tru, b, heo, g... thng hoc k c ngi na) cho thn linh, m y l thy thn, thn nc, thn ngun nc... di dng con thung lung, con gii, con giao long... Cc nghi l ny ngy cng nht dn i, ngn gn thm, nhng ch cho cc tr bch h mang tnh hi h. D th, qua nghi thc hin sinh rt ngn gn trn, nhng nh khoa hc, vn ha tho gii m s c c rt nhiu biu tng gn vi ci ngun vn ha vn c.
101
Vy l, cu bnh an, cu c ma, mng bn t chc l hi xn mng, xn bn 1. Thng th ngi ta t chc l cu an cho mng trc, sau ln lt lm l hi cu an cho bn hoc lin bn. L hi ny, nh ni, khng ch bc l kht vng an lnh cho cuc sng, mi quan h khng kht gia thn v ngi m cn biu hin kht vng sinh si qua s mong mun v cu khn ma mng bi thu, gia sc sinh si. Dn d, l hi ny cn mang tnh cht t n thn linh cho ma mng bi thu, em s no m n cho mi ngi. Chnh v th, ngy nay, qui m l hi (to hay nh, ko di hay thu gn...) mt phn ln ty thuc vo thi tit lin quan n s c mt ca ma mng nm ti, nhng cn ph thuc vo s c mt, nhiu t ca ma mng va ri, sau khi thu hoch. L hi ny thng c t chc ti mt bi rng, ni c ngun nc (m nc), nhiu khi l ngun nc thing, hoc cnh rng (ba rng) trong hai hoc ba ngy. Ty a vc m s hin sinh gn vi mt biu hin ca thn linh hay bn thn thn linh (sm, ma, thung lung, th cng, th a...). Nhiu ngi cho bit, Mc Chu, l hi ny c tin hnh u ngun nc thuc mt bn c chn (thng l bn Mn). y l ngun nc thing, gn rng thing, ni c tr ca thn thung lung y uy lc. ngi Thi Mai Chu, th l hi li c t chc bi rng gn nh nh cc l hi chu th, ng bng. C ni, ngi ta t chc l cc miu th th cng, th a ca bn, ca gia nh, vn v u rung. Thng th ngay t dp tt Nguyn n, mi th dng cho l hi chun b xong. L hi thng ko di trong 3 ngy (c ni hai ngy mt m, c ni mt ngy mt m). Nghi l cng king c bn l hin sinh tru (ni l mt cp tru c to, trng - en, ni th mt con, nhiu ni cng c g, ln). Mc Chu, trong l xn bn, xn mng, ngi ta hin t cp tru en - trng c t mi tui tr ln. Hai tru, nhng tru trng mi thc s mang nng lng thing thnh l vt t thn ( y l thy qui thung lung, con ma to nht di nc m b con thng gi l phi ngc). C l nghi thc th, hin sinh hai tru l mi hn nghi thc hin sinh mt tru mng rt ph bin. Bi theo b con cho bit, trc kia, dn mt mng khc phi em tru trng v cc cng ln cng ti bn Mn ny. T ny sinh l cng lin mng (xn lin mng) m
1
Cc tc gi Thch Phng, L Trung V trong 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1995 gi l hi hoa ban, do hi m nh k vo ma hoa ban n. Cch gi ny, c l, ch ng v mt hnh thc, bi, trong ma hoa ban n, khng ch din ra l hi xn bn, xn mng.
102
cng v tru hin sinh tng thm v s lng. Suy tng ny, thc ra, mi ch l gi thit. Ngi chu trch nhim chnh trong t chc l hi cu an bn mng l a nha, nhng ngi trc tip iu hnh bui l li chnh l ng thy cng (mo mng). Dn chng trong mng, ngoi bn, bt k gi tr gi trai u c ngha v tham gia, ng gp ty sc mnh v c quyn tham d l hi ca mng. Nghi l git tru y ht sc n gin, khng quan trng v h thng nh nghi l m tru, n tru Ty Nguyn. Trc ngy hi chnh thc, tc l khong 2-3 gi chiu ngy hm trc, ngi ta lm l git tru. Trc khi tht tru, ng mo mng v ng m phn (tc ng thy chm, c dn mng chn ra) lm l vi thn linh, t tin ri cm dao nhn lm ng tc chm d (mang tnh nghi l) vo c cc con tru dng t l, ming th thm nhng cu nh thn ch (thc ra, nhiu ngi cho rng cc ng ch ni li knh bo vi thn linh, t tin: tru t thn sn, dn bn, dn mng tht tru dng cc v ri y nh, xin cc v v m nhn ly). Sau , cc ng lui ra, dnh ch cho cc thanh nin khe mnh vo chm tru, tht tru... Bt u ngy hi, ngi ta lm nhiu mm c cng (mi mm c tng trng cho mt bn ln, xa, c to bn ng u, cc bn nh khng c tng trng bng mm c) t cnh ngun nc thing ca mng. c bit, mm c ca ng a nha, t gia, dng cng t tin (mm cng chnh thc) phi y cc b phn ca con tru hin t (u, i, thn, mng, ui...) cng tt c cc b phn ca mt con ln. Nhng mm cn li ca cc bn, ngoi tht tru, cm ru... cn phi c g vt, t hai bn mm cng chnh, dnh cng cc v thn khc. Khi bui l bt u, mo mng qu trc cc mm c, pha sau l a nha, to bn, dn mng qu l. Trong khng kh trang nghim, linh thing, ng mo trang trng, xut thn c bi cng thng thuc, mi t tin (ng cha b c ni ngoi ting Thi l Pao pu pang ci), thn t (Chau n), ch ngun nc (Chau nm bo), th cng th a... v nhn l vt, dng c, vui v vi cng ng dn c bn mng; ng thi cu mong t tin thn linh ban phc, ph tr cho bn mng bnh yn, lm n sun s, con ngi khe mnh, ng la sinh si, gia sc gia cm n n, lp lp... Khn xong, mo mng v cc v chc sc cng dn bn mng vi ly t tin v cc v thn. Trong lc , mo mng nm hai qu trng (mt , mt trng) v mt nm cm nh xung ngun nc. Cuc l kt thc, mi ngi bt u vo cuc n ung cng cm, vui chi th thao, vn ngh...
103
Cuc n ung cng cm din ra ht sc vui nhng ng l nghi. Cc ng mo mng, a nha, to bn... n lm php mm c chnh, ri i tng mm; mi mm cc ng n mt ming tht, ung mt hp ru. K , c bn mng n ung vui v cho bng ht cc mm, khng c b tha hay em v. chun b cho vic din ra nhng tr bch h trong hi l, ngay t sng tinh m ca ngy u tin, bn cnh v tr cng l (mt bng, c th l bn cnh ngun nc), ngi dn bn sa sang, dn dp mt bng, rng cch ni hnh l khong trn di 100m. Mi hot ng hi h, tr chi, vn ngh, th thao...u c din ra ni y. Tri v chiu, trong ting trng, ting ching du dt lc khoan lc nht, dn lng t chc xe vng, xe i, xe n tht ho hng. Bn mm ru tp th, nhng nam thanh n t ht gii ma hay, bit nhiu, nhanh nhn trong ng i va n ung, chc gho, va ht i p giao duyn. H ht gii thiu, khen ngi nhau, by t ch hng, t lng vi nhau... trong men ru, men tnh... Bn cnh , dm by i nam n (thng l nhng i ngm kt nhau, t chc ma sp, thi bn n, bn sng ha mai. Nhiu ni cn c tc i sn tp th vo ngy kt thc l hi. Di s ch huy ca mt th sn gii nht mng, c dn bn bu ln, mi ngi lao mnh vo cuc sn mt cch ho hng. Th rng sn c s chia u cho mi ngi cng nh l ch tham gia cuc sn... C nh th cuc vui ko di trong hai, ba ngy. Sau , bn no v bn y. Bn no giu c, nhiu kh nng vt cht th mi mo mng, a nha v bn mnh, tip tc m ln, git g tic tng vui v, hoc t chc cu an cho bn (xn bn). Nh vy, cc nghi l chnh trong l hi cu an bn mng va bc l tn ngng th phng thy thn (thn nc, thn ngun nc, sm bo ma) va th hin tn ngng gn vi thi sn bn, hi lm nguyn thy. Tuy nhin, bng vo tc hin sinh tru, c th thy nghi l chnh l cu thn nc, cu t tin cho lng bn bnh an, lm n pht t, ngi vt pht trin. Tc i sn, nhiu khi, l h qu ko theo, ngy cng mang tnh hi h nhiu hn. Vt tch nghi l tn ngng qua tc sn bn t ra rt m. D sao, cng l s ko theo hay xp lp vn ha, thng gp trong vn ha dn gian. V l hi cu an cho bn mng, c t liu khc cho rng, i tng thing c ch l ting sm (bng dng ca nhin thn, thn sm, chp - php li, php in). Ngoi vic bc l s ngng vng, khn cu thn nc cho ma mng sinh si, con ngi phn thnh, c l cng cn nhng tn hiu biu trng khc cn phi bc tch v l gii. D sao, vic ch trng n ting sm u nm, vi t cch bng dng hay
104
bn thn mt nhin thn (i din cho tri), mt mt chng t s gn b n mc nhiu khi l thuc vo thin nhin, nhin thn ca c dn v ma mng tc Thi, mt khc cho thy kinh nghim sng, kinh nghim lm n phong ph ca c dn y. Qua mt vi chi tit thong qua, c tnh gi m sau y; "Ngi Thi Mai Chu cho rng h nm no nghe ting sm rn t pha thng ngun sng M, th nm t c i hn... Ngi ta m t ln, g lm l t thn cu ma, ra l la, xua ui thn trng... Ngc li, h nghe ting sm u nm rn pha thng ngun sng , th mi ngi u phn khi, ti vui. H tin rng nm s ma thun gi ha, trin vng ma mng s bi thu, thc ng y b y kho, mi ngi khe mnh, t m au" 1, c th thy thn linh cng c phn loi tt xu gn vi hon cnh c th, s vt c th, ngun nc c th (sng M, sng ...). Kinh nghim lm n thc tin c tc ng khng nh n suy nim v i sng tm linh c dn min ni. iu ny gn vi vic th thy qui nu, song c v gin tip hn. Tuy nhin, v mt din trnh, l hi cu an bn mng c khc nhau mt s chi tit hi. Nh vy, ngoi s khc bit i cht nghi l hin t, hu nh, cc hot ng ca l hi cu an bn mng u ging nhau, ch y l dp mi ngi t hp, gp g vi t tin, thn linh, gp g vi nhau trong c sinh hot vt cht ln hnh ng tm linh; va bc l nim thnh knh, ngng vng thnh thn, va th hin sc mnh ca con ngi; va cu phc cho mt cuc i hnh phc, an bnh, va bc l kh nng vui chi, thi ti... C th ni, l hi cu an bn mng l mt hot ng vn ha tn ngng c sc ca cc tc Thi, Mng...; mt sinh hot vn ha dn gian tng th; mt ngun vui khng th thiu ca c dn t ngi ni ro cao Ty Bc xa xi, mi khi ma hoa ban trng n./. Q.C
Thch Phng, L Trung V.Sd. tr. 331-337.
105
L hi cng rng
Vng Thung chng
Hng nm, c mi xun v, cng vi hi tt nhy ca ngi

Dao; hi gu to - si sn ca ngi H Mng; hi xung ng ca ngi Giy, Ty... ngi Nng li tp np m hi cng rng. Hi cng rng c t chc hai khu rng cm khc nhau, vo hai thi im khc nhau: l hi cng rng u bn vo ngy 30 thng ging v hi cng rng cm gia ng vo ngy mng 2 thng 7 m lch. Hi cng rng u xun ngy 30 thng ging c t chc khu rng u bn. y l hi chnh nn c t chc mt cch chu o t m v cht ch. Cch y vi chc nm, hi ny do cc gi lng ng ra t chc. Sau hi c giao cho ban qun tr hp tc x cng i sn xut lo liu v hin nay giao cho cc trng ph thn ch tr, cc thy cng thy mo ch lm cc th tc l nghi. T trc hng tun, cc c ng v b con dn bn t chc quyn gp tin nong mua ln g, vng hng, go np lm ru cm. Ban t chc tp hp b con dn bn phn vic cho cc b phn: hu cn, tip tn l nghi phc v thy cng - thy mo, b phn pht dn c lm sch mi trng khu rng cm. c bit, trong b phn hu cn, ngi ta chn mt b gi va c va c kinh nghim lm h ru cm cng thn linh. T sng sm ngy 30 thng ging, trong khi i cc b phn pht dn, tip tn chun b, cc thy mo - thy cng xc ming bng nc mui, ra mt bng nc trm hng v im tm ngm ru, mc qun o di mi, chn i giy, u vn khn xp chun b tin hnh cc nghi l cng rng. Trong khi cng, khng c ai n ung, v sinh ba bi, u mi trng. Bn th cng t hai gc cy c th gi l cy b v cy m (ting Nng l chapq- chamq). Thc n t trn l chui trn mt ci gi hai tng, mm trn v mm di.
107
C mm trn gi l mm t nc gm mt con g sng lng p; mt con ln c en tuyn; 7 chn ru xp hng ngang- chn gia i y mt chn khc; mt bt nc; mt nhm mui, 7 con nga giy en; mt ci bng giy en che l hng (l hng c bn bng c); 7 nn nhang; 7 bt cm v 7 xu tht tng hp. c bit c mt bt tht gm tht nc, gan, tim, tit, gi l bt bo h t nc. C mm di gi l mm bo v bn lng. Mm ny gm mt con g sng gy, mt ming tht ln, 5 xu tht ln tng hp; 5 chn ru v 5 bt cm. Chn gia cng i y chn khc; 5 con nga bng giy. Khc vi mm c trn, mm di c mt bt thc n chay. C hai thy cng, thy mo thay mt nhn dn thn bn p mt vo cy, qu ly 4 phng tri, 2 ln mi ln 3 ly, mang ngha n ngun nc m v ph h tr cho b con dn bn an c lc nghip, mi s bnh yn. Ru cng l ru np cm. Sau khi khai l ln th nht, qu ly 4 phng tri, th m ln g lm cc thc n theo th tc by th, ht hai ln cng th cc thy cng v hai ngi tip tn cng nhau n ung im tm, xem bi xng g. Trong khi thy cng qu ly, khn vi, nhng ngi khc c th xem nhng khng c ni ting dn tc khc pha tp ting m . Cc thy cng v ngi phc v khng c n ung g c, k c v sinh cng phi ra ngoi khu rng cm. Sau khi lm ht cc th tc th cng, xem bi xng g, trng ban t chc mi dng loa i mi ton th dn bn ti d hi. Hi c quy t ven khu rng cm v sinh hot ti ch. Ngi i din gia nh n d hi phi l con trai, bt k gi tr u c. n d hi ai cng phi n mc chnh t, khng c u trn chn t v t em bt a cm ru ng gp theo nhu cu ca mnh. Cc gia nh thn bn khc v ng bo dn tc khc trong khu vc cng c php d hi min l tun th cc quy nh chung ca ban t chc m tc l ra nh: phi c trch nhim ng gp theo quy nh chung, trong lc d hi cng nh sau l hi phi tun th cc l lng trong phm vi khu vc nh: khng th rng gia sc, gia cm ph hoi ma mng ngi khc; khng cht ph cy rng ba bi, khi lng bn c gia nh no tai bay v gi i rt, bnh tt, thin tai hn hn hoc ci xin, tang gia au bun phi c trch nhim gip , on kt ln nhau trong lc hon nn, kh khn. Mi ngi n ung tp trung nh mt hi th, khng phn bit gi tr, giu ngho v tt c thc n u nu chung thnh mt cho (nh cho thng c) v chia s u nhau. Cc thy cng cng cng n ung vi mi
108
ngi trong khng kh chan ho tnh cm gia nh. Mi ngi va n ung va chuyn tr vui v. Gia tic hi, thy cng trnh trng thng bo nhng iu hay, iu g ca xm lng qua b xng g, u g, chn g cho dn bn hay cng nhau phng, trnh nhng iu tai bay v gi..., cu chc cho dn bn lao ng sn xut c ma v sng bnh yn hnh phc. Cc thy ku gi mi ngi hy on kt chung lng u ct thi ua sn xut trn ng rung, nng ry, pht trin chn nui n gia sc, gia cm; cu thn rng ph h tr che ch cho mi ngi u c thanh tnh bnh an, ma mng ti tt, c cuc sng an khang thnh vng ng thi yu cu mi ngi thc hin tt cc quy nh v l lng c dn bn bn bc, nht tr ra trong l hi. Cui bui l hi, thy cng tuyn b n tt 3 ngy khng ai c vi phm tc l. Nu ai mang vc cuc cy, ba, dao hay ch em ph n c mang i nn qua lng trong nhng ngy tt s b pht v. Sau cc th tc l nghi, cc thy cng ra v, dn bn vn cn ru ch ca ht linh nh. C tp th chi tr Leng hao tc l hai tt gn ging nh on t t; c m th ht Sn cx tc sn ca nhng ch yu l ht dn ca Lnx cha chinw (ting ht lm n) trong c on: Mt nm 12 thng Thng ging l mc tn Thng hai l mc nh L mc nh m qu L gianh ngn li mc Mi l cy u mc Mun th hoa ua n Chim rng ht vang rng Chim rng ca vang ni Ve nng ku nhiu nh thc ngi ng mun Dy ly nc ng bu Dy ly thc tra nng Bo lm n ma mi K c nga sa chung
(1)
(1)
L mc: L loi cy tn l mayx mucq
109
Ngi chng lon sa sng K lng chi sa nh Ngi lm n sa . Tuy ru ch ca ht say sa, nhng cui hi khng ai qun dnh mt phn thc n v cho gia nh cng vui hng phc lc ca rng. Sau cc gia nh lm cc loi bnh tri chun b sn nh bnh khc, bnh dy, bnh chng ri m g cng gia tin, r con chu h hng, mi lng xm ngoi bn thn quen cng xum vy n tt ba ngy. Nam thanh n t, tr em thiu nhi li trng din nhng b qun o mi lng ly i tham d cc tr chi xui xun nh nh quay, nh yn, nh u, lm leng hao, chi c g. T khp gc bn n gia lng ch no cng nhn nhp, nghe thy nhng ting con quay m p chm nhau, u quay ku ko kt ting v tay c ng m ca nhng ngi thng cuc trong hi leng hao, c g... Sau 3 ngy chi tt, n ung vui xun tho thch, nghe ting chim ng mun ku vang ng ni rng, khng ai bo ban thc gic, b con dn bn tip tc mt nm lm n mi v s sinh tn ca mi con ngi, gia nh v c lng bn. Truyn thuyt ca ngi Nng k li rng: con ngi vn c t tin, sinh ra nhiu th h con chu ni tip nhau khai thin lp a, on kt bn nhau lp lng, dng bn gia tri t thin nhin tr ph. Nh rng ni mnh mng, thi tit thun ho, t ai mu m, cy c hoa l xanh ti con chu mi xy dng cho mnh cuc sng m no hnh phc. Cng nh con ngi, t tri rng ni l t tin, linh hn ca vn vt. N bo v, che ch cho th gii thin nhin lun tn ti v pht trin. V vy, cng vi vic th cng gia tin trong cc ngy l tt c truyn, n p cng n ca t tin th cng phi cng ni rng, cu rng ph h che ch cho ma mng, gia sc gia cm lun c pht trin tt ti khng b ma gi vi dp, su b ph hoi, bnh dch git hi gia sc; cu ni rng v t tin ph h cho ngi Nng trnh khi mi tai bay v gi, lon lc lm nguy. Rng ni non nc c dn th cng nh t tin dn tc. Nguyn do ca l hi cng rng l th. Hi cng rng cn c nhng gia nh gp ri ro, m au, bnh tt, ma mng tht bt t chc. L vt cng rng gia nh n gin hn, gm mt con ln, mt con g sng gy v mt chai ru. Thy cng phi khn 3 bi cng l:
(2)
(2)
: dng lao ng sn xut
110
- Mi thn rng xung trnh tu, - Xin thn rng gip cu dn th, - M ln g np l. V d trong bi cng mi thn rng trnh tu cu gip gia ch c on: Hi ch g sung, ci g sng! Knh bn phng tri bn hng t D phng ng phng nam Cng knh mi ti phng ng phng nam ... ng xa, sui su khng qua c Khi hng ny cng i qua ng xa, ng dc khng bit i Khi hng ny i bo phi v ng gn li hoa ting ngt N t ny i van mi cng v i ni n ch ng, i van n ch nm phi v N t ny i knh mi phi v Thy mo ny i tm phi gp Mi v dm trc bn Mi v ngi ln gh ng bn ny vng Khng gh kia v... Sau khi cng xong, gia ch mi i din ca bn cng h hng n ung. Trong ngy l ny, nhng ngi trong gia tc cng phi tun th nhng iu cm k nh trong hi c bn. Hi cng rng cm gia ng hoc ngay trc bn t chc vo ngy mng 2 thng 7 m lch - u ma la chn. Rng cm ny ch bo h v la rung ng. Mm l vt cng rng ny cng ging mm cng vng rng cm u bn, song c mt iu khc l mm cng di rng cm ny c thm mt con vt, v b con thng chn vt gc cy la.
111
Qu trnh t chc hi ny cng ging nh hi chnh. Song trong qu trnh t chc, nu nh no ang c rung la b su hi hoc b a vng kh gi l b phm thn la, ting Nng gi l Sriuw phay, th cng cng ti ch. Trong mm cng khng c xu tht m ch c bt tht tinh cht v xi vng, dng ru trng ch khng phi dng cm np cm vi ngha chc mng v cu mong la chn r. Lc n hi, ch c nam gii i d, bt k gi hay tr. Nhng ngi c v cha th khng c i d m chia phn v nh v ngi ta tin rng nu i th la s b mc bnh m l. Nhng ngi i d khng i m th rung s c su n la v ai em theo t i n rung la s cht kh. V vy, trong khi i n c, mi ngi phi tun th theo quy nh chung ca l lng l khng c ni ting dn tc khc, khng c u trn chn t, khng c n mc qun o rch, khng c em t, cm chy, ru kh. Nc chm- mn n cng ng ch c mui, m chnh, rau thm. Lc n c th ni tc ch khng c chi by. Nh vy, hi cng rng ca ngi Nng ngoi ngha l hi cu ma, cu t tri thin nhin ph h cho con ngi mt cuc sng an khang thnh vng, cn gp phn bo v mi trng sinh thi, gi gn bo v cnh thin nhin k th... ca lng bn./. V.T.C
112
Hi oc Moong ngi Mng x Phong Ph

Nguyn Hu Thc
Trc y, rng cn nhiu, sau tun vui tt, ngi Mng xm

L, x Phong Ph, huyn Tn Lc, tnh Ho Bnh li chnh thc bc vo mt ma lm n mi. Ngy y, ngi Vit gi l ngy h nu. Nu ngi Vit t chc nu vo mng 7 thng ging th h nu ca ngi Mng Tn Lc l ngy 6 thng ging, bi quan nim trong dn gian cch tnh ngy ca ngi Mng xa li mt ngy so vi ngi Vit. Ngy mng 1 tt ca ngi Vit coi l ngy 30 ca ngi Mng, th nn, ngy h nu ca ngi Vit cng l ngy h nu ca ngi Mng m ch khc nhau v cch gi. Ngy h nu c l khai sn (l m ca rng). Sau l khai sn mi ngi bt u vo rng hi lm v sn bt th. Trong ngy ny, mt trong nhng sinh hot cng ng rt vui, nhiu ni t chc, l Hi oc Moong. Tiu biu l hi oc moong ca ngi Mng xm L. oc ngha en l m, m rng ngha l sn. Ngn ng TyThi c c mt m tng t l toc ngha l ng, m rng ngha l trng. Moong cn gi l Mung, l t ch cc loi th 4 chn. Hi oc Moong l hi i sn cc loi th rng. Bui sng , ngi trong Mng hay Qul (n v c tr) Mng L (x Phong Ph ) khng phn bit tr gi trai gi, ai c th tro i, leo ni c cng ko nhau i. Mt ngi sn gii (trm sn)ca mng cng cc c gi c kinh nghim bn nh hng xut pht lm n v chn im sn. Sau , mi ngi tng bng reo h cng ng trm sn theo hng nh n mt qu i hay mt khu rng. Mi ngi to ra vy quanh khu rng . Nhng th sn gii c sng kp hoc n cng, nhanh chn tm ch n lng cc khe, cc li mn th hay i. Nhng ngi khc khp kn dn vng vy, h h, reo, h ui th, tay cm cy lao hoc cm mt cy gy nh. Nhiu ngi cm cng (ching), loi cng nh (ching bong beeng) nh theo iu i sn. Nhng ch ch sn ca
114
mng theo hiu lnh ca cng sn vt ln sc so cc bi rm nh hi th. Ting cng sn dp dn, ting h reo vang rn, ting ch sa chi tai cun ht bc chn ngi, tt c to thnh mt m hng si ng ca cuc sng cng ng bc vo ma lm n mi. Th rng b vng vy khp kn dn dn vo mt ni. Trc l b ch tn cng sau l ngi a n dng gy nhn, cy lao chn nh. Cng c khi khng i n lc b dn vo mt ch nhng con th ranh mnh phng ngc li hng tin ca con ngi. Lc y, mi ngi khng b vy m ch s t ngi tch ra ui theo con th. Thng ch con th thot c li l ch c ngi np n ch i th chy vo tm ngm l n sng tiu dit. Hi oc moong rt vui, thu ht nhiu ngi tham gia. Nu bui sn hm c th, lng Mng vui mng nh cng, g phch. H khing con th n mt miu ln bng g, dng xm L, th c Tn Vin. Hu cung c tng ngi (Thnh Tn Vin) bng . Mi ngi m con th sn c dng l t Thnh Tn. ng mo thay mt dn x, mc o thng, i m tai n lm l khn Thnh Tn ph tr ma mng ti tt. Nh khng c th g, dn Mng t bun cho vic xut hnh u nm mi khng may. Dn lng nh phi chn mt con b thay th rng t Thnh Tn. miu th Thnh Tn c tc khng git tru t thn. C iu khi chn ni sn, cc c tu trnh k lng, mt khi ko dn chng i oc moong th th no cng phi sn bn c th. Th nn, khu rng c chn thng l ni cm sn bt trong nm nhiu th v . Sau l t Thnh Tn, mi ngi t mang cm v ru cn n vui mng sut ngy ti tn m khuya. Ngoi con th c dng l Thnh Tn, h phng sn c bt thm c con th no khc, lng c l chia phn nh sau: Ngi no git cht con th s c hng mt i sau cng u con vt, v tr ct ly u tnh bng cch tm ci tai con vt vt xung pha c, u nhn tai n u th ct phn c n . Sau y, h m con vt ra ly tht chia u cho tng s ngi v ch. Mi ngi quan nim phn ca mt u ngi tng ng vi phn ca mt u ch. Cng c khi trong cuc sn mt con th nh ln rng, hong, cheo cheo v.v... chy ra lin b my ngi ui nh v m cht. Khi con vt cht hn, mt ngi h to khng m na, mi ngi t nguyn
115
gi cy lao ca mnh ra pha trc, cn c vo u con th v i sau chia u cho nhng ngi . Nu ai , d rng anh nh con vt ng qu xung, him v ngn lao ca anh khng c mu th vn coi l anh khng trc tip git con vt . L Mng quy nh th nn nhiu ngi chy ti sau, tic cng sc ui th, cho d con th b m cht, anh ta cng c lao ti chm u nhn ca mnh cho c mu con vt hng vinh quang v phn tht chia. L ny gip chng ta hiu thm c s ra i cu phng ngn ca ngi i sn l Ry mu n phn. Ngi git c con th ct yu l nhn v s ving quang, cm phc ca ngi trong mng ch li lc chng l my, bi l khi nhn phn em v nh, ngi git c th phi tn km nhiu ru tht khon i dn mng n chc mng anh ta. C iu: sng lng sang nc, d l tn km nhng ngi git c th ly lm vui mng lm, cho l gia nh c phc ln, tin trong nm lm n gp nhiu may mn. ...Cuc sn chm dt bng hiu lnh cng. thnh thi quen, h nghe iu cng th ngi v ch b v tr tr v mng. Cng gn lng mng h cng reo h, cho n thng li ginh c. Hi oc moong ngy u nm mi khng thun tu ch l ngy Hi i sn m m rng ngha thnh ngy hi vn ho cha ng nhiu yu t sinh hot cng ng hp dn nh nh ching, leo ni, vui h, ung ru cn, thi ti bn n, bn sng, m lao... gip con ngi Mng hiu bit ln nhau v sng gn b vi nhau hn trong mt cng ng lng xm chan cha ngha tnh./. N.H.T
116
l hi gu to
M A Lnh - L Seo Chng
Gu to l l hi quan trng ca ngi Hmng. L hi m ra

nhm mt trong hai mc ch cu phc hoc cu mnh. Mt gia ch no khng c con, tha con hoc sinh con mt b, s lm l nh thy cng bi xin cho m hi Gu to nhm cu mong c con - l hi cu phc. Mt gia ch khc b m au bnh tt, con ci yu t, thm ch c con b cht, ma mng, vt nui li dn, cng nh thy cng bi xin m hi Gu to - l hi cu mnh. Ngay t cui thng chp, khi c thy cng bi xin m hi, gia nh m hi cu phc phi nh anh trai, ch du (nhng ngi c con c trai, c gi) cht cy mai cao to, khng ct ngn, ngn di c l v dng nu. Ring gia ch cu mnh, mong mi ngi trong gia nh u c khe mnh xin ui ht bnh tt m au, lm n tn ti th phi c hai thanh nin khe mnh trong dng h cht cy mai v dng nu. L dng nu c t chc t ngy 26 n ngy 29 tt. a im trng cy nu (cng l a im m hi) mt qu i gn ng i, tng i bng phng, nh bt gc cy, dn sch cc bi cy lp xp. Cy nu c chn ngay trn nh i. Nu l hi c chia lm ba nm (t chc sut ba nm lin) th mi nm ch dng mt cy nu bng cy mai. Nhng nu l hi ch t chc gp mt ln th phi chn dng ba cy nu theo hnh tam gic cn gia nh i. Trn gn ngn nu treo 3 ming vi lanh mu en, trng, khc nhau. Pha Long (Mng Khng) ch treo mt ming vi v di vi en. Sa Pa li ch treo mt di vi . Pha di si vi, treo lng lng bu ru ngon v mt dy tin giy bng giy bn. Khi dng xong cy nu, gia ch cn lm l cng ngay chn ct nu mi t tin cc thn ph h cho c con, mi thnh vin u khe mnh, bng an k tc vic lm n, lm mc theo dng h. Khi cy nu c dng ln, cc lng gn, lng xa bit rng tt nm nay s m hi Gu to. Mi ngi n nc chun b d hi. Thi gian m hi thng trong khong t ngy mng mt n ngy 15 thng ging. Nu hi t chc 3 nm lin th mi nm t chc 3 ngy lin, hi lm gp mt nm s t chc 9 ngy.
117
Sa Pa, sng ngy mng mt tt lm l m hi. Mng Khng m hi vo ngy mng 3 tt. Sau phn cng khai hi ca thy cng, mi ngi cng tham gia cc cuc thi tr chi. Sng sm ngy khai hi, mi ngi t tp n bi m hi. Khp bi dng thm nhiu lu lp l cy cho ngi gi n ung chc tng. Bi bng nht c dn ra cho tr em nh quay. Nhng dy ng ht c chng ln khp trin i. Ni bn n, bn cung, sn ma khn, ng ua nga cng c qui nh v bi tr n gin. Mi sn bi u ct c ngi qun x (ch s). Gia ch l ngi c quyn ti cao thng lnh ton hi. Bn cnh gia ch, s c hai n ba trung nin hay ng gi tho ng n ni thay mt gia ch gii quyt mi s. Nu gia ch l ngi t ni nng, chm chp th c th nh v y quyn cho mt ngi thay mt mnh. Ngoi ra cn c x quan (qun l) chm lo vic n ung, c hu pu t (qun ci uc), hu pu gi (trng nom xay gi dn sng) cng vi x quan. Ti y khi lm nhng th tc l bi, hu ht l dng nhng t hoa m (png l) thanh cao, nhng cu v m miu, nhng cu tc ng (l tx) khoa trng. Ngy nay rt t ngi bit ht nhng cu, t, bi s dng trong hi. Khch ngoi h, khch ng xa n, ngi th ng go, ngi th th ng, ngi th h ru, ngi xch i g, ai mang n u phi vo lm l cu chc cho mi ngi yn vui khang ng, tip na l cu chc cho ma mng bi thu, ln g y chung, y sn. Ch nh ni li cm t v bit n ghi su lng hiu tho ho phng ca khch. Khch gn khch xa, ngi gi, ngi tr ai thch chi tr g th lm n sn y. m hi no cng nm np. X quan, quan x cng gia ch v cc bc trit nhn thnh hin, thy mo ch sau nhng cuc n khch trng th, h cng b m hi bng mt l nh nhng, ri n khai mc tng m chi. m bn thi cung n qui nh tiu im bng mt l nh, hin mt ht ng, trc l tnh sau l ng, di chuyn nhanh nh chim bay hay sc ln bi. Ln lt tng ngi mt vo bn, c th dn hng ngang bn ng thi, nhng ri vn phi tng ngi phn thng bi. Ngi thin x s c ban t chc ban thng mt bu ru ngon. m chi quay thu ht ht cc em nh v c nhng ngi vo tui thanh nin. Quay to, quay nh, c c trng ra. Tr chi tr em th nhiu v k ngay cnh bi quay, vn gy, nhy so, mimi no tu si (nh tr bt mt bt d ca nhiu dn tc khc), chi u quay, nhy nga, nh yn, nh cu. Song ni bt nht, ho hng nht vn l tr nh quay.
118
Con quay lm bng g cng: inh, lim, ch ch v c 2 loi quay. cc lng Hmng pha Ty sng Hng (Bt Xt, Sa Pa) cc bn tr thng dng con quay o trn, phn trn gt trn, nhm v c nm, phn di hi nhn, ngay nh nhn c ng mt chic inh. Chic quay nng t 0,2 n 0,5 kg. min ng sng Hng, li dng quay to, nng hn, ty sc lc v thch tng ngi. Ai c nhng con quay t na cn (0,5kg) tr ln u c mi ngi trm tr thn phc, coi nh loi siu nng. Con quay min ng phn trn phng, phn di hi nhn, dng th, nng hn quay min Ty. Dy nh quay thng c tt bng si lanh, di 1 si, si ri ty theo chic quay to hay nh. nh quay c 2 hnh thc ch yu: thi quay tt v chi quay. u tin cc bn tr thng thi quay tt. Mt vng trn c vch trn t bng cch vch ngi ng thi t 5 - 7m, mi ngi ng dn hng ngang vch thi u, khong cch va phi khi vung tay khi va chm vo nhau. Ch tr h ln mt ting, nhng con quay lao vt vo vng quay pht ra nhng ting ku vo vo, v v quay tt, con quay no quay lu nht s c mi ngi trm tr khen ngi. Con no nhy chm chm vt ra khi vng trn ri ln ching ra l cha t, ch nhn ca n tiu nghu, c khi phi o li chic khc. C ni ngi ch quay cn dng dy qut vo cnh trn ca con quay, to ra mt lc tip tuyn nui quay quay c tt lu hn. Loi quay trn c nm, ngi ta c th ht ln cho quay trong lng bn tay. Tr chi quay bao gi cng thu ht c nhiu ngi chi, nhiu khn gi hm m. Ai c con quay trc th phi th ra khong trng trc mt lm mi, con quay mi ang nhy nht, quay v v. Mt ngi khc vung tay ln, mt con quay t trn b xung ging mnh vo con quay mi. C con quay b ging mnh cn b v toc. Ting xut xoa khen ngi ni ln. Nu chi khng trng, th con quay chi li phi thay th con mi. Bc H - Lo Cai, chi quay c tin hnh ba bc (mi bc cch nhau 5m). Ngi thua cuc bc 1 s lm mi cc bc tip theo. Chi quay tng bc, i hi ngi chi va phi nhn cho tinh, ling trng ch, va phi khe ling quay nht nh xa. Thi quay, chi quay, to cho cnh tay thm rn chc, con mt thm tinh nhanh, lm c s khi n tui trng thnh, luyn tp mn v nm qu cn xa 15 - 25m vn trng ch dit k th. m ma khn tht l trnh trng, c coi nh mn ti t cao sang nht. Mi ngi quy quanh ngi ma, bung tay, nghing mnh knh
119
cn chim ngng nhng ti hoa xut chng. Ngi ma i nhng ng ln, ng vng, nc i, nc li, khi th nh con nai in trn thm c, khi th nh cn gi mt lt nh qua rng cy, khi th nh con cng ng chm chn xe cnh, ln trn, ln nho, quay tt ngn chn, chn v hoc tay v chn kia... Kt thc bi, ngi ma li thi bi mi mc ri ngi khc bc ra sn, bi cho, khng cho trang khn b t qung. Ngi va biu din xong, bc ra khi sn bao gi cng c n nhng i chn ru vi mt s trng vng khm phc c bit. m ht gu plnh, ht tnh ca, i p, trao duyn, ht vui hi h thng c mt nhng thanh nin trai gi ang thanh xun. H ht thi th ti ngh, v cng nhn th tm hiu nhau. Nhng bi ht thng l sng tc tc th. m ht khng thiu nhng ngi nh ni chn bi v c lut hi cho php v cm k khng c ghen tung, ch k; hn na m ht lun c ngi kim sot nn ai c v sp li gn nhau s c ngay chic gy trc ca ngi kim sot tr vo gia nhc lut, v hai ngi phi dn cch. Song nhiu chic gy thng mi xem thi khn hoc l l vi bu ru nn c qun nhim v l iu d hiu. Trong m ht, nhng ngi nh ni chn thng lui ti bn nhng chic ng ht. T ng mai u ny ti ng mai u kia cch khong 100 - 200m l mt si t tm vng ng ni lin, mi ng bc trn mt cy cc cao va tm ngi ng. Khi ngi u ny ht th ngi u kia p tai lng nghe, ging ht truyn qua nguyn vn trn si dy. Nhng ngi chi nh thi so bt v so li ng, gy n mi th ty thch nhp m hoc chi ring mt mnh. Trn khp cc trin ni, ting kn l bay bng vang tri gi mi nhau. Cc c b cng ko nhau ra hi mm mm k chuyn ny chuyn n hoc chm cht li n ting ni, bc i ng, np vy o cho con chu. Cc c ng rng r mt my bn nhng mm ru v ch tr cho nhng cuc l mt cch cung knh. Mt ngy ba ba n sp cm, nc y . Xa kia cn c chum ru cn to tng, t ngay ti gc cy nu, vi to, vi nh trong nhng cn lu, nhng gc cy, bi c c chic v th ng ru chua, chum th ru cn, c vi th ru np thm, u c cn, ai mun ung bao nhiu ty thch (v khng s bn v ni linh thing khng ai dm lm by lm bn). m n, khch xa, ngi cao tui c mi v nh gia ch. Ti bi hi, nhng ng la c t ln, mi ngi tip tc cuc vui. Ngy u tin, sau khi lm l khai hi, nu nh thy mo gn th mi ngi ko vo nh thy lm l nhy (ha thng). m nhy ng thi cng s tip din cho n ht hi. Nhng nm khng c hi, mi
120
ngi vn ko n nh thy mo cng nhy ng (nhy tp th tp nam hoc tp n). Hnh thc, ng tc nhy rt n gin, mt tp nam hoc mt tp n, thng l thanh, thiu nin, ng thnh mt hng ngang trc bn th. Cuc nhy m u do thy mo nh ching. Ching nh pha sau lng tp nhy. Khi c tp nhy ng lot run ry, thy trnh ra, c tp cng nhy li, ri nhy tin theo 4 hng. Tin, li mi n lc mt, i vi nam, ln lt qu ly trc bn th, ly 3 ly theo 3 hng. i vi n th chy ra ngoi hoc ra pha bp l. Thng thng lc ang nhy, c th v bt mt ngi cng nhy cho vui. C bit c ngi khi nh ching, khng run ln c, c ng tr ra. Thy mo s phi ra tay bng cch m qu bi di chn, t mt th giy, ly tro ha nc, phun vo ngi, khi lm nhng ng tc y, u phi khn theo bi cng n phng sch y, buc ngi phi nhy, v i khi khng th dng c, thy phi khn th mi dng. l nhng ngi hay thch thch thy. Nhy ng mang tnh cht ca sa man gio, dng nh v ngha, song thc cht ngha ca n l cu mong sc khe, sinh sn, cu mong ma mng tt ti, cu mong t tri thun ha, cu mong thn linh ma qui khng gy ra nhng iu oan trc. Nhy ng cn ta nh c thi min, hn c la khi xc, khin ngi c bay bng vo ci m. Ht thi hn hi, gia ch lm l kt thc, cy nu c h xung. Thy mo t th giy, ht than cho vo go nc, va i va cu khn. Sau mi on khn vi, thy li hp mt ngm nc phun ra xung quanh. Gia ch cm bu ru h t trn cy nu i theo sau thy mo, cng hy ru ra khp ni. Mnh vi th mang v treo trong nh cu mong hng phc i i. Trng hp nu l hi cu phc, ng ch hi chn mt i trai gi, mt i nam n ng tui ng con v h hng rc nu v gia ch gc ng sau nh hoc lm git ging mong sm c con. Nu m hi cu mnh th rc cy nu n gc ch vch kh ro./. M.A.L - L.S.C
121
hi ht sc ba ngi mng
v hoa
Sc ba1 l mt hnh thc sinh hot, mt b phn trong h thng

nhng hot ng cn c trong dp chc mng nm mi tng gia nh v trong c lng. Sc ba cn tham gia mt s nghi l khc nh m ci, hi ma (Xc png km c'li l). Khi cc gia nh giu c c vic vui mng ln, h cng mi cc on cng n nh cho thm phn vui v. Nhng trc ht, i vi tc Mng ni chung v Mng Mng Vang- Lc Sn ni ring, sc ba gn lin vi ma xun. mt thi, n l phong tc n mng nm mi khng th thiu c ca h. Hng nm, vo nhng ngy cui cng ca nm c, trc khi vo mt v cy mi, trong cc lng ngi Mng ni chung v trong tng gia nh Mng ni ring u nhn nhp chun b n mng ci Tt sp n. Ngi ta qut dn nh ca, sn ng, chun b qun o p, go, 2 ru, tht g v gi bnh penhpang . Trong ngy cui nm, mi gia nh u son mt l nh gi l wi hp (tp hp cc va li) tp trung mt s va ca cc thnh vin trong gia nh ang lang thang vo thn ch ca chng cu khn tri ph h cho chng v thng qua chng, cho ch ca chng c mt sc kho di do . Ngy mng mt tt hng nm l ngy th cng t tin ca ngi Mng. Mng hai tt mi l ngy cc phng ba bt u i chc tt.
1
Theo ng bo, t Sc ba c th hiu theo ngha l nh cng. Tuy nhin, ngi ta ch s dng t trn trong trng hp cng c nh mt cch tp trung nht, vi mt s lng cng nht nh no (m trong , cc loi cng khc nhau c tp hp li theo mt t l c quy c) trong dp tt n mng xun mi. Nu cng c nh mt cch ring r tng chic hoc vi chic mt th ngi ta ch gi l nh cng. 2 Ging bnh chng ca ngi Vit. 1 Theo quan nim ca ng bo, mi ngi c 90 va"bn mi wai bn m, nm mi wai bn chiu" (bn mi va bn phi, nm mi va bn tri). Nhng va ny nhiu khi ri khi c th i chi. trong nhng ngy tt, phi tp trung chng li trong th xc th con ngi mi kho mnh c.
123
Gi l phng ba, nhng thc t y ch l s tp hp nhng ngi bit nh cng li, tnh cht phng hi cha r rng. Nhng ngi c v c chng cng c th tham d. Tuy nhin, trai thanh gi lch cha v cha chng vn chim a s. Phng khng c quy ch: ngy thng khng c ng gp, hi hp, luyn tp. Sinh ra v ln ln trong cc lng Mng, ngay t nh h c nghe, c thy, c nh th ting cng, sc ba ngm vo tm khm n 15-17 tui, h bt u gia nhp phng ba i chc tt trong lng v khp lng trn xm di. Tuy nhin, khi i chc tt nhng lng khc th con gi thng khng tham gia. Nhn chung, quy trnh ca mt cuc sc ba chc tt trong lng cng tng t nh quy trnh ca mt cuc sc ba chc tt ngoi lng. Phng ba gm c 12 ngi tho nh cng (ngi Mng gi l ching). Ngoi ra, cn c hai ngi i sau cng on, chuyn khing mt chic thng ng go. Tuy nhin, con s ca phng ba c th x xch t nhiu tu theo s lng cng hin c v s ngi mun tham gia. Trc tt t hm, h tp trung nhng cng tt trong lng li thnh mt b, mt nh chc chn, rng ri trong lng. Thng thng, mt b cng gm c nhng loi sau: - Bn ching dng. Loi ny thng phn cho nhng ngi tho nh cng nht s dng. - Hai ching gim (s lng ching gim khng bt buc, c th 34 ci). Trong s ny ngi ta chn ly ci c ting vang hay nht lm ching ci (ching dn). Ching ny thng c s dng cc u bi ln con hay cn gi l ln ci ching do thy thng m nhn. - Ba ching c. - Hai ching thau. - Mt thanh la. Khi ching b, thy thng phn nhng chic ching mn cho tng ngi. Ngi c giao nh th xem ching tt hay xu v chu trch nhim v chic ching c giao. Nu lm hng ching s b n bng tru hoc b. Sau khi nhn ching, h bt u tin hnh vic
1
Thy thng: Ngi c ging ht tt, ht nhiu bi ht v gii t li khi ht i p.
124
luyn ching. Sng v chiu ngoi vi ting i ba, h tp trung li nh gi cng. Bui luyn tp ko di nhiu khi thu m n sng. Sng mng hai tt, phng ba tp trung ng nh cng. Ai ny u chnh t trong nhng b trang phc truyn thng p ca dn tc. Con gi bt u bng mt mnh khn trng (bt trc); khoc mt chic o chng en, pha trong mc mt chic o ngn khng cc, mu trng hoc mu sng (;) trong cng l chic ym mu xanh hoc mu ; mc vy mu chm; cp vy dt hoa vn con rng, ng tin hoc qu m (qu v dy my). Con trai thng mc o cnh ngn sng mu, khoc o chng en, mc qun trng, u qun khn nhiu. H bn nhau xem trong lng s n nh no trc v sau nu ra khi lng s n lng no trc. S la chn l tu hng, khng theo mt quy nh no c. Phng ba xut pht t nh cng, theo th t sau: thy thng i trc, tip n l nhng ngi cm ching dng, n nhng ngi cm ching gim, ching c, ching thau, thanh la, cui cng l hai ngi khing thng. Trc khi xut pht, t v tr ca mnh trong sn nh cng, thy thng c: T n i ra T nh i n i ht bn mi khong rung Ba mi i tranh Vng ng o mng ny Vui lm ri li vui nhiu. Dt li, thy thng va ln ci ching va dn u on ba tin ra cng. Ra n ng, h c th va i va nh bi cng i ng hoc do hng th, h c th nh mt trong nhng bi cng khc nh bi ln ching, bng mt, bng hai, bng ba, bng bn, ln cng. Nhn chung trong ngy hi ny h c th nh tu hng nhng bi c sn ch khng bt buc phi nh theo mt quy nh, bi bn no. n cng ngi nh nh vo, thy thng ln ci ching. C on tin vo sn. Thy thng ln ng h nh, cnh chic ci t di chn cu thang. C on ba i vng t bn tay phi sang pha bn tay tri ca ng (ngc chiu kim ng h) v cun thnh mt vng xung quanh thy thng. Hai ngi khing go ng ngoi i hnh . Sau khi n nh v tr, h dp ching su ln (ba ln ln, ba ln xung). Ting
125

1
ching va ngng, thy thng c bi Pht rc . Cng nh ton b cc bi ht khc trong sc ba, da trn mt ch c c nh t trc, Pht rc c sng tc theo phng php ngu hng. Tu ti ng khu ca thy thng cao hay thp, tu theo hon cnh c th ca gia ch m di ngn, s phong ph, chi chut ca li ca c khc nhau nhng ni dung ca n bao gi cng gm nhng vn : ca ngi gia cnh (khang trang b th), i sng sung tc, n nn lm ra ca ch nh: Phng ba chng ti i chc i chi i chi i nhi i n y chi y, n y di sn Di xng lm n nh ng Ti ngi di sn ti trng Trng i ng i Trng i ng li Nhn thy nh ng Khang khang ngt du Khng bit nh ng, 1 L u chu hay u v2 Khng bit nh ng l cai x3 Hay l cai o quyn anh4 5 Thy ro xung quanh x r Ct cng nh ng Ct cng c hnh con c M cng nh ng M cng c hnh con rng Khng bit ng rc c th bn bc u kho nhiu Khng bit ng rc c th bn ng u kho chm
1
Pht rc: Pht: ngha en l tung ra, ph ra, m ra; rc: l nc. T pht rc c th hiu theo ngha l : m ra mt khong thi gian m trong ma thun gi ho. 1, 2,3,4 Nhng chc v do nh lang t ra. 5 Mt cch vo vn c nhng u nhn cha ra ngoi.
126
Chm thnh t ong b v 6 Chm thnh by ong min Chm nn kin en Chm nn kin vng Chm nn ln li con hong 7 i n tri rong rch 8 Chm nn trng chim khiu 9 Mi chim kc 10 i n tri m, mi xanh Chm nn chim hong anh xung tm gi. Chm nn vy c con rng Chm nn hoa vn cnh x. 1 ng lip sp, ging ng ng nhn qun tin trng, Dy tin ng ng em ra ng thng. Phi nm c ma ng thng quan by Phi nm khng c ma ng thng quan ba ng khng cho ch no ra khng ra sung Ra khn, ri ro ma nm mi Pht rc. Khi thy thng bt u c Pht rc, ch nh ra ng u cu thang v chm ch lng nghe. Nghe xong, nu khng mi on ba ht thng th ch nh trao cho thy thng mt thung thc nh. Thy thng trn trng bng nga chic ching gim ly thc do ch nh trt vo: xong ng trao li cho nhng ngi khing go. Nhng ngi ny thc vo chic thng m h vn khing theo. Sau nhng ng tc trn, thy thng c bi Pht rc t n gia ch: T n, c lng t n
6 7
Tn mt loi ong rng. Tn mt loi qu rng m chim th thch n 8 Tn nhng loi chim rng. 9 Tn nhng loi chim rng. 10 Tn hai loi qu cng loi c. 1 Lip sp: Sp an bng cy sy hay na tp. Ging ng: Ging c mu ging nh mu ng.
127
n b cng c cng n ng cng c phc Ti chc, ti li truyn Chc truyn cho ng cng b n li li ngy sau Lm nm n, giu c C chn bch la np Mi bch la t Ht nm ny, nm sau phng ba chng ti li n. Pht rc. Dt li, phng ba tip tc n nhng nh khc trong lng. Nu mt gia nh no mun gi on ba li, ht thng th sau bi Pht rc, ch nh b ra v t ngoi cu thang mt chic mm. Trn mm c mt chai ru, vi chic cc, hai bt to ng go, trn mi bt c cm bn nn hng; mt a tru cau. Ch nh ni: "nhn dp phng ba i mng nm mi, mi phng ba ht mt bi thng cho ngi gi c nghe". Vn ng v tr c, gia vng trn do on ba to thnh, thy thng ht mt bi thng t n. Tip , thy thng ht nhng bi thng k li chng ng qua ca on ba, ng thi khen ngi gia th ca ng ch. Thy thng dt li, ch nh lc ng u cu thang, lin ht thng p li. T lc ny, cuc ht bt u chuyn sang phn ht i p. Hai bn d , th lng, thng qua rng thng m hi nhau. Nam: " di sn trng ln nh Thy dm ba chic ni tr Nghe s lm hi nhiu" N: "Anh rng trng ln nh Thy dm ba chic ni tr Ni bn di, chic ni ch n,
128
Ni bn trong, ni h y thi Em cn n khng ri Tm ng chi ni nhi" Cuc ht i p c nh vy m tip din. Nu bn trai ht km, h c th b "giam" di sn cho n khi i bng m vn cha c mi ln nh. Ht cho n k cng m vn b thua, phng ba nh lng l rt lui tm i th khc ngang sc. Trong trng hp phng ba thng, nu khng mun ln nh , c th rt qun mt cch m thm vi nim hnh din trc b con ang ng xem quanh : Em ni thng iu ting y Anh ln chi ca mt ln Ln chi nh mt bui Ni khng thng iu y Cho anh xin go trng go vng V ng xa xm ko tri ti li Nu mun ln nh tip tc cuc vui, thy thng ht tip bi thng xin ln nh. Ch nh p li bng bi ht thng mi phng ba ln chi. Sau phng ba bt u bc chn ln nh. Thy thng ln trc, mi ngi ln lt theo sau, vn theo ng nh v tr khi i ng. H c tip gian khch, trc chic ca s ca gian th nht (tnh t cu thang chnh ln). Thy thng v ch nh ngi i din vi nhau, st cnh ca s. Nhng ngi cn li ngi tip theo, lm thnh mt vng trn. Ching c xp gian th hai. Trc ca s ca gian th hai ny, ngi ta xp ching dng, ching gim v cc loi ching khc lm hai hng dc. Ching c xp nga. Ngi ta rt cm k vic xp cng ching vo nhau. Khi n nh v tr, thy thng xin php gia nh, b m, chng (nu c) c i p vi bn gi. Ht xin php b m: Thng thit li thng nng Thng khng ng nm vui thng tt Ngy ny i anh i chc i chi n ca b thang m Chn ch ni ny
129
Thy cy bng la bng i Thy cy hp ni vui a Xin b m trong nh Bng nhng cu v von so snh, bn trai d xem bn gi c chng cha: Ci ny i anh thy o p anh cng mun thay Thy o sch anh cng mun qung Thy ng sch anh cng mun i M ch s chng em mng m Con gi tr li: D rng em c ca D rng em c nh Xp ca li i gianh gi Xp nh li i gianh non lm ng cng anh n chi. Nu cha chng, c gi c th tr li bng cu ht: Em y vn cha c chng Cn n khng thoi mi Ri c gi cng hi li chng trai nhng cu tng t. Sau bn trai ln lt ht tip nhng cu hi thm ng ch v ton th gia nh, hi thm nhng ngi ng u v cc c ng, c b, ri hi thm xem cc em b c ngoan ngon chm ch chn tru, chn vt hay khng? Ht on hi thm, thy thng ht mt cu ngt on: Ht ting y ta b bt sang li khc. Bn gi mang tru, nc, thuc lo ra mi: bn trai ht khen ngi nhng th p l. Tip , gia ch mang mt bnh ru cn ra t vo gia vng on ba ang ngi. Khi c mi, thy thng p li: "Nm mi, chng ti ln chc mng gia nh, mong gia nh pht t. Ch nh c v ru cn cho chng ti ung, chng ti xin cm n". Tip , thy thng ht mt bi thng m t li qu trnh lm ru cn v khen ngi bnh ru ca ch nh.
130
Khi ung ru th ch nh, thy thng v nhng ngi cao tui ung trc, phng ba v nhng ngi khc ung tip t hai, t ba. Ngi cnh v ru l ch trm, ngi chuyn cm sng tru tip nc vo v, lin tc, ng vi s ru b vi i trong v. Khi ai ny cm cn trong tay, mi ngi cng ng thanh "h" ln mt ting tht to ri mi bt u ung. Sau nhng hip ung ng ngi, ngi ta bt u ung tng ngi mt. Mi ngi phi ung mt s ru tng ng vi mt hoc hai sng tru nc. Phi ung trong mt khong thi gian cho nc trong mt chic sng tru (c thng mt l nh di y v) ht hai lt. Nu ht s thi gian quy nh m nc trong v hy cn lp xp trn mt l th ngi ung s b pht. S ru pht nhiu gp i s ru phi ung lc ban u. Xong cuc ru, gia nh no mun gi phng ba lu hn na th lm cm mi h li. Mi cc anh i ng xa kh di V n ca cng nh nh em em dn bn cm cho anh n Bn trai p li: Em anh c chn bng tho Chn d lng thng Em dn bn cm cho anh nh Bn c cho anh n Em ng ni iu ting y Anh y nghe phi thng nhiu. Ri h ht thng khen mm cm va dn. Sau ba cm, cuc ht chuyn sang phn ht giao duyn. Bn trai m u: Thng thit li thng nng Thng khng ng bu v L h li ni rng La mnh i anh em ta Cng n cng chi vi nhau T lc cy si mi c mt cnh Cy a mi c mt chi
131
Chng ta nh nhng i hoa cng mt cnh Chi bn nhau khi cha h n Em gi p, tc di, da trng. ang ln ln vn vt Cn mnh la i anh Ci mnh ci ci, ci mnh anh cn b Vy nn anh khng snh ni ng ba Khng a ni ng cy Em b anh li mt mnh B anh li gia mng em i chn un i giu c Chn con lang o ph Bi n giu c hn anh hi em. Bn gi p: Thng thit li thng nng Thng khng ng thing v ng mnh i anh ni cu nhn ngha y M phi nn n lng thng Anh ln nn trai gia bi Em ln ln gi gia mng M la i anh khng mn ngi n mi Khng nh ngi gi n hi Cho em c n vi b trong ca, m trong nh la mnh i ta c i ra ng t cng mt nh Khi v vo cng chung mt ca... Nhn chung, cuc ht giao duyn ny thng cng gm nhng chng nh nhng cuc ht v giao duyn ng bng. N din ra theo trnh t: m hi, ng li, th l tnh cm, th tht c hn hoc ni ln nhng ni nim ring khi tnh duyn trc tr, ht chia tay. Sau thng ba ra v. Trc khi v, thy thng cho v chc ch nh. Dt li, thy thng bc chn xung trc, phng ba ln lt theo sau. Khi ngi khing go i cui cng. n chn thang, hai ngi
132
ny quay li ly vt tng do ch nh trao cho (m u bui vn u cu thang) v vo thng ca mnh. on ba ra v, khi ra cng, h khng nh ching. H c th nh ching lc ra n ng. n cng nhng nh cn li trong lng, trnh t c li lp li. Nhng cuc sc ba ny c tip din cho n ht ngy mng 7 tt. Sau , dn lng tin hnh nghi l cy lung t u tin trn rung t ca mnh. Trc y, u chu- trong b y phc dn tc p : o chng en, qun trng, u qun khn nhiu- vc cy dt tru i ra mnh rng chuyn trng la dng cho vic th cng ca th lang. ng thay mt th lang cy lung t u tin trong nm mi trn tha rung . Hnh ng trn cn c ngha ln hn: y chnh l lung cy u tin 1 c tnh cht nghi l ca ton th dn lng trn rung t ca lng . Sau , tt c mi ngi u bt tay vo cng vic cy ba. Mt v sn xut mi li bt u. * * * Nhn li ton b cuc sc ba: v thi gian, cch thc trnh din v ni dung cc li ca trong bui l, ta thy c nhiu yu t lin quan n nng nghip. Trc ht, chnh sc ba m u nh mt nghi thc cu chc, cu mong cho mt nm, mt ma lm n thnh vng. K ngay sau l mt lot nhng ngy l khc mang rt m tn ngng nng nghip: l rc bng cm tri la, nghi l cy lung cy u tin, ri sau , mi quy trnh sn xut ca v ma mi chnh thc bt u. Ngay chnh li ca thng s dng trong sc ba cng mang nhiu du tch ca mt nghi l nng nghip. Ni dung ch o ca li ca l cu cho ngi an vt thnh, nh nh giu c, lm n tn ti: c "tin trng", "tin ng", nh ca "khang trang ngt du", ngi ngi kho mnh sng lu v ma mng bi thu. Mun c nh vy, gia ch phi tr n nhng ngi mang iu cu chc n cho gia nh mnh. Tip , l ht i p giao duyn gia hai bn trai gi. Nhn chung, trong mi bc tin hnh, ton b li ca v cch thc tin hnh ca sc ba, t tng ch o ca ngy hi ny bc l kh r
1
Do c ch x hi, ngi th lang c coi l i din ca lang trong nhiu lnh vc (thn quyn, tc quyn, chnh quyn). Chnh v vy nn vic tin hnh nghi l trn mnh t ca nh lang, ng thi cng em li hiu qu cho rung t cc gia nh khc thuc quyn th lang cai qun.
133
nt: ngi ta gi gm vo nim cu mong cho t ai ph nhiu, gn lin vi quan nim v s phn vinh ca bn thn con ngi v kh nng ti to ca con ngi. Thng qua cc bin php tin hnh, ng bo mong mun lm tng tc dng ca sc sinh sn truyn sang rung t. C l chnh v bao hm ni dung m cc yu t ca sc ba (c cu on ba, s lng ching, cc bi bn) c l hi rc bng cm tri la - mt nghi l nng nghip- s dng nh mt l thc khng th thiu trong qu trnh tin hnh. Bi vy, tuy gi y, sc ba ch cn tn ti nh mt hnh thc vui chi, sinh hot vn ngh dn gian nhn dp n xun, nhng ta c nhng c liu ng tin cy c th ngh rng, trc y n tng l mt nghi l nng nghip quan trng, c vai tr tc dng nh chnh bn thn ngha ca t pht rc, tn gi ca bi ht c tnh cht khai trng ngy hi ny, m ra mt khong thi gian, mt nm mi, mt v ma mi m trong , thi tit thun li cho trng trt: ma thun gi ho, ma mng, ngi v vt u sinh si pht trin ./. V.H
134
Hi hoa ban
Hng nm, c vo dp thng 2 m lch, thi tit nng m, vng

Ty Bc hoa ban bt u n trng ni, trng rng. Lc ny cng l thi k la chim gp ma xun, xanh mn mn trn cc cch ng la nc. V loi hoa c trng ca ni rng Ty Bc, truyn thuyt ca ngi Thi k rng: Thu y, c mt chng trai tn l Khum em lng yu c gi tn l Ban. Khum va gii lm nng, li c ti sn bn. Ban th kho tay dt vi li c ging ht lm say m nhiu chng trai. Th nhng, cha nng Ban v ham giu nn em g nng cho con trai nh to mng, vn l mt thanh nin li nhc, li c tt g lng. Mc cho c gi ht li van xin, ngi cha vn khng t b nh, v ng bn bc cng vi nh to mng sa son lm l ci cho hai ngi. Trong bc ng cng, nng Ban chy sang bn ca Khum gp chng cu cu. Nhng chng may khi n nh Khum, th c tin chng theo cha i mua tru bn xa. Nng bn ly chic khn piu ca mnh, buc vo ni cu thang nh ngi ri bn b i tm chng. Nng i ht ni ny, rng khc, gi tn ngi yu n khn c ging, nhng chng xa no c nghe thy. Cui cng kit sc nng ng gc sau khi vt qua mt dy ni cao. Ni nng nm xung sau mc ln mt cy hoa mang bp trng nh bp tay ngi con gi. V chng bao lu, loi hoa y mc lan ra khp ni rng Ty Bc, v hng nm c mi xun v, hoa n trng nh bng. Ngi ta t tn loi hoa l hoa ban. V phn Khum, sau khi v n nh, thy chic khn piu ca ngi yu vt ni cu thang, bit l c chuyn chng lnh, bn vi v i tm nng. D hi b con bn bn ngi yu, Khum bit c l nng b nh ra i, cn i u th khng r. Th l chng trai ln ng i tm ngi yu, i mi ht mng ny, bn khc m vn khng tm thy bng ngi yu. Cui cng, chng kit sc, ng xung. Sau khi cht, chng ho thnh con chim sng l loi trong rng, v c n ma hoa ban n, li ht vang nh ting gi ngi yu tha thit t nm no. Sn La, c xun sang, hoa ban n trng trn cc sn ni, th nam n thanh nin trong cc bn mng li r nhau i hi chi ni, hi hoa
136
mng xun. y cng l dp nam n thanh nin vui chi, ca ht, nh n tnh, thi kn, ma xo, trao v n nhn tnh yu. T sng tinh m ca ngy hi, ting trng, ting ching, m vang truyn lan ni rng. Cc bp nh sn bp bng la : xi, luc g, thi mng; c nh m ln by c. Ru cn tng v ln, nh c b ra chun b i khch. l nhng cng vic phn ln thuc v lp trung nin v ngi gi. Cn nhng chng trai, c gi th o qun, khn vy chnh t, gi nhau i v cng ra ng dn n nhng cnh rng c nhiu hoa ban n. H chn nhng cnh hoa p nht, va h n u nht tng ngi yu v biu b m. Theo quan nim ca ngi Thi, hoa ban khng ch tng trng cho tnh yu, m cn l biu tng ca lng hiu tho, bit n. Cng trong ngy hi ny, trn dng Nm Na, thng din ra cc cuc ht giao duyn ca nam n trn thuyn. Thuyn tri nh trn dng nc; cc c gi duyn dng che ngi mi thuyn, bn cnh nhng b hoa ban ti thm va mi hi, ct ln ting ht nhng bi dn ca mt m, gii by cm xc v tm trng ring t, trong khi cc chng trai ngi pha ui thuyn, va li thuyn, va nh n tnh, thi so. Ngi Thi huyn Mai Chu (Ho Bnh) li c th tc m hi Xn bn, xn mng. Hi m vo dp hoa ban n, nn cn c tn l hi Hoa ban. Hi t chc nh k hng nm, nhng quy m to hay nh cn tu thuc vo thi tit c lin quan n s c, mt ca ma mng nm . Vo khong thng ging, ngi Thi rt ch trng n ting sm u nm. Theo quan nim lu i ca ng bo y, ting sm l du hiu linh thing, l "li phn quyt ca vua tri" c lin quan n cuc sng ca bn mng, ca ma mng nm . Ngi Thi Mai Chu cho rng h nm no nghe ting sm rn t pha thng ngun sng M, th nm t c i hn; mi ngi phi lo tch nc lm ma cng nh cho sinh hot i sng, li phi chun b phng tin nh cuc, thung, gu... o mng, o ging chng hn. Do hi Xn bn xn mng nm ny ch t chc nh v n s. Ngi ta m t ln, g lm l t thn cu ma, "ra l la" (xua ui thn trng). Cc cuc vui chi, n ht coi nh b xp li. Cc ng ng dn vo bn u c buc cnh cy xanh - du hiu "cm ngi ngoi vo bn, king ngi ngoi ln thang" - trong mt s ngy "king k". Nh no nh ny ng ca im m v c ci l xanh. Khng kh sinh hot ca bn trong nhng ngy ny chng xung, m v lo u, bun t.
137
Ngc li, h nghe ting sm u nm rn pha thng ngun sng th mi ngi u phn khi ti vui. H tin rng nm s ma thun gi ha, trin vng ma mng s bi thu, thc ng y b y kho, mi ngi khe mnh, t m au. Tr gi cng r nhau ra sui tm, git, gi u. Nhng dng nu n hng ngy nh ni, ch xi cng c em ra co ra. V tt nhin, hi Xn bn xn mng ca nm cng c t chc ln hn, rn rp hn. C bn cng m tru, m heo, n ung, vui chi nhiu ngy. Ngy th nht, hi Xn bn xn mng m u bng m rc, tip theo l l hin sinh cng thn. m rc din ra t nh to mng ra nh. Dn u m rc l cc chc sc trong mng vi trang phc p may bng the, la, c c, lng, ching, trng, kn, so, nh i km. Tip n, cc c gi i khn , mc o t tm vng, qun chm sm, tht lng xanh. Mt s c mang theo c cung n. Mt con tru mng to bo, c tm ra sch s, da en bng c dt theo, i sng tru bc giy mu lp lnh; gia trn v hai bn mng c dn giy trng ct hnh hoa ban to nh ming bt. i sau cng l nhng chng trai trong bn, mc o vin xanh, qun vng, i m chp sn du, chn qun x cp en n tn u gi, eo gm hoc gio bn vai. Ti nh, v m gi - thy mo c uy tn - o thng xanh, m ui n , qun chm, i hi, bc ra trc hng n lm l cu thn. Lt sau, v m gi cm chic chung nh rung ln mt hi bo hiu l co thn xong v lnh cho dt con tru mng ra lm l hin sinh. Tru c dt n ni bi rng cnh nh m tht. T lc ny, cc tr vui ca nam n thanh nin bt u. H t chc ma xo quanh ni m tru theo nhp ching trng v cuc vui chi ko di cho n khi pha xong tht tru mi chu dng. Khi nhng mm c c dn ln, th ching trng cng cc nhc c khc lc ny cng c chuyn v nh. Tng i nam n lun phin ho tu cho ti lc h c. m n, nam n thanh nin vui chi, ca ht cho n khuya mi chia tay. Ngy th hai l ngy thi bn sng ho mai v cung n. Mi th sinh phi bn c hai mc tiu tnh v ng. Mc tiu tnh thng n gin, bia t cch 50 mt. Mc tiu di ng l mt qu bi ang ln trn mt dc nht nh. Phi l mt tay thin x, c kinh nghim bn n gii mi mong t c gii. Nu th sinh bn trng mc tiu di ng c 3 pht th c hng mt mm c y, c xi, tht, gi l pn han (c ngha l c dnh cho ngi ti gii). C pn han do chnh tay to mng chun b trc tng cho ngi ot gii trong cuc thi ti. To mng
138
nhn khu sng ho mai t tay nh thin x v ly thm mt con dao sc mi nguyn, chui bng ng voi, em t cho hai loi v ny bn mm c ni bn th co thn. Ht tun hng, c c bng xung mi ngi c gii ngi vo mm thng thc vi tt c nim vinh d. To mng lc y ng ra tuyn b trc thn linh v cc chc sc, b lo cng dn chng trong ton mng, t nay ngi c gii nhn trng trch "Tun mng" (ngi trng coi vic an ninh trong mng). Ngi Thi c cu ngn ng: Rung hoang qu tru c, mng lon qu ngi hng. Ngy th ba l ngy vui chi tp th, l ngy hi t do, si ng nht, c ngi tham gia ng o nht. Ai thch tr chi g th hy nhp cuc vo cc nhm: nm cn, ca ht, thi kn, so, thi chim ht, thi tru bo... (Tc l y king thi vt v cm tru b hc nhau trong nhng ngy ny). Nhng bn ng dn, ngi ta chia cuc vui chi thnh hai ni: Mt u bn, mt cui bn trnh tp trung qu ng mt ch. i vi nam n thanh nin, m hi cui l m vui nht, li nhiu k nim nht. Di nh trng, mu trng ca hoa ban nh ln trn nn xanh thm ca rng, to nn mt v p thanh khit. Gia khung cnh y th mng y, cuc thi ht giao duyn ho cng ting kn, ting so gia nam n din ra t lc trng ln v ko di cho n tn khuya. H tng cho nhau nhng tm ph (mt vy thu cng phu), vng eo tay bng bc, tru cau v nhng chai ru np mang hng v ca rng, ca sui. T cuc vui ny, c bao nhiu mi tnh chm n v bit bao nhiu i nn v nn chng. Tip theo hi l mt ngy king k. Nh no nh ny u ng kn ca, ci cnh l xanh, ngi trong nh ngh i rng, i ry v khng tip khch l. Hi Xn bn xn mng m vo ma hoa ban n l hi cu ma, cu phc ca ngi Thi. H gi gm vo nhng c vng ln lao v mt cuc sng bnh yn, no m ni bn mng, ng thi cng l dp thi ti, vui chi, trai gi tm hiu, tm tnh qua ting ht, ting n ... ./. T.P - L.T.V
139
L hi K'h - igi - igi

Xun mai - ging xun Mi
Ngi H Nh en tnh Lo Cai c gn 3.000 ngi. H gii lm

rung bc thang, cy la nc, thng tp trung tng khu vc, tng thn bn, khng an xen vi dn tc no nh: Bn San 1, Bn San 2, Sui Ty H thuc khu vc Trnh Tng, Lao Chi, T D Thng, D Thng, L khu vc Y T; Nm Pung, Bn Sn, San Chi khu vc Mng Hum, huyn Bt Xt. Mi thn bn c t 15 n 50 h. cc khu vc ny, hu nh sng m, gi tuyt quanh nm. i ph vi kh hu, vic xy dng nh cng nh mi sinh hot i thng u c nt ring. Hin nay ngi H Nh en Lo Cai mt nm c hai l hi dn gian vo thng ging v thng 6 m lch, nhng ln nht l l hi thng 6. L hi thng 6 t chc rng cm, ni trung tm nht ca thn bn. Theo ngi gi k li, t xa xa, khu rng cm c lu gi mt a im c cy g qu sng lu nm. Bn nghim cm khng ai c cht ph cy ci khu ny. Theo quan nim ca ng bo, nu ai vi phm s b thn linh cha t trng pht, gia nh s m au, chn nui ln bi. V th dn bn ai cng s nn khng dm cht ph. Nhng ngy thng cng khng ai c t chn ln khu rng ny. Ngy hi, cng xong, dn bn mi c vo rng cm. L hi ca thng 6 c cng hai im. a im th nht l cng nh ng thn linh th a - ng to bp. Nhng l vt cng nh gm 5 ci bnh dy (clooc) mt bt tht tru luc gm 5 ming, khong 2 n 3 lng nc lc, mt bt nc gng pha ln nc un si, 4 ci bt con p xung t trc bn th. Bnh dy xp trn mt ci bt t trn bn th, cn li trn mt ming g thay cho mm c ng knh 0,50m. Nhng mn n trong mm c phi trc tip do ngi v ch bin. Nu v i vng, phi do con gi c lm, nu con gi c ly chng th phi gi v gip gia nh. Khi chun b c xong gia ch khn o chnh t vo l.
141
Trc bn th, ng ch qu hai u gi xung t, u ci gt gt ba ci ri ng khom hai tay chp nga trc mt ly ba ln, ni tm ca gia nh th hin lng mong cc quan ngi hng th ri pht lc cho mi ngi trong nh. Bi cng Cooccoc khng pht thnh li, m ch l tm nim: Ton gia qua 6 thng Gia nh gp may Ht ging reo n ngay Mi ngi u hnh phc Lng thnh mt bt tht "nec" Cui nm sum vy chung Chng con nh cng n L nh thn t m. (V A Se dch) Khi ch gia nh cng tm nim xong, ln lt cc thnh vin trong nh u phi ln trc bn th l ba l. M u l con trai t, ln lt cho n con c l ngi cui cng. Mi ngi l t xong, ch gia nh ly bt nc gng chia cho tng thnh vin mi ngi mt hp nh (cng ln lt t nh n ln). Sau bt tht tru thi nh c chia cho tng ngi n ti ch. Tt c khch n chi cng c mi n nh gia nh, mc ch l hng lc thn cho mi ngi khe mnh, n nn lm ra, tt c gp nhiu iu lnh, trnh iu c. Phn cui l bnh dy, gng ru c chia cho to qun, ngay trn u ng to bp. Xong phn l trong gia nh, cc dng s dng phi c ct ring di bn th, khng c dng trong ngy thng. Bn th trong nh c xy dng ngay cnh bp nu n hng ngy vo gian cnh v pha tri ngoi ca vo. l ci bn n gin c chiu cao khong 0,80m, rng 0,4m, di 0,60m c 4 chn ng lin. Mt iu king k, k c gia nh v khch khng c nm, ngi a chn v mng quay v pha bn th, v h cho l v l v s b thn qu pht. L cng ngoi rng cm (Gahelso) c thc hin ni trung tm ca bn. l khu rng c mt s cy lu nm chu c kh hu ca bn ma v c hai cy c chn sn lm cy u dy (a g) hng nm. C mt bi rng khong 100m lm u quay (a qu). Hin nay vn cn mt s a phng gi c mt ln hi c din tch t 12 n 14m2, ct lm bng loi g khng mi mt, chu c
142
nng ma. Mi lp bng tranh, hng nm vo ngy hi phi sa cha; phn sn c lt bng g (c ni lt bng tre) c chiu cao khong 0,40m tr con, ngi gi ngi n lin hoan, thng thc cc tr chi trong ba ngy hi. Dng u cy (a g) Ngi ta ly hai cy "Sua" lm tr c chiu cao t 15 n 20 mt, ng knh 0,20m, di 1m80 bc ngang trn cao vo hai trng ca ngn cy tr, lun hai si dy rng trn ngn cy tr xung t. Cch mt t khong 0,40m buc vo bn m khong 0,80m va cho hai ngi ng i din nhau. Dng u quay (a qu) gia trung tm trng mt cy c ng knh t 0,30m, n cao cch mt t 1mt c lm vam gia dng sng cu u (soc cua) cn bng hai bn. hai u sng cu u c tay cm ngi chi u nm chc khi chi. Sng cu u c chiu di 6m40 chia i mi bn l 3m20. Trc khi vo chi u cng nh cc tr chi khc phi lm l cng thn t, thn gi ngi chi an ton. Thy cng phi l ngi c tui t 50 tr ln, c nm khng gp iu bt hnh no v c dn bn bu. Khng nht thit phi l thy mo chuyn nghip. Phn l quy nh: mi gia nh phi c mt mm c gm 8 mn, phi c mn rau qu + tht v.v... C ng thy c 10 mn hoc 12 mn n. Ch gia nh a c nh mnh ra "gahelso", xp th t trn sn ln t c ng thy tr xung. ng thy cng xong ln hi, c c chuyn ton b xung "a g" v "a qu" cng trc khi vo chi. Sp xp xong ng thy ly cc mn n trong c ca mnh mi th mt t t vo mt tu l chui rng di tr ct u. ngoi u cng xong, ng thy qu hai chn xung ci u gt ba ci ri ln chuyn tng mn n vo tr cy u, c th l ba ln. Xong phn a g, chuyn sang a qu. Sau thy quay ba vng ca a g v a qu. Tt c u hng v phng bc trc. V h cho rng ng t ca ngi H Nh t phng bc n nn phi nh t. Sau khi cng thn xong thanh nin nam n trong bn v khch bt u chi u. Bi cng hai cy u: cy a qu: Con chu chi u quay Thn t che ch ngay Lng thnh u t
143
Vng quay tt, tt vng quay, An ton l hnh phc Hnh phc c t y cy a g: Chng chnh hai si dy Vt qua hai hng cy Tung bay cao, cao vt Bay vt 9 tng my Su tun trng qua Su tun trng li n Pua roc cc y nh L cng ng thn a Khi cng xong cc tr chi c tip din. Trong lc ln hi gi lng v khch chc tng nhau ung ru, n c. Gi lng dn bn chc nhau t mt, sang t hai gi lng mi khc cng ngi n lin hoan. n, phi n cho ht khng c em v nh. Khng kh ngoi gahelso tht vui v1. "... L hi thng 6, c t chc trong ba ngy. Ngy u, chn vo ngy thn, cng ga kh cc vo ban m. Lm ban m thn t, thn gi yn tnh ngh ngi. H hy vng s c soi xt mt cch cng tm dn bn ai cng c gp may mn, cng bng. Ngy th hai l ngy t Cong nai nha, ngy vui chi ca dn bn, nam n r nhau vo rng u du na mi ngi ly 6 cnh ci nh v np cho l hi. Ngy th ba l ngy ng, tt c dn bn tp trung ga kh la coc ngi cao tui nht, ct da tru chia cho tng gia nh. Nu gi lng ct chia cho mi gia nh 2 chic th nm lm n khng thun li. Nhng nu gi lng chia cho s dn trong bn m l mt chic th nm dn bn lm n gp rt nhiu may mn, la, ng y nh; tru, b, gia sc y n; trai gi ly nhau cng nhiu hn nhng nm gi lng ct chia va . Tt thng 6, dn bn c m tru, tu theo s dn trong bn , nu s khu qu ng s m 2 con. L ca dn tc c 6 nm s t chc l hi mt ln, tp trung ton khu vc mt im rng ri cha c c
T y chng ti b sung t liu ca Ging Xun Mi, on "L hi... ng h" vi nhiu nt khc bit, ni dung hi phong ph hn v xin ghp tn hai tc gi (BTC).
144
cc x ln cn. Cn bnh thng hng nm vn t chc, nhng a im ch hp trong tng thn bn. a im t chc l hi c quy nh l mt ni trung tm nht ca bn. Ni bo tn c mt s cy g qu sng lu i thnh c th, v mt phin cng lu i c tn to li cho p hn chiu rng 2m, di 2m, cao 1m, lm bn th cng thn. Dn bn cn phi lm mt ngi nh n gin bng g qu, lp bng c tranh, rng khong 12m2 ngi gi v tr con di 5 tui ngi d l hi. L hi thng 6 m lch cng thn t, thn gi "La coc loc". Ngi thy cng khng nht thit phi l thy mo. Nhng ngi c tui t 50 tr ln, trc ngy t chc l hi c gi lng mi n trung tm t chc hi. Gi lng t 6 nn hng, ri ngi tui 50 tp trung xung quanh bn th cng u gi cao tay phi ming h: d xn x (on t t). Ngi no ra hiu ng s c thay mt dn bn cng thn trong c nm. L hi thng ging m lch cng chn trong ba ngy: dn, thn, t. Hi ny c m ch, ln, g. Ngy dn m ch, cng tht ch. Ch m ra ch ly mt ci u, bn ci chn, mt ci ui v mt ca qu ca chng (di ch) cng "tua tu muoa" - tc l cha sn lm. Lp bn th u bn, ni c con ng m dn lng v mi ngi thng i li vo bn mnh. Nu nh bn no c 2 ng vo bn cng phi lp 2 bn th. Ngy thn: m g trng, to nh tu theo. G khng cng c con, m phi lt da c lng v u, v ly mt qu tim. Cng vo bn dng mt ct tre cao bng u ngi ri treo b da g c lng ln ct tre. Theo l, ct tre phi c 6 t. Ngoi ra l mt i kim g "mua gua", mt khu sng ho mai gi. Ti y s cng t tin ng - lc i, v nhng ngi cht ng khng ni nng ta cng s c mi v hng th, ph h cho dn bn n nn lm ra, con ngi, con vt kho mnh. Ngy t, m mt con ln, lm lng sch s, luc chn c con. C mt bt xi np 6 mu, mt bt nc gng cay. Khi cng xong mi ngi u c mi vo n ti ch, v phi n cho bng ht. Khi n xong, phn xng u ln c chia nhiu phn, mi ngi ly mt ming a v nh mnh cng ng to gia nh. Cng lc cn cng ngoi cng. Ni chnh ca l hi gi lng nh n "hot t", b gi nhy ma, thanh nin nam n ht i nhau. Khi ht i h ht qua ng nghe lm bng hai ng na, gia lun mt
145
si ch lm bng dy mc, hai bn lin h vi nhau qua ng nghe ny, h u bn kia ht hoc ni th bn ny a vo tai nghe v ngc li. Nhng i nam n n tui tm hiu th r nhau i chi, leo ni ngi vo phin cnh sui nc tm tnh biu l tnh cm vi nhau. i no tm tnh ng s c ngi con trai trm chn kn o vc v nh mnh bo co vi b m t chc l ci. i no cha thnh c th ngi khoc chn cho nhau chuyn tr sut m cho n sng. Trong l hi c cc iu ma rt c sc: - Ma K'h igi igi hoc l ma trm chn, phi hp nam n. - Ma oc ga g: Mt khun ma giao duyn gia nam v n cha thn thit lm. Nam trn phin cao. N mt bn lch nc gn phin . - Ma Lu di mua: ma vui lin hoan, phi hp c nam n. - Ma dua tu m: nam n v tay nhau. - Khun ma kt thc ca l hi Du lua cuu: Nam n ng xen k nm tay nhau, i vng trn ngc chiu kim ng h" 1. Trong ngy hi cn c tr u dy, u quay v ht giao duyn. u dy: Ngi ng trn phin c sn ly , bc hai chn ng ln bn a, dng sc nhn hai chn y ngi ln thng u s bay cao. Khi ln cao cng lm ngc li. Mun cho cao hn vn lin tip nhn ly , v phi nhn u u, c nh th khi no khng mun chi na th hm li bng cch ng thng ngi, t u s chm li. i khc li tip tc chi. Phn u quay "a qu": Mi bn bn ngi ng i nhau quay theo kim ng h. C hai cch chi. Cch th nht: Tay bm vo sng cu u, phn mm ca bng da vo sng cu u. C hai bn u dng chn y mnh xung t t 4 n 6 bc min sao cho sng cu u quay trn. Mt bn ghm xung thp bng tm chn, mt bn m cht sng cu u bng ngi ln cao. Khi y ht bn cao i xung t. C vy, hai bn i nhau. Nu bn no cng kho nh nhau th sng cu u thng bng quay tt nh con quay. Nh vy c hai bn u c ti v ngi ta cho rng cc thin thn nm nay s to cho dn bn lm n gp may mn. Cch th hai: C hai tp ngi trn sng cu u, hai chn xoc hai bn p vo sng cu u, m tht lng nhau. Ngi s 1 cm chc tay ct
1
Xem thm Ging Xun Mi, L hi dn tc H Nh en, Tp ch Vn ha dn gian, thng 4/1995.
146
an ton, tp con gi ng di chn tr ct cu u dng ht sc y cho sng cu u quay trn theo hng kim ng h cng nhanh cng tt. Nu bn no khng chu c phi xung coi nh chu thua. Tp con gi ng gia u ko tai bn thua, bt cc cu con trai phi thi kn ppagmy, mt loi kn cun bng l nh con su c m lng rt trm, vang xa. Bi kn ppagmy c ni dung "Anh l ngi thua cuc khng c ht trm chn vi ai u". Ngoi hai bi chi a g v a qu cn c nhiu tp trai gi trong bn cng nh khch xa n tng i, r nhau n bn cc lm cy, phin ngi ht trao i, tm tnh. C nhiu i quen nhau nm tay nhau i nhng ch vng v, trm chn cho nhau tm tnh. Ngc li cng c i rt ng nhau nhng cha lm th no gn nhau. H n bn cc phin di gc cy ni chuyn vi nhau qua ng giao duyn c b tr sn ca ban l hi. Ht giao duyn C hai ng na di khong 0,20m, mt mt bt kn bng da rn hoc mng cy tre c. Lun mt si dy moc rng di khong 6 n 10 mt qua hai u bt kn. Cch chi: mi ngi mt ng. Ngi bn A ni chuyn hoc ht, ngi bn B a st vo ti nghe ri tr li v ngc li. Loi chi giao duyn ny ch p dng cho nhng i mi quen bit ln u cha dm ngi gn, cha dm nhn thng mt nhau. Nu trong khi chi hiu nhau, ngi bn A thi ba ln ph ph, bn B cng tr li ba ln ph ph: c ngha l em ng i chi vi anh, chng ta hy cng nhau n nhng ni hn h cng cc bn. Hai ngi li ko nhau i v t chic chn mi c khoc cho bn gi. Ngy th hai - ngy th ba ca hi vn tip din chi a g, a qu. Cc i cn li hiu nhau. Tng i a nhau ra cc mm , cc lm cy, sui nc di sng m. C hai mi u cng trm chung mt tm chn ph kn. H ht hn h, th l nhng g thm kn nht, ht nhng bi ca c nguyn m h hng mong mun. Ni dung bi ht ca n: m nay em i chi hi Khng hn m gp anh Chng ta cng t tnh Mau mt tri nhn thy ... Nam ht: Anh tn rng xanh
147
V y anh bit em Cy xanh ng mt mnh Mt mnh tht n l C nam, n cng ht: Anh v em tn rng xa n Khng ai h bit mt mt ln Ch trong hi chng mnh mi bit Cu c g chng mnh chung mt bp, mt chn. (Dch t ting H Nh: V A Se) V c th trong ba ngy l hi h lm c nhiu iu mong c, c nhiu i thnh v thnh chng, cng c i ch l tnh cm ban u. Nhng i hiu nhau, h chong chn kn mt khng cho ai nhn thy v chng trai vc c gi v nh mnh lm v. Nh vy, thanh nin nam n ngi H Nh en Lo Cai c quyn la chn tnh yu. Song, nhng a con u lng ca ngi H Nh thng t c chm sc yu thng ca ngi b v h ngh rng a con cha phi thc s l con h. T a th hai tr i mi chnh thc l con ca mnh./. X.M - G.X.M
148
l hi xun nh lng ging

Quang Huynh
Hu Lng, vng t ca ng pha Nam ca x Lng cng c

nhng hi xun no nc, thu ht s hi t ca trai thanh, gi lch v du khch bn phng. Hng nm, c sau ba ngy Tt nguyn n l mi ngi no nc chun b v t chc hi. Hi lng ny ri n hi lng khc: Mng su thng ging hi nh ng Lai; Mng by hi nh lng Ngc; Mng tm hi nh lng Bn; Mng mi hi nh lng Ging... Ri hi n Bc L ko di t u thng ging n trung tun thng hai... Trong s nhng hi xun y, hi nh lng Ging (x Yn Thnh) l mt l hi c nhiu iu k th v ng c quan tm. Hi c t chc vo ngy 10 thng ging, nhng nhng cng vic chun b c tin hnh t trc , nht l vic n luyn, tp dt cc tit mc tr din trong ngy hi. Ngy hi, t sng sm, theo s sp t, ct c ca Cai m, lnh trng trong lng, tng h lo vic ng gp cng sc, l vt cho ngy hi. Tng nh a c bn l lt n nh lng. Trn mt m rung bng phng trc ca nh, gia by hng n th thn, xung quanh dng tre ng gio by c. C by theo tng hng, phe v chia thnh hng thng, hng h. C thn, c phn cm theo tng hng, tng lp php phi tung bay. n gi, ching trng ni ln. Nhng trai lng rc hng n t cc n miu xung quanh cng v t hi. i theo cc m rc l nhng phng bt m vang ln nhng bn nhc lu thy, sinh tin. Ha cng ting trng, ting ching m vang nhn nhp. Khi hng n t cc ni v , tm ng gi lng, m o chnh t, ng ra knh cn cng t t tri thn linh cu mong cho t nc thanh bnh "dn khang vt thnh", "phong ng ha cc", ma mng bi thu, mi nh c ti, c lc". Bui tra c bn by ra, mi ngi n ung vui v. Sau chuyn sang phn hi, t chc cc tr din. Lc ny mi ngi t gi tr gi trai, du khch bn phng t hi ng .
150
M u l tr "ma dm" (ma gm theo nhp trng). Tr ny do mt ng ht ci nh trng gi nhp v tm chng trai lng khe mnh, hot bt biu din. Nhng chng trai ny c luyn tp t ngy mng ba Tt. Khi tp h ch c dng gm g, cho n ngy mng chn mi c tp bng nhng thanh gm st bu vt ca lng, hm sau biu din trong ngy hi. Trc ngy nhn gm qu cc chng trai ny c a n u ngun sui "M C" nc trong v m tm ra sch s, lm l khn thn linh. T ti hm h n n ng chung nh ng "ht ci", thc hin "trai gii mc dc", king k n b cho trong sch v linh thing. Vo tr, ching trng ni ln. ng "ht ci" gi nhp trng v xng ln mt bi ca ch Hn theo nhp ma: Thin bng, Cu bng tri thng .......... Thng b kim cng Thu t st mc Ta li h st! Tm chng trai nai nt gn gng, mt hng vo nhau, ming h vang "H st! H st!', tay cm gm vung ln sng long v ma theo nhp trng, nhp ching lc khoan, lc nht, lc ro rc oai hng, lc uyn chuyn duyn dng... iu ma biu th mt tinh thn thng v v cu mong sc khe, gi gn, xy dng cuc sng thanh bnh. Sau cc iu ma gm, tm ngi chuyn sang din cnh nh n. H va ma gm, va chy n mt "n" c quy kn bng l ct c tt hoa l xung quanh. Tm ngi nhy ma, biu th s chin u gian nguy kh nhc. Ri mt ngi xng c vo "n", mt pht pho lnh n vang. T trong "n" khi bi mt m. Mt l c mu en c ging ln tung bay php phi. Mi ngi reo h hoan h. Tip l cnh din "C gi nh giu kn chng". Nhng chng trai c ha trang thnh "b giu", "m giu", "con gi nh giu" v bn ngi i din cho bn ngh: s, nng, cng, thng. B giu c n mc sang trng. M giu th li mc vy v chng v p can trm ming v bng vi chm, vi en... chn bi ngh vng trng n tc ci. Tng phn vi m l c gi nh giu c mc
151
o t thn, tht lng la o, u i nn thng quai thao, ngc n, m phn mi son... trng rt duyn dng v ng nghnh. B giu tay g m, ming ht ln: Cc cc lao lao o di m cao Ai c lng no Th ln cho chng... Bn chng trai i din cho bn ngh s, nng, cng, thng ln lt ra trnh din, tr ngh c gi nh giu kn chn lm chng. M u l chng "S" mc o chng thm, u i khn xp, tay cm bt nghin, va i va ht: S l ta cm cha o m Bn ma xun h lm bn sch n. Vua Thun, vua Nghiu... ta tng quen ........... Nng giu nm lang tu c con tru S c nm ng tu c cy bt Hi con gi nh giu c ly S ta? Tip theo l chng "Nng", u i nn l, tay cm roi cy: Nng l ta, gi vic cy cy in vin th y thc l vui thay Ta ly nhau v lm rung ma mng c ma thc la cha chan G ln, d ngan, tru b y ni Nh b c con gi c g cho Nng ti chng? C g th rng cho ti c bit. Sau l n chng "Cng", vai gnh b l rn, tay cm dao, ba: Cng l ta gip vic nh ro Tin bc cp dng thin h v bin ........... Hi con gi nh giu c ly ta khng?
152
Sau mt lt c bn chng trnh din, c gi vn t ra e l, kn chn. ng b, b m lm ng tc gic con nhn li ngi ny, ch ngi kia... trng rt bun ci, vui v. n vng th hai, khi chng "Nng" ln ht, c gi quyt nh chn chng "Nng" lm chng, biu th s trng nng, "nht nng nh s". Hai ngi dn nhau bi ly cha m t thun tnh. Mt ngi ng vai quan lng a mm c to lm l t hng kt duyn. Sau l chuyn sang cnh din:"Hi du, chn tm, bn kn". Li ca c on: Chng ta l nng T Th Con b Hong ni Lch San ni i Ngn C du mc tt Tnh c gp on i kn n ra Ta mang v nh N ra con mn St du ha trn Nho nh c chn Tm n mt, tm n hai Nhn ln thi thi... .......... Lu truyn vn i Tch cho lng ta y B ch b b nh ra m mua kn. Nhng chic "kn tm" c tt bng lt giang nhum mu ng sc tung ra. Mi ngi tranh nhau ly hng lc. Ri n cnh din i cy, gieo m, i cy, i gt, gnh la, say ru... rt ng nghnh. Mi cnh din u c iu ma v li ca ph ha cun ht ngi xem t u n cui.
153
Cng lc nhng im khc cnh y c t chc nhng tr chi u, u vt, ko co... si ng, p ng nhu cu chi hi a dng ca ngi xem. m n, ng m ht hi. Nhng phng cho, phng tung din tch c, ting trng cho vang ln sut m ti sng. Mi ngi c hng trn vn mt ngy hi vui ti thoi mi. n nay, nhng ngi dn vng Tam Yn (Hu Lng) trn tui bn mi mi khi xun v vn cn bi hi nh ting trng, ting ching nhp ma dm v nhng tr din ca hi nh lng Ging./.
Q.H
154
l hi lp tch
l hng l
Dao H (thuc bn Khe M, x Sn H huyn Bo Thng, Lo Cai) l mt cng ng khng ln so vi c dn trong x. Trong s 40 gia nh sng x Sn H th ngi Dao H ch c 10 nc nh (gia nh). V a vc c tr, h khng su. Ti ph Lu, theo ng st hoc ng b (quc l II), n Khe M ch cn khong 6 km, ngi dn bn vn ra ch ph Lu mua bn nhng nhu yu phm cho mnh. Ngi Dao H Khe M sng ven theo cc trin ni thp bn cc khe sui hoc thung lng hp. Khe M trc kia gi l Khe Lau, theo dn bn v trc y c rt nhiu cy lau, sau ny khi c nhiu ngi Kinh n sinh sng v gi l Khe M. Ngha ca t ny l g khng ai r. y cng khng phi l t lu i ca ngi Dao H, m nhng ngi Dao H y vn gc t Gia Ph- Thi Nin do trnh s o p ca Php m chy v y sinh sng. Lc u ch c ngi Dao H y, sau ny ngi Kinh min xui ln sinh sng v c ng dn nh ngy nay. Trong kho tng vn ho ca ngi Dao H, th l lp tch ng mt vai tr quan trng trong i mt con ngi. L lp tch (hay cn gi l cp sc) ca ngi Dao H ging nh l thnh inh ca cc dn tc nc ta v trn th gii. l nghi l nh du mt giai on ca cuc i con ngi, giai on t tui thiu nin ln tui trng thnh, c cng ng cng nhn c v tr trong i sng v sinh hot ca ngi Dao H. Hn th na, khng ch l s cng nhn chnh ca cng ng, m cn l s chp nhn ca thn linh cho chng trai c y mi tiu chun ca mt thnh vin chnh thc ca cng ng. lm c mt l lp tch cn phi chi ph kh tn km v mt kinh t, do khng phi ai cng c th lm c, d rng l iu mong c ca mi gia nh. Bi v, khi cha lm l ny th ngi n ng cho n khi cht vn ch l ngi thng, khng c vai tr g trong cng ng. n nhng ni thing ling anh ta khng c quyn vo, khng c coi trng trong cc bui hi h, n ung, m ch l ngi phc v bnh thng. Gia nh nh lm l lp tch cho con cn phi chun b go, tht, tin lm c cng thn, mi cc thy cng v b con dn lng. Tuy
Ngi
155
rng mi ngi n u c qu mng, nhng phn ch yu vn l do gia nh t lo. Lm l lp tch gm c hai loi Tam Thanh v Tam Nguyn. Tam Thanh n gin hn Tam Nguyn, nhng ngi lm Tam Nguyn xong s th bc cao hn so vi Tam Thanh. Lm Tam Thanh hay Tam Nguyn l do truyn thng ca tng gia nh. Nu trc kia trong gia nh ng b lm Tam Thanh th nay cng ch lm Tam Thanh cho con. Nu b trc kia lm Tam Nguyn th nay con cng phi lm Tam Nguyn. Tam Nguyn i hi tn km v cc nghi l phc tp, do vy khng phi ai cng lm c, m ch nhng ngi c iu kin. Con trai t 13 tui tr ln, nu gia nh c iu kin, l lm c. C ngi n cht vn cha lm c th lc nh m khng c tham gia, khng c vo ln th ch ngi ta ang lm nghi l m ch c ngoi ra. Nh vy, vic lm hay khng lm l lp tch c mt ranh gii rt r rng. khng ch vi nhng ngi ang cng chung sng m cn vi thn linh ca cng ng. Khi gia nh quyt nh lm l lp tch cho con, phi la ngy tt n gp ng thy xem tui c c ngy, c thng, c nm hay khng. Sau v nh, 20 ngy sau tip tc xem chn gi, nu chn gi m p, tc l lm c - thn linh ng . Gia nh ly mt t giy, vit tn tui chng trai, tn tui ca thy v ngy thng gia nh s lm v mi thy n. Vic mi thy phi trc t nht 7 ngy thy chun b tm nhng ngi gip vic v xem sch dy cc bc lm, sm sa cc trang tr n ngy mang ti gia nh. iu ny rt quan trng bi v i vi ngi Dao H, mi mt bc lm trong mi nghi l u c sch quy nh. V li vic trang tr trong mt bui l rt cng phu, no l vit s, dn tranh th, trang tr bn th, th v cc vt hnh l. Do cn phi c s chun b trc ht sc t m. V pha gia nh mt mt tip tc chun b l vt, mi anh em h hng gn xa, mt khc nh b con anh em gn n dng ln th. Ln th l ni s tin hnh cc nghi thc chnh thc cho l lp tch. Ln c xy dng trn mt khong t bn cnh hoc ngoi xa nh mt cht, theo ng kiu mt ngi nh thu nh. c bit l mt bn mi c khot trng gia nhng thng t vch ln ch khng phi gia mi. Ni s dng mt bn th ngoi tri. Bn th c dng trn 4 cc. Ton b ln th c thng kn bng vch xung quanh, ch mt ca ra vo. Trn khp bn vch c dn kn bi rt nhiu
156
tranh th, giy mu, cc t s v nhng hnh ct dn rt cng phu. Theo chiu dc ca ln th c dng 4 khi cc thng nhau theo nc ln, xung quanh bn khi cc (mi khi gm nhiu cc tre nh b li) c dn kn bng giy mu, s .v.v ... Theo suy ngh ca ngi Dao H, l ni nht cc ma chng khng quy ph con ngi trong ngy l. C th ni hu ht cc nghi l quan trng u c tin hnh ti y v n l trung tm ca nhng ngy l. Vic dng ln th l mt vic lm ht sc cng phu, nn gia ch phi bo trc thy cng chun b. n ngy ng thy n trang tr ln th, mi vic ng u da trn lut tc quy nh m bn bc, tho thun cng gia ch cho hp l, ch khng bao gi c on bt gia ch phi nht nht tun theo ca mnh. y cng l nt vn ho ng ch . Lm ln th xong, nh ch chn ly vi ngi thn cn i ly dy an vng. l mt tm li c an bng nhng cy leo trong rng chng trai sau khi hon thnh cc nghi l Tam Nguyn t trn tri tr li vi cng ng. Ngi i ly dy lm vng khng cn phi la chn k, nhng loi dy leo lm vng phi c la chn rt k. l loi dy leo di, do v ch chn nhng cy leo vt qua ngi nc hoc sui v tht xon. Loi cy leo gi l tay thy my, c truyn t i n qua i kia, dng bn vng. Thng thng nhng ngi i tm dy leo l nhng ngi rt thng tho, bit ch no c nhiu loi dy . Ngi ta n ly v cun thnh b khing v bc ht v, ch ly rut ri tc ra thnh ng sn . Lm bn a cng l mt vic quan trng. Bn a l ni thc hnh nhng nghi l cui cng ca ngi lp tch Tam Nguyn. Ti y, sau khi lm xong cc nghi l, ngi th l s bung mnh ri xung tm li vng do mi ngi cm di, biu tng cho mt cuc th thch di, qua ht cc on ng v t trn tri tr v vi cng ng. Ni t bn a l v tr cao ro, thong u bn. Ti ngi ta dng 4 chic cc bng bn on g to, kho v chc chn. Trn u bn cc y c t mt chic bn hng v pha ng, cng l ni ngi lm l lp tch phi ri xung. Bn g c ct cht vo bn gc cao t 2,5 m n 3 m. Mt chic thang di 3m c t pha ty gn vo mp bn. Thang gm 12 bc, tng trng ng i ln tri. Trc khi lm bn a, ngi ta sm mt mm l vt gm hng, go, trng, ru. Thy cng t mm l y trn ch t s lm bn a. Trn mm l cn c mt con dao gm. Sau khi thy cng khn vi xong lin cm con dao gm vch ra my vch ch s chn cc, ta nh thn
157
linh mch bo ch phi t bn a. Sau , thy cng cm chic ru, s dng cht cy lm cc, dng ln trc mm l v khn, ri cm ru ra cht vo cc cy sn cnh . Thy cng tip tc khn mt vi li na v ly con dao gm trn mm ra o di ca cc ly kch thc. Ly xong ng thy khn tip vi li na ri mi ngi bt tay vo vic. iu ng ch y l vic thc hnh nghi l cng ny c hai ngi. Mt ng thy ng trc mm l c tt c nhng li khn, cn mt ng khc ngi i din st mm thc hin nhng bc k trn theo li khn ca ng thy ng trc mm. Khi xong cc nghi thc, nhng ngi n ng, mi ngi gp mt tay lm bn a, ngi o h, ngi cht cy, ngi buc thang... Chng my chc m chic bn a dng xong. Cc thy cng kim tra li chc chn ca thang, ca bn ri mi ngi dng l chui ph ln. Vic lm bn a kt thc. Trong lc di u bn lm bn a th trn nh gia ch, ngi ta gy mi an vng. Mi gy nh mt chic chn quang, xung quanh chic vng trn kiu chn quang ny, cch u tng on, ngi ta buc sn cc si dy di ra cc pha, sau ny c theo cc on dy y m an tip vo lm thnh mt tm li vng. Gy mi xong, ngi ta dn tt c ng dy leo tc sn y thnh mt ng, buc gn li, i n lc em ra ch bn a an vng. Trong lc mi ngi gy mi an vng, c nhc ca ching v trng km theo. L lp tch ca ngi Dao H Khe M ko di ti ba ngy v c th hn na. Nhiu nghi l v sinh hot tn ngng c tin hnh trong thi gian . Ngi ta thng kt hp lm c lp tch cho Tam Thanh, Tam Nguyn v lm chay (hay cn gi l lm ma kh) vo cng mt ln. Nh vy s tn km hn. Ngi ta quy nh r cho tng ngy trong thi gian din ra l lp tch phi lm nhng g. Theo li k ca cc gi lng th trc y, thi gian lm l rt di v gm nhiu nghi l phc tp. Nhng nghi l m chng ti quan st c vo thng 3 nm 1996 gm mt s lp nh sau: - L trnh trc bn th t tin. - Cc nghi l trong ln th. - Cc nghi l ngoi bn a. Trong s ny, di nht v phc tp nht l cc nghi l din ra trong ln th. y l ni hnh l chnh thc v gm rt nhiu l nh l cng cu, l ma g, l cn ln, lm ba, l dn ng cho Tam Thanh
158
v Tam Nguyn .v.v... V thi gian, trong ba ngy th ngy u tin thc hin nhng nghi l m u cho l lp tch, cng t tin, thn linh bo cho bit, mi h v d v gip ui t ma; n khch n thm hi d l, chun b ln th. Ngy th hai tip tc trang tr ln th, dn tranh, vit s, ym ba tr t ma, lm bn a, an vng v cng l trong ln th n ht m. Sang ngy th ba th t lc cha sng tin hnh ma g, cn ln v kt thc cc nghi l trong ln th sau thc hin cc nghi l cui cng l nghi l nhy vng t trn bn a. Sau nhy vng l kt thc l lp tch. Nu gia nh no kt hp lm chay th sau l nhy vng mt lc ngi ta s tin hnh lm chay. Chng ti xin trnh by y l nhy vng ca ngi lm Tam Nguyn. cng l giai on kt thc ca mt l lp tch ca ngi Dao H. Trc ht phi tha rng Nhy vng l do chng ti t t ra ch nghi l m ngi con trai lm Tam Nguyn phi tin hnh giai on cui ca l lp tch. l khi anh ta bung mnh ri t trn bn a xung tm li to do nhiu ngi n ng khc t di cng ra v . Vng y chnh l mt tm li to c an bng loi cy leo, c trnh by trn. Ngi Dao H quan nim rng vic h hng tm li y ra ch n ngi con ca cng ng, sau khi tri qua mi th thch, c thn t, thn gi, c t tin v cc v thn linh khc che ch, nay chnh thc c lm mt ngi con ca gia nh, dng h, mt thnh vin ca cng ng vi y phm cht ca n. Vo sng ngy th ba, sau khi nhng nghi l kt thc, ti ln th lc ny, ngi ta chong cho ngi lm Tam Nguyn mt chic o di , mt chic khn thu trm ln u. Hu ht tt c cc thy cng c mt ti y tin hnh nghi l. By ng thy, mt ngi cm dao, mt s tay khng, i xung quanh Tam Nguyn, va v tay va tung dao chm vo khong khng. Sau , h cm mi ngi mt ngn nn i vng quanh Tam Nguyn. Ht vng, tt c cng chm tay vo trn Tam Nguyn, lm rm c thn ch, ri cng p tay vo bng, vo chn Tam Nguyn c thn ch. Mt ng thy ng bn ngoi c to cc li khn. Tip n tt c cc ng thy cng nhau ngi xung trc bn th c li khn. c xong, mt ng thy trang phc ging nh Tam Nguyn, u i m c ui, trn c eo mt bc tranh v mt v thn, ni vi Tam Nguyn bng mt tm vi trc bng, dt Tam Nguyn i vng quanh chic ct gia ln th. Cc thy c mt cng nhau c nhng li khn vit sn trn giy v chun b i xung bn a.
159
on ngi dn Tam Nguyn xung bn a gm c: Ngi i u tin cm hai kim, va i va ma. Theo sau l mt ngi cm thc, mt ngi cm kim v mt ngi eo mt n. Ri tip n hai ngi vi nhng chic tua vi tay va i va ma. K n l mt ng thy dn Tam Nguyn i. ng ny i git li, mt i mt vi Tam Nguyn dn ng. Ln lt theo sau l mt ng thy i m, mc o , tay m sch; mt ngi cm hng, mt ngi c li khn trong lc i. Hai ngi khing vng cng dn nhc v mi ngi i theo. n bn a, tt c i quanh bn a thun chiu kim ng h. Pha trc mt bn a, v hng ng, c t mt chic bn hng v mt bc tranh thnh, pha i din bn ny hng ty, sau chn thang ln bn a, cng t mt bn hng nh th. Sau khi ba vng i quanh thang kt thc, nn c thp v cm dc hai bn ca 12 bc thang ln bn a. Tam Nguyn cng ng thy dn ng bc ln bc . Cc ng thy cng khc ngi ht ln cc bc thang cn li pha trn. Sau tt c cc ng thy trn t t i xung, mt ng thy khc t di t bc ln thang va i va khn, va xua tay v gt ht nhng cnh l chui che trn xung. Mt ng thy ng trc chn thang c li khn. Mt ng khc tip tc tro ln thang. Khi ln ti bn, ng ta ng dy lm nhng ng tc thn ch v ma trn . Mt tay ng cm tua vi, tay kia cm mt chic gy bng g, mt u vt nhn, mt u l con dao. Sau khi ma xong, ng ta khng i xung theo bc thang, m nhy xung. Lc ng thy ang ng c khn trc chn thang tip tc ln. Tay ng cm con dao c eo mt vng tin xu cn, khi ln ti bn ng ly tay vch trn mt bn v th thm c li nim ch. Kt thc ng ta cng nhy xung. Mt iu ng lu l c hai ng ny mi khi nhy xung u v hoc xoa tay vo ct bn a ri mi nhy. Mt bn kh cao so vi mt t nn cc ng u tro th chn ri mi nhy ch khng nhy thng t trn mt xung. Khi ng thy cm dao c vng tin kt thc nghi l ca mnh th ng thy dn Tam Nguyn bt u ln. Hai thy tr cng ln cu thang song song vi nhau, mi ngi mt bn. Va i va ci xung dng tua vi xua xua hai bn nh dp ng. n cnh bn, ng thy cng nim ch ri Tam Nguyn ln mt bn. ng ta ly ra nhng mnh vi trng v en (do ng ch nh sm sn v a lc ng thy cn ng di chn cu thang bt u kp vo ba khe ngn tay gia ca Tam Nguyn, mi khe ba cp. Nhng tm vi dng qun bng ca c thy ln tr c ci ra v lun xung khe thang. ng thy nhy xung khi thang
160
vo bn a b cht t v thang c em i. Trn bn lc ny ch cn Tam Nguyn ngi xung, quay lng v hng ng (ni s ri xung, mt nhn v hng ty ni ng thy s ch huy cuc nhy vng. ng thy cm con dao khi ny by gi ngi cch bn a khong 5m, bt u hnh l. ng ta h ln hai ting , bo cho Tam Nguyn bit cuc l bt u. Sau , ng ta h tip mt ln ng thi nhm ngi ln mt t, h ln th hai ng khom v h ln th ba ng thng ngi ln. Xong vic ny, ng dang tay phi sang phi v cng h ba ln, mi ln h l mt ln nng dn ln, n cu th ba th gi thng ln u. Ht bn phi chuyn sang bn tay tri. C mi ln h v lm ng tc ny th Tam Nguyn trn bn cng nhn m lm theo, v xong mt bn tay th Tam Nguyn th mt cp hai ming vi en trng mt k tay. C nh vy sau su ln th s mnh vi kp tay cng ht. Xong vic th cc mnh vi, theo li h ca thy, Tam Nguyn ng thng v ngi xung, hai tay b vo gi. Li ba ln h, Tam Nguyn theo m chm chn v xoay dn ra mp bn pha ng. Trong lc , mi ngi di cng nhau tri vng cho cng ra. Trn mt vng tri 12 ci chn an cho nhau, ng thi ly go vi khp mt vng. S chn phi xp sao cho lc ngi Tam Nguyn nhy xung th tt c cc u chn phi chm li ph kn ton b ngi nhy vng. Tam Nguyn c nhch dn, nhch dn. n ln h th ba th bung mnh ri xung vng theo ng lng xung trc. Khi xung ti ni, tt c cc chn ph kn Tam Nguyn. Anh ta khng c ng y m vn gi nguyn t th ngi b gi. Ch n khi cc thy xng vo, ly tay p vo u gi, lc y Tam Nguyn mi c b tay ra v dui thng ngi v chn. Cc thy ci o ca mnh ra p cho Tam Nguyn. Ngi ta bt u c nhng li thn ch. Sau ngi ta nng Tam Nguyn ngi dy, cc thy ln lt vo dng du ba ng (tng trng) v nim ch cho Tam Nguyn, bn trng v cm cho Tam Nguyn. Ngi ta em n mt cun vi v chic ng na dc tin vo lng Tam Nguyn kim tra m dng ri x cho Tam Nguyn hai on vi. Mi th tc nh vy l xong. Gi y chng trai y coi nh c cp sc l Tam Nguyn. V anh ta tr thnh mt ng thy Tam Nguyn mi v ho vo dng cc thy ma ba vng xung quanh bn a. Trong lc va ma cc thy cng nhau cht vng ra nhiu mnh v em vt ra bn pha. L kt thc, mi ngi li nhy ma tr v nh trong ting nhc rn r.
161
Nhng ngi hm qua dng bn a nay li t tay ph n ra, ngoi nhng ngi khng ai c lm. Ln th c d v em ra khi khu vc nh t i. L lp tch ca Dao H l mt l hi va phong ph va phc tp, trong cha ng rt nhiu cc cc phong tc, tn ngng ca dn tc Dao H. N l mt hin tng vn ho tng hp gm nhiu loi hnh ma, nhc, l v c bit l s lng ln nhng bi cng do cc thy cng c t cc sch c quy nh t lu i, c ngha rt quan trng n i sng vt cht vo tm linh ca tc ngi ny. Do hiu bit cn cha c thu o, cng nh vic quan st cn cha y , nn chng ti c gng dng ln mt phn no c gi hnh dung mt hin tng vn ho kh c o ny. ng thi cng l thnh cu nhng li ch gio ca cc bc thc gi tng tri, vi lng mong mun c b sung m dng li mt cch y tt c nhng nghi l th v ny./. L.H.L
162
hi ma lng cng vng tu l

Nguyn hu thc
Mi khi ma xun v, ngi Mng x Tu L, huyn Bc,

tnh Ha Bnh li t chc hi ma lng cng. Hi ny din ra hai ln trong mt nm, vo cc ngy mng 3 thng ging v ngy mng 4 thng 3. Tc l vo dp tt Nguyn n v tt thanh minh. Dp tt Nguyn n, khong 3 gi sng ngy 3 thng ging, khi ting trng ba hi 9 ting t tay mt ng gi lng Mu vang ln nh c nh, y l lc hi ma lng cng bt u. Tip theo ting trng l ting ching ca lng Cng. Lng Cng ni cng, ting cng rn r li ng gi dn ra nh. Sau , bt cht vang ln ting xng ca ngi lng Ring. ting xng va l li ku gi va l li chc thc gic dn chng cc lng mau mau ra d hi. Li xng bng ting Kinh nh sau: Ching ching lng i Ht nm c, bc ra nm mi C l tic thnh hong, Mng ba thng ging Cu cho dn lm ma lm mng Lm n, lm ung, Lm la, lm m, lm bng, lm vi C tru, c b C la c m Con tr cho n khe Ngi gi cho n bc u Nghn nm trm tui Con bun k bn v dn lng ta i! Li xng thnh thong li ct ln sut ngy trong ngy hi. Tin h, hu ng sau li xng tt c dn chng reo h hng ng.
164
Mi ngi t tp mt ngi nh c 4 ct ci bng g trai to, quanh thng vn, trn lp tranh, gian gia l bn th thnh hong. Hai bn c hai bc cn g chm hnh con cng. K l hai ng bng to gm nhiu b lng cng, mi b 6 chic. Bui l bt u. Trong nh n, nh uc sng trng, ng ch t h Sa ngi Mng ra t. T xong, ng ly t ng ra mi tay mt chic lng cng bt cho tay trc ngc v bt u ma. Sau ch t ma l i din cc bn vo chu. Mi ln hai ngi mc o thng i m ng cn, tay cm lng cng ma. H ma theo nhp trng v ching. Mi lt ngi ma xong, ngi xm Ring li xng bi. Ching ching lng i... gian gia nh ng c lng Cng ng bn hai chic ching ln. ng c lng Mu ng bn mt chic trng to. Ting ching, ting trng nh xen k nhau, thnh thong li nhp vo nhau lm nhp cho ngi ma. Mi cp vo ma khong 20 n 30 pht, iu ma phng theo iu n cng ma. Sng hm trong khng kh tng bng ca ngy hi xun, cc nh mang ra nh mt mm cm trng tinh v nhiu mn n. Cc mm thnh dy di. Khng c ai ng ra chm thi nhng trong thm tm mi nh y l ni thi c vi nhau. Tra cc gia nh ph c n ngay ti ch. Cng vi by c, hi t chc cc tr chi nh u git di la, nm cn, ko co lnh gii v.v... Cng bui sng , khi no dn bn nghe ting trng t xa tin v bn th mi ngi vui mng no ng. H dong c, ni ching trng ra n ngi anh em t Mng My vo d hi. Tng truyn, ng t Sa Qu a lp t Tu L, cn em rut ng em mt s dn i lp t Mng My. Cho nn, nc anh Tu L lm g u bo cho nc em Mng My bit cng lm. Nc anh phi ra n nc em nh th mi qu nhau. Tm mt gi chiu, dn lng v ngi d hi mc qun o mi v p i n nh ch t rc c kiu sn son thp vng trong ng sc vua ban t nh ch t ra nh. Ti mng 3, cc quan chc a phng, ngi gi bn ma chu xong th mi ngi t vo nh tham gia vn ngh. Cng nh ma lng cng phn vn ngh thu ht rt nhiu ngi n xem. M u ngi ch
165
tr nh 3 ting trng, by mm ht, mt bn dnh cho nam, mt bn dnh cho n. Xong u y ch tr dng dc xng mt bi r to bng ting Mng: Dn im lng ti xin tha t dn Mng ta c ngh Qu dn Mng ta c tic L tic thnh hong mng ba thng ging No gi hng huyn No trai hng huyn No gi hng Mng Ai c thng ni rng thng 1 Ai c ang ni rng ang 2 Trc l chu bng thn thnh Sau l qu chc dn Mng nghe nh Ma cm th c, ma la th ln Phong ng, ha cc lng ... Dn chng h ng h theo. Li ht y khng c bi bn gn vi l hi m ty theo tnh cnh m ng tc, xen vo ting ht l ting trng m. T m sng hm sau hi vn, ng ch t cm lng cng ma iu "Chu n qun tha" (ma bi lui) a tin mi ngi ra v. Din bin ngy hi ma lng cng vo ngy tt ci mng ba thng ging l vy. Sang ngy mng bn thng ba (dp tt Thanh minh), hi t chc li, trnh t tin hnh gn nh ngy ba thng ging ch c i ch khc nh sau: - Bi xng ca lng Ring c thay i i ch: Ching ching lng i. Ht ma c bc sang ma mi C l tic thnh hong Mng bn thng ba Cu rung xung ng
1 2
Thng : Mt loi ht i p nam n ca ngi Mng. ang: Mt loi ht i p nam n ca ngi Mng.
166
Cho dn lm ma lm mng... - Sng ngy mng bn thng ba dn chng khng mang c ra by m m tru, m ln dn lng n chung. - Chiu hm dn chng khng i rc sc vua m rc ng " t, nc", ngha l ng u t khu M ng, khing linh hn ng ta v nh. - Phn vn ngh, ch tr vn xng bi c ch khc thay "l tic thnh hong mng ba thng ging" bng "l tic thnh hong mng bn thng ba". - Bi t thng ging gi tn u t Tu L nhng bi t thng ba gi tn cc u t quanh vng t Tn Minh tr xung. * Din bin ca ngy hi ma lng cng Tu L gi cho chng ti mt s vn nh sau: 1. Hi ma lng cng l ngy hi tng nh t tin, mt nghi l nng nghip ca dn tc Mng vng Tu L. Xa kia cc c dn nng nghip trc khi m u mt ma mi thng lm l th thn u t cu mong s ph tr cng vic lm n ca lng gp nhiu may mn. Theo mt s c gi vng Tu L, ng t t y l ng c Sa Qu a, ngi Mng trc chu Mc, sau dn con chu xui dng sng vo lp bn Tu L. Truyn rng hi y thung lng Tu L cn l rng gi c rt nhiu cy ch mc cao vt. n y, ng c Sa Qu a gp n cng ang nhy ma mt bi c (cnh ng Cng by gi). ng ngh t lnh chim u v bo b con dng chn khai ph. No ng t y tt, lm n thun li, i sng dn chng mi ngy mt m no. C ngi n chng nhng cng khng bay i m thng ngy vn xung nhy ma. Vi lng yu qu con vt, ng c cho l iu tt nn bo dn chng khng git cng m bt chc iu cng ma vui chi. Ni y, ng lp miu th bn th. Sau ngy ng mt, dn chng ghi nhn cng lao ca ng lp ng lm thnh hong ca lng. Mi nm chun b lm ng, dn li t chc mt ngy hi tng nh t tin. Ngy vui y h ma li iu cng ma by t lng bit n t tin v con vt mang iu tt lnh cho h.
167
2. Hi ma lng cng pht trin c qui m ln, vi trnh t chc cao c ph din thng qua cc hnh thc vn ngh tng hp. V qui m ngy hi th din kh r trong s phong ph ca cc hnh thc vn ngh. Ngy hi c ma, c ht, c thi tr, c rc hi, do vy thu ht rt ng ngi n xem. T Ph Th xung, t Thch Bi sang, ng thi con bun k bn cng v kim li. Nim t ho qua cu: "Con bun k bn v dn ta lng i". Khng phi v c bi xng ca lng Ring li bng ting Kinh. Chc nhiu ngi xui c mt nn Ban t chc hi thy cn phi ni bng ting Kinh thng bo mc ch ca ngy hi. Trnh t chc cao ch c s phn cng r rng minh bch qua cu ca: Lng Mu nh trng Lng Cng nh ching Lng Ring xng h G P ni rang (ang) Lng Ching i vi Nh s phn cng y nn cc khu din xng kh n nhp nhau th hin ti t chc, s iu luyn v chuyn mn. Di bn t tin l nhng ng tc ma lng cng nhp nhng, uyn chuyn th hin nim vui sng ca nhng c dn nng nghip va qua mt k lm n vt v ginh m no v ni nim say m ca nhng con ngi chun b bc vo mt ma lm n mi. Ngi n hi chng kin ti nng ma ca tng cp cc v i din cc bn n chu. H c quyn khen v ch ng ny, ng n. H c quyn t ho ngi bn h ma p. Xen vo l ting trng, ting ching, ting thng, ang bay ra t mm ht i nhau va mn m tnh ngha, va t duyn dng. Cn cuc vui ngoi tri thc s cun ht nh mt say m ca cc chng trai, c gi. H ht v m. Ting h reo ca ngi xem khch l ngi u vi tm la t tm. bi nm cn, ai bo trong qu cn kia khng gi ghm cht tm t tnh cm ca nhng i la yu nhau. Vui nht l m ko co. Mt bn nam, mt bn n co ko nhau qua si dy song di. Mt cuc thi sc. Nu bn nam thng, nm y mi ngi tin rng ma la s c. Nu bn n thng h ra v vi nim tin
168
ma bng s tt. Ngy hi chun b cho h nim tin vo cng vic h sp lm. Bi xng gi dn hng mi ngi hy ch vo cng vic lm ma: Ching ching lng i Ht ma c bc sang ma mi... Bi xng trong phn vn ngh bn cnh khch l cc ti nng vn ngh tr ti, h khng qun nhc nh: Ma cm th c, ma la th nn Phong ng, ha cc v.v... Ht u th ht nhng mc ch vn hng vo cng vic sn xut chnh ca ngi nng dn l sn xut nng nghip. N th hin rt r mc ch ca vn ngh i vi cuc sng. 3. Hi ch s khai, ngy hi thi ti. V mt hnh thc, ngy ba thng ging, dn lng ch gp mt nn cm v t c kh ct c ngi lng Mu Cng cn u theo s h t ln bn th v thnh hong (ch ngha bnh qun kiu cng x nguyn thy). Ngoi ra cc gia nh cn mang mm cm ca nh by ra. H i xem c ngi v t chm c mnh. H thi giu thng qua s lng cc mn n, thi kho tay (lm trng tru nm cnh, mng ly c tai xe ra, cch gi tim, gan ln hy cn ti nguyn...). y l hnh thc hi ch s khai ca dn tc Mng nhm gii thiu c sn a phng, thng qua th hin ti nng ch bin sn vt nng nghip. Ngy hi l dp dn chng ph trng nhng b qun o p, nht l nhng b qun o ca ph n Mng. 4. S chuyn dch ca ngy hi xung ng vo ngy hi u xun nm mi. Chc rng khi thy ngy hi ma lng cng c t chc vo thng ba. Bi ngy hi ny cn mang nhiu tn d ca cng ng cng x nguyn thy. V thi gian n gn lin vi thi im m u mt ma (thng ba l ma pht ry lm nng, ma i sm tra ht); hnh thc sinh hot th c lng cng n chung. y l li hp xa ca cc tc trng hp c tc n h ho sn xut, truyn ging kinh nghim, by t cch lm n; c lng t chc rc ngi t t v bi vn t bao qut tn u t, gi va la ca c mt vng thuc huyn Bc...
169
Sau , n mt giai on lch s nht nh, lng cng x b rn nt to iu kin cho tng nh ca lng pht trin, ngy hi li ko c nhiu ngi n xem th n khng cn gi nguyn vn cc yu t ca hi l nng nghip na m nhng ch cho cc hnh thc sinh hot vn ngh dn gian pht trin. Hi pht trin c nh hng rng ra vng c nhiu ngi, nhiu ni bit n. Cng nh cc nh cha, miu mo khc, v thnh hong Tu L c vua phong sc nhn dp u xun nm mi. Nim t ho ca lng tri dy, dn lng m hi n sc vua ban. T y, ngy hi ma lng cng c ti din ngc li vi thi gian khi thy ca n (4-3) sang ngy u xun nm mi (3-1). Do vy, ngy 3 thng ging khng c tc rc ng u t t M ng v m i rc sc vua, khng c tc n chung m thi c, li xng nng v chc tng nhiu hn l khch l sn xut. Tuy nhin, ngi dn Tu L khng th qun cng lao ng t lp t ca mnh, mc du lc trn h c mt ng vua ng tr. Mt mt h th vua m hi u xun, mt khc h th t tin m hi thng ba. Hai ngy hi v hnh thc din xng gn nh nhau trong mt ma xun. Hai hng i lp nhng thng nht v t tng: "t c l qu c thi". * Hi ma lng cng l ngy hi mang nhiu nt ring ca ngi Mng Tu L. Trong s nhiu nguyn nhn hnh thnh chng ti c bit lu n hai nguyn do: 1. Mi trng, cnh quan, a l. Tu L l vng t tt m bo cho b con lm n kh gi, c iu kin t chc trong mt ma xun hai ln din hi nh vy. 2. Ch chnh tr Tu L khng n mc h khc, qun l cht ch n tng ngi mt nh cc vng Mng c ch lang o lu i. Nhng ngi dn y mang trong h ci cht phng khong. H va c bn lnh c nhn va c cht cng ng dn ch cao. V l vn ha ca ngi Mng Tu L khng thun nht. Vn ha ca mt s dn tc anh em nh hng vo h kh su v r. V d, tc cm bn ca ngi Ty, ngi Mng Tu L nhp vo t thi Mc Chu. (Tc cm trong mt s ngy nht nh, dn khng ra khi bn, ngi ngoi bn khng c vo. ng ra vo bn u cng dy. Tu L nu m tru cm 7 ngy, nu m b cm 5 ngy, m ln cm 3 ngy. Ba nm lm mt ln). Chnh hai ci l nn tng to ra ngy hi ln c nhng hnh thc vn ngh c sc, nht l ma lng cng m sau ny ngnh Vn ha 170
Thng tin khi phc pht trin thnh iu ma hay 1 b sung vo di sn vn ha c o ca ngi Mng tnh Ha Bnh./.
N.H.T
Nm 1976 ma lng cng ca i vn ngh x Tu L do c Th o din i d hi din tnh ginh Huy chng vng. Nm 1978, o din Khc Tun trn c s ma lng cng thm ma Dao, ma ng dng v "Vui xun dng hi" li ot Huy chng vng. Cng v ny i vn ngh huyn Kim Bi dn dng i hi din ton qun cng nm li ot Huy chng vng.
171
L hi ln hai
I Ly
mt ma l hi. Trong khng kh xun ti y, xin hy n vi nhng ngi anh em tc Ty c chng kin nhng l hi c sc ca h. Sau tt Nguyn n n xun, ngi Ty ni chung, ngi Ty vng ng Kh, tnh Cao Bng ni ring thng m hi cu ma, cu sc kho cho mi ngi v t chc vui chi. C th l hi tung cn trong l xung ng (Lng tng), hoc l hi m Trng, cn gi l hi Trng, hay hi Hai1. Nghing v pha phn hi, chng ti gi y l hi Ln Hai, hay hi ht mi Trng. y l mt l hi quan trng ca ngi Ty, thng c chun b ht sc chu o v ko di nhiu ngy, ch yu ring trong tng bn, qu lm l mi thm mt s ngi thn thch, quen thuc mt vi bn ln cn tham gia m thi. V th, c th thy ngay y l mt l hi mang tnh hng ni trong phm vi bn, c l, n biu hin s ri rt ca mt tm l ct c, t giao lu, gia cc bn trc kia, hoc gi mt vn g m cc nh nghin cu l hi cha tm ra c. Th nhng, l nhng chuyn v sau. Nh ni, hi ht mi Trng thng c t chc di ngy v c chun b, sa son kh cng phu, ngay khi dn bn cn say sa trong tt Nguyn n. ng vy, ngay t sng mng mt tt Nguyn n, trong l cng th cng ti bn, mt thanh n xinh p, trong trng c dn bn la chn, c ra lm l xin php thn linh cho m hi Ln Hai (ht mi m Trng). Sau khi c thn linh ng (m thng th thn linh bao gi cng ng vi nhng nh v hnh ng tt p ca con ngi), c gi knh mi gi bn ( hoc hi ng gi bn) la chn ngy tt m hi v kt thc hi. Dung lng thi gian v qui m hi khng c nh m tu thuc vo iu kin vt cht, tinh thn, s chun b cng nh s la chn ca tng bn. Ch c iu bt di bt dch l: hi ht mi Trng phi t chc vo (v trong) dp tt Nguyn n. l khng/ thi gian vn ho t nhin ca hi.
Mi khi ma xun ti, khp ni trn t nc ta li bc vo
Thch Phng- L Trung V- 60 l hi truyn thng Vit Nam. Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.339.
172
Sau khi la chn c thi gian, n nh thi lng, a im din ra hi, mt ban t chc hi, ng u l cc gi bn c bu ra lo vic chn ngi, phn cng cc khu, cc cng vic t chc l hi. Gia nh no, c nhn no c chn vo lc lng chun b hi u rt hnh din, vui mng v vinh hnh. C bn nh bng si trong khng kh tt tht vui v, khng kh chun b tht rn r. Mi nh, mi ngi no nc chun b v d khng ni ra, ai cng trong tm trng n ch thi khc m hi. Mi nh trong bn u no nc chun b ngha v ng gp phn mnh. Lc ny ma mng thu hoch xong, thc la vo b, vo kho, ln bo c sn trong chung. Ni gc nh, chum ru bc men thm dy. Tt c sn sng vo hi. Cng vic chun b u tin l lm din trng ( ni din ra hi), dng sn cng, gin hoa... Trc ht, nhng ngi kho mnh, kho tay trong bn chn mt khu t trng hoc mt bi trng rng ri, bng phng, c a th tt trong bn lm ni t chc hi. H dng cc nguyn liu chun b sn nh vn, tre, phn, dy, inh... dng sn cng. Sn cng cao khong 1,2m n 1,4m, xung quanh thng kn phn na, phn tre. l ni t l vt v hng cng thn linh ca bn. Bn cnh sn cng, ngi ta dng mt gin hoa ( tng trng cho vn hoa), ni m, theo thnh cu ca dn bn, m Trng v cc thn linh ( nam v n) s xung hi hoa, nghe ht, xem ma... Trong khi , mt s ngi khc, theo s phn cng ca gi bn hoc ban t chc, lo chun b vt cht ( c thc cng nh hng, hoa, tr, ru..., c thc n bnh thng nh bnh tri, go, tht...) cho l hi. y l cng vic t c ch ti, nhng c vai tr ht sc quan trng cho s thnh cng ca l hi. Trung tm hn c, quan trng hn c v v th cng thu ht hn c l nhng ngi c bnh bu, chn la ng cc vai, cc nhn vt trong l hi. Chnh nhng ngi ny quyt nh s sinh ng v quyn r ca l hi. H phi l nhng ngi tiu biu cho lng bn, va p nt li va p ngi, ng thi li phi thuc cc bi ht v gii ca ma. Thiu mt yu t trong nhng g nu trn, th h kh c th c la chn nhp nhng vai quan trng trong l hi ht mi Trng. K t sau khi c la chn, phn vai, s ngi ny t lo trang phc, tp dt cc vai, n li cc bi ht iu ma trong l hi v tm n nhng b m gii vn ngh, thng gi l M Cc hc thm nhng bi ln Hai.
173
Mc ch ca l hi ht mi Trng l cu khn m Trng (qua cuc diu hnh n v tin m Trng...) cho thn linh trn thng gii, ban pht iu lnh iu tt, tr b iu d iu xu, gip cho ma mng bi thu; cy ci xanh ti, gia sc thot khi dch bnh, sinh n n ng, con ngi hnh phc, m no... Do c mong nhng iu tt p m hnh thc ngi lm l, cc vt dng tham gia l hi cng nh khng kh l hi u phi p v ph hp trong s giao cm tin- trn, thnh thn- con ngi. C l v th m cc vai chnh trong cuc l nh: hai m Trng (cng hai), hai m Kho (thip sl), v cc thiu n ma ht v hai thanh nin bo v...u p , kho mnh, phc hu... Trong khng kh huyn hoc, nh thc, nh o, gia ngi ci tin v ci trn; gia ngi d l v ngi nhp vai..., ai cng c cm gic rng mnh ang c chng kin nhng g ht sc quan trng i vi cuc i tng con ngi trong ngy xun m m ny, v ai cng hi hp ch giy pht bt u l hi ht mi Trng... V cui cng, ci giy pht y cng n. Hi ht mi Trng bt u bng l dng hoa, va c ngha chc mng nhng ngi ng vai, va nh l nghi thc m u cho hi. Sau nghi l dng hoa l din ln Hai (tc ca ht mi Trng), mi ngi ht nhng bi ht tin hn on ngi trn gian ln cung tin n mi m trng xung d hi trn gian di nghi thc l diu hnh. Cc vai chnh trong cuc l diu hnh gm: Hai ngi ph n trung nin, phc hu, c , p nt, vc dng p ng vai hai m Trng (tc l hn m Trng nhp vo- c gi l cng hai) ht i p vi ngi trn. - Hai ph n khc, tiu chun nh trn, c th tr hoc gi hn i cht, ng vai hai m Kho (c gi l thip sl) lm nhim v dng hoa v cu nguyn. - Mt s thiu n thanh tn, tr p, tham gia ma ht, ph vic cho cc thip sl. - Hai thanh nin kho mnh (cm hai cy nu bng trc) ng bo v trc ca nh m Trng. Tt c cc nhn vt ni trn u ho trang p, trong m Trng rc r nht: o la , qun hng, khn , tay cm di la hng1. Hnh trnh diu hnh ln cung trng bao gm hai chng:
1 ,2,3
Trch Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 339- 343.
174
- Chng th nht qua th gii nhn gian, ci ngi gm ng trong bn, vn rau, vn cy n qu, miu th cng, ging nc, cnh ng la, bi du, ph Thnh Lm, nh Tin, ng qu, ni vn, th gii ong ve, qua cu Tam Quang2. - Chng th hai qua th gii thn linh, i vo khng trung qua ni ca nhng ngi cht yu, ch trai gi, ch Tam Quang, mng t tin, phng nhng ngi lm quan h gii, cui cng n cung Trng3. Vy l, tri qua bao nhiu chng ng, ca i, cui cng on ngi trn gian cng n c m Trng xung vui xun. Khi on ngi n m Trng tr v h gii, th c thm hai m Trng v 14 v thn nam n ho cng dng ngi n vi chn nhn gian. Khi on rc v ti mt t, c bit l khi m Trng xut hin, mi ngi reo mng, ca ht, hi hoa, n rc, lm l dng hoa, cu chc. Cc nhn vt cng mi ngi u bt u cuc ht mi Trng vui chi. Sau nhng li ht cho hi, chc tng, a n l nhng cuc ht nguyn cu, xin cho nhiu ging tt, xin cho nc phn nhiu, cu khng c thin tai th d, cu cho ng la nng bng, ma mng tru ht... Mt trong nhng li cu khn (tm dch) nh sau: Ly m cho con la ging Cho con ging la nng Cho con ging la ng Ging la np gt cui v Thng nm cho nc cy cy... V ny tt hn v xa, Ma ny tt hn ma trc Gc la b trn Bng trm qua b di...1 Sau nhng li ln Hai (ca ht di Trng) va c tnh cht gii thiu trn gian vi thn linh ( y l M Trng cng cc thin thn), va mang tnh cu nguyn nghi l (c gn cht t ti nghi l cu ma, nghi l cu ma, m biu tng l thu triu, mt Trng), mi ngi u cm thy yn tm v nhng g mong c c ca ln trc thn linh v thn linh cng bit c kht vng ca con ngi. V dng nh ho ng vi kht vng , m Trng, sau khi ni li cu nguyn, ly
175
khn che mt cng tham gia ht i p vi ngi trn gian i d hi v mi chuyn, t vic sinh sng, lm n, ma mng, sc kho, tr tnh yu2. n nay, cng cha c ai gii thch v sao khi ln Hai, mi ngi khng cp n ch tnh yu? Do mt cm k nguyn thu? Do m Trng ch lin quan ti ma mng, thin nhin, bnh tt con ngi? Hoc gi, bn cnh m Trng, trong cuc i nhng con ngi tc Ty, nhng dp nh th ny cn c mt v thn linh ch tr tnh yu? ch l nhng gi thuyt cn minh chng thm. D sao th ln Hai cng c nh th m truyn lan; khng kh ht h vui vy, no nc c ko di t ngy ny qua ngy khc, ni hai ba ngy, bn mt tun lin, c ch ti gn na thng mi dt... V, mt mng khng th khng nhc ti l, trong khi ni chnh hi ang din ra cuc ht khi ho thanh, lc i p gia tin v trn, th nhng a im xung quanh , ngi ta xen k t chc nh yn (cu lng g), nh quay, chi g... cho ti mt hm mi ngi trong bn thy cuc vui , cu ht cn, li cu xong, th lm l kt thc hi1. L kt thc hi (c gi l slng hai, tc l tin mt Trng v tri) l ngy l m rng, vui nht ca hi, vi thnh phn tham d gm b con trong bn, ngi thn thuc, khch mi v du khch vng lai. Lc ny, ngoi sn cng trong bn nh t phn trn, ngi ta phi dng thm mt sn cng na ngoi ng rng c ch cho khch d, cng l ni din ra cuc ln (ma ht) mi chia tay, tm bit gia ngi trn v ngi ci trn, tin m Trng v cc thn v tri. Dn chng, ngi d tp trung sn cng trong bn ri cng ko ra sn cng ngoi ng. Hai thanh nin bo v nh m Trng cm nu trc i song song dn u on ngi i, mang theo cc dng, vt tng trng hnh mt trng, thuyn, hoa, mm xi v nhng hnh thc khc. Sut bao ngy l hi, cc nhn vt (c thay i danh ngha) sng chan ho cng nhau, thng cm nhau su sc, nay chia tay khng khi bi ngi. Bi ht ln lc ny nng ngha, lu luyn tin a nh chng mun ri2... Lc ny, m Trng trn ho, khng cn l thnh thn xa l m tr thnh bn thn ca con ngi, cng con ngi bn rn, nc n chia ly, ht tm bit v ht hn h gp g ma l hi sau. Xin nghe mt on li ht ca ngi trn: Tnh thng i ta nh non cao ni c
1,2 1 ,2
Trch Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 339- 343. Theo Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 343.
176
Ch nh chic l gai nghing ng lung lay, Ch nh bng c tranh bay theo chiu gi Trng v tri, lng ta xit ni nh thng... Cn y l mt on ht ca Trng nhn ngi trn: Nhn ba ngy bun hy b cnh cy trn phin Ngy vui hy b cnh l trn cnh cy trng trn thng gii c nhn, c thy Ngi trn bun cn bit thu tha may v, Trng bun phi sut i go trn tin...21 V khi kt thc cu cui cng ca bi ht chc tng, th hai ngi ng m Trng ng xung, thip i trong i pht. Khi m Cc phi lm ng tc thu hn hai ngi (tc m Trng ri ci trn). Sau , hai ngi tnh li, tr li vai tr dn bn thng ngy ca h. S tr li ny lu hay mau tu vo mi ngi. Hi ln Hai (hi ht mi Trng) kt thc trong nim giao cm mnh m, thing ling, thn thnh gia con ngi v siu nhin. Hai sn cng c d i. Mi ngi t hi vi nhau, ln lt t chc n ung mng hi, mng xun, mng du khch n vi l hi. C bn lng u hn hoan hy vng m Trng v cc thn linh s chp thun gip cho ma mng tt ti, ngi vt mnh kho, l hi ma sau ng hn, phong ph hn, chu o hn... V, vi tt c nhng chi tit s qua v tng vn ho tn ngng mi bc l phn no, rt cn c tip tc khai thc, c th ni l hi ht mi trng l mt sinh hot vn ho- tn ngng hp dn v huyn diu vi bt k ai, - cng nh cha- tng chng kin./. I.L
Theo Thch Phng- L Trung V- Sd.
177
l tt mng mt thng by
vng thung chng
Sau tt nguyn n c truyn, ng bo Nng Mng Khng c mt

l tt khng km phn linh nh, ho hc vui ti, l tt mng mt thng by m lch. Hng nm, c n h tun thng 6 (m lch), b con ngi Nng li n nc phn khi chun b cho n v t chc l tt mng mt thng by (ting Nng gi l chinw chetx). Khp cc gia nh, lng bn t gi n tr, k mng ngi lo bn tn xn xao, no nc ua nhau chun b c tt. Cc b m, ch em ni tr no lo sm go np lm xi 7 mu, may mc qun cao mi, lm ti ng cng g cho tr em; no lo g, tht v nhng th thc phm cn thit. Cc ng b, anh em trai th lo chun b gt a mi, ru ch, mi khch ngoi tc, ngoi bn, hoa qu bnh tri. a mi c gt bng vu gi, gt mt na on hnh ch nht, mt na on trn v gt trc t 3 n 4 ngy phi kh khi nhum mi p v khng b mc. Ru thng t nu bng ng np v ru ng np ung ngt hn. Do khi trng ng nh no cng phi trng mt cht ng np. Khch mi th nh no cng mi cc anh em h hng, bn b thn thit phng xa ngoi ngi Nng v mi trc hng tun anh em c thi gian thu xp cng vic v mua sm qu cp ti mng v cm t. Cc nam n thanh thiu nin th r nhau ly ci kh, i cng gi go, ct c tru nga, ly rau ln d tr cho nhng ngy tt dnh thi gian vui chi. n gip tt, ngy 30 thng 6 m lch, ngi no k y trong mi gia nh, ai cng tp np ua nhau lm cc cng vic ca mnh, ph n ct ra l xi, l chui, l dong nhum a , xi 7 mu, lt xi mu th gia tin, gi xi lm qu cho khch, xay u ph lm thc n sn cho nhng ngy l tt, ng ln con t 20-25 kg lm tht quay chun b thc n sn. Nh kh gi v mi nhiu khch th m hn mt con, khng th vi ba nh chung nhau mt con. Cc ng b gi, con tr cng mi ngi mt vic: ra bn gh, m chn, bn th, chn bt. Cc em thiu nin th ct c nga, ly rau ln ba ngy tt. Mc d mi nh c s chun b cho tt khc nhau nhng c n cui chiu chp ti hu nh nh no cng phi nhum xong a - cng vic chun b b chnh thc u tin cho l. a c nhum bng l xi a (ting Nng gi l chmj thuj). Loi l xi ny ch dng nhum a v xi . K thut nhum a
179
rt n gin: cho l xi mt lng va phi vi s lng a v nc un. Nu s lng a t, l xi nhiu th khi luc s b qu ng mu thm, a khng ti. Ngc li s lng a nhiu m l xi t th thiu v a nht cng khng p. Bi vy, nhiu ngi phi nh nhng ngi c kinh nghim nhum gip. Cng vic cui cng trong ngy chun b tt l nh ai ny u tm git thay qun o sch s, nh no phi lm c cng tri th chun b mm c cng. Mm c cng tri c t trn sn gc sn m bo sch s. Do nhng nh phi cng tri phi lm mt ci sn gc sn nh vo dp tt thng 7, sau dng phi thc, ng, ngi khu v v lm ch vui chi cho tr em nhy ma trong nhng m trng sng. Song c iu k l ngi mang thai khng c lm, phi nh ngi khc lm gip. Mm cng tri ting Nng gi l Pai chan- cungj phax. Mt ci bn t quay hng mt tri mc v c mt cy cu tri bng vu cao hn u ngi c cng bng l chui, t 5 ci bt, 5 ci chn lm bng dng cy sy, mt bt nc php; 5 l hng bng thn chui; c hng giy nga treo mu 5 con (c dng h 3 con); chn ru gia cng i y mt chn khc gi l ta chanj nh cng rng; mt bt nc l xi nhum a ; mt l t gi bng vu, c c chy nhum . Bn cnh mm c by c b l xi nhum a. Vt cng ch c mt con g sng gy to, p, lng ; 5 bt xi mu tm v mt ming tht ln nh. Gn nh thnh mt quy lut t nhin, tt thng 7 nm no cng vy, cng vi vic chun b tp np, nhn nhp th ngy 30/6 hoc ch t cng l bui chiu tri cng tun ma tm t, nh trt nc. ng bo gi cn ma l ma di sn. Mc d ma vy nhng ng bo vn thch v n ra sch tt c mi u rc ri, kh tri ti tm nng nc hm tt tri quang my tnh, khng kh trong lnh, chi tt c thoi mi. Nu khng ma th b con lo lng s tt s mt vui v cu mong cho tri cn ging. V vy m b con chun b tt rt chu o. Sng mng mt thng by l l chnh ca ng bo; sau l vui chi n ung linh nh, hi h tp np. Sau mt ngy tri ma dng, bu tri tr li quang ng trong xanh, bu khng kh tr nn trong lnh nh c cun ht mi rc ri mi trng, ph h tr cho ng bo Nng n tt. Khi tri mi chuyn ngy g gy canh ba, cc gia nh lm sn cng tri thc dy nhm bp thi xi m g cng tri trc khi tri sng. Thy cng mc qun o di, vi en, u i khn xp, chn i giy, long trng khn ly bn phng, tm hng
180
tri t, ni rng, cy chui lm l cng t n tri t, ni non... ph h tr cho ngi Nng chin thng gic ngoi xm, bo tn ni ging dn tc v mi thn tri, ni non, rng chui xung d l tt chin thng c truyn dn tc m ngi Nng khng bao gi qun. Ni dung bi khn c on: Hi thn tri thnh t Hi ng thn tri t Hi mt tri trn cao V rng chui ni thp Hm nay ngy mt thng by n tt th ngi Nng1 N t ny h Vng chu gia Con i chu th h i cht ngi Nng N t ny em ming tht ln nh, con g sng gy to ln knh em a xi tm, ngm ru ngt v mi Mi n thn tri thnh t d c Mi n thn tri t, mt tri trn cao ngi mm Cng t tin tc Nng chi vui ba c Cng th h chu, h cht ngi Nng n tt thng by n c xong xin ph h tr ngi Nng Ban phc tc Nng thnh tr bnh an... Sau mt bi cng, thy cng m g np l. Con g c lm lng ti ch. Lm sch g, con g khng luc chn m by tht sng, c lng rc g cng c by nguyn ti ch trn l chui t cnh mm v cng cng mt lc vi mm c. Sau khi lm sch g xong, gia nh bng c ch xi mu tm xung by cng cng con g, tht ln. Mt iu ng ch quan tm l phi lm sm, nhanh sao cho cng xong, thu dn trc khi tri sng. Sau ba hi th cng vi ba hi nhang tt mi ho vng thu v nh. Sau khi thu v nh, b l xi v lng g vn nguyn trn sn qua 3 ngy mi c dn. ng thi sn cng cm bang n tt 3 ngy sau mi c s dng lm sn phi hoc chi bi. Sau khi by sn th cng xong li tip tc m g th cng gia tin. G th cng gia tin khng nht thit l g sng gy m g mi cng c. Mm
1
Tt thng 7 l Tt th, sau Tt c Nguyn n.
181
c th cng gia tin ch c g v cc thc n ph khc v nht thit phi lm bt tit canh g. Tht g khng by c con m em cht tng ming xp gn trong a. Bi cng trong mm c l gia tin ni dung ch yu l knh mi gia tin xung d tt c truyn mng mt thng by cng vi thn tri thnh t... cu cc ng b t tin tip tc ph h tr cho con chu gia nh c cuc sng an khang thnh vng. Cng lc vi cc ng lm l cng gia tin th cc b, cc ch cng lm xi by mu, l mu ti ( c), mu thm, mu vng, mu xanh l gng, mu nu, mu xanh nc bin, mu tm. Nguyn liu lm xi 7 mu ny cng lm t hai loi l xi a v xi hoa (ting Nng gi l chmj thchmj lai) v mt loi hoa rng thng n vo thng 2-3 m lch (ting Nng gi l oc pfnj). Loi hoa ny c mi thm lng, khi n r hi em v phi kh ct dng lc no cng c. Loi hoa ny nhum xi vng: em hoa kh luc vi mt lng mui va phi, nu nhiu mui qu s b vng nht. Luc xong lc ly nc ngui ri em ngm vi go np. Go np phi c vo sch, ngm nc t ti hm trc n trng va phi, nu qu s b nho. Thi gian ngm ch mt ting, khi si ln, xi s ng mu vng rt p v thm. Xi th dng l xi a luc k, lc ly nc ngui, cho vo ngm go np nh xi vng, khi si ln s c mu ti ( c). Xi tm cng dng l xi a nhng em gi vi gio bp. trc khi gi em t qua la cho ho. Lng gio cng cho va phi nhng phi l gio than ci, cn gio c rc , rm r th khng c v khng c mn cht mu khng ngm su, s b bc mu. Xi mu xanh nc bin th dng l xi hoa (chmj lai) gi vi gio bp ri lc ngm go np xi ln s ra mu xanh nc bin. Nhng lng gio v thi gian ngm cng va phi, lm sao khi vt go ra c mu xanh l n khi xi ln th va p, nu khi vt go ra m c mu th xi ln s ng mu qu m, chuyn sang mu chm. Xi mu xanh l gng (ting Nng gi l khu looc buw tsinhw) khi lm phc tp hn. Phi dng go np ngm ra mu vng ri mi li em ngm nc l xi hoa loi mu xanh nc bin vi lng va phi. Nu thiu nc gio l xi hoa th s ra mu xanh nn chui hoc nu nc xi hoa qu nhiu th cng to mu xanh m, khng p. Xi mu nu cng phc tp nh xi mu xanh l gng. Trc ht phi ngm go np mu c sau li em ngm nc l xi a gi gio (nc l xi mu tm), mt gi sau vt ra s ra mu nu.
182

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 3

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 3

Uploaded by

Copyright:

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

L hi Tun Tng s tch lng Vng L

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

trung tm chnh tr, vn ha ca dn lng nn khng bao gi vng v./.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

t rt lu, hi lng V Lng (huyn Tin Hi - Thi Bnh) c

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

hi lng v ngh v tc thi an nong

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

tiu biu ca x oi c nhiu ngi trong nc bit ti v mn m./. N.H.T

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

C b sung t liu ca mt s tc gi khc.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

C b sung t liu ca mt s tc gi khc.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Que Xm min Bc gi l Th.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Nm trong a phn huyn Tuy An tnh Ph Yn c mt m nc

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Hng nm vo ngy rm thng 7, nhn dn huyn An Nhn

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Qung Ngi, l hi ua thuyn c truyn c t chc ba ni:

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Hu trong nhng ngy xun rn r, tng bng, ai ai cng n nc

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

in Hn Chn nm trn sn ni Hng Uyn, mt mch ni t

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam