HONG ANH

MT S VN V S DNG NGN T TRN BO CH

H NI 2003
1

MC LC
................................................................................................................7 VIC S DNG CHT LIU VN HC TRONG TC PHM BO CH...................31 ...................................................................................................................48 TH PHN LOI TIU CC VN BN BO CH............................................63 NGN NG TC GI V NGN NG NHN VT TRONG TC PHM BO CH. . .99

LI TC GI

Cun sch ny l tp hp cc bi vit ca tc gi cng b trn cc tp ch v cc hi tho khoa hc chuyn ngnh. N cp mt s vn kh bc xc nhng cha c cc nh nghin cu quan tm ng mc trong a ht ngn ng bo ch - mt a ht vn cn ht sc mi m Vit Nam. l cc vn nh: c im ca ngn ng bo ch, s kt hp khun mu v biu cm trong ngn ng bo ch, cch thc to gi tr biu cm trong ngn ng bo ch, s khc bit gia ngn ng vn hc v ngn ng bo ch, ngn ng nhn vt v ngn ng tc gi trong tc phm bo ch, phn loi tiu cc vn bn bo ch, ... V y mi ch l kt qu ca nhng kho st bc u cho nn cun sch khng trnh khi c nhng hn ch nht nh. Tuy nhin, tc gi vn hy vng l n s mang li nhng iu b ch, d ch nh b, cho cc nh bo, cc nh nghin cu v ging dy v bo ch, cng nh tt c nhng ai c lin quan. H Ni, thng 5 nm 2003 Tc gi

TRCH NHIM CA NH BO TRONG VIC GI GN S TRONG SNG CA TING VIT Cc phng tin thng tin i chng lun c rt nhiu ngi s dng; thm vo , chng vn thng c coi l mu mc trong vic dng ngn t. Chnh v th cc sai st v mt ny ca cc phng tin thng tin i chng rt nhanh chng tr thnh sai st chung ca ton x hi. V t y, ny sinh mt vn kh quan trng nhng cha c quan tm ng mc: vn trch nhim ca nh bo trong vic ni ng v vit ng, nhm gp phn gi gn s trong sng ca ting Vit, v cng c ngha l gp phn gi gn bn sc vn ho dn tc. Hin nay, do nhiu nguyn nhn khc nhau, c khch quan ln ch quan, m khng t nh bo mi ch ch trng phn ni dung ch cha nhiu ti hnh thc din t thng tin. Bi vy, h b qua kh nhiu li v ngn t mi cp : t, cu, on vn, thm ch c b cc ton vn bn. Nu im qua mt vi t bo, k c nhng t bo ln, chc hn chng ta s thy r iu ny. Khng ni u xa, ngay c bo Vn ngh, - c quan trung ng ca Hi Nh vn Vit Nam, din n ca cc bc thy v s dng ngn t - cng tng i thng xuyn mc phi cc li nh: chnh t thiu chun xc, cu thiu thnh phn nng ct, t dng khng ng ngha...1 C l, chng cn phi lun bn, chng ta cng bit l nhng sai st nh vy s gy ra nhng tc hi nghim trng ti mc no. t nht, chng cng lm cho hiu qu tip nhn thng tin ca ngi c b gim st. Cn cao hn, chng c th lm cho ngi c khng hiu hoc hiu sai vn . Song, vt ln trn tt c l iu nh chng ti ni trn: nhng sai st ny khng b pht hin ( ngha l c xem nh ng ) v chng lan truyn trong cng ng nh mt th dch bnh. Vy nh bo phi lm g y c th hon thnh c trch nhim nng n ca mnh trong vic gi gn s trong sng ca ting Vit? V vn ny, chng ti c vi kin nh nh sau:

1. Nh bo cn nm chc cc tri thc c bn lin quan ti vic s dng ting Vit thuc 4 phng din chnh l ng m, t vng, ng php v phong cch. lm c iu , chc chn chng ta phi hc mt cch bi bn, nghim tc. C th hc trng, lp m cng c th t hc. Song d hnh thc hc c th no i chng na th kt qu cui cng t c phi p ng yu cu: ni ng, vit ng. Cha ni ng, vit ng th cha th k vng ni hay, vit hay c. C nhng iu tng nh rt n gin, nhng nu chng ta khng hc, chng ta vn c th b mc li. Chng hn, quan h ng on trong ngn ng l mt vn hon ton khng kh, nhng do khng c trang b kin thc cn thit, nhiu nh bo thng xuyn ngt on sai khi ni, khi c. y l cn cha k n nhng mng y " gai gc " thuc phn ng php m nu khng u t thi gian v cng sc nghin cu v rn luyn, chng ta kh c th lm ch c hot ng ngn t ca mnh. Tuy nhin, vic s dng ting Vit ng vi chun mc khng ng ngha vi s ph nhn hon ton nhng sng to ring ca c nhn. C iu, nhng sng to y phi tun th nhng quy lut nht nh, ngha l c c s khoa hc. Chng hn, khi to ra t mi, ngi ta phi da vo nhng t c sn no m c quan h trc tip vi n v phng din m thanh hay ngha. 2. Nh bo nn hn ch ti a vic vay mn t ng nc ngoi C th ni, cha bao gi cc t ng vay mn t ting nc ngoi li xut hin trn bo ch ting Vit vi mt dy nh hin nay. Ngi ta s dng chng kh tu tin, bt chp ngi c, ngi nghe c hiu c hay khng. Tht phi l khi nh bo l ngi Vit Nam, m hiu c ngn t ca h, nhiu lc chng ta phi m t in song ng ra tra cu. Phi chng ting Vit ca chng ta ngho nn ti mc phi vay mn trn lan nh vy? Hon ton ngc li! Ting Vit ca chng ta v cng phong ph, v trong tuyt i a s cc trng hp, c th tm thy cc t tng ng vi cc t vay mn t ting nc ngoi ( thm ch nhiu t ting Vit cn c kh nng din t khi nim tinh t hn, r rng hn ). S d mt s nh bo khng dng t ting Vit v c l h mun lm phong ph
5

thm ngn t ca mnh hoc mun tng cng tnh biu cm. y l d nh tt nhng cch lm cha hp l. S phong ph ca mt chnh th khng th c to bi cc thnh t mi l nhng li ph v tnh thng nht ca n. Tng t, tnh biu cm khng th c to bi cc phng tin cn tr qu trnh nhn thc. Cc t ng vay mn t ting nc ngoi cng tr nn kh chp nhn hn khi b dng sai, do ngi dng cha hiu thu o ngha cng nh cch c, cch vit chng. V lc ny chng khng ch gy nn nhng hu qu nh: lm gim st hiu qu tip nhn tc phm, tuyn truyn cho ci sai; m cn h thp uy tn ca tc gi ( ngi c, ngi nghe kh trnh khi c n tng rng anh ta l ngi " snh ch ngoi " )v bng vic , h thp uy tn ca chnh c quan bo ch l ni tc gi lm vic. Vy nn ch cn cch l hn ch ti a vic vay mn t ng nc ngoi. Khng phi tnh c m Bc H ca chng ta dn: " Nhng t khng dch c th phi mn ting ca cc nc. Nhng ch mn khi tht cn thit, v mn th phi mn cho ng "2. 3. Nh bo cn c mt trnh ngoi ng nht nh Trnh ngoi ng ca nh bo cng cao cng tt. N mang n cho nh bo rt nhiu li ch, nht l trong thi k a phng ho, ton cu ho nh hin nay. Tuy nhin y chng ti ch bn n mt li ch trong s , y l ngoi ng gip nh bo hiu r hn ting m ca mnh, ri trn c s y, c cch ng x thch hp i vi n. Trong thc t, sau khi hc xong mt ngoi ng no , d mun hay khng, chng ta thng c s lin h nht nh vi ting Vit. V da vo s i chiu ,so snh, nh bo c th khng nh mt cch chc chn rng ting Vit ca chng ta giu p chng km bt c ngn ng no trn th gii. V t y, anh ta s c tnh cm yu qu v thi trn trng hn i vi ting m ca mnh. Nhng tnh cm v thi y, nu c vun p thng xuyn, dn dn s tr thnh nhng phm cht vn ho, thnh nhng gi tr o c ca nh bo, gip h tr thnh nhng nhn t tch cc trong cuc u tranh chng nhng biu hin xem thng, coi khinh ting ni v ch vit ca dn tc.
6

Song, bn cnh , chng ta cng khng th ph nhn cc gi tr ca ngn ng nc ngoi, m ngc li, phi bit tip thu chng hon thin thm cho ting m . Chng hn, tnh khoa hc v tnh chnh xc cao ca cc ngn ng n - u ( nh Anh, Php, Nga,...) s gip cho nh bo s dng ting Vit mt cch khc chit, mch lc, gy gn, trnh c s di dng, cu k khng cn thit. Nh vy, r rng l hiu bit v ting nc ngoi cng gp phn quan trng vo vic gi gn s trong sng ca ting Vit. T xa n nay, ngi ta vn lun quan nim rng trong vic s dng ngn ng ca mt dn tc bao gi cng bc l tm vc vn ho ca n. M bo ch li l mi trng rng ln nht v c xem l mu mc nht ngn ng dn tc hnh chc. V th, khng nh trch nhim ca nh bo chng ta trong cng cuc bo v v gi gn s trong sng ca ting Vit, ng thi xut nhng gii php h hon thnh trch nhim y, l vic lm cn thit. Hy vng, vi bi vit ny, chng ti s nhn c nhiu kin qu bu lin quan ti vn trn.

Ch thch 1. Nguyn Vn N, i iu mong mun v ting Vit trn bo Vn Ngh, Tp ch Ngn ng v i sng, s 10 / 1998, tr. 11 - 14. 2. Mt s kin ca H Ch tch v ch quc ng v ting Vit, Tp ch Ngn ng, 1970, s 3, tr.38. ( Bi in trong: Bo ch- nhng im nhn t thc tin, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2000, tp 1 ).

CC TNH CHT CA NGN NG BO CH Hin nay, ngn ng bo ch ang c xu th c xem l mt phong cch chc nng trong ngn ng. Trn c s nhn thc rng " phong cch l nhng khun mu trong hot ng li ni, c hnh thnh t nhng thi quen s dng ngn ng c tnh cht truyn thng v chun mc trong vic xy dng cc lp vn bn tiu biu " 1, ngi ta tm ra nhng lun c, vi cc mc thuyt phc khc nhau, khng nh l ngn ng bo ch c nhng nt c th, cho php n c v th ngang hng vi cc phong cch chc nng khc trong ngn ng nh phong cch khoa hc, phong cch hnh chnh - cng v, phong cch sinh hot hng ngy, phong cch chnh lun. Vy u l cc nt c th ca phong cch bo ch? Cc nh nghin cu c kin khng thng nht khi tr li cu hi ny. inh Trng Lc, sau khi nu r cc c trng ca phong cch bo ch ( nh tnh chin u, tnh thi s, tnh hp dn ), ch ra cc c im ca ngn ng bo ch thuc cc phng din nh t vng, c php, kt cu2. Theo chng ti, y phn ln mi ch l cc c im ca mt vi th loi bo ch c th, v th chng cha tm khi qut c th khc ho din mo ca c mt phong cch ngn ng trong s i snh vi cc phong cch ngn ng khc. Cn tc gi Hu t cho rng cc c im v ngn ng ca phong cch bo ch bao gm: 1. Chc nng thng bo, 2. Chc nng hng dn d lun, 3.Chc nng tp hp v t chc qun chng, 4. Tnh chin u mnh m, 5. Tnh thm m v gio dc, 6. Tnh hp dn v thuyt phc, 7. Tnh ngn gn v biu cm, 8. c im v cch dng t ng ( gm cch dng t ng v cch dng cc khun biu cm )3. D dng nhn thy l Hu t khng c s phn nh r rng gia cc c im v chc nng ca thng tin bo ch v cc c im v ngn ng nh l phng tin chuyn ti thng tin y. Chnh v th, 8 c im m ng a ra khng ng loi, ch c cc c im th su v th by l c v xc ng hn c. Tuy nhin, cc quan nim nu trn ca inh Trng Lc cng nh Hu t 4 cho thy, khi kho st cc c im ca ngn ng bo ch, h u xut pht t gc
8

chc nng ca n. y l hng i hp l, v chnh chc nng ch khng phi bt c yu t no khc, quy nh cc phng thc biu t c tnh c th ca tng loi hnh sng to. Nh chng ta u bit, chc nng c bn, c vai tr quan trng hng u ca bo ch l thng tin. Bo ch phn nh hin thc thng qua vic cp cc s kin. Khng c s kin th khng th c tin tc bo ch. Do vy, theo chng ti, nt c trng bao trm ca ngn ng bo ch l c tnh s kin. Chnh tnh s kin to nn cho ngn ng bo ch mt lot cc tnh cht c th nh: 1. Tnh chnh xc Ngn ng ca bt k phong cch no cng phi bo m tnh chnh xc. Nhng vi ngn ng bo ch, tnh cht ny c ngha c bit quan trng. V bo ch c chc nng nh hng d lun x hi. Ch cn mt s sut d nh nht v ngn t cng c th lm cho c gi kh hiu hoc hiu sai thng tin, ngha l c th gy ra nhng gy hu qu x hi nghim trng khng lng trc c. Chng hn, sau chuyn thp tng mt quan chc cao cp sang thm trung quc, mt nh bo vit mt bi phng s, trong c cu: " Chng ti chia tay vi tnh hu ngh dt do ca hai nc Vit - Trung ". R rng, t " vi " y l khng th chp nhn c (v cm t " chia tay vi..." biu t ngha " t b, t gi "), cn phi thay n bng t "trong" . Mun s dng ngn ng mt cch chnh xc, nh bo phi tun th t nht 2 yu cu. Th nht, nh bo phi gii ting m , ni c th l: nm vng ng php; c vn t vng rng, chc, v khng ngng c trau di; thnh tho v ng m; hiu bit v phong cch. Th hai, phi bm st cc s kin c thc v nguyn dng phn nh, khng tng tng, thm bt. Hai yu cu ny c quan h qua li ht sc mt thit. Gii ngn ng m xa ri hin thc th ngn ng c th " ku " nhng rng tuch, thiu hi th m nng ca cuc sng vn l th c sc chinh phc mnh m i vi c gi. Ngc li, bit r hin thc nhng km v ngn t th cng khng th chuyn ti thng tin mt cch hiu qu nh mong mun, thm ch i khi cn mc li ti mc gy hi cho ngi khc hoc x hi.
9

S dng ngn t trong tc phm mt cch chnh xc, nh bo khng ch t hiu qu giao tip cao, m cn gp phn khng nh vo vic gi gn s trong sng ca ting Vit. V s lng ngi tip nhn cc sn phm ca bo chi ng ti mc khng xc nh c v h ( nht l tr em ) li lun xem cc c quan bo ch l " ngn n ch dn " trong vic dng ngn t, cho nn ngn ng bo ch cng hon thin th ting Vit cng c iu kin pht trin. 2. Tnh c th Tnh c th ca ngn ng bo ch trc ht th hin ch ci mng hin thc c nh bo miu t, tng thut phi c th, phi cn k ti tng chi tit nh. C nh vy, ngi c, ngi nghe mi c cm gic mnh l ngi trong cuc, ang trc tip c chng kin nhng g nh bo ni ti trong tc phm ca mnh. on trch sau y trong phng s " Hai gi di lng t " ca nh bo Hunh Dng Nhn l mt minh chng: "...Ti c nn s t i, n ngc tin ti. X, l th ny m ngn g. i nh hm a o C Chi l cng. Nhng... su dn, en dn. Ri tt c bin mt. Ti l m i. Hai tay s song t tung. Cp! Ln tt nh ti m cng cn va u vo . Ti ngh bng v bt u i lom khom. M i, ch cn mnh ti thi sao? Tng, Lc u ri. ht lom khom c. Phi nm xung, b. C ting nc rc rch. ng l t nhp. Ti v phi mt si dy cp u mt ci dc. " Bm vo - nga ngi ra, tt xung! ". Mt mnh lnh vang ln. A! Tng, Lc y ri. Th ra hai anh vn i st ti, nh c v c tnh th thch nhau mt t " cho nh bo c thm thc t ". Thy ti th ph ph, th l bo: " y l l ngn nht v d nht m Mng Dng y! D nht! Ti sut la ln. C ting ng h mi ly c vi xe gong than . D nht m th l phi b nh nhng con rn mi trong hang". Mt bc tranh chn thc v sinh ng c to dng nh s miu t mt lot cc hnh ng, cc cm gic c th ca tc gi. Khi c on vn trn, c gi thy mnh nh cng ang tri qua mt cuc hnh trnh y gian nan, vt v di lng t. V y chnh l khi ngun ca nim cm thng su sc vi ni cc nhc trong cngvic ca nhng ngi th l.

10

Bn cnh , tnh c th ca ngn ng bo ch cn nm vic to ra s xc nh cho i tng c phn nh. Nh thc t cho thy, mi s kin c cp trong tc phm bo ch u phi gn lin vi mt khng gian, thi gian xc nh; vi nhng con ngi cng xc nh ( c tn tui, ngh nghip, chc v, gii tnh... c th ). y l ci ngun ca s thuyt phc, v nh nhng yu t ngi c c th kim chng thng tin mt cch d dng. Do , trong ngn ng bo ch nn hn ch ti a vic dng cc t ng, cu trc khng xc nh hay c ngha m h kiu nh " mt ngi no ", " mt ni no ", " vo khong ", " hnh nh ", v. v... 3. Tnh i chng Bo ch l phng tin thng tin i chng. Tt c mi ngi trong x hi, khng ph thuc vo ngh nghip, trnh nhn thc, a v x hi, la tui, gii tnh..., u l i tng phc v ca bo ch: y va l ni h tip nhn thng tin, va l ni h c th by t kin ca mnh. Chnh v th, ngn ng bo ch phi l th ngn ng dnh cho tt c v ca tt c, tc l c tnh ph cp rng ri. Tuy nhin, ph cp rng ri khng c ngha l d di, thp km. V, ni nh nh nghin cu ngn ng bo ch ni ting ngi Nga V. G. Kostomarov: " Ngn ng bo ch phi thch ng vi mi tng lp cng chng sao cho mt nh bc hc vi kin thc uyn thm nht cng khng cm thy chn v mt em b c trnh cn non nt cng khng thy kh hiu "5. Vi ngn ng khng c tnh i chng, tc l ch dnh cho mt i tng hn hp no , bo ch kh c th thc hin c chc nng tc ng vo mi tng lp qun chng v nh hng d lun x hi. V y chnh l l do khin cho trong tc phm bo ch ngi ta t dng cc thut ng chuyn ngnh hp, cc t ng a phng, ting lng cng nh cc t ng vay mn t ting nc ngoi. 4. Tnh ngn gn Ngn ng bo ch cn ngn gn, sc tch. S di dng c th lm long thng tin, nh hng n hiu qu tip nhn ca ngi c, ngi nghe. Thm vo , n cn lm tn thi gian v ch cho c hai bn: cho ngi vit, v anh ta s khng p ng c yu cu truyn tin nhanh chng, kp thi; cho ngi c ( ngi nghe ),
11

v trong thi i bng n thng tin, ngi ta lun c gng thu c cng nhiu thng tin trong mt n v thi gian cng tt. y l cn cha k n vic vit di d mc nhiu dng li khc nhau, nht l cc li v s dng ngn t ( thc t kho st ca chng ti cho thy mt t l kh ln cc cu sai v ng php trong cc tc phm bo ch c lin quan ti vic nh bo qu ham m rng cc thnh phn ph m qun mt cc thnh phn chnh ca cu ). Cu ni ni ting ca i vn ho Nga A. P. Chekhov c l chnh xc hn c vi phong cch ngn ng bo ch: " Ngn gn l ch ca thnh cng "6. 5. Tnh nh lng Cc tc phm bo ch c tnh nh lng v ngn t v chng thng b gii hn trong mt khong thi gian hay mt din tch nht nh. V th, vic la chn v sp xp cc thnh t ngn ng cn k lng, hp l phn nh c y lng s kin m khng vt qu khung cho php v khng gian v thi gian. Hin ti, khng t bo yu cu phng vin, cng tc vin khi vit bi khng c php vt qu mt lng ch nht nh. i vi nhng bi " khng t trc " bin tp vin buc phi chnh l, ct xn cho thch ng vi vic cng b. Ri ngay trong s cc c s o to nh bo cng c khng t ni, khi tuyn sinh, i hi i tng d thi phi th nghim kh nng nh lng ca mnh thng qua vic vit mt hay mt s vn bn vi di cho sn. Tnh nh lng ca ngn ng bo ch gip cho nh bo rn luyn c thi quen ch ng trong vic sng to tc phm. Nh , h c th d dng thch nghi vi mi iu kin thi gian cng nh khng gian c dnh cho vic cng b chng. 6. Tnh bnh gi Cc tc phm bo ch khng ch a thng tin v cc s kin, m cn phi th hin cng khai thi ca tc gi i vi s kin thng qua s bnh gi ( c l trong cc th loi bo ch ch c tin vn, tin ngn l khng c tnh bnh gi, tc l tc gi th hin sc thi biu cm trung tnh ). S bnh gi ny c th l tch cc m cng c th l tiu cc, song trong bt k tnh hung no n cng c biu t trc tip qua ngn t.
12

Chng hn, c nhiu bi bo bc l r thi , cm xc ca tc gi ngay t tiu nh: " Gc ti thnh ph cng ", " Bng hoa Th gia ni rng Ty Bc ", " Lng l qu ... lin hoan phim ", " Giai iu bun ca mt m nhc tr ", " cng l mt cch sng p "...Cn trong cc phn khc ( c m u, trin khai ln kt thc ) nhng cu vn mang sc thi nh gi ca ngi vit cn gp thng xuyn hn, nht l cc th loi nh bnh lun, x lun, phng s, ghi chp, k... 7. Tnh biu cm Tnh biu cm trong ngn ng bo ch gn lin vi vic s dng cc t ng, li ni mi l, giu hnh nh, in m du n c nhn, v do sinh ng hp dn hay t nht cng gy c n tng i vi c gi. V d: " nhng " cua " cp tc, chuyn thy vit lia la li gii trn, tr cm c chp nh chp chnh t di v khng c thi gian ging l " chuyn thng ngy huyn ". ( H Ni mi cui tun, 18 / 4 / 1998 ); " Sng T m khng lch ". ( Vn ho, 17 / 5 /1999 ). Ngun gc ca s biu cm trong ngn ng bo ch l v cng phong ph v a dng. c th l vic dng cc thnh ng, tc ng, ca dao..., l s vay mn cc hnh nh, t ng, cch din t t cc tc phm vn hc ngh thut, l li chi ch, ni li, dng n d, v. v...hay ch n gin l vic th hin s bnh gi c tnh cht c nhn7. Nu ngn ng bo ch khng c tnh biu cm, nhng thng tin kh khan m n chuyn ti kh c th c cng chng tip nhn nh mong mun, v chng mi ch tc ng vo l tr ca h. Chnh tnh biu cm vn l hin thn ca ci hay, ci hp dn mi l nhn t tc ng mnh m ti tm hn ca ngi nghe, ngi c, lm cho h t ti mt trng thi tm l cm xc nht nh, ri t thc hin nhng hnh ng m ngi vit vn ch i. 8. Tnh khun mu Trc ht, cn phi lm r khi nim " khun mu ". l nhng cng thc ngn t c sn, c s dng lp i lp li nhm t ng ho quy trnh thng tin, lm cho n tr nn nhanh chng, thun tin hn. Khun mu bao gi cng n ngha v mang sc thi biu cm trung tnh. Chng bao gm nhiu loi v c mt
13

trong nhiu phong cch chc nng ca ngn ng. Chng hn trong vn phong bo ch, khi vit cc mu tin, ngi ta thng dng cc khun mu nh: - Theo AFP, ngy...ti...trong cuc gp g...Tng B th... ku gi... - TTXVN, ngy...ngi pht ngn B Ngoi giao... cho bit... Giao tip bo ch khng th thiu khun mu v n tit kim thi gian v cng sc cho ch th sng to, thch ng vi vic a tin cp nht, tc thi. Song, khc vi khun mu trong vn bn hnh chnh v vn bn khoa hc, khun mu bo ch khng cng nhc, bt di bt dch m rt linh hot, uyn chuyn. Chng hn, mt thng tin trn bo v nguyn tc phi tho mn 6 cu hi: Ai? Ci g? u? Bao gi? Nh th no? Ti sao? nhng th t tr li cho cc cu hi c th c sp xp khc nhau tu thuc vo tng hon cnh giao tip c th. Bn cnh , cc thnh t khun mu trong ngn ng bo ch li lun kt hp hi ho vi cc thnh t biu cm cho nn ngn ng bo ch thng rt mm mi, hp dn ch khng kh khan nh ngn ng trong vn bn khoa hc v vn bn hnh chnh, l ni ngi ta ch s dng thun nht cc thnh t khun mu m thi. Trn y l mt s tnh cht c bn ca ngn ng bo ch. Vi nhng tnh cht c th nh vy, ngn ng bo ch hon ton c t cch c xem l mt phong cch chc nng trong ngn ng. Ch thch
1. inh Trng Lc, Phong cch hc ting Vit, NXB. Gio dc, H., 1997, tr.19.

2. inh Trng Lc, Sd., tr. 98 - 111.

3. Hu t, Phong cch hc v cc phong cch chc nng ting Vit, NXB. Vn

ho - Thng tin, H., 2000, tr. 224 - 248. 4. Khi bi vit ny c cng b, cun " Ngn ng bo ch " ca nh nghin cu V Quang Ho cn cha c xut bn. Tc gi cun sch cho rng c im ni bt nht ca ngn ng bo ch c kh nng ch nh phong cch ca nh bo l s " chch chun ". Khng xem ngn ng bo ch l mt phong cch chc nng
14

ring, ng i su vo kho st 3 phong cch chc nng, m theo ng, bo ch thng s dng l: phong cch chnh lun, phong cch khoa hc v phong cch hnh chnh. Xem: V Quang Ho, Ngn ng bo ch, NXB. i hc quc gia, H., 2001.
5. Kostomarov V. G., Ting Nga trn trang bo, M., 1978, tr. 62 ( bng ting

Nga ).
6. Lch s vn hc Nga th k XIX, M., 1984, tr. 287 ( bng ting Nga).

7. Vn ny chng ti trnh by kh c th trong bi " Nhng th php nhm tng cng tnh biu cm trong ngn ng bo ch ". ( Bi ng trn Tp ch Bo ch v Tuyn truyn, s 3 / 2001 )

15

S AN XEN KHUN MU V BIU CM TRONG NGN NG BO CH

Vic trnh by hay lp m thng tin c thc hin khc nhau trong cc lnh vc giao tip khc nhau. Chng hn, trong lnh vc sn xut - cng ngh ngi ta thng dng li miu t k khai: Tn gi ... c im... Trng lng .... Chc nng ... Ngi sn xut... Di y l nhng dng ch c ghi trong mt giy chng nhn sng ch: " Chic n nhy in t c tn gi l " Electron " do nh my in quang Washington sn xut l mt dng c c trng lng 250 g, c kh nng pht sng vi cng sut 20 j v lm vic nh h thng c qui ". Song, vn thng tin ni trn, khi c a trn mt t bo, li c dng thc nh sau: " Mt trong nhng nh my in quang ca Washington to nn mt s bt ng th v cho nhng ngi yu thch chp nh. Ngn n nhy in t " Electron " nng ch vn vn c 250 g. Tia chp xinh xn ny lm vic nh h thng c qui c th np c in t nhng cm thng thng ". D dng nhn thy l thng tin trn bo sinh ng v hp dn hn nhiu so vi nhng g c ghi trn giy chng nhn sng ch. Nguyn nhn tht n gin: Trong ngn ng bo ch, ngi ta an xen mt cch hi ho cc thnh t khun mu vi cc thnh t biu cm; cn trong ngn ng c tnh cht k khai ca mt giy chng nhn sng ch, ngi ta ch dng thun nht cc thnh t khun mu m thi. Nu so snh cc phong cch chc nng trong ngn ng v phng din quan h gia khun mu v biu cm, chng ta nhn thy: Trong phong cch hnh chnh cng v v phong cch khoa hc, tnh khun mu ca cch thc din t t ti mc ti a, ngha l khng cn ch cho cc thnh t biu cm. Trong phong cch vn hc ngh thut, tnh biu cm chim u th so vi tnh khun mu; c bit, trong mt s tc phm th, tnh biu cm c th t ti mc ti a. Ring trong phong cch bo ch - chnh lun, tnh khun mu v tnh biu cm ca ngn t nm trong quan h tng i hi ho, cn bng.
16

Cc trng hp an xen khun mu v biu cm trong ngn ng bo ch, nhn chung, c th chia thnh 3 kiu chnh nh sau: 1. an xen trong phm vi cu y l s an xen ( ch yu l gia cc t ) trong ni ti cu. V d: "Khng ging nh nhiu tp on khc b hng ni tin ginh mt sut qung co trn truyn hnh hay cc phng tin thng tin i chng, Piaggio chi kiu khc " c " hn v " cao tay " hn: tin vo sn xut cc b phim hay v kho lo lng thng hiu ca mnh vo. Sau khi b phim " K ngh thnh Rma " c trnh chiu ( 1954 ) vi hai ngi sao Gregorg v Herburrn lun lch ngang dc trn cc ng ph Rma cng con ong xinh xn ( Vespa - ting c ngha l con ong ), th Vespa tr thnh biu tng ca nc ". ( Tui tr Thnh ph H Ch Minh, 10 / 7 /2001 ); " Nhng cho du si " trn sn Vinh vi gn 3 vn khn gi cui cng cng "nu chn " i Cng an H Ni ". ( Lao ng, 31 / 3 /2000 ); " Cng - coc t trc n nay vn c coi l phi c qu tc v nhng tin nghi v cc u th k thut " c nht v nh " ca n. ( Qun i nhn dn, 3 / 9 / 2000 ); " Faustino asprila, " mi tn en " hay gy tranh ci ca Clombia mi y th l rng... anh sn sng t chi mt bn hp ng hng triu la ti mt vng quc du la v mun kt thc s nghip ca mnh ti i " thng thng bc trung " Tutu ca thnh ph qu hng ". ( Th thao v Vn ho, 12 / 9 / 2000 ); " Lnh mnh " nht trong cc chiu li ko khch ca nhng qun c ph kiu " tc " l cho tip vin ... khoe " ca ". ( Ngi lao ng, 16 / 8 /2000 ). 2. an xen trong phm vi on vn ay l s an xen gia cc cu vi nhau. V d: " Trc ht, n ca Chnh ph Nht Bn rt cao, khong 9,3 % GDP hng nm. y l mt qu bom n chm ang n trong nn kinh t Nht ". ( H Ni mi cui tun, 21 / 12 / 1998 ); " o n Long Chu dc phong danh hiu anh hng nm 1972. Ngi ta gi n l " con mt ngc " ca bin ng ". ( Lao ng, 11 / 4 /1998 );
17

" Hu ht cc thnh vin Hi ng qun tr, Tng v cc Ph Gim c, Trng v cc Ph ban u lm vic chnh ti H Ni. u tun, tt c u xung Qung Ninh hp giao ban vi mt xe tuyn v gn hai chc xe con dnh ring cho cc " sp ". ( Vn ngh tr, 20 / 8 /2000 ); " Tuy nhin, theo cc nh quan st, mi s ni vy m khng hn l vy. Trong chng trnh lm vic mi c a ra km theo khon vin tr c gi cho k hoch " C - lum - bi - a ", Oa - sinh -tn thc cht thay i mt cch cn bn nguyn tc phi thuc cng B - g - ta trong cuc u tranh chng li nn bun bn ma tu. T nay tr i, ngi M khng ch ng ng sau qun i C lum - bi -a, m vi vai tr c vn hun luyn, s thc s v trc tip nhng tay vo cng vic ni b ca C - lum - bi -a ". ( Qun i nhn dn , 10 / 9 /2000 )... 3. an xen trong phm vi kt cu ton vn bn y, cc thnh t biu cm c s dng xy dng nhng mng mu i lp bc kin trc ca ton bi. c th l: a, i lp gia tiu vi ni dung, v d: Nm ngi c tc Trong vng vi ngy qua, Nng gn nh chm dt hn nn n tc giao thng vo cc gi tan hc, tan tm. Hiu lc ch th nghim cm hc sinh khng c i hc bng xe gn my, m t ca chnh quyn, nhm vn hi trt t giao thng trn ng ph c tc dng thy r. Gn chc ngn hc sinh ca 7 trng ph thng trung hc t gic n trng bng xe p thay v xe my nh trc y. C th ni y l hin tng tch cc m m Nng l mt trong s rt t th trong c nc hin nay lm c nhm gim thiu tai nn giao thng ang c chiu hng gia tng mnh m trn khp cc a phng trong c nc... ( Lao ng, 13 / 1 / 2003 ). Khn ngoan chng l tht th Hai v chng giu c vo bc nht ph ti, do ny bun ri ri, rt nng i cha l Pht. Hng xm tho tin kho nhau: Nh y pht nh nh hng lu bin gii, va bi qu ln, may m khng phi vo t. Tri c mt c, c ci ny mt
18

ci kia, lm tin " en ' nn thng con u i xe my ng, ca mt mt chn, thng th hai, nghin ht ang i cai... ( H Ni ngy nay, s 8 / 1999 ). b, i lp gia phn m u v phn trin khai, v d: " Li ni Tn Sch l con Tn Kin mun ni ch cha xng hng xng b Giang ng, nhng him mt ni l khng c binh m. Th h ca Sch hin k rng: " Tng quan nn em ngc t ca Tn Ph li, th chp cho Vin Thut, ly qun m thu phc Giang ng ". Sch nghe theo. Vin Thut giao cho Sch 3000 qun v 500 nga chin i ly ngc t truyn quc. C qun m trong tay, li c Chu Du gip mo mc, chng bao lu Tn Sch lm ch c mt vng Giang ng rng ln ". Nay tr li quy ch ln bn chuyn nghip do LBVN ra cho cc i bng mun tham d.." ( Lao ng, 21 / 7 /2000 ). c, i lp gia phn trin khai v phn kt thc, v d: " Thit ngh, Kodak l mt cng ty ln, vic kinh doanh c uy tn, thng hiu sn phm ni ting trn ton th gii, nhng qua kiu lm n " nh trng ri... ct lun di vi VAFACO nh va nu gy thit hi cho i tc hng chc t ng, t h uy tn ca mnh v chng t " ng ch ln " i khi ch v mun thu li cho nhiu m tnh ton rt " nh "... R l: " kinh doanh c ba, by ng Anh chi kiu y kh lng v sau Nn ly ch tn lm u Gia ng phn ph th mau... sp hm ". ( Cng an Thnh ph H Ch Minh, 26 / 8 / 2000 ). Thc t kho st cho thy, hu ht cc tc phm bo ch ( cho d chng c thuc v bt c th loi no ) u s dng s an xen khun mu v biu cm nh l nguyn tc cu to v ngn ng, song, tt nhin l vi mc v cch thc khng ging nhau. Ch trong mt s dng tin thi s phn nh cc s kin chnh tr - x hi quan trng ( hot ng ca cc nh lnh o, cc c quan quyn lc cao cp ca t nc ) l c v thiu vng cc thnh t biu cm. Tuy nhin, theo
19

chng ti th ngay cc tin kiu ny cng khng nn ph nhn hon ton vai tr ca vic an xen khun mu v biu cm, m ngc li, phi bit hng ti n, bit vn dng n mt cch mm mi, sao cho va khng lm phng hi n tnh khch quan ca thng tin, va gip cho c gi phn no bt c cm gic l mnh ang phi c mt thng bo kh khan. Chng ta c th thy r iu khi c cc t bo ln, thu ht c mt lng c gi ng o, ca nc ngoi. Vy phi lm th no cho ngn ng bo ch c tnh biu cm? Hay ni c th hn, l lm th no tng cng gi tr biu cm cho cc thnh t ngn ng c dng trong tc phm ca anh? Bi vit tip sau ca chng ti s phn no gii p cho cu hi khng d dng ny. ( Bi ng trn Tp ch Bo ch v Tuyn truyn, s 6 / 2000 )

20

MT S TH PHP NHM TNG CNG TNH BIU CM TRONG NGN NG BO CH Nh chng ta u bit, chc nng quan trng hng u ca bo ch l thng tin. Nhng nu trong ngn ng bo ch ngi vit ch dng cc t ng, cch din t c tnh cht khun mu phn nh cc s vic, hin tng, vn ,... th thng tin kh trnh khi kh cng, n iu, thm ch t nht. khc phc cc nhc im ny, cc tc gi s dng kh nhiu nhng th php nhm tng cng tnh biu cm khc nhau; v nh , thng tin ca h tr nn sinh ng, hp dn, d c v d tip thu hn i vi c gi. Qua kho st s b, cc th php nhm tng cng tnh biu cm cho ngn ng bo ch c th chia thnh mt s loi chnh nh sau: 1. Dng t ng hi thoi T " hi thoi " y c hiu theo ngha rng, tc l n khng ch bao hm cc t thuc vn t vng ca ngn ng vn ho c dng c bit trong li ni ming, trong sinh hot hng ngy, m cn gm c mt s t thng tc v t lng, v nhng t thuc hai loi sau ny cng ch c chuyn dng trong khu ng. V d: " Bng cp y ngi, anh vn ch l mt nhn vin qun ". ( H Ni mi ch nht, 22 / 11 /1998 ); " qua ngy rm m nhiu cng s vn cn vng hoe. in thoi ro mt ngh vn khng c ai tr li ". ( Nh bo v Cng lun, s 10 / 1998 ); " Vng u th 17 l vng u " bc mi " nht k t u gii. Nhng quan st vin khng nh rng cch m Tha Thin - Hu " cht " trn sn H Ni cn " th " hn so vi cch m Cng an H Ni " nm " trn sn T Do - trn u m BTC gii li hai i ra " chm ", v b d lun phn ng v cch " chm " na vi ". ( Lao ng, 25 / 5 /2001 ); " Thc t th T chng c xu g no gp vn ". ( An ninh th gii, 6 / 3 / 1998 ); " Ti... vi nhy anh bn ng nghip ung mt hi ht cc c ph en, hp tp n xe my, dng thng ". ( lao ng, 4 / 3 /1998 )...
21

Hin nay, xu hng chung trn th gii l hi thoi ho ngn ng bo ch n n gin hn, gn gi hn vi cuc sng thng ngy. Chnh v th, t ng ( v thm ch c c php ) ca ngn ng hi thoi c dng tng cng tnh biu cm trong cc bi vit ngy cng phong ph v a dng. Tuy nhin, hi thoi ho ngn ng bo ch khng c ngha l chng ta c php b nguyn xi ngn ng i thng vi tt c ci dng v th rp, x x, gai gc ca n vo trong tc phm bo ch. V d th no i chng na, ngn ng trn trang bo phi l mt th ngn ng c gt gia, c tri qua s nho nn ca tc gi v phi t ti mt s chun mc nht nh v vn ho. V th, tnh trng lm dng qu mc cc t ng thuc ting lng hay cc t ng th tc ang din ra mt s nh bo v mt s t bo ( nht l cc t bo dnh cho thiu nin nhi ng ) l rt ng lo ngi, cn c quan tm ng mc v khng chm tr1. 2. Dng t ng vay mn t ting nc ngoi Nhng t ng dc vay mn t cc ngn ng n - u c th c gi nguyn dng hay phin m. V d: " Hn mt cht... h s l " Speaker " ( vn ho, 18 / 1 /1998 ); " Ti thy khng t ngi gin d mang nhng b rt p nhng qu thc d khng phi l ci p modern hin i m mt nt p rt ring, ci p ca mt phong cch gin d ... " ( Vn ho- Tt 1999 ); " ... ng ta khng lm cho mt t bo c th no m ch hp tc lm nhng chuyn san v i t ngh s, thm ch cn bi mc hay lng x v ti v cho mt ai vi mc ch ch l ... c tin " ( Tin Phong, 21 / 5 / 2002 ); " Ti vn khng thch to nhng thy to ngon mua vi qu dng lm t xe cho ba cm chiu " ( Lao ng, Xun Mu Dn, 1998 )... Trong s cc t c vay mn t cc ngn ng n - u, c kh nhiu t phn no thch nghi vi chun mc ca ting Vit cho nn c s dng kh rng ri. Tuy nhin, ngi ta vn d dng nhn thy ci ngun gc ngoi loi ca chng, chng hn nh: apphe, xmina, makettinh, kit...

22

Cn cc t Hn - Vit th c dng qu ph cp v tr thnh mt b phn khng th thiu ca ting Vit. Song, khng v th m ngi ta khng nhn thy kh nng tng cng tnh biu cm ca chng. V d: " Qu h tinh bt qu h a " ( Vn ho, 25 / 2 /1998 ); " V pha ch quan, cng nn thng thn nhn nhn nhng yu km, bt cp ca ta trong lnh vc ny ..." ( Tui tr Th , s 6 / 1998 )... Vic s dng cc t ng vay mn t ting nc ngoi cn c chng mc trnh gy phn cm cho ngi c, v s xut hin qu nhiu cc t khng thun Vit trong mt vn bn bo ch khng ch lm cho ngn ng ca n c v khng trong sng m cn to n tng rng ngi vit mun " khoe ch ". Bn cnh , nhng t ng c la chn phi c nhng u th tht s ni tri so vi cc t hoc nhng cch din t tng ng trong ting Vit ( Chng hn nh din t khi nim r rng, y , chnh xc hn; hoc c v m thanh nghe gi cm hn ) v ng thi phi tng i quen thuc i vi cng chng ( tc c dng thng xuyn trong giao tip ) khng gy cn tr g ng k cho qu trnh nhn thc ca c gi. 3. Dng thut ng Cc thut ng, xt theo t thn, l nhng t trung tnh, tc khng mang sc thi biu cm. Th nhng, khi c kt hp hi ho vi cc t khun mu, chng li c kh nng tng cng tnh biu cm rt ng k. V d: " Vi biu tng v sc mnh v song, h l hnh nh ni s ng u xut chng: cha sn lm. Bng t duy, bng hnh ng thc tin, con ngi lun vn ho ho th gii xung quanh" ( Ngn ng v i sng, s 2 / 1998 ); " S thnh cng ca nhng hng mc u tin s to nn s hp dn, thu ht cc nh u t vo lin doanh, lin kt c th trin khai d n " ( Nhn dn hng thng, s 5 / 1998 ); " t thch l lun tru tng, t bin, kinh vin, giu c thc t, nm bt nhanh k thut, gn l lun vi tnh cm, v gn ci chn cht, bnh d... cng l nt khu bit ca vn ho Nam B " ( Th thao v Vn ho, Xun Mu Dn / 1998 );

23

" y l mt bc ngot v t trc n nay ng LDP cm quyn vn ch trng ct gim thm thng ngn sch bng mi gi " ( H Ni mi cui tun, 21 / 2 /1998 )... Hin nay, do khoa hc kthut pht trin mnh, nhiu lnh vc nghin cu mi ra i, cho nn s lng thut ng gia tng nhanh chng v chng xut hin vi mt ngy cng dy trn cc bo. 4. Dng t ng a phng Cc t ng a phng lun mang m du n ring v li n ting ni ca mt cng ng ngi gn lin vi mt vng t, v th chng lm cho cu vn c sc thi mi l, i khi kh giu sc gi. Cc t ng a phng c th gp trong ngn ng ca tc gi cng nh trong ngn ng nhn vt. V d: "c mong sao n u ta cng gp nhng ci chnh ( xm, ting Ngh An H A.) nh Lin Tr, bt gp nhng con ngi t chnh ra i " ( Lao ng, 4 / 4 / 2002 ); " Hu i, bit v m by ch? " ( Gia nh, s 5 / 2000 ); " B Ng Th Ca ( 67 tui ) - Hi trng Hi Ph n lng c giu s xu h": " ng l c chuyn thit, cng l do i sng m ra c. Ni m xa, ch nhn sang my lng bn t ni l m nm ti thn mun khc ht nc mt. Nhng ni g th ni, my chc nm gii phng ln, lng C D thay i nhiu lm ri. Trc phn v i, phi n n, phn v ung nc c, gi trai, gi tr lng ni u bng phnh to nh bng cha, mt bng, da ch " ( Lao ng, 20 / 3 / 2003 );... D dng nhn thy l trong ngn ng nhn vt, t ng a phng xut hin mt cch t nhin nh l s phn nh chn xc li n ting ni ca h, v th tnh biu cm ca chng c v nh khng c cao bng so vi cc t ng a phng c chun b k lng v mi phng din trong ngn ng tc gi. 5. S dng cht liu vn hc Cc cht liu vn hc c mt rng ri trong hu ht cc th loi bo ch, theo nhiu cch thc khc nhau. Nhng nhng cch thc thng gp nht l vay mn ct truyn, hnh nh hay t ng, cch din t t cc tc phm vn hc2. V d:
24

" Trong tiu thuyt " t v hoang " ca nh vn X Vit Slkhp c miu t mt ng ch tch nng trang Nagunp khng chu c ting gy ca con g nh mt m hng xm. C ng lc ng ng say th phi bng thc v con g nh n ct ting gy. N gy mi oai v, mi thch thc, mi tru ngi. Khng chu ni ting con g, ng ch tch mi dng quyn hnh tm n nh n bp cht con g. Vi ng bn ti th li khc, ng li mang con g nh mnh n gy thin h. Thi i vn vy, con g tc nhau ting gy tt sinh lm chuyn, trc ht l chuyn s din, sau n hao tin tn ca. ng bn ti l ch mt cng ty nh. Ngi ta tn ng nn a hng i trin lm quc gia, hng ca ng phi ni ting c nc. Ni ting trong nh coi nh vt, nh o gm i m..." ( Nng nghip Vit Nam, 10 / 4 / 2002 ); " Cng Si Gn: u l gt chn A-sin? ( Tui tr TP HCM 27 / 5 /2001 ); " Bn quyn m nhc: - cuc chin ca chng n kiht chng li ci xay gi ( Gia nh v X hi, s 34 / 2002 ); " Ngy 15 / 5 Leverkusen s chi trn chung kt tranh cp c vi Schaltre 04 trc khi gp Real Madrid trong trn tranh cp C1. Khng bit cu lc b ny thi u ra sao. Cu chc cho c m ban u ca hc khng tr thnh " ming da la " ( Tin phong, 12 / 5 /2002 ); " Bun vui cng mt hi ny cha Hng "; " Li vui c mt khc ny " ( H Ni mi cui tun, 21 / 2 /1998 ); " Ngh chi cng lm cng phu " ( u t, 9/ 3 /1998 ); " iu l bo him c nhng quy nh theo kiu " sng cht mc bay " ( Gia nh v X hi , s 68 / 2001 ); ...Vi i bng Liverpool : Khng c ni no p nh Rma " ( Th thao v vn ho, 20 / 2 /2001 )... 6. S dng thnh ng, tc ng, danh ngn... cng cc bin th ca chng Cc phng tin ngn ng ny thng c ngha r rng, d hiu, li xut hin vi tn s cao trong hot ng giao tip thng ngy ( nht l thnh ng, tc ng )
3

, cho nn vic s dng chng rt thun li i vi c ngi vit ln ngi c.V

d:
25

" Gin c chm tht " ( Lao ng, 14 /5 /2001 ); " Nht cn th, nh cn giang " ( Nhn dn hng thng, thng 5 / 1998 ); "Ci nt nh cht khng cha " ( Thanh nin, 15 / 3 /1998 ); " Lm vua chi lan, lm quan chi tr " ( Tui tr TP HCM, 22 / 1 / 2001 ); " u xui, ui cha lt " ( Nh bo v Cng lun, s 10 /1998 ); " Tn cp Nguyn Vn Thi tng hai ln vo t v ti " cng ot ti sn cng dn " nay va ra t c vi thng, mc d c sc kho nhng vn khng chu lao ng kim sng mt cch lng thin m vn mc chng " nga quen ng c " ( Tin phong, 21 / 5 /2001 ); " Xung quanh vn nh t ny, c cn b nh nc v nhn dn u ku kh, ku cc v cn nhng k c hi " c nc bo c ", li dng cc k h m lm n bt chnh " ( Tui tr TP HCM, 20 / 1 /2002 ); " Th y, mua danh ba vn nhng bn danh ch cn nm by nm t chc l hi khng ra g " ( Th thao v Vn ho, s 18 / 2001 ); " Hy ni cho ti bit, bn yu nh th no, ti s ni bn l ngi ra sao " ( Th gii tr, s 34 /1997 ); " C mt danh nhn ni, i rng: " Hnh phc l mt th nc hoa m khi ban pht cho ngi khc vn con vng li vi git " ( Thanh nin, 16 / 10 / 2000 );... Kho st cho thy, vic s dng thnh ng, tc ng ang l th php tng cng gi tr biu cm c a dng nht hin nay trn nhiu t bo. 7. Chi ch Cc trng hp chi ch gp khng nhiu trong cc tc phm bo ch. V so vi cc th php to gi tr biu cm khc, vic chi ch kh khn hn, i hi ngi vit nhiu phi c s tm ti, khm ph cng phu hn. V d: " Php M hp tc hay hp tt ? ( Nhn dn, s 73 / 1972 ); " n ho vn ho " ( H Ni mi, Tt Nhm Ng, 2002 ); " Gp nhau ui ... dn " ( u t, 12 / 1 /2002 ); " Nhiu ngi ngi u tranh v h bit rng hu qu h s phi gnh chu l " trnh u "... " ( Lao ng, 15 / 3 /1998 );
26

" ... Cu phi chu t nht mt ln ting chi th v cn phi chn a i bn cnh khi dng n n ci lp Anh vn m thoi; nhng " thoi hoi m vn c b loi " ( o trng, s 7 / 2000 )... Thc t kho st cho thy, trong bo ch cch mng Vit Nam, ngi chi ch thng xuyn, hiu qu v to nn hn mt phong cch ring, l Ch tch H Ch Minh.4 Cn cc tc gi khc, vic chi ch thng c dng rt hn ch, mang nng tnh ngu hng. 8. Dng du cu Cc du cu cng l nhng phng tin c dng trong vic to nn gi tr biu cm cho ngn ng bo ch. Song y, chng ti ch bn n du ngoc kp v du chm lng ( du ba chm ) nh l hai loi du cu ni bt hn c v phng din ny. Du ngoc kp: C gi tr biu cm cao khi bo hiu rng nhng t ng no c dng khng phi vi ngha hay phong cch thng dng ca chng. N mang n cho cu vn sc thi d dm, hi hc hoc ma mai, chm bim. V d: " Khn gi qu " no " vi nhng g c thng thc v ang tm mt " mn n " khc hp khu v hn " ( Gia nh v X hi, s 100 / 2001 ); " Trong m x Lng gi rt, chng ti tnh c gp tp 4, 5 c gi " tc x m " kiu Hn Quc ng trc qun Karaoke trn ng ng Kinh " pht ngn " vi nhng li l, th tc..." ( Tin phong, 9 / 1 /2002 ); " ... Tuy vy, khng phi c sm my ri mun bm lc no th bm, m cn phi theo s phn phi ca " trng dy " . Bt u vo h nm nay, ng Thng, trng khu nh, " ln lch " phn phi nh sau [...]. Cn mt h khng c bm nhng ngy no cng c " c quyn " dng x mc nc dng trong ngy. Phn phi nh th ho ra anh ta li " b " nht. Ci b cng cng sut ngy kh nh rn ro " ( Nng nghip Vit Nam, 19 / 3 /2002 ); " Cng c ngha rng, d rt c gng nhng mt ln na, Cng an v Vin Kim st qun Kin An li " m nhm " mt vn bn khng c gi tr php l ( Lao ng, 24 /5 /2001 );

27

" 61% lu hc sinh Vit Nam " bc hi " sau khi tt nghip. H i u ? " ( Th thao v Vn ho, s 12 /2001 )... Du chm lng: tng cng ng k tnh biu cm cho ngn ng bo ch khi n thc hin chc nng lm gin nhp cu vn, bo hiu s bt ng hoc gi m cc nh hng suy ngh khc nhau cho ngi c. V d: " Cc nam ca s ngy cng ... p gi " ( Th thao v Vn ho, 17 / 6 / 2001); " V thnh ph mua ... c " ( Lao ng, 24 /5 / 2002 ); " Li ha cng ... nhim " ( Lao ng, 21 / 5 / 2001 ); " Ti i mua ... v " ( Gia nh v X hi, s 4 / 2001 ); " Nhng n mt ni nh Kalona, lng truyn thng Iowa, mt thnh ph min Trung nc M m cn dng hng Trung Quc th... " ( Tin phong, 15 / 4 / 2002 ); " Ti ri lng, ng trn i cao nhn xung thy Cam ngha v Cam Chnh c thn hnh cng ngot nh mt du hi ln. Du hi gieo vo gia tri, t, vo bit bao nhiu thn phn lng v khc nghn khng c cu tr li... " ( Lao ng, 29 / 3 /2001 )... 9. Dng n d n d trong ngn ng bo ch thng mang tnh cht vn cnh. N l sng to ring ca ngi vit v in m du n c nhn. V d: " Cc tn binh vi ni lo mun thu: tr hng " ( nh bo v Cng lun, s 11 / 1998 ); " Bng c tng qun trong cuc chin vng vnh " ( H Ni mi ch nht, 22 /2 /1998 ); " Nhng sng kin ny c th gip Vit Nam loi b nhng g trn con ng tr thnh " im n ca thin nin k mi " ( Gia nh v X hi, s 37 / 2002 ); '" Trng sa, tnh yu ca mt lnh o lng sng l anh em c phng u vui " ( Tin phong, 7 / 3/ 2002 ); " Vng trng ln ngi " ( Lao ng, 19 / 2 / 2002 )... C th ni, khng theo ui mc ch khm ph v phn nh th gii mt cch hnh nh nh trong vn hc ngh thut, nh bo s dng n d nh mt phng
28

tin i lp vi khun mu, mt phng tin nhm nh lc hng s ch ca c gi nhng li gy c n tng ln. 10. Ni da, trch dn y, tc gi ch ra ngun gc, xut x ca nhng cch din t gi cm no m anh ta vay mn nhm thng bo cho c gi bit rng: anh ta ch ng tnh vi nhng kiu ni y ch khng phi chu trch nhim v cht lng ca s gi cm trong chng. V chnh ci th php ni da, trch dn nh vy lm cho ging iu cu vn bt i ci sc thi ch quan, tr nn mm mi, nh nhng, v thng tin hm cha trong n cng c xc thc cao hn. V d: " Giai tng nh ti, mua ci xe lm phng tin bn chi ( ni nh ng Gorki, v vai tr ca vn hc dn gian ) l " cho lao ng c nh nhng hn " th... " ( Lao ng, 4/ 3 /1998 ); " Ni theo cch ca nh th Evgheni Evtushenko, khng nn h thp ph n xung bng ... n ng! " ( Vn ho, 8 / 3 /1998 ); " Dn chng gi h l bin, lu ngy thnh quen nn gi l Bin H " ( Nh bo v Cng lun, s 13 /1998 ); " Ngi n b y tuy cn cht nhan sc, nhng ni theo ngn ng ca gii tr, cng thuc loi qu " t " ri " (Tui tr Th , 12 / 3 / 2000 )... " Ti i tm mua cho con gi mt chic n Organ Yamaha " made in Japan " chnh hiu, ti mt Duty Free Shop ( ca hng min thu ) trn ph " in t " ( theo cch gi ca nhng ngi Vit y " ( Lao ng, 24 / 6 1998 )...

Khi s dng bt k th php no nhm tng cng tnh biu cm cho ngn ng bo ch ( m nhng ci k trn ch l mt s tiu biu ), ngi vit phi lu ti mt lot cc yu cu nh: ng lc, ng ch, ng liu lng ( khng phi vi th loi bo ch no cng c th vn dng chng; v vi cc th loi c th vn dng th mc vn dng cng khc nhau )...nhng c l yu cu ang c t ra bc thit hn c l phi th hin s c lp, sng to. Chnh s tm ti, sng to s sn
29

sinh ra s mi m vn l ci ngun ca s hp dn.Thc t cho thy, nu ngi vit ch bit lp li ngi khc mt cch my mc th cc hnh thc biu cm m anh ta a ra khng ch mt i du n c nhn m cn mt i c tnh hiu qu. Chc nng biu cm ca chng b v hiu ho v chng dn dn tr thnh khun mu. Trong thc t chng ta gp khng t trng hp nh vy. Chng hn, t cu ht " Em i ,H Ni ph " ngi ta " ti bn " thnh tiu ca mt lot cc bi bo khc nhau: no l " Em i, H Ni ... m ", no l " Em i, H Ni ... shop ", ri th " Em i , H ... li nc ", v . v.; ri t tiu truyn ngn " C mt m nh th " ca Nguyn Th Minh Th ngi ta ci bin thnh " C mt tp th nh th ", " C mt l v nh th ", " C mt kiu o to cn b nh th "...i vi cc trng hp kiu ny, ch c vay mn ln u tin l c ngi c hng ng, v n c o v mi l. Cn s lp li ln th hai, ln th ba...rt d gy cm gic nhm chn.

Ch thch 1. Nguyn Th Thanh Hng, Mt vi suy ngh v " ting H Ni " ngy nay trong bo ch vit cho thanh thiu nin, trong: K yu Hi tho khoa hc: " Ting H Ni trong mi quan h vi ting Vit v vn ho Vit Nam ", H., 2002. 2. Xem bi " Vic s dng cht liu vn hc trong tc phm bo ch ". 3. Xem bi " Vic s dng thnh ng - tc ng trong tc phm bo ch ". 4. Vin Ngn ng hc, Hc tp phong cch ngn ng Ch tch H Ch Minh, NXB Khoa hc x hi, H., 1980. ( Bi ng trn Tp ch Ngn ng v i sng , s 7 / 1998 )

30

VIC S DNG CHT LIU VN HC TRONG TC PHM BO CH

Khi ni v mi quan h qua li ht sc mt thit gia vn hc v bo ch, khng th b qua mt kha cnh rng: vn hc chnh l ngun cht liu di do v qu gi cho vic sng to tc phm bo ch. Thc vy, trong cc tc phm bo ch thuc nhiu th loi khc nhau, chng ta thng xuyn bt gp v s cc cht liu vn hc. Cc cht liu ny, nu c dng ng ch v ng liu lng, lun mang li gi tr to ln: l lm cho bi bo tr nn sinh ng, hp dn, d lnh hi, hay ni mt cch ngn gn l t hiu qu giao tip cao hn. Kho st s b cho thy, vic s dng cht liu vn hc trong bo ch thng c thc hin theo mt s kiu c bn sau y: 1. Mn ct truyn hoc tnh tit t tc phm vn hc. y, xy ra hai khuynh hng: a, K li ( thng l dng tm tt ) ton b ct truyn hay ch l mt tnh tit ca tc phm vn hc, to c s lin h, so snh. Ri t , ni v mt vn , mt s kin hin ti c nhng nt tng t. V d: " Li ni Quan Cng trn ng tr v vi Lu B, qua 4 ca i git 5 tng To. By gi ang i n ca sng Hong H, Tn K ra chn ng .Quan Cng bo:" Ta git nhng a ngn tr ta gia ng, mi c bit khng? ". K p: " Mi ch git c cc tng hn, v danh, ch mi dm ng n ta ? ". Quan Cng hi: "My bng Nhan Lng, Vn S cha? ". Tn K c gin, t nga li nh. Cha c mt hip, ao Quan Cng va gi ln, u Tn K ri xung ln long lc di mt t. ..... Nay tr li vi VCK U. 16 Chu va kt thc ti Nng. Tuyn U. 16 Vit Nam vt qua cc ca i ca bng A lt vo vng bn kt gp Iran. Nhng hi i!..." ( Lao ng , 22 / 9 / 2000 )

31

Trong cc bi vit thuc loi ny, chnh s chuyn i bt ng t qu kh sang hin ti v sc mu tng phn gia c v kim to nn s th v cho c gi. H va c "gi nhc " v tch c, va c tip nhn thng tin mi lin quan ti mt vn bc xc no trong x hi. b, a vo ct truyn ( ch yu l ca cc tc phm vn hc c ) nhng tnh tit, d liu hin i. Ni cch khc, trn ci khung ca ct truyn c ngi ta p vo nhng mng hin thc thi nay. V d: " Ron Thu lc nh hc ng Trnh Dun, ct l theo ngh khoa c. Khoa thi n, n b mn vn u bi ra cu lun " Chu Nguyn Hu ch thn ", tc l lun v s git by ti i Nguyn Hu, su xa l mun nng cao vai tr ca ng vua lc l Tnh Khang ln, dm i vua trc lu l Trit Tn xung. Ron Thu im cao, loanh quanh c b v lm gim c mt nng trng. T dng c my gia nh ngho t xa n khai ph t hoang cnh nng trng ca Ron Thu, loanh quanh ch my nm m vng t hoang vu, kh cn n tr nn xanh tt. Thy vy, Ron Thu ni t tm, mang bn n do nhng ngi t ch, bo l h chim t ca nng trng, my ngi dn cy khng bit h tht nh dn n vng hoang vu gn . Ron Thu chim vn tc ca h lm t ring ca mnh. Nh ci kim trong bc, n ngy n n phi li ra..." ( Lao ng, 29 / 9 / 2000 ) bi vit kiu trn, s an xen gia tch c v chuyn mi khng ch lm gia tng sc biu cm ca ngn t, m cn lm cho s ph phn hay ma mai, chm bim tr nn thm thu m vn nh nhng, d tip nhn hn... Nhn chung, vic mn ct truyn hay tnh tit t tc phm vn hc thng c dng trong cc dng bi nh bnh lun, phng s, ghi chp, bt k v tiu phm. 2, Mn hnh nh cc nhn vt vn hc

32

y l hnh nh ca cc nhn vt vn hc vn t lu tr nn quen thuc, gn gi vi qung i qun chng, ti mc ngi vit bo c th vin dn chng nh l biu tng ca nhng c im, tnh cht no m khng cn ch gii. Chng hn: S Khanh l hin thn ca s la lc, xo tr trong tnh yu; Ch Pho tiu biu cho nhng k lu manh, cn , lun sn sng "go lng n v "; T B l tn gi chung cho nhng k bun bn thn xc ph n.... V d:
- " Ngi n ng y,ni ting l mt Don Juan (ng Giong), ci v

ti ln th ba, v cng nh t tin ng ta, c mt hu cung cha ton gi p trong lu i ca mnh Bom bay ". ( An ninh th gii, 7/ 9/ 2000) " Nhng c sng nh c b 22 tui u ngi Sn La, b m Hon Th ngi Nam nh thu ngi tt axit n m mt mt, rm r khun mt cng cm bng nh cht ". (Vn ngh tr, 8 / 6 / 2000) " Lng ti thay i nhanh qu. Ngn hng Nng nghip v Pht trin nng thn Kin An nh con c vng ngi lng ti va bt c ". (Vn ngh, 16 / 9 / 2000) ...Keegan cng c th gi tr li Lesaux, tin v tri ang hi phc phong ca Chelsea, qun xuyn hnh lang bn tri vn l "gt chn A sin " ca i tuyn Anh. (Gia nh v X hi, s 89 / 2000) - " M gi " mafia. (Tui tr TP. H Ch Minh, 11 / 1 / 2001) -Ci cht ca " con nai vng "17 tui. (An ninh Th , 6 / 6 / 1999) Nhng trng hp vay mn kiu ny khng ch gp trong cc bi vit thuc th k v bnh lun, m cn c mt c th loi tin. Chng gip tc gi kim li ti mc ti a m vn khc ho c chn xc v y gi cm mt con ng hay mt s vic no .
33

3. Mn t ng, li ni t cc tc phm vn hc Cc cht liu vn hc thuc loi ny c s dng ht sc rng ri v linh hot. Chng c th ng bt k ch no trong kt cu ca bi vit, t tiu cho n cc cu trong on vn. tiu , v d: " Hm qua em i tnh v..."( Cng an Thnh ph HCM. , 26 /1 2 / 2000) ; " Qu hng nu ai khng nh..."(H Ni mi, Tt Mu Dn ); " Tnh trong nh .. " (Gia nh, s 5 / 2001); " Hai na vng trng " ( Lao ng, 5 / 12 / 2000 ); " Cng ngm cng say " (Nhn dn hng thng, s11 / 1998)... cc v tr khc, v d: " Mi mit i hoi, ngonh trng li, bt gic on " Giang c bc lu " vt hin ra ngang tm mt, y l lc chng ti gp bn ngi Dao lp l trn cc sn i " (Qun i Nhn dn, 5/ 3 / 2000); " V ng H by gi thy Ph H nhn nho, nhng " ct trng phng l " ca thi s Hong Cm xa b o bi bi i qun gnh ct thu " (Vn ngh tr, 6 / 1 / 2000); "...vn tc l mt khi nim xa x "mnh t lm ngi nhiu xe " ny..." ( Sinh vin, s17/ 2000); "Bn cnh , cn bnh "thng nh ng qu "ca ngi xa x cng len li vo bng hiu, hng lot nh hng, qun bar c nhng ci tn nh: Min qu, Mi l, Lng ti, Tao ng..." (Ph n TP. H Ch Minh, s90/ 2000); "...Thu nh c ngha l ch n tm nh mt thi gian nht nh no , lm g cn tnh lng ngha xm di lu, v th qun " o chch " nhiu khi ngay st vch nhng ngi thu cng khng bit mt v d " lin du mng ti " th chng cng chng king n g..." ( Phng s Thi Minh Chu, NXB Lao ng, H Ni, 1999)... Cc t ng, li ni c vay mn t cc tc phm vn hc, nh thy, c th l th m cng c th l vn xui ( v tu tng tnh hung c th m chng c gi nguyn dng hoc ci bin cht t ). Tuy nhin, th c v chim u th, v gia nhng dng ch kh khan b bn thng tin, s xut hin ca nhng vn th lm cho ging vn tr nn mm mi, nh nhng v c sc truyn cm ln hn so vi vn xui. Gi tr ca th cn c bc l r nt v y hn, khi trong mt s tc phm ( c bit l phng s , ghi chp ) c nhng tc gi trch dn khng phi

34

ch mt cu th ( hay t ng nm trong phm vi mt cu th ), m hn c mt on th. V d: " Hng ngy trn cc tuyn ng st nc ta, c bao nhiu " thng gia t hon ", nhng thng gia chn chnh ang lm n bng o l ngh nghip nh thng Nam?...Ngh v cc em, li thy nhng cu th xa ca T Hanh cha c: Ti thy ti thng nhng chic tu Nghn i khng sc i mau C chi vng vn trong hi my My chic toa y nng kh au..." (Thng mi, s 1, 2 / 1992) " Cn Sn ngt ngn trong sng khi ma bay v trng ip ni non y cht th, ci cht th y ngt ngo su lng lng mn ca Cn Sn lm mt Nguyn Tri m m: Cn Sn c sui nc trong Ta nghe sui chy nh cung n cm Cn Sn c tn vn Ma tun sch ta nm ta chi Cn Sn thng tt ngt tri Ng nghing di bng ta thi t do..." ( Phng s Thi Minh Chu, H Ni, 1999) Nhng on th trn nh kh nng biu cm ca mnh, minh ho mt cch sng ng v hnh nh cc tng ca tc gi. Thm vo , chng li chim nhng v tr c lp trong b cc ca bi vit, cho nn to iu kin cho c gi c ngh ngi th gin, gii to bt cng thng trong qu trnh c, v iu ny c ngha l hiu qu tip nhn thng tin s cao hn. Nh vy l chng ta im qua i nt v vic s dng cht liu vn hc trn bo ch. y, tt nhin, cn c th bn n c nhng hin tng dng bt php vn hc khi vit bo. Nhng do khun kh bi vit c hn, m vn ny li qu ln, nn chng ti tm thi gc li. Hy vng, n s l ch ca mt bi vit ring sau ny. ( Bi ng trn Tp ch Ngn ng v i sng, s 7 / 2001 )
35

V CCH S DNG THNH NG - TC NG TRN BO CH Hin nay, trong s cc th php nhm to gi tr biu cm cho ngn ng bo ch, vic s dng thnh ng tc ng ang c xem l th php ph cp nht v cng hiu qu nht. Nguyn do l bi thnh ng - tc ng c nhng u th ni tri nh: phong ph v ni dung, a dng v hnh thc; giu hnh nh, d s dng; v c bit l c mt s lng ln ti hng ngn n v ( con s 12.000 thnh ng - tc ng trong cun " T in thnh ng - tc ng Vit Nam " ca V Thu Anh, V Quang Ho- cng trnh su tp c xem l ln nht t trc ti nay, cha hn l con s cui cng )1... Nhn chung, thnh ng - tc ng trong cc tc phm bo ch c dng di hai hnh thc c bn sau y:
I. GI NGUYN DNG

y cc thnh ng - tc ng c dng nguyn vn c cu trc nh chng vn c, khng b thm hoc bt cc thnh t no , v d: " Nguyn tc " bun c bn, bn c phng " c tn trng s l nn tng cho s pht trin bn vng v cng c li trong th gii cnh tranh si ng ny " ( Sinh vin Vit Nam, 14 / 8 / 2001 ); " Ni tm li, chuyn i m bo him ho ra khng n gin cht no. C nc xn xao bn chuyn m... V sao cc nc h cng quy nh i m bo him m chng gy ra d lun g mnh lm nh ? Th ra " mi cy mi hoa, mi nh mi cnh ". Nc ngi i m t ch long thong... Cn ta, xe my nh c bu vng " ( Lao ng, 15 / 5 / 2001 ); " Chnh v vy m hng lot ca s H Ni khn gi qu mp vo Nam lp nghip vi l do " t lnh chim u " mong kim danh li ". ( H Ni mi, Tt 2002 ); " Ngh con trai nh ci nm, b u p , ch ti con gi mnh, l duyn ht phn. Mc d ht sc bun v nhc, nhng mu chy rut mm, khng th y con ra ng" ( Nng nghip Vit Nam, 25 / 4 / 2002 );

36

" Th l tnh trng " trng nh xui, kn thi ngc " din ra, khin nhiu cp v chng u lin tc " ( Th gii ph n ", 21 / 7 /2001 ); " Vi mt bn di chc lng nhng nh ca ng Thip th gii quyt gii n th no cng ch l cch... " git gu v vai " m thi ( Tip th v Gia nh , 4 / 4 / 2002 ); " Ch nhng k b cong chn l mi " c m n xi " dng nn nhng tr bp bm ( Nhn dn, 6 / 2 / 2002 ); " Chi gn nh l n ti x " c nht v nh " khi c hai bng i hc ( An ninh th gii, 3 / 2002 ). Thc t kho st cho thy, nhng thnh ng c gi nguyn dng ch yu l thnh ng 4 hoc 6 yu t.
II. KHNG GI NGUYN DNG

Vic khng gi nguyn dng thnh ng - tc ng thng din ra theo mt s kiu sau y: 1. Hon i v tr cc yu t y l nhng trng hp m s lng cc yu t trong thnh ng vn c gi nguyn, ch c v tr ca chng trong cu trc b sp xp li. V d: " Do ngy cng " ca kh ngi khn " nn Minh khng tm ra c cng vic nh ch mun " ( An ninh th gii cui thng, 3 / 2 /2002 ); ( Nguyn dng l " ngi khn ca kh " ). " Nhng li dn d nh vy, chc chn anh ta phi " khc ct ghi xng " ch lm sao qun c ( H Ni ngy nay, s 5 / 2000 ); ( Nguyn dng l " ghi xng khc ct " ). " Vng qu ngho x xc xa kia gi " thay tht i da " khin chng ti ng mnh b lc ( Gia nh, s 4 / 2002 ). ( Nguyn dng l " thay da i tht " ). S hon i v tr cc yu t thng ch gp trong cc thnh ng 4 yu t c cu trc i ngu cp i ( tc l c hai v tng ng ). c th s hon i v tr ca cc cp yu t ( ngi khn / ca kh > ca kh / ngi khn; ghi xng / khc ct > khc ct ghi xng ), m cng c th l s hon i v tr ca tng yu t n
37

l nh thay da / i tht > thay tht / i da, tuy nhin, trng hp u hay gp hn trong thc t. 2. Ci bin cc yu t Ngi ta thng ci bin cc yu t trong thnh ng - tc ng theo hai cch chnh nh sau: a. M rng cu trc Tc l trn c s gi li tt c cc yu t gc, tc gi cho thm vo cu trc thnh ng - tc ng cc yu t mi nhm nu r ch tc phm hoc hoc cc tng mnh nh th hin. V d: " Thuc ng liu c d tt? " ( Quc t, s 29 / 2002 ); " Mang con b gia ch i " ( Nhn dn, 15 / 1 / 1998 ); " Ci kh khng b ci khn " ( H Ni mi, 12 / 5 / 2000 ); " Con ht m ng vi khen hay " ( H Ni mi, 3 / 4 / 2001 ); " Trc sau... khng nh mt " ( Lao ng, 23 / 5 /2001 ). Cc yu t mi c th nm cc v tr khc nhau xt theo quan h vi thnh ng gc, nhng ch yu l trong ni ti cu trc ca n vi vai tr chm xen. b. Thay yu t c bng yu t mi y l nhng trng hp m trong thnh ng - tc ng nguyn gc s c mt hoc mt s yu t no b thay bng cc yu t mi do tc gi t ngh ra. V d: " Bnh mi, ru qu t! ( Php lut, 17 / 5 /2002 ); " Php nc thua... l trng " ( An ninh th gii, 12 / 9 / 2001 ); " mi ngi c vui xun vi tinh thn " l rch t m l rch nhiu..." ( Cng an nhn dn, 15 / 3 / 2002 ); " Chy nh mi ra mt... tham nhng " ( lao ng, 19 / 2 / 2001 ); " Va t nh va la hng xm " ( Nhn dn, 17 / 8 /2 2001 ); " Con su lm ru... rng thng " ( Lao ng, 12 / 9 / 2002 ); " Tay ng run run rt cc nc mi ti v ng ni trong mi mt: " Ch i, tre gi, mng gy " ( Nng nghip Vit Nam, 25 / 4 / 2002 ); " Ni c... ti liu, mch li c... hnh nh " ( Tin phong, 12 / 4 / 2002 ).

38

Cc v d trn cho thy, vic thay th khng nht thit phi theo quan h 1 - 1, m n c th c thc hin ng thi vi s m rng, tc l cc yu t mi c a vo nhiu hn cc yu t c b ct i. c. Tch cc yu t ra khi cu trc Nu trong hai cch ci bin ni trn, bt chp mi s thay i, thm bt, cu trc nguyn gc ca thnh ng - tc ng vn gi vai tr ht nhn, th trong trng hp th ba ny cu trc y b ph v: cc yu t ( hay cc v ) ca n tr thnh nhng b phn ring r, ch ng vai tr ph tr trong cu vn. V d: " Ngi ta c thy " ca r " l ham m khng bit rng nhiu khi cn l " ca i " na ( Lao ng, 1 / 2 / 2001 ); " Sau mt thi gian di " ln voi ", hn khng th ngh l c lc mnh li phi " xung ch " nh th ny ( An ninh Th , 17 / 3 /1999 ); " S d c tnh trng " bo c " ht sc phi l nh trn l bi thi gian qua, trong lnh vc s dng nh t, cc c quan chc nng thng xuyn lm " c nc " bng vic bung lng qun l hay phi hp vi nhau khng ng b " ( Gia nh, s 6 / 2001 )... D dng nhn thy, cc thnh ng - tc ng b ci bin hu nh bao gi cng mang sc thi nh gi tiu cc. Thng qua chng, tc gi th hin thi ph phn hay ca mnh ( i khi np di ci v hi hc, chm bim ) trc cc s vic hin tng no trong x hi. 1. Lc bt cc yu t C l, y cng l mt dng ca ci bin. Ch c iu, tc gi khng a thm bt k yu t mi no vo trong cu trc gc, m ngc li, cn bt i mt b phn ( thng l mt v ) ca n. V d: " Vn bit l " thng cho roi cho vt " nhng khi tnh thng ny n mc tn hi c v th cht v tinh thn th n tr thnh mi quan tm ca ton x hi " ( Lao ng, 7 / 3 /2002 ); " Nhng " ho v n ch ", bn cnh nhng li co buc y cn c nhng li ch trch khng km phn gay gt " ( Tui tr, 6 / 3 / 2001 );

39

" u ri dng thy cn c sm hm, u ri bng en phn trng, v bn b a nht nht, a tinh nghch vi nhng tr " nht qu nh ma ..." ( o trng, 15 / 11 / 2001 ); " Bn t vi s... " ( Vn ho, 7/ 3/ 2000 ); " Nc sch - khng th cha chung " ( H Ni mi, 5 / 9 /2001 ); " Ming nam m... " ( Nhn dn, 29 / 5 /2001 )... Hin tng lc bt cc yu t ch yu xy ra i vi tc ng. Nguyn do l tc ng thng gm hai v, mi v l mt cu trc kh trn vn v c php v din t tng i hon chnh mt ngha no , cho nn vic a ra mt v ca tc ng vo cu vn khng cn tr qu trnh nhn thc ca ngi c, m ngc li, cn gip cho h hiu r hn nh hng thng tin ca ngi vit trong khi vn c nhng lin tng nht nh v cu tc ng nguyn gc. Cn vi thnh ng, nu ta lc bt mt b phn hay mt v no , th chnh th ca n thng s b ph v c v hnh thc ln ni dung, v do vy, c gi tr thng tin, c gi tr biu cm ca phn cnli u gim st ng k ( thm ch khng cn tnh hnh nh, hm sc ) so vi nguyn gc. Nhn y, cn phi ni rng cc th php ci bin hay lc bt cc yu t ca thnh ng - tc ng nu trn khng phi lc no cng c s dng ring r v thun nht; c nhng tnh hung chng c kt hp vi nhau, chng hn: " Gn nh n m vn ti " ( Nhn dn, 30 / 3 /2001 ). ( Va lc bt mt v " gn mc th en ", va ci bin v cn li bng cch thay cc yu t c bng cc yu t mi: " n " thnh " nh n ", " th sng " thnh " m vn ti " ). " Ngh v thc trng nn bng Vit Nam hin nay, chng ta khng khi chnh lng: Tre th gi m mng dng nh li ang cht yu v bnh ngi sao " ( Th thao v Vn ho, 17 / 8 /2000 ). ( Va ci bin yu t " mc " thnh " cht yu ", va thm cc yu t mi " th ", " dng nh li ang... " ). N vy, trong cc tc phm bo ch, thnh ng - tc ng c s dng di rt nhiu cc dng thc khc nhau. y l kt qu sng to ca nh bo trong cc ng
40

cnh c th v ng vi cc mc ch c th. Tuy nhin, c s sng to y, nh bo cn phi phi hiu bit su rng v thnh ng - tc ng. V iu ny cng c ngha l h khng c php xem nh vic thng xuyn nghin cu hc hi nhm m rng thm kin thc v di sn vn ho dn gian v gi ny. Ch thch 1. V Thu Anh, V Quang Ho, T in thnh ng - tc ng Vit Nam, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2000. 2. V Quang Ho, V bin th ca thnh ng, tc ng, Tp ch " Vn ho dn gian ", H., 1992, s 1. 3. Nguyn Vn Hng, Thnh ng bn yu t trong ting Vit hin i, NXB. Khoa hc x hi, H., 1999. 4. Nguyn Th Thanh Hng, Khai thc cht liu vn hc dn gian trong vic t tn bi bo, Tp ch " Ngh bo ", TP. HCM., 2003, s 1. ( Bi ng trn Tp ch Ngh bo, s 4 / 2002 )

41

CHI CH TRN BO CH Chi ch, theo T in ting Vit l "Dng cc hin tng ng m, a ngha, v. v. trong ngn ng nhm gy mt tc dng nht nh (nh bng gi, chm bim , hi hc...) trong li ni".1 y l mt th php to gi tr biu cm cho ngn t kh hiu qu; nh n, li ni ca ch th pht ngn tr nn sinh ng, hp dn v su sc hn, li du n nht nh trong lng ngi nghe, ngi c. Trong bo ch, vic chi ch din ra di nhiu dng thc khc nhau. Song, nhn chung, c th khi qut chng thnh mt s kiu c bn nh sau: 1. Bc tch cc thnh t ca t nguyn khi (thng l t 2 m tit) thnh nhng t c lp. V d: "Nhng k ch o m khng to" (Vn ngh tr, 13 / 5 / 2001); "Sng T m chng lch" (Ph n Th , 17 / 6 / 1999); "Hi t m tho nhiu" (Vn ho, 1/ 3 / 1998); "... Thi " oanh" qua, nay ti thi "li " (Th gii, 25 / 3 / 2002); "Tn vt... ngng" (H Ni mi, Tt, 2202); "C "to" m cha c "n" (Gia nh v X hi, s 47 / 2000);.. Thc t kho st cho thy, trong a s cc trng hp, quan h v mt ngha gia cc thnh t b bc tch l quan h tng phn. V th, gia chng thng c s hin din ca nhng quan h t nh m, nhng. Cn kiu bc tch "khng tng phn" nh sau rt him khi gp: "Nhng nm ng 7, sng c quen bit mt ti x ngi Bc ri hai ngi bn duyn nhau. ng l anh "ti" "x " vo cuc i Sng..." ( Tin phong, 17 / 2 /2002 ). Vic chi ch theo kiu bc tch c th c khi qut ho thnh m hnh nh sau: AB -> A cx B Trong : A v B l hai m tit ca t nguyn khi, cx l b phn chm xen. C l y cng cn phi ni thm rng b phn chm xen khng nht thit lc no cng phi l t ng; c khi n c th hin bng du cu, v d: "Nhng chuyn xe "hnh"... khch" (H Ni mi cui tun, 28 / 5 / 1995).
42

2. Dng cc cu trc i nhau v ngha. V d: " Trng th ang ... gim th" (Lao ng, 14 / 5 /2001); "Sinh nht - sinh chuyn..." (H Ni mi ch nht, 22 / 2 /1998); "Ho n trn th trng en" (Thanh nin, 19/ 4 /1999); "Sng B tr thnh "sng ln" ?(Thanh nin, 11 / 4 / 2000); "Su ring vi ni bun chung"... (Ph n Vit Nam, 25 / 6 /1999);... xy dng cc cu trc nh vy, ngi ta thng s dng cc cp t tri ngha ( - en, b - ln, ring - chung,...). Trong mi v d trn, c hai thnh t ca cp t tri ngha u c mt; song cng c nhng trng hp ch c mt thnh t xut hin, chng hn: "Cng ty v trch nhim v hn" (Gia nh v X hi, s 33 / 2002). "Cng ty trch nhim hu hn" l cm t c tnh ph cp rt cao, v th khi ngi c gp cm t "Cng ty v trch nhim v hn" h hiu ngay rng y chnh l sn phm thu c nh s ci bin cm t u. M hnh khi qut: A ----- (- A) Trong : (- A) l t tri ngha vi A. Tuy nhin y cng cn phi ni thm l A v (- A) c th l nhng t tri ngha hon ton, m cng c th l nhng t ch tri ngha trong nhng ng cnh nht nh no (Sinh nht - sinh chuyn). 3. S dng php ng m gia cc t y l kiu chi ch ht sc ph cp. C th chia n thnh mt s dng chnh nh sau: a, Dng cc thnh t ng m hon ton Cc thnh t ny c th biu th cc t khc nhau (y l nhng t ng m khc ngha), v d: "Ting than t vng than" (Lao ng, 12 / 3 / 2002); "T mn bc n kt bc" (Tin phong, 12 / 8 / 1998);

43

Bn cnh , chng cng c th biu th cng mt t, nhng trong cc nt ngha khc nhau, v d: "Gi nhy" c to c bc "nhy"? ( Ngi lao ng, 6 / 2 / 2003) ;... M hnh khi qut: A (y1) ----- A (y2) Trong : A l v m thanh ca t, cn y1, y2 l hai ngha khc nhau ca v m thanh . b, Dng cc t (hay cc m tit) c v m thanh gn ging nhau Cc t ( hay cc m tit ) ny c th : - Ch khc nhau ph m cui, v d: "Phong tro nui c hng Khnh Ho ang i t "st" n "sc" (Lao ng, 23 / 1 /2003); - Ch khc nhau ph m cui v phn vn, v d: "Hi lc hay hi lut" (Vn ho, 11/ 2 /1998); - Ch khc nhau phn vn, v d: "Cheo leo Chalo" ( Tin phong, 19 / 4 /2002); - Ch khc nhau ph m u, v d: "Hc i - hc vi - hc chi chi..." (Hnh phc gia nh , 15 / 2 /2002); - Ch khc nhau du thanh iu, v d: "n ho vn ho" (H Ni mi, Tt Nhm Ng, 2002); "Tm hoa gp ho" (Tui tr hnh phc, s 6/ 1999); "Trng t, u t, t u?" (H Ni mi, 14 / 3 /1999);... Hai hnh thc chi ch bng cch dng cc t ng m hay gn m nu trn kh giu sc gi: Nhng m thanh c lp i lp li c xoy vo lng ngi c, gy nn mt ni m nh lu bn. Tuy nhin, n li tng i phc tp, v i hi ngi vit phi c s la chn cng phu tm ra cc t va c ngha ph hp vi t tng v cm xc m anh ta mun th hin, li va phi c v m thanh ging nhau. M hnh khi qut: A ---- A'----- A''
44

Trong : A, A', A'' l cc t c v m thanh gn ging nhau. c, Thay th mt t (hay mt cm t) bng mt t (hay mt cm t) khc c v m thanh gn ging vi n, v d: "Ngy xun i xem ... hi" (H Ni mi, Tt 2002); (T "hi" y xut pht t t "hi"); "Trng ln nh Olimpia " (Lao ng, 21 / 3 /2002) (T "trng" trong v d ny bt ngun t t "ng"); "Gp nhau ui ... dn" (u t, 12 / 1 /2002); ("ui dn" l cch ni nhi theo t "cui tun");... M hnh khi qut: A' / A Trong : A' l t xut hin thay th cho A l t c v m thanh gn ging vi n. d, o ngc trt t cc thnh t trong cu trc, v d: "Lc ai? Ai lc?" (Tui tr, 11 / 5 / 2002);
"H Than Th ang th than" (Nng nghip Vit Nam, 9 / 4 /1999);...

M hnh khi qut: AB ---> BA Trong : A v B l cc m tit trong mt t nguyn khi. e, Phin cc m tit trong tn ring nc ngoi thnh cc t ting Vit c ngha, v d: "i bi tng Vt M Ln (Wesmoreland) ct v nc m Hoa K (Nhn dn, 13 / 6 /1968); "Khi ... C Bt Lt (Cabotlodge) mi Zoon n thm Vit Nam, y hoa tay lia la v y s qun du kch hoan nghnh" (Nhn dn, 4 /11 /1966);... Hnh thc chi ch ny c Ch tch H Ch Minh khai thc kh thng xuyn trong cc tiu phm chm bim ca mnh thi k chin tranh chng quc M.2 M hnh khi qut: ABC (+ y) / ABC (- y)

45

Trong : ABC (+ y) l cc m tit trong ting Vit vi ngha ca chng c dng thay th cho ABC (- y) l cc m tit trong ting nc ngoi khng c ngha . f, Gn cho m tit trong t nc ngoi ngha ca t ng m vi n trong ting Vit ri xy dng nhng kt cu i nhau. V d: "Taylo ri chn cng lo" (Nhn dn, 20 / 7 /1964); "C - ta sang Ty" ( Lao ng, 11 / 3/ 1999);... M hnh khi qut: AB (+ y) ----- (- A) hoc (- B ) (+ y) Trong : AB l cc m tit trong ting nc ngoi c gn cho ngha ca t ng m vi n trong ting Vit, (- A) v (- B) l cc m tit ting Vit c ngha i lp vi A v B, y l ngha. g, Ni li Ni li l mt hnh thc chi ch c o. Ch bng s sp xp li nhng b phn cu thnh( ph m u, khun vn hay du thanh ) ca cc m tit no , ngi ta c th to ra nhng m tit mi. V trong nhiu trng hp, cc m tit mi ny khng ch ging cc m tit c v phng din m thanh m cn c quan h khng kht vi chng v mt ngha. v d: "... Ci gi l "tnh yu hin i" c khi hin i qu ho ra "hi in", bin thnh bi kch tnh yu " (Hnh phc gia nh, 28 / 12 / 2001); "Xa i, sia!" (Lao ng, 3 / 5 / 2002); "Vn " u tin"..." (Lao ng, 2 / 11 / 2002), v.v. Cc v d trn u l nhng trng hp hp chi ch thnh cng: Ci gi l "tnh yu hin i" rt c th s khng ch lm phng hi n thun phong m tc ca dn tc m cn lm tn km v vt cht ca c nhn v gia nh; v th t "hi in" nh l sn phm ca s ni li c dng rt chnh xc. Cn bnh th k SIDA hin cha c thuc cha ang l ni m nh kinh hong nht ca ton nhn loi, ai ai cng cn phi trnh xa, cho nn php ni li Sia thnh "xa i" l mt s la chn tinh t. Ri chuyn "tin u?" lun l vn bc xc v nan gii nht nhiu lnh vc hot ng ca cuc sng, do ni li " tin u " thnh "u tin"
46

nhm khng nh v th quan trng ca ng tin trong vic thc hin mt k hoch no l hon ton ph hp vi vn cnh. y cng cn ni thm rng khng phi sn phm no ca s ni li cng u mang ngha, c nhng trng hp chng ch n gin nhm mc ch to ra s mi l cho cch din t hay mang li gi tr thm m nht nh cho t gc vn biu t mt khi nim khng hay, khng p cho nn t c dng trong nhng hon cnh giao tip chnh thc, trang trng. V d: ...Nghe thng tin t ng Nguyn l- Ph Gim c Cng ty thot nc H Ni - m thy ru c lng. Theo ng L, vi nhng trn ma trn 50 mm trong 3 gi th c th c ti hn 30 ng ph H Ni b ngp ng trong ma ma 2002 ny. Sc nh, s im ngp ng cc b H Ni ma ma nm ngoi cng l 30. 30 bng 30. V nh vy th tnh hnh ng ngp nm nay ng l "v nh cn"... (Lao ng, 15 / 5 /2002); Tuy truyn hnh n quay phim kh nhiu ln, ni l phn nh nhng mi th c " Nguyn Y Vn " t nhiu nm qua nh th (Phng s Thi Minh Chu, NXB. Lao ng, 1999); "Li "cung tri"!" (Lao ng, 21 / 4 / 2002);... Nu ta dng cc ch ci A, B biu th cc ch ci ng u m tit, V - vn, v T - thanh iu, cc trng hp ni li c th c khi qut thnh mt s m hnh c bn nh sau: A (V1 T1) B (V2 T2) -----> B (V2 T1) A (V1 T2): u tranh - trnh u; A (V1 T) B (V2 T) ------> A (V2 T) B (V1 T): hin i - hi in; A (V1 T1) B (V2 T2) -----> A (V2 T1) B (V1 T2): ci trung - cung tri. 4. Dng t c th ng thi gi ra nhiu ngha. V d: "Lm th no cho lc thm vui?" (Nhn dn, 14 / 3 /1962) "Nhng k sng ... "lc" (Gia nh, s 2 / 2003);... Trong v d th nht, chnh s xut hin ca t "vui" khin cho t "lc" ng thi biu th hai ngha: va l "c lc, ht lc" va l "vui sng". Cn t "lc" trong v d th hai va c th hiu l "lm lc", va c th hiu l "khoi lc" (v ni dung ca bi phng s c tiu nh trn ni v nhng nam thanh nin
47

kim sng bng ngh phc v chuyn chn gi cho nhng ph n lung tui, tha tin nhng li thiu tnh). M hnh khi qut: y1 A y2 Trong : A l v m thanh, cn y1 v y2 l cc ngha m v m thanh biu th.

Sau khi kho st vic chi ch trn bo ch, chng ti c mt s nhn xt nh sau: Th nht, khi nim v chi ch trong T in ting Vit m chng ti gii thiu phn u bi vit ny cn c lm r hn nh sau: Chi ch l mt th php to gi tr biu cm cho li ni, trong , trn c s nhng t hay m tit no , ngi ta s dng nhng t hay m tit khc (c sn hay va c to ra trong thi im giao tip) m c nt tng ng vi chng v v m thanh hay c quan h nht nh vi chng v ngha, nhm to n tng cho ngi nghe, ngi c. Th hai, chi ch lun mang tnh bnh gi ni bt. Ni cch khc, n lun th hin r rng thi tnh cm ca ngi vit i vi vn , s kin, hin tng, ... c phn nh. Th ba, vic chi ch, so vi cc th php to gi tr biu cm khc (nh s dng cht liu vn hc, dng khu ng, vay mn t ng t ting nc ngoi, dng n d,...) t c s dng hn. iu ny l bi nhng hon cnh c kh nng lm ny sinh vic chi ch khng nhiu; hn na, chi ch, ngi vit cn c s nhy cm nht nh trong vic x l ngn t. Th t, mang du n c nhn r nt, vic chi ch lun ni bt v rt d dng b nhn din. V th, khng t ngi xem chi ch nh mt con dao hai li: nu sn phm ca s chi ch l kt qu ca mt s tm ti, khm ph tinh t, ph hp vi
48

quy lut t nhin ca ngn ng th hiu qu tc ng ca n s rt to ln; cn ngc li, nu l kt qu ca mt kiu t duy p t, khin cng, n s gy ra s phn cm khng th xem thng i vi ngi c. Ch thch 1. Vin Ngn ng hc, T in ting Vit ( Hong Ph ch bin ), NXB. Nng, 2001, tr. 172. 2. Vin Ngn ng hc, Hc tp phong cch ngn ng Ch tch H Ch Minh, NXB. Khoa hc x hi, H., 1980. ( Bi ng trn Tp ch Ngn ng, s 6/2003 )

49

MT S NT KHC BIT C BN GIA NGN NG BO CH V NGN NG VN HC

Nh ph bnh vn hc thin ti ngi Nga V.G. Blinski, khi phn tch cun Ai c li? - mt tp sch chnh lun ni ting ca nh vn, nh t tng li lc Herxen, vit nh sau: "Sc mnh ch yu ca tc gi khng phi trong s sng to, trong tnh ngh thut, m t tng - mt t tng c cm nhn su sc, mang tnh thc v pht trin cao. Tm vc ln ca t tng chnh l sc mnh c bn ca ti nng tc gi ,cn phong cch nm bt cc hin tng thc tin theo kiu ngh thut - ch l sc mnh th yu, mang tnh b tr ca ti nng ca ng ta 1. Nhng dng ch ngn gn ny ca Blinski, d ch mc khi qut nht, khc ho kh r s khc bit v phong cch biu hin trong bo ch v vn hc ngh thut. Ai cng bit rng bo ch v vn hc ngh thut u dng ngn t nh l thnh t s mt trong vic xy dng tc phm. Nhng tnh cht, c im v cch thc s dng ngn t chng li khc xa nhau. Nguyn do l bi bo ch v vn hc l hai hnh thi thc x hi hon ton bit lp i vi nhau. Vn hc c chc nng c bn l chc nng thm m. N phn nh thc t bng nhng hnh tng ngh thut vn thot thai t cuc sng nhng li in m du n ring v quan nim thm m ca tc gi. Nh vn tip cn thc tin bng cch miu t ci c th, ci c nhn (cc tnh cch c th trong hon cnh c th), ri t to dng nn nhng hnh nh in hnh (nhng tnh cch in hnh trong cc hon cnh in hnh). Cn bo ch c chc nng ch yu l thng tin. N phn nh hin thc thng qua vic cp cc s kin nng hi, nhng vn bc xc c thc ca ngy hm nay ang c ng o cng chng quan tm, ch i. Nh bo tip cn thc tin bng cch kho st nhng ci chung, ci ph bin ca cc nhm ngi (thm ch ca cc giai tng x hi) c lin quan ri trn c s y khm ph ra bn cht ca s vic, hin tng.
50

Chnh cc chc nng khng ging nhau ca vn hc v bo ch khin cho phong cch biu hin v ngn ng ca chng c mt s nt khc bit c bn di y: 1. Khc bit v s nh gi S nh gi y c hiu l vic th hin thi , tnh cm ca ngi vit i vi nhng iu c phn nh trong tc phm. Trong vn hc v trong bo ch, s nh gi khc nhau trc ht v phng tin v cch thc biu t. i vi vn chng, phm tr nh gi thng c bc l di cc hnh nh trn y cm xc. c th l nhng hnh nh gi ni bun t ti, m n su trong chng l ci nhn tiu cc trn y u un, tuyt vng v thi cuc: Rng liu u hiu ng chu tang Tc bun bung xung l ngn hng; y ma thu ti-ma thu ti Vi o m phai dt l vng (Xun Diu) Hoc cng c th l nhng hnh nh bi thng hm cha sc t co mnh m: i nhng cnh ng qu chy mu Dy thp gai m nt tri chiu. (Nguyn nh Thi) v.v. Cn trong bo ch, hot ng nh gi mang tnh cng khai, mnh m, bao trm.Trong quy trnh sng to ca mnh, bo ch lin tc tm kim cc phng tin biu t giu sc thi nh gi. Chnh v th, kho tng cc phng tin nh gi ca n phong ph v a dng hn nhiu so vi vn hc .Trong ngn ng bo ch, chng ta c th gp nhng nhm t vng chuyn bit ch phc v cho vic nh gi (nhng nhm t kiu ny thng c xem l ca ring vn phong bo ch, cn nu chng xut hin cc vn phong khc th l kt qu ca s vay mn). Chng hn, th hin s nh gi tch cc, ngi ta la chn nhng t ng nh: c nhiu trin vng, tn hiu ng mng, chuyn bin tch cc, hp tc hiu qu,
51

thnh tu ni bt, bn thng thuyt phc...; cn nu mun biu l s nh gi tiu cc, ngi ta c th la chn cc t nh: tip tay, cu kt, ngc u, rm beng, tr a, dnh lu... Bn cnh , phc v cho mc ch nh gi, bo ch cn s dng c nhiu nhm t vng khc nh t ng thng tc, t ng hi thoi, t ng vay mn t ting nc ngoi, ting lng, v,v. 2 Ri v mt c php, ngn ng bo ch cng dng mt s kiu cu c cu to c bit,v d: - Cu c ng: H Ni: Cn u nhng khu ph c (Lao ng); L ng bng sng Cu Long: Sao cha n hn ln? (Bo An Giang); Ma tu: Qun qui nhng no v (Thng mi); Bn c tr: Bng khung ng gia....; Bn vit tr :Nhng k theo ngh b cuc chi (Sinh vin Vit Nam), v.v. - Cu c o ng: Ni nnh nghip ri (Vn ngh tr); Lng l qu... lin hoan phim (Vn ho); Si ni cc cuc tuyn qun (Nhn dn); Nhn nhp ng ln bin gii (Lao ng)... Vi nhng kiu cu trn, thi ca tc gi i vi s kin hay vn tr nn r rng v n tng hn. Song, c l trong s cc th php nhm to sc thi nh gi cho ngn ng bo ch, ni bt nht vn l vic s dng cc bin php tu t nh n d, hon d, so snh, chi ch, ni li, v.v., trong khng th khng k n n d nh mt phng tin nh gi c tm quan trng c bit bi tnh ph cp rng ri v tnh hiu qu cao ca n. n d bo ch t ra mc ch hng u khng phi l to hnh tng m l em li hiu qu nh gi: khng nh hay l ph nh (vi cc biu hin c th nh: s hng khi, s long trng, nim am m...,v mt pha; v s ln n, s ch nho, s khinh mit..., v mt pha khc). Chnh v l m c ngun gc, c i tng ca n d bo ch u c nhng c trng ring r nt. Nh l nguyn tc, tham d vo qu trnh n d ho thng l nhng khi nim c xem l quan trng hn c v mi phng din nh t tng, chnh tr, kinh t..., v d: kim ch nam, hn tng, nh sng ch ng, vng trng, vng en, va la, bi thu, chy mu cht xm, cn bnh tham nhng...Tng t, ngun gc ca n d cng thng c ly t cc lnh vc c uy tn x hi cao, c nhiu ngi quan tm, v ch
52

cn cp ti chng to nn cc hiu qu nh gi (chng hn vi cc thut ng nh: vim, cn bnh, th vng, th , phc kch, dn ng, qu bom n chm, bn, oanh tc, u ra, u vo, v.v, nu a vo cc ng cnh nht nh ca giao tip bo ch s tr thnh cc n d rt sinh ng, m cht bnh gi). Di y l mt s v d kh in hnh v n d bo ch: - ... VCK World Cup 2002 ti y ng nhin s c cc tin o i bng ngon ngoo v cc "tiu phu" ca cc hng phng ng s tm cch n gc. Khi y, "cu th th 23" s phi rt cn thn m hut ci, ko hut sai s khn kh vi ba ru d lun (Thiu nin tin phong, s 59 / 2002); - Ngay trong 10 pht u tin ca trn u, nhng cn lc mu da cam nhiu phen khin cho khung thnh i tuyn Php chao o. (Lao ng); - H cn phi lin kt li xy p ngn chn Lepen v phe cc hu nm quyn lnh o nc Php (H Ni mi, 16 / 5 / 2002); - Cn st gi gas n bao gi mi h? (Thanh nin ); - ng euro gy sng gi ti Php ( Lao ng, 24 / 5 /2001)... Kho cu cho thy, cc n d bo ch thng l sn phm sng to ca c nhn nn hay mang tnh ngu hng ch quan v gn lin vi ng cnh hp. Nu b tch ra khi ng cnh chng ch cn l nhng t ng thng thng biu t cc ngha thng thng m khng cn mang sc thi biu cm - nh gi na. Nu so vi n d bo ch, n d trong vn hc ngh thut trc ht l cc hnh tng, v d: Phng nhng tic cao, diu hay ling Hoa th hay ho, c thng ti. (Nguyn Tri) -Rng: Trong ngc vng thau Mi phn ta tin nhau c mi (Nguyn Du) Nghe ro rt mi bn triu min Nam ang tnh gic Khng! Ba mi triu kim cng ca thin h T quc Khng ! Hng nghn triu ngi sao sng anh em ang
53

chim lnh bu tri... (Ch Lan Vin) n d trong vn hc thng phn nh cch nhn ca tp th, xut pht t kin thc chung ca tp th cho nn chng mang tnh khch quan. V mc no , c tnh tt yu. Chng hn nhng s vt nh hoa, vng, ngc, kim cng, v.v., trong nhn thc chung ca x hi l nhng th tt p, cao qu, v th chng c dng lm n d tu t ch ci tt p, cao qu. n d trong vn hc lin quan ti mi lnh vc v mi i tng (ch khng ch dnh cho mt a ht hay mt nhm i tng c "u tin" no nh trong bo ch ). Mi trng hnh chc ca chng thng l ng cnh ln, khng him khi l ton b tc phm nh mt chnh th nguyn vn. Nu chng ta tng c Thp ti th y (N. txtrpxki), i mt (Nam Cao), Ci lt (V Th Thng) chc hn u nhn thy rng ch c th hiu c mt cch y ngha n d ca cc t thp, ti, i mt, ci lt trong u ca cc tc phm ny sau khi c xong chng. Thp ti th y hon ton khng vit v chuyn luyn gang thp m miu t chng ng u tranh gian kh, s ti luyn cht thp ca th h tr X Vit anh hng trong chin u v lao ng, trong l la ca cch mng. " i mt " khng phi l chuyn k v i mt ca mt con ngi c th no m l s th hin quan nim sng v sng tc ca ngi ngh s trong thi k khng chin chng Php. Cn Ci lt c dng theo ngha hnh tng, ngha b sung (lt mm buc cht); chnh l nhng th n hu c kh nng tri buc ngi ta, lm cho ngi ta d b sa vo li sng d ho vi qu, khng cn can m u tranh vi ci xu, ci tiu cc 3 . Qua phn tch cc v d c th ni, n d trong vn hc khng nht thit phi mang sc thi nh gi tch cc hay tiu cc r nt nh n d bo ch v nhim v quan trng nht m chng phi hon thnh l to hnh tng. Khng ch khc nhau v cch thc v phng tin biu t, s nh gi trong ngn ng bo ch v ngn ng vn hc cn khc nhau c v tnh cht quan h ca ch th sng to i vi chnh s nh gi y.

54

S nh gi trong ngn ng bo ch, cho d n c biu hin qua n d hay bt k phng tin no khc, lun mang tnh x hi su sc. V theo quan nim ca ch th pht ngn, ngha x hi ca ngn t trong ngn ng bo ch th hin ch n khng ch thuc v ring tc gi m cn thuc v c mt nhm x hi, t chc, lin minh, ng phi, giai cp m c t tng, ng li, chnh sch c t bo truyn b vi t cch nh tuyn truyn v c ng tp th. Bt k mt t ng bo ch no dng nh cng c thing ling ho nh uy tn ca tp th (ng phi hay lin minh) l c quan xut bn hay bin tp n phm bo ch . y chnh l mt trong nhng ci ngun ca sc mnh v s xc ng ca ngn t trn trang bo. Cn s nh gi trong ngn ng vn hc lun gn lin vi ch th sng to ra tc phm, ngha l n mang tnh c th r nt. V lao ng nh vn l lao ng n l, v cng ch c anh ta l ngi phi chu trch nhim v sn phm ca mnh. Ngay c trong trng hp nh vn ng trn lp trng ca mt nhm hay mt t chc x hi no th cng khng th coi tc phm ca anh ta l ting ni chnh thc ca nhm hay t chc x hi y. 2. Khc bit v vai tr ci ti tc gi Nh chng ta u bit, trong hot ng giao tip li ni no cng l sn phm ca ngi pht hng v ngi nhn vi mc ch nht nh. V th vic phn tch li ni cn c th tin hnh t cc gc ca hai loi i tng ny. Nu so snh cc phong cch ca ngi pht (tc l ci ti tc gi) trong ngn ng bo ch v ngn ng vn hc ta s thy chng c nhiu im khc bit quan trng. Nguyn tc c bn ca ngn ng bo ch, ng thi cng l c s v c im cu trc ca n l s cng khai, s biu t trc tip v thng thn ci ti ca tc gi. y c th xem l nt khc bit kh ni bt gia bo ch v vn hc, l ni tc gi khng bao gi giao tip trc din vi c gi. Trong phong cch bo ch, ci ti ch thc ca tc gi lun m thoi trc tip vi c gi. y, mi s nh gi, mi nim xc cm u ca chnh ci ti ny, (tt nhin, suy cho cng, th

55

nhng s nh gi, nhng nim cm xc y s phi mang tnh x hi, v tc gi ca tc phm bo ch bao gi cng i din cho mt nhm x hi, mt t chc ng hay mt giai cp; th nhng trc ht chng vn phi ch thc l ca chnh tc gi, l sn phm ca tri tim v khi c ca anh ta, bi nu khng, anh ta ch l cng c pht ngn cho k khc v khng th no chinh phc c c gi). Do vy kt cu v ngn t trong bo ch thng in m cht xc cm c nhn. D nhin, trong cc th loi khc nhau th mc tham d ca ci ti" tc gi cng khc nhau. C nhng loi th bo ch m chng ta hu nh khng thy s hin din ca tnh c th (nh thng bo tin tc, tin vn, tin thi s,..).Th nhng ni chung, vai tr ca ci ti tc gi trong vic hnh thnh kt cu ngn ng bo ch ng k ti mc c th coi n l c s phn loi cc tc phm bo ch. Trong khi th ngn ng vn hc li thin v tnh c l. Ci th gii do nh vn sng to nn l th gii tng tng, th gii c ci bin v y cht c l. Tc gi, nh l nguyn tc, khng a ra nhng li nh gi trc tip, thng thn i vi cc nhn vt cng nh i vi ngn t v cc hnh vi ca h. Anh ta c t t a c gi ti nhng nh gi m anh ta ch i mt cch gin tip. S can thip trc tip ca tc gi vo vn bn, mc d l c th, nhng khng in hnh cho phong cch vn hc ngh thut. N c th l mt th php c (v c gi d dng nhn thy iu ), hoc gi l biu hin ca s non yu v bt php ca tc gi. Tc phm bo ch lun cm thy mnh khc l, kh nu phi khoc ci o ca vn xui ngh thut. Ngn ng bo ch hon ton khng c tnh c l vn c trng cho vn xui ngh thut. Trong phong cch chc nng ny, ci ti tc gi thng th hin cng khai (mc cng khai y, nh ni trn, ng nhin cn ph thuc vo th loi v ging iu trn thut), n khng tch ra khi c gi, khng b khch quan ho nh trong vn hc ngh thut l ni nhn vt phi sng mt cuc sng c lp, khng dnh lu ti tc gi. V l m trong bo ch, tnh c nhn cng nh ci nt ring bit ca tc gi cng s phong ph v t tng v tnh cm ca anh ta c ngha ht sc to ln.

56

C th ni, chnh v th ca tc gi xc nh s khc bit ct li, mang tnh nguyn tc, gia ngn ng vn hc v ngn ng bo ch. Ngn ng bo ch m cht ca ch quan, giu tnh nh gi (nh danh v nh gi), n thng n din, n thanh, cn ngn ng vn hc thng b khch quan ho, a din, a thanh. Trong vn hc ngh thut c th xy ra s an xen mt s tng ngn ng: ngn ng tc gi, ngn ng ngi k chuyn, ngn ng cc nhn vt; chng tc ng tng h ln nhau mt cch phc tp, a dng v to nn mt phng ngn t phong ph , nhiu sc mu xt trn phng din phong cch. Cn trong bo ch ch th ch thc ca li ni li thng trng vi ci ti ca tc gi. V th trong ngn ng bo ch chng ta hu nh ch bt gp mt tng phong cch, l li ni ca tc gi, cn li ni ch thc ca nhn vt rt t khi xut hin tr mt s t loi th trn pht thanh v truyn hnh. Th nhng tnh n din, n thanh ca ngn ng bo ch tuyt i khng phi l du hiu ca s ngho nn. Ngc li, chnh trong c im ny bc l nt c th khng trn ln ca n: tnh biu cm v kh nng tc ng. V cng chnh nh c im ni trn m phong cch bo ch c s dng trong vn hc ngh thut. Vic s dng y gn lin vi s th hin mt cch trc tip, khng giu gim quan im ca tc gi. Phong cch bo trong trng hp ny l hnh thc c bit v a t liu, l nguyn l c bit ca vic xy dng hnh nh tc gi, n m ng cho s can thip trc tip ca ging iu tc gi cng nh to iu kin cho s xut hin cc suy lun ca anh ta. Nu nh vi vn hc ngh thut, s can thip trc tip ca tc gi vo din bin cc s kin c phn nh thng c xem nh l s lch chun hoc l mt th php c (ngoi l bo ch-chnh lun), th i vi phong cch bo ch - y l quy lut tt yu, l c im c bn ca cu trc li ni vn lm nn c th, sc mnh cng nh s biu cm ca n. D ch th sng to ca tc phm bo ch c ni v iu g i chng na, th trong cu trc ngn t ca n anh ta phi th hin trc tip ging iu, nhng nh gi, cm xc, din bin t tng, s say m, s bc xc ca mnh trc ti v i tng m bi vit cp. V thc t cho thy l cht

57

bo ch lun t ra t l thun mt cch trc tip vi cm xc v thi ca tc gi trc iu anh ta phn nh. C th ni, chnh s cng khai, thng thn v tch cc trong quan im ca tc gi lm cho bo ch (nht l chnh lun) tr thnh phng tin tc ng c sc mnh gh gm, nhiu khi vt qua c sc mnh ca vn hc ngh thut. Ni tm li, trong phong cch vn hc ngh thut, ci ti tc gi lun ln khut, khng l din, cn ci ti xut hin ch l hnh tng ngh thut - ci ti thm m ca nhn vt l ngi dn chuyn; trong khi th phong cch bo ch "ci ti" tc gi bao gi cng c biu t cng khai, trc tip, v do vy, n tr thnh nhn t c ngha c bit quan trng trong vic thuyt phc c gi tin vo tnh xc thc ca thng tin. 3. Khc bit v tnh cht khun mu Khi ni v cc c im ca ngn ng bo ch, khng th no khng cp ti tnh khun mu kh trn ln ca n. Theo nh nghin cu hng u ca Nga hin nay v ngn ng bo ch M. Shostac th khuynh hng thin v vic la chn cc phng tin ng php, ri cc iu kin vn ho - x hi c bit m t bo ang tn ti trong (chng hn nh phi dnh cho mt lng c gi ng ti mc khng xc nh c, v ng thi phi thch ng vi nhng thi quen, nhng phong cch s dng ngn t a dng nht ca mi tng lp trong x hi) khin cho cc kiu thng tin c bn thng gp ca bo ch nh phng vn, tin vn... c xy dng theo nhng hnh mu c sn, c ch nh bi nhng khun ngn t hnh thnh trong qu trnh sn xut t bo.4

Di y l mt s khun thng c dng vit cc mu tin: - Ngy...B Ngoi giao Nga ra tuyn b bc b tin ni rng... -TTXVN. Ngy...ti...Th tng Chnh ph ku gi... -Hm qua...ti... khai mc... -Theo cc ngun tin...trong cuc gp...Tng thng khng nh... ng l bo ch khng th thiu khun mu, nhng s l sai lm nu cho rng s rp khun ch xy ra trong a ht ca ngn ng bo ch. Cn phi khng
58

nh: hin tng ny c mt trong mi lnh vc hot ng ca ngn ng ni chung. To ra khun mu v ngn t, hay ni cch khc, xy dng cc cng thc ngn t c sn, nhm lm cho hot ng giao tip tr nn nhanh chng, thun tin hn l mt qu trnh t nhin, khch quan, ph hp vi xu th pht trin ca x hi cng nh ca ngn ng. Thc t cho thy l tnh uyn chuyn, linh hot v pht trin cao ca ngn ng vn ho (ngn ng chun mc) c xc nh ch yu l bng mc qui chun n, tc l bng s lng nhiu hay t cc cng thc, cc khun mu dnh cho cc tnh hung giao tip vi cc mc ch khc nhau. Nu thiu vng nhng ci khun nh vy, hot ng giao tip s tr nn kh khn hn nhiu, n buc ngi ta phi t to ra nhng li ni, nhng cng thc ngn t cho tng iu kin giao tip c th, m iu ny l bng chng khng th ph nhn v s cha hon chnh ca cc phong cch ngn ng. Rp khun phn nh ci xu hng c b su trong ngn ng l t ng ho, lp li, v n nh cc phng tin biu t, nhm to ra mt phng thc nh danh v nh gi quen thuc v bn vng v mt x hi. Nhng iu kin bn ngoi thc y s rp khun ho ngn ng bo ch l tnh cht tc thi ca hot ng bo ch, s lp li thng xuyn v tnh nh k ca cc ti, tnh hung, v.v. c trng ca s rp khun ho ngn ng bo ch trc ht nm trong tnh nh gi x hi ca n. Chnh nguyn tc nh gi (vn c xem l c bn trong phong cch bo ch -chnh lun) qui nh khng ch phng hng m cn c tnh cht s rp khun ho li ni trong ngn ng bo ch. Kho cu cho thy, tuyt i a s cc khun mu (t, ng, kiu ni...) u mang sc thi nh gi: hoc l tch cc, hoc l tiu cc. V d, mt bn l: vi lng nhit tnh chy bng, tch cc thi ua, khi dy phong tro, nh du nhng ci mc mi, gnh vc nhng trch nhim cao c, v, v; cn mt bn l: vi s phn n su sc, phi tr gi t, tht bi ch, cc lc ln n, v.v. Cn cc khun mu khng mang sc thi nh gi ch chim mt dung lng rt nh; l cc t, ng thuc v kiu thng tin chnh thc hay cc tin vn nh: theo thng bo, trong khng kh, theo ngun tin, dn li, v.v.

59

Ngn ng vn hc cng khng h xa l i vi tnh khun mu. Nhng tnh cht v phng hng ca s rp khun b chi phi trc ht bi mt hon cnh l: Ngn ng ca vn hc ngh thut k vng vo s tip nhn ca mi c nhn v xut pht t s sn xut ngn t cng mang tnh c nhn. C bo ch, c vn hc u hng v c gi i chng, nhng bo ch th hng v qun chng (hoc cc nhm x hi, cc giai cp bit lp no ) ni chung. Cn vn hc li hng ti tng c gi c th, v qua anh ta, ti tt c mi ngi. Tnh c th ho ngn ng (c v phng din ngi pht, c v phng din ngi nhn), ri s c th ho theo kiu hnh tng ngh thut to nn phm cht c th ring ca vn chng ngh thut. Nhng tnh c th ho ngn ng li hon ton khng loi tr s rp khun ho, ch c iu s rp khun y phi tip nhn mt hnh thi phc tp hn. D dng nhn thy, trong ngn ng vn hc ngh thut ci b rp khun ho khng phi l hnh thc ngn t, m l th php, phng thc, phong cch din t. Tnh c th ho (tc l khng rp khun) t c l nh s phc hi, thay i cc khun mu, bng s ci bin chng mt cch mnh dn v sng to. Mc d khun mu trong ngn ng vn hc khng r nt nh trong ngn ng bo ch, nhng n vn l phn ct li ca ton b phng ngn t. Mi nh vn ti nng, khi xy dng mt phong cch ring ca mnh (gm tng th cc th php, cc phng thc s dng ngn t) v thc cht, to nn mt h thng cc khun mu c nhn (dnh cho ring mnh), m sau , chng c th tr thnh khun mu cho ngi khc nu nm di ngi bt ca nhng ngi m phng, bt chc thiu sng to. Trong vn hc Vit Nam c khng t nhng khun mu v s dng ngn t ca c nhn ng c lu danh hu th. l khun mu H Xun Hng, th hin trong vic khai thc nhng t tng thanh, tng hnh lt lo v n tng, nhng cch ni li, chi ch ti tnh. l khun mu T Xng, nm s vn dng nhng ngha gc, ngha en, ngha chnh xc nht ca ngn ng sinh hot hng ngy. l khun mu T Hu, gn lin vi vic dng nhng hnh nh tng trng va hin thc li va lng mn. l khun mu Ch Lan Vin, hnh thnh

60

t s hay dng kh nng din t ca nhiu tng ngha su xa ca ngn t. V cn nhiu na, nhng khun mu ca Nam Cao, T Hoi, Nguyn Tun... Nh vy s rp khun trong ngn ng bo ch c khuynh hng nh gi v giao tip ton x hi, cn s rp khun trong ngn ng vn hc ngh thut ch mang tnh giao tip c nhn. Mt t bo, trong khng t cc th loi bi ca mnh, cng khai nh hng vo cc khun mu c tnh cht tuyn truyn, c ng, nh gi, c k vng l s cn lp li nhiu ln (ti s dng) v c sc tc ng ln ti cm xc. Khun mu ca ngn ng vn hc trong trng hp l tng ch dnh cho mt ln s dng v thi gian tn ti ca n so vi khun mu bo ch ngn hn nhiu, chu s hao mn v hnh nhanh hn. C l y chnh l l do khin cho khun mu bo ch d b nhn bit hn v c vai tr ni bt hn trong vic xy dng tc phm.

Nh vy l chng ta im qua mt s nt khc bit c bn gia ngn ng bo ch v ngn ng vn hc ba phng din: s nh gi, vai tr ci ti tc gi v tnh khun mu. Vic ch ra nhng nt khc bit nh vy xut pht t mc ch gp phn khng nh v th c lp ca bo ch v vn hc vi t cch l nhng loi hnh sng to c ngha ht sc quan trng i vi cuc sng con ngi; ng thi gip cho cc ch th sng to, khi vit tc phm, nhn thc c r rng v chun xc hn ci phong cch ngn ng m mnh ang th hin, ri t , s dng ngn t mt cch ch ng v c hiu qu. Tuy nhin, do y l vn cn mi m cho nn nhng iu chng ti trnh by trn, vn mi ch l kt qu ca nhng kho st bc u, chc chn cn nhiu kha cnh cn c chnh l, b sung. Ch thch 1. Blinski V.G., Ton tp, M., 1948, tp 3, tr.804-805 ( bng ting Nga).

61

2. Hong Anh, Mt s th php nhm tng cng tnh biu cm trong ngn ng bo ch, Tp ch " Ngn ng v i sng ", s 7, 1998. 3. inh Trng Lc ( ch bin ), Phong cch hc ting Vit, NXB. Gio dc, H., 1997, tr.151. 4. Shostak M., Ngn ng mt s phng tin thng tin i chng, M., 1993, tr.77 ( bng ting Nga).

( Bi in trong K yu ti khoa hc cp B: " Mi quan h gia vn hc v bo ch Vit Nam t khi bo ch ra i n nay ", H., 2001. )

62

TH PHN LOI TIU CC VN BN BO CH

Tiu cc vn bn bo ch ht sc a dng c v hnh thc cng nh ni dung, v th vic tm ra mt tiu ch chung phn loi chng rt khng n gin. Tuy nhin, xut pht t mt gc nhn tng th v cc phng din ngha - chc nng, chng ta vn c th chia chng thnh mt s kiu c bn di y: 1. Tiu xc nhn ng nh tn gi, tiu loi ny ch c nhim v n gin l xc nhn s tn ti ca cc s kin, hin tng, hon cnh,... no trong thc t khch quan. i vi th loi tin, nht l cc tin ngn, tin vn, tiu xc nhn thng l mt thng bo trn vn v kh c th, chng hn: " Xut bn quc doanh trung Quc thua l " ( H Ni mi cui tun, 17 / 4 / 1999 ); " Vit Nam c hn 45 nghn my vi tnh khng tng thch vi nm 2000 " ( Lao ng, 19 / 4 / 1999 ); " 8000 ngi hi hng c hc ngh min ph " ( Vn ho, 18 / 4 / 1999 ); " 87.000 lt khch du lch ti Vng Tu trong 5 ngy Tt " ( Ngi lao ng,6 / 2 / 2003 );... y, tc gi ch nu s kin vi mt thi im m khch quan, nhng mi s bn lun, nh gi cho c gi. Cn i vi cc bi vit ln di dng bt k, ghi chp, phng s,... tiu xc nhn thng ch dng li s gi tn cnh hung, i tng,... V d: " Trong m giao tha " ( H Ni mi ch nht, 19 / 2 /1999 ); " Qua K Noi " ( Lao ng, 22 / 2 / 1999 ); " Bc tranh kinh t th gii nm 1998 " ( An ninh th gii, 28 / 1 / 1999 ); " on bay Vit Nam " ( Lao ng, 28 / 4 / 1999 ); " Tt H Ni " ( Lao ng Th , Tt Qu Mi 2003 ); " m cui nm cui tuyn sn sc c bit " ( Ngi lao ng, 6 / 2 / 2003 );... Nhng tiu nh vy mi sc gi v tm khi qut, ph hp vi tm vc ca tc phm ln. 2. Tiu cu hi Cc tiu cu hi c s dng vi mt kh dy trn cc bo. Chng va gi s phn on ca c gi v mt vn bc xc, ng c quan tm no , va ha hn cu tr li tho ng pha di, v iu ny c ngha l chng p ng c nhu cu tm l ph bin ca con ngi l mun tm ti, khm ph hin

63

thc cuc sng xung quanh. Chnh v l do m tiu - cu hi thng thu ht c s ch khng nh ca c gi. V d: " Nguyn Duy - ly thn hay tip th th? " ( Lao ng, 4 /3 / 1998 ); " nh vin - p hay khng p " ( H Ni mi cui tun, 28 / 2 / 1998 ); " Gim th cng c phong b? " ( Tin phong, 9 / 7 / 1998 ); " sc ng tu, sao vn i mua tu nc ngoi ? " ( Nhn dn, 14 / 3 / 1999 ); " V sao cc ca s Hu i lp nghip ni xa ? " ( Vn ho, 9 / 5 /1999 ); " V sao nm nay khng thi " ngi p vng quan h? " ( Th thao v Vn ho, 11 / 2 / 2003 );... 3. Tiu ku gi Thc cht , cc tiu ku gi l nhng cu cu khin. Chng ku gi c gi hy hng ti mt suy ngh, mt hnh ng,.. cn thit ( theo quan im ca ngi vit ) no . Do cc tiu loi ny lun th hin mt cm xc kh tha thit v chn thnh ca tc gi nn chng c tc ng khng nh ti tm t, tnh cm ca ngi c, ri t , trong lng h ny sinh mun c ton b vn bn nhm chia s cc ni nim cng tc gi. V d: " Xin ng vi qun! " ( H Ni mi ch nht, 9 / 8 /1998 ); " Khng nn phn u hc ngh quyt " vt k hoch!" ( Nhn dn, 4 /1 / 1999 ); " Hy gip nhng ngi bnh ny ko di thm s sng! " ( Lao ng, 8/ 2 / 1999 ); " Hy bo v di sn vn ho Nam T " ( Vn ho, 9 / 5 / 1999 ); " Hy cu nhng con b rng cui cng " ( Lao ng, 20 / 2 /2003 ); " ng chuyn xa lp li " ( Gia nh, s 9 /2002 );... 4. Tiu trch dn y, chng ti ch bn n cc tiu l li trch dn trc tip. Cn cc tiu trch dn gin tip nm trong phm vi ca loi tiu xc nhn. Tiu - trch dn to cm gic rng ngun tin ca tc gi l hon ton chnh xc, ng tin cy. Ni cch khc, y l nhng bi ni v nhng con ngi, nhng s vic c tht m chnh tc gi dc chng kin. Ch th ca nhng li ni c trch dn thng l cc nhn vt ni ting, c nhiu ngi quan tm nn cc tiu loi ny cng c hiu qu tm l kh cao v chng to iu kin cho c gi

64

c tip xc vi h mt cch gin tip v thu nhn c thm nhng thng tin mi v h. V d: " Nh vn Bi Ngc Tn: " Khng vit vn, ti bit lm g? " ( Lao ng, 27 / 3 / 1999 ); " Ngc Chu: " Hn truyn thng ho vo i sng ca ti " ( Tui tr v hnh phc, s 9 / 1999 ); " Nh th Trn ng Khoa: " Thng 10 ny ti s ci v " ( Lao ng Th , 22 / 5 /1999 );" Tng thng Saddam Hussein: " Nhn dn Iraq khng mun chin tranh " ( Ngi lao ng, 6 / 2 /2003 ); " Eriksson: " Rooney l Pele ca ti " ( Th thao v vn ho, 11 / 2 /2003 )... Bn cnh , cng cn phi ni thm rng, trong mt s trng hp ch th ca li ni c trch dn khng xut hin tiu . Bng cch ny, tc gi bi vit kch thch mt cch kh hiu qu tr t m ca c gi, khin h phi c tip ngay xem i tng l ai. V d: " Nu tht bi, ti s rt lui " ( An ninh th gii, 24 / 7 / 1998 ); " Nhiu ngi Vit Nam gi vai tr quan trng... " ( Nhn dn, 7 / 3 /1999 ); " Hy cu ly Harry Potter... " ( Th gii, s 9 / 2001 ); Nhn chung, cc tiu - trch dn c dng ch yu trong cc bi phng vn. 5. Tiu bnh lun y l loi tiu m , tc gi bc l nhn xt, nh gi ca mnh v con ngi hay s vic no . V d: " Xng ng l mt gii " c nht v nh " ( Vn ho, 18 / 4 /1999 ); Vn l bnh nng vi " ( Lao ng, 26 / 5 / 1999 ); " Bng hoa Th gia ni rng Ty Bc " ( Nhn dn, 17 / 7 / 1998 ); " Nhng du hiu bun cho mt min t hc " ( Tin phong, 17 / 6 /1999 ); " Li thm mt sai lm na ca NATO " ( Lao ng, 24 / 4 / 1999 );" m sng gia bng m " ( Th thao v Vn ho, 11 / 2 /2003 ); " Mt ci Tt c xem l an ton, nhng... " ( Ngi lao ng, 6 / 2 / 2003 ); " L hi cu tru - nt c sc vn ho vng t T " ( H Ni mi, 22 / 2 /2003 );... Thc t kho st cho thy, trong cc tiu bnh lun, thnh t ngn ng ch cht thng l tnh t mang sc thi nh gi ( c nht v nh, nng vi, bun, c sc,... ). Song, cng c khng t trng hp thnh t " ht nhn " l cc loi t khc, chng hn nh danh t hoc danh ng ( bng hoa, sai lm, m sng,... ).
65

6. Tiu git gn Cc tiu git gn dc dng khu gi s ch ca c gi. Chng rt hiu qu trong vic to ra nhng cm hng ban u khin cho c gi phi c ton b bi bo nhm tho mn tnh hiu k ca mnh, cho d ni dung ca n thc ra cha hn l th v. C th chia cc tiu git gn thnh hai nhm chnh. Nhm th nht gm cc tiu nu ch danh s vic git gn, v d: Thi hnh n t hnh bng... pht ci ", " C gi 92 tui mc... rng khn " ( An ninh th gii, 25 / 9 /1998 ); " V ht thuc - c th b ngi t " ( Vn ho, 15 / 4 /1998 ); " Cc nam ca s ngy cng p ... gi " ( Th thao v Vn ho, 17 / 6 /2001 ); " N sinh lp 7 lm m nhi ng " ( Nng nghip Vit Nam, 25 / 4 / 20021 ); " V thnh ph ... mua c " ( Lao ng, 24 / 5 /2002 ); " C b 2 tui cn cht rn h mang; " Chu ni i vn ho Tsekhov khng bit ni ting Nga ", " Bn u gi t trn mt Trng " ( Tp ch Nh bo, Nga, s 6 /1996 );... Nhm th hai quy t cc tiu cung cp tn hiu v s vic git gn cn ch c gi tn c th, v d: " Tht qu sc tng tng! ", " Chuyn tht nh ba! ";... R rng, cc tiu thuc nhm th hai, bng cch din t ca mnh, bo trc cho c gi rng bi bo m anh ta sp c s lin quan ti mt chuyn kh tin, bt ng, v do vy, rt l th. 7. Tiu gi cm Cc tiu loi ny c to lp bi nhng cch din t, li ni mi l, c o, giu hnh nh, v th rt sinh ng v hp dn. V d: " Nng niu tt c ch qun mnh " ( Nhn dn hng thng, s thng 5 / 1998 ); Qut l, cam chu " ( H Ni mi ch nht, 21 / 6 / 1998 ); " Tinh thn th dc " ( Vn ho, 11 / 2 / 1998 ); " Ai v ch Cn xem tung " ( Tui tr ch nht, s 16 / 1999 ); " on trng ai c... i tu mi hay " ( An ninh th gii, 28 / 1 / 1999 ); " La chy... v rng cht... ai c ng khng? " ( Gia nh v X hi, s 34 / 2002 ); " Tr cy cha, gi cy ai? " ( Gio dc v Thi i " (11/ 2 / 2001 ); " Nhng iu trng thy m ... ( Th thao v Vn ho, 12 / 5 / 1198 );... Ngun gc ca s gi cm trong cc tiu ni trn l v cng phong ph, a dng. c th

66

l vic dng cc thnh ng, tc ng, ca dao, dn ca...; l s vay mn t ng, cch din t t cc tc phm vn hc ngh thut; l li chi ch hay dng n d;... Nu so snh cc tiu gi cm vi cc tiu bnh lun, d dng nhn thy l gia chng c mi quan h kh mt thit: khng t tiu c chc nng gi cm li mang ngha bnh lun v ngc li. V d: " WTO - nh rn khng u " ( Vn ho, 9 / 5 /1999 ); " Tuyn lao ng theo kiu " em con b ch " ( Lao ng, 7 / 5 /1999 ); " Ngh c Bnh Thun : Bum cha thun, gi cha xui " ( Lao ng, 22 / 5 /1999 ); " n gas : u Ng, mnh S " ( Gia nh v X hi, s 100 / 2001 );... Nh vy l c kh nhiu cch t tiu khc nhau cho cc vn bn bo ch. Tuy nhin, vic la chn cch ny hay cch khc li ph thuc vo tng tnh hung, tng hon cnh giao tip c th. Song, d th no i chng na, mi tiu nn va nu c thn thi ca bi vit, va khu gi c tr t m ca ngi c. Khng phi tnh c, mt trong nhng chuyn gia nghin cu bo ch hng u ca Nga, Ph gio s Marina Shostak v tiu ca bi bo ta nh cng vo mt ni no dnh cho cng chng. Cng c trang hong p , hp dn s khin du khch mun vo thng ngon cnh vt su bn trong. Cn nhng chic cng tm thng, thiu thm m s rt d b b qua...1
1

Shostak M., Tiu tc phm bo ch, Tp ch Nh bo, Nga, s 5, 6 / 1996. ( Bi ng trn Tp ch Ngn ng v i sng , s 9 / 1999 )

67

SAP TRN BO CH
1. Khi nim sap Sap (chapeau) trong ting Php c ngha l ci m. Qu thc, sap c phn no ging nh ci m ca bi bo: n nm pha trn v to cho bi bo s chn chu khi xut hin trc cng chng. Li mo u ng sau tiu v ng trc phn ni dung ca bi bo. N l mt vn bn hon chnh, c th bao gm mt cu, vi cu hoc nhiu cu. Song quan trng ca li mo u khng ph thuc vo di ca n. Trong bo ch hin i, li mo u thng c xu hng cng ngn gn cng tt (tt nhin, ngn gn phi i km vi d hiu). 2. Chc nng ca sap Khng nh vai tr, ngha ca sap, Loic Hervouet, Tng Gim c trng i hc Bo ch Lille (Php) vit: Gip ngi c. Xc nh ch v gc . Cung cp cc thng tin chnh. Gi v dn bi. Lm cho c gi mun c.1 y cng chnh l cc chc nng c bn ca sap m di y chng ta s lm r hn. 2.1. Xc nh ch ca bi bo y l chc nng quan trng hng u ca sap. Trc ht, sap phi mang n cho ngi c gi khi nim chung v ti ca bi vit. Thi i ngy nay l thi i bng n thng tin. V ngi c tr nn thc dng hn bao gi ht. Trong cng mt n v thi gian h mun thu nhn c cng nhiu thng tin cng tt. V th h sn sng b qua bi bo ca bn nu khng tm thy phn li dn mt iu g c ngha, ng c quan tm khin h phi c n cho n ht. 2.2. Chng minh tnh thi s ca bi bo Quy lut nghit ng ca bo ch l mt bi bo thng c vit trong vi gi, c c trong vi pht v b qun i trong vng 24 gi sau . Mt vn , mt s kin ch c ngha ch thc khi n lin quan trc tip n ngy hm nay, n hin ti. c gi thng ch quan tm n nhng g nng hi, nm trong tm im s ch ca cng lun v c th nh hng ti cuc sng ang din ra ca h. V
68

th, ngay t phn li dn, cn nhn mnh tnh thi s ca cc thng tin s c phn nh trong bi vit. y chnh l l do v sao sap chng ta thng gp nhng t ng ch thi im hin ti nh: "ang, "hm nay", "gn y, "thng ny "va mi hay tng lai gn sp ang n gn, v.v. ri nhng cu trc c chc nng gn kt qu kh vi hin ti: tng chng nh chuyn qua nhng gi y n vn cn..., cho ti thi im ny,... 2.3. Nu nhng chnh Khng ch dng li vic gi tn ti, trong nhiu trng hp sap cn phi nu c cc chnh, tc l khung ni dung c bn ca bi vit. iu ny gip cho c gi, d khng c phn cn li ca tc phm v mt l do no (nh thiu thi gian chng hn), cng c th nm bt c thng tin khi qut v vn hay s vic m nh bo phn nh. Tuy nhin, y khng phi l yu cu bt buc. Bi l vic nu cc chnh nhiu khi c th lm cho sap tr nn khun so v di dng. Hn na, nu sap lm cho c gi tho mn v mt thng tin ti mc khng cn phi c tip tc phm th c l n cha t hiu qu giao tip nh mong i. 2.4. Thu ht s ch ca ngi c Nu nh tt bo nhm ln m la u tin ca s am m trong lng ngi c, th sap phi thi bng m la y thnh mt ngn la. Tc l sap cn to ra mt th ma lc khin cho ngi c khng th cng li mun phi c ton b tc phm. Mun vy, n phi c vit mt cch n tng, hp dn, th hin c thn thi ca vn hay s kin. 3. Phn loi sap Cn c vo ngha, mc ch ca cc sap, chng ta c th chia chng thnh mt s kiu c bn sau y: 3.1. Sap gi tn Kiu sap ny ch dng li vic gi tn vn , s vic hay hin tng s c trnh by trong bi vit. Km theo n thng l li bnh lun ngn gn ca tc gi. V d:

69

Khi nh Tuyt ct ln Thin thai", "Sui M", Sng L", m ly"... th ngay lp tc chng ta b m hoc. Th nhng mi y khi ca s ny lm Gim c mt cng ty xy dng th khng t ngi bt ng v kiu hnh ngh" tro ngoe" ny. (Bi: Ti khng h ln sn, Php lut v i sng, 20/9/2005); Cui tun qua, Minh Nh c quyt nh c php tr li biu din sau hn 6 thng phi ngng din. Minh Nh trao i vi TT & VH. (Bi: Minh Nh lm live show ...xin li khn gi, Th thao v Vn ho, 20/9/2005); Hai tai nn n my bay lin tip xy ra trong ngy 3.3 ti M v Thi lan, tr thnh ni m nh i vi ngnh hng khng quc t. (Bi: Tai nn my bay ti M v Thi Lan, Lao ng, 5/3/2001). 3.2. Sap tm tt c sap loi ny, chng ta c th nm c nhng thng tin ct li nht lin quan ti ni dung ca tc phm, t c ci nhn khi qut v vn hay s kin c phn nh. V d: Ngi c nhu cu mua bn nh H Ni rt ln. Mi nm c hng trm cn h ln nh c sang tn i ch. Phn nhiu u phi thng qua ngi dt mi m ngi ta thng gi l c nh t. Chnh v th m c" nh t t nhin tr thnh mt ngh. Mt ngh khng cn vn ling m tin li thu v th bt k, t mt vi ch m nhiu ti hng cy vng. (Bi: C" nh t, trong: Phng s Thi Minh Chu, NXB. Lao ng, 1999); C l khng ngh no trun chuyn bng bc s tr lp nghip. Sau 6 nm tu luyn" ti trng i hc, nhiu hn cc trng khc n hai nm, h cn phi hc ngh" di hn ti cc bnh vin cho n khi k c hp ng lao ng hoc nhn vo bin ch mi thi. K hc" t th vi thng, ngi nhiu th hai, ba nm, thm ch bn nm. L tt nhin, trong thi gian , cc bc s tr ny ch cn nc cy nh m cha. (Bi: Thy thuc khng lng, Lao ng, 27/2/2001 );

70

Thi gian gn y, trn a bn qun Bnh Tn, TP. H Ch Minh lin tip xy ra nhiu v t t kh l lng: cht khi...ang ng. iu kh hiu hn l hu ht nhng nn nhn xu s u cn trong tui cn rt tr, li l nhng thanh nin kho mnh, trc chng h c biu hin bnh hon g. Nhng ci cht bt ng y b n, khng r nguyn nhn gy tm l hoang mang, lo lng trong cng ng dn c. (Bi: B n nhng v t t Bnh Tn, Cng an TP. H Ch Minh, 27/9/2005); Cha y 24 gi ng h sau khi xut hin vt nt, 17 gi 45 pht ngy 6/12, mt vt t ven sng thuc khm Long Th C", th trn Tn Chu, huyn Tn Chu (An Giang) nho xung sng lm v nt cng vin trung tm ca huyn v 15 h dn gn phi tho chy tn lon... (Bi: Trc him ho st l, Lao ng, 12/12/2001). 3.3. Sap nu s vic dn ng Nhng sap kiu ny k v cc s vic thc y tc gi vit nn bi bo. C th gi chng l sap-nguyn c. V d: Mt bui sng, ng cn b Hi Ch thp Vit Nam tm n to son c km nc mt a cho ti bc th ca k tt nguyn c ci tn kh on nh gii tnh: Phm Quc Hng, nh khu 8 Hng Thao, x Xun Quang, huyn Tam Nng, tnh Ph Th. Mi hai nm nay nm lit ging v mt cn bo bnh, gia cnh qu neo ngho, Hng khc qu nhiu, vt c da tht mnh thnh nc mt, gi cn da bc xng, Hng mun tm mt ngi con gi khim th c dng i mt to, p ca mnh cho c y... (Bi: Ngi tnh nguyn m, trong cun: 27 phng s x hi ca Don Hong, NXB. Lao ng, 2004); Trung tun thng 2/2001, chng ti nhn uc n khiu ni v t co v vic x nghip ct, , si Minh Hng (gi tt l XN. Minh Hng) khai thc ct tri php trn sng Si Gn nhng li c chnh quyn x bao che. ng tn trong n l 43 ngi thuc 2 p Bng Binh v Sc Lo x n Thun, huyn Trng Bng, tnh

71

Ty Ninh, ni XN. Minh Hng ng tr s v hot ng. Chiu 13/2/2001 chng ti v tn ni tm hiu v vic. (Bi: Th phm khai thc ct tri php trn sng Si Gn l ai?, Php lut, 11/3/2001). Kho st cho thy, phn m u cc sap ni trn thng cp cuc tip xc gia tc gi vi nhng i tng trc tip lin quan ti vn , s vic hay hin tng c phn nh trong bi vit. iu ny va lm ni bt ngha x hi va lm gia tng tnh xc thc v khch quan ca tc phm bo ch. Tuy nhin, cng c trng hp m nguyn c khin tc gi vit bi ch l mt s vic hon ton ngu nhin ngu nhin no . V d: Mt bui chiu ma bun, nhm nhi chn ru qun cc, g bn ng nghip ca ti bng th di thn tht, chp ming: Lm ci ngh bn ch ny nhc qu, sut chc nm trong ngh m ti cha sm ni mi mt nh tu c v. Th ng bo, tr khi c chc quyn tham nhng, ch lm cng n lng t nc mnh bao gi mi kh c". Ai bo ng th, my em ngi mu, hoa hu, chc quyn g m c c bc t. Ti ch c kip sau gii c cho lm ngi th ng bt lm nh bo m cho lm...gi p. (Bi: Hng nhan bc...t, H Ni ngn nm, s 6/2005). 3.4. Sap chn dung loi sap ny, ngi vit phc tho nhng nt chn dung no ca nhn vt chnh trong tc phm. c th l nhng nt ngoi hnh, tnh cch, v d: Quen bit Trn Hiu Ngn t lu..., mi khi gp n ci duyn dng v i mt lun nhn thng v rt t tin ca Ngn, ti thng lin tng n nhng c ra n quyt lit, dt khot ca c b hin hu, d thng v i khi cng rt e l ny. (Bi: V s xut sc v ngi con hiu tho, Lao ng, 4/10/2000). c th l nhng nt v s thch, v d:

72

Say m th Hn Mc T, anh dng lu nh sng bn cnh m nh th. Ngy qua ngy trm lng cm ci vi cy bt la anh v tranh, chp th trn g thng thm v nhit tnh gii thiu vi khch v thn th s nghip ca nh th. Anh l Dz Kha. (Bi: Ngi gi la hn th Hn Mc T, Khoa hc v i sng, 24/3/2006) c th l nhng nt v thn th, s nghip, v d: Trong nhng chic Boeing t th h c n th h mi nht ang bay khp th gii c ng gp ca anh- mt ngi Vit. Anh cng gp phn a hai ngi khng l cng ngh cao ca M l Boeing v Microsoft n Vit Nam. (Bi: Con c hi Vit Nam Seattle, Lao ng, Xun Bnh Tut 2006); Hoc cng c c th l s pha trn nhiu kha cnh ca mt chn dung, v d: Nhanh nhn, vui v, ho nh l cm nhn u tin ca chng ti v c bn Nguyn Th Phng Dung (lp K.9, c nhn ti nng vt l Trng i hc Khoa hc t nhin - i hc quc gia H Ni), gng mt n duy nht trong 10 gng mt tiu biu 2005 do Trung ng on bnh chn. (Bi: Ln ln vi nhng cu hi, Tui tr, 11/3/2006). 3.5. Sap t cnh (nh) c nhng sap kiu ny, chng ta nh c xem nhng bc tranh sng ng c m thanh, mu sc, nh sng. Ging vn c th nh nhng hay mnh m nhng nhng hnh nh c miu t thng kh n tng, c kh nng gi cm xc hoc to ra ni m nh i vi c gi. V d: Trong m y, ngi dn p Long Th C, th trn Tn Chu ( An Giang) tht thn chy tn lon trong ting khc go, ting vn ca xi mng, ct thp, ting dy sng ca dng sng ngu bt. Tr nh thng tht tm cha, gi m nh by chim mt t, nhiu ngi ngt xu khi nhn gia sn my i gy dng pht chc chm bin trong dng nc. (Bi: Tn Chu - 0 gi ngy 4..., Lao ng, 9/1/2001);

73

Ty Thin. Tri ma r rch. Nhng lu qun lp xp ta lng vo ngch ni. Trong ci cnh m m ca mt khu du lch cha ng ma, chng ti ln theo nhng tng to b chng nm chnh nh theo dc con sui. Anh bn i cng bo: i ng sui th mi gp c loi ng vt qu him m ch Ty Thin mi c, l loi c cc... (Bi: Kim lm bung, dn bt, Lao ng th , 9/3/2006). 3.6. Sap nu lun c loi sap ny, tc gi a ra cc con s hay d kin n tng c kh nng thu ht s ch ca ngi c. Nhng con s hay d kin nh vy thng nm trong quan h nhn qu vi vn hoc s kin c phn nh. V d: Tnh n cui thng 8 nm 2000, c 654 con gu b nui nht trn a bn thnh ph H Ni. C ni ngoi thnh c ti 191 tri gu ln nh. Nhng tri ln c trn di tm chc con gu, cn nhng h nui l th 2,3 con. Gu c nui gia khu dn c ng c, v thm ch trn tng t, tng nm. (Bi: Mt gu vo ma, Lao ng, ngy 1/ 11/2000); Khong hn by chc ngi mt tch sng sm hm 5/3 khi ba chic t b ri xung sng do cu b sp. ( Bi: Sp cu pha bc B o Nha, Lao ng, 6/3/2001); Nm 2005, trn a bn Thnh ph xy ra 352 v chy lm 11 ngi cht, 64 ngi b thng, thit hi ti sn 70 t ng; trong chy ri 78 cn nh, 14 nh xng, 12 kho cha hng, 14 ca hng... ( Bi: Chy n - ni lo li n, Cng an Tp. HCM., 16/3/2006). 3.7. Sap k chuyn Nhng sap ny khin ngi c c cm gic ang c nghe tc gi k nhng cu chuyn no . V d: C l ti s khng bao gi qun c gng mt ca anh thanh nin y. Gng mt ti nht, tuyt vng v khn cu. Anh ta ci trn, hai tay thu trc ngc cho lnh. i mt nhn ti nh trch mc, di i trong cn ma tm t. Trn xung cn
74

3 a nh na, chc l con anh. a nh nht a c hai tay v pha ghe chng ti cu xin. Ti phi quay i khi nhn thy nhng i mt v nhng i tay y ... on cu tr ang trn ng v, chng cn g cho h c. Ch c mt qung sng m hng trm ci xung cho ra n u xin hng cu tr nh th. (Bi: Vm C Ty, mt nhnh sng bun, Lao ng, 12/10/2000); Eo My tin ngi con gi p nht lng ra trn vo nhng ngy bom n y tri. Su nm sau, c gi y tr v. Vn p nh xa, li c phn du dng, m thm hn. Ngy c i ly chng, bao trai lng ngn ng tic nui. Khng ng, ch mt nm sau, c li v Eo My. K t cuc i c r sang mt ng khc. au bun, thng tm... ( Bi: Eo My c ngi n b, Lao ng, 23/10/2000). Chnh ci ging iu c trng ca vn k chuyn lm cho thng tin hm cha trong sap tr nn nh nhng m thm tha. 3.8. Sap nu cm xc v nhng suy t ring ca tc gi V d: Khng bit, c bao gi Cng Vinh-Qu bng vng nm 2004-t hi ta ang u sau nhng thng ngy vinh quang v kiu hnh. Phi chng, xung quanh anh khng cn nhng nh ho quang, nhng li ca tng, m n l khong trng khng thy c nhng li ha hn, khng c nhng c hi dnh sn cho anh? (Bi: L Cng Vinh: Bn kia b vinh quang, Th thao v Vn ho, 20/9/2005); Mt bn n khch quan, ng php lut khng ch m bo quyn v li ch hp php ca nhng ngi trong cuc m cn gp phn vo s n nh ca x hi. Nhng bn n tuyn c hiu lc php lut v c a ra thi hnh s chi phi rt nhiu cuc sng ca nhng ngi trong cuc. Trong nhiu trng hp ch v mt bn n oan sai ca To n m ti sn nhiu khi c i mi c c ca nhng ngi trong cuc b mt trng, thm ch chnh h b y ra ng. Phi chng vi nhng bn n ri vo trng hp ny, mi vic an bi? (Bi: n oan sai qu hn gim c thm: Phi chng ht thuc cha?, Php lut, 11/3/2001);

75

Cnh diu vng 2005 li mt ln na lm nhng ngi hm m in nh tht vng. M nht, ln xn, km hp dn...Cnh diu vng 2005 khp li trong ni bn khon ca nhiu ngi. (Bi: M nht v thiu hp dn, Khoa hc v i sng, 24/3/2006) Nhng nhn xt, nh gi in m du n ca "ci ti" tc gi nh vy c kh nng khi gi cm xc hay suy ngh ca ngi c theo nhng nh hng c vch sn no . Tuy nhin, nu lp lun thiu cht ch v tnh cm ca ngi vit khng s chn thnh th sap kiu ny c th lm li tn m la (nu c) m tiu thp ln. 3.9. Sap tip ni tiu Sap loi ny khng phi l tiu vn bn tn ti c lp m l b phn c vit tip theo tiu v ph thuc vo n c v mt hnh thc ln ni dung. V d:
MT GI THU, CHIA CHC HN 1 TRIU LA!

l s tin Nguyn Quang Thng (nguyn Ph Tng Gim c Tng Cng ty Du kh Vit Nam) v ng phm bin th trong phi v xy dng nh cho mt t hp cng ngh thuc vm Nam m Bch H. (Tui tr TP. H Ch Minh, 6/10/2005);
NGI H NI M CH

Khi c tiu ny, hn nhiu ngi Trng An thanh lch s phi tht ln: Lm g c chuyn !. Nhng n li c tht, mt s tht hin hin trc chng ta trong cuc sng hng ngy, trong giao tip, quan h, bun bn., v.v. (Phng s Thi Minh Chu, NXB. Lao ng, H., 1999). Sap tip ni thng c dng sau cc tiu nu nhng s vic bt thng (nm ngoi s ch i ca c gi) v c nhim v lm r hn thng tin cha trong . Ngi vit kh kim li khin c gi phi c tip ngay phn bi vit pha di bit thm thng tin. 4. Kt lun Trong qu trnh kho st sap trn bo ch, chng ti rt ra mt s kt lun nh sau:
76

- Sap ngy cng khng nh c vai tr v ngha to ln ca mnh trong b cc mt tc phm bo ch. - Mt sap tt phi nu c nhng thng tin ct li trong mt hnh thc th hin n tng, vi mt dung lng cu ch ngn gn. - Sap trn bo ch rt a dng v mi phng din. V cc kiu sap m chng ti phn loi trong bi vit ny ch yu cn c vo tnh tri ca mt c im no trong cch thc tip cn v phn nh thng tin. - Xut hin vi tn s cao nht l sap gi tn hay gii thiu vn . - Nhiu sap cha c cht lng nh mong mun. Nhng nhc im c bn m chng thng mc phi l: khun mu cng nhc gy nhm chn; di dng lan man; thng tin thiu chn lc, khng sc li cun. - Cn bi dng, rn luyn k nng vit sap cho cc nh bo. Ch thch:
1

Loic Hervouet, Vit cho c gi, bn ting Vit (L Hng Quang dch), Hi

Nh bo Vit Nam, H., 1999, Tr. 83.

Ti liu tham kho 1. V Quang Ho, Ngn ng bo ch, Nxb. i hc quc gia, H., 2001. 2. Khoa Bo ch - Phn vin Bo ch v Tuyn truyn, Bo ch - nhng im nhn t thc tin, Nxb. Vn ho - Thng tin, H., 2000, T.1. 3. Khoa Bo ch - Phn vin Bo ch v Tuyn truyn, Nh bo - b quyt k nng ngh nghip, Nxb. Lao ng, 1998. 4. Loic Hervouet, Vit cho c gi, bn ting Vit ( L Hng Quang dch), Hi Nh bo Vit Nam, H., 1999.

77

S HP DN CA NGN NG PHNG S Ni n bo ch hin i, khng th khng nhc n phng s. Bi y l mt th loi, vi nhng u th ring ca mnh, c sc ht c bit i vi cng chng, v mc no , c th to nn bn sc ca c mt t bo. S thnh cng ca mt tc phm phng s ph thuc vo nhiu yu t. Song, theo chng ti, yu t c tm quan trng hng u chnh l hnh thc th hin ca n, m ni mt cch c th, l cch s dng ngn ng . Kho st cho thy, ngn ng phng s c nhng c im c bn di y: 1. Giu tnh biu cm Tnh biu cm trong ngn ng bo ch ni chung, ngn ng phng s ni ring, gn lin vi vic s dng cc t ng, li ni giu hnh nh, in m du n c nhn, v th sinh ng, hp dn hay t nht cng gy c n tng i vi ngi c, ngi nghe. V d: "Chung c 3 c H Ni by gi ni mt cch vn hoa ang trong trng thi "toan v gi", nhng xem ra cn "cng gi cng dai" hn nhng khu nh ti nh c c thi cng theo kiu rt rut 50% thp ti Kim Giang - H nh va qua" (Lam Nguyn, Sng chung c c - nhng ni bun vt qua hai th k, i on kt, 24/4/2005); "Cc ch qun bia ti cng c quen vi ngi ( k s khi ht tin). H lc quan lm Trm nm bia cng mn. Ngn nm bia ru vn cn tr tr" m!" (Hunh Dng Nhn, Con ng bia bt, trong: Ti i bn ti, Nxb. Tng hp TP. H Ch Minh, 2004); i cng N. l mt i bn nam, hai n, trong c mt chip-boy mt bng ra sa. Ch c hai nng cave l ci tm tm.(Tin Huyn, Vo casino Sn nh bc, Tui tr, 9/3/2004);

78

"Ring Hnh khng liu, trc khi nhn lm Hnh nghin cu "" v sau mi dm "thn gi dm trng". (H Th - Nguyn Bay, Vic lm khng tn, Tui tr, 9/4/2005); "Gia nh nh Hng th cn ngho hn th, xm 8 nm thp thnh st mp con sng Hng ng nh, mun t UBND x ra nh Hng phi b xe my m... li bn "( Don Hong, Ngi tnh nguyn m, trong: "27 phng s x hi, Nxb. Lao ng, 2003); "Sng Lam vn ra, vn xanh ra, vn yn ra v c cy cu Bn Thu kia na, lc lng vt qua dng sng..." (Nguyn Quang Vinh, Phn gi i sng, Lao ng, 27/8/2002). Nh thy, ngun gc ca s biu cm trong ngn ng phng s l v cng phng ph, a dng. c th l vic s dng cc t ng c trng cho phong cch hi thoi ( khu ng t nhin ), ri cc thnh ng, tc ng, ca dao..., l s vay mn nhng hnh nh, cch din t t cc tc phm vn hc ngh thut, l li chi ch, ni li, dng n d, v. v. Chnh nhng thnh t biu cm nu trn lm cho ngn ng phng s va gn gi vi i thng, li va th hin r nt thi , tnh cm ca tc gi trc nhng con ngi hay s vic no . V do vy, ngi c d dng b cun vo dng chy ca nhng thng tin c phn nh trong tc phm. 2. L s kt hp nhun nhuyn cc bt php t - thut - bnh 2.1 Ngh thut miu t Tc phm phng s khng ch phn nh thc t khch quan m cn th hin s nhn thc th gii vi mt quan nim thm m ring ca ngi vit. Nu nh bo ti to bc tranh hin thc ch n thun bng nhng s kin, con s kh cng th s kh to ra c nim hng th cho c gi. khc phc iu ny, nh bo cn bit cch miu t tht sng ng, sao cho bc tranh hin thc y tr nn c hn, vi y cc cung bc ca m thanh, sc mu v nh sng. V d:

79

Ni y c mt thc nc bc ng nh tun xung dng sui bc lung linh, huyn o. Cng ti ni ny c rt nhiu chic chu tm, bn tm c to tc bng cc sc mu ca nh v dt xung quanh mun vn nhng vin ngc chu vi nhng nt hoa vn c o, chm khc tinh xo diu k ca thin nhin. Ngc mt nhn ln vm trn cung vua Thu T l nhng nh thch anh long lanh nh c dt bc, nhng hnh ngi, nhng con vt vi nhiu th ng, nhiu dng v khc nhau lm cho ni ny tr nn sng ng. (Anh Tun, Sng st Tin Sn, Lao ng, 16/2/2004). Di ngi bt miu t ca tc gi, phong cnh mt gc nh Tin Sn hin ra tht lung linh huyn o. Ngi c c dn vo mt chn thn tin vi nhng thc nc bc, nh ,... y quyn r. Cnh vt dng nh c bn tay ngi th ti hoa chm tr, xy p nn mi c hnh khi, hoa vn v cng tinh xo n vy. Cn y l bc tranh v phong cnh thin nhin khong t, i sng sn xut nhn nhp mt vng t thuc Hi Phng: Ti n Lp L vo ng l Vu Lan, tri ngn ngt xanh v t gi. Cng Mt Rng ca x va k , khi lung, ken c hng trm tu, thuyn dp dnh vi sng triu dng ln t ca lch. Tu no cng treo 20 30 bng in gn pha trng nh mt c mo gp nng. Trn b l nhng b xng, mi, sntu bng g au, trng bch ang c hng chc tay th gp gp hon thin. (Quang Thin, Nhng ph ng trn bin, Tui tr, 4/3/2004 ); Nhng kiu miu t y hnh nh nh vy va gii to nhu cu thm m ca ngi c, va khin cho h c cm gic mnh l ngi trong cuc: tt c mi th ang din ra ngay trc mt mnh. 2.2 Ngh thut k (thut) Mt trong nhng yu cu c bi phng s hay l nh bo phi s dng nhiu chi tit, nhiu dn chng nhm thuyt phc ngi c tin vo tnh chn tht, khch quan ca s kin. Nhng chi tit, dn chng ny thng xut hin thng qua ngi bt trn thut ca nh bo. Vi t cch l mt nhn chng, trn c s trc tip chng kin s kin, trc tip gp g nhn vt,... nh bo tng thut li nhng iu
80

mt thy, tai nghe ngi c nm c vn . Tuy nhin, k nh th no cng l c mt ngh thut. V n va phi hp dn, li cun ngi c, li va phi bo m tnh chn thc, khch quan ca thng tin, s kin. V d: Khong 15 pht ngi ch th hai c gi u tin c ch n. Hai c t gii thiu l o ca m Nguyn, mt c qu Bc Liu, mt c qu Cn Th mi ln y c hai tun. Thy ng Long t khng va lng, Dng l ming: Thi cc em c v, anh s gi li sau. Tt c din ra khng n hai pht. Mt tp bn c khc li n, khng va lng khch li quay ra. Mi ln c mt tp n, Dng li hi o ca ai? ri ghi ln giy. Cng v sau, cc c n cng ng. n tp th su, tc khong 25 c trnh din, th Long t ra quan tm n mt c c nc da trng, theo c t gii thiu: cao 1,63m, qu An Giang. Thy vy Dng hi tn c, o ca ai? C gi gii thiu tn l Hunh Th Kim So, 26 tui, ln y c khong mt thng. (V Hng Qunh & Minh Ton, Theo cc ng dy mi gii ly chng ngoi, Tui tr, 21/4/2004). Ch bng vi cu vn, ngi bt trn thut ca tc gi ghi li c nhng chi tit t gi ca mn "chn v cho cc ng chng ngoi quc": cc c gi - "ng c vin" b xem xt, nh gi, chn la chng khc no nhng mn hng. C ngi vit v ngi c u c chung cm gic bun au v ti h. Mt thanh nin cm chic gy st chc vo con gu chung bn n khng king ng khi thy cnh ng loi b hnh h. Ngi cn li lp tn la m vo ng nha, ngm u kia vo mm ri hng v pha con gu m phng m thi. Xilanh bn cm vo tht gu. Nhng chic xilanh cm vt vo vo con gu lm n lng chy hng hc. Khong 10 pht sau, con gu khng cn chy c v ng ung a nh k say ru. Hai thanh nin bt ca p con gu vt xung nn. Mt ngi chc xilanh bm hai mi thuc m vo i gu ri rt dy d chng chn tay con vt vo nan st. Chic my siu m cm in, bt mn hnh. Ngi trong lng st mt tay cm xilanh to nh ci iu cy, mi kim tim di hn chc phn; tay kia cm my soi g st vo ngc gu. Anh ta r i r li chng hai pht, khi mn hnh xut hin mt vt en en th anh ta bm mi m st chic kim vo
81

ngc gu. Con vt hc ln tng hi giy gia yu t. (Quang Thn, Ln theo mi mt gu, Tui tr, 15/4/2004). Cnh hnh hnh con gu ti nghip ly mt c k li tht chi tit v sinh ng. N gm vo tm khm ngi c ni xt thng xen ln nim cm gin: Con ngi, vi lng tham lam v s ch k v ca mnh, sn sng c nhng hnh ng ng b ln n vi cc loi sinh vt khc thu li nhun. 2.3 Ngh thut bnh Mt trong nhng yu t lm nn s hp dn ca phng s l n cho php v thm ch khuyn khch - ngi vit bc l "ci ti" c nhn ca mnh. Nh bo khng cn phi che giu nhng cm gic, suy ngh ca bn thn. C ngha l, trong phng s, tc gi c th biu hin quan im, lp trng ca mnh thng qua nhng li bnh lun chnh xc, kho lo. c phng s chng ta thng thy quan im ca tc gi trc hin thc c trnh by. Nh vy, tnh ch quan ci ti tc gi l mt c trng ca phng s. Nhng, hon ton khng phi l s ch quan duy ch, li cng khng phi l mt ci "ti" cm tnh, thin lch. Trn c s mt th gii quan, nhn sinh quan tin b, vi t th ca mt ngi bo cng l, bo v l phi, phng vin by t thi bt bnh hoc ng h ca mnh trc hin thc hng dn d lun. V d: Nhm thanh nin ngi lng Ph Tc i pht pm (lm c rng trng) nhit tnh ch ng: Cc anh quay li mt on, n khu dn c c nhiu nh mi xy l lng . c nhiu ngi tn Nm nhng chc cc anh tm b Nm ph n? Chng l nhng b Nm khc c vn ? Bun ci. Nhng chng ti khng tin hi bi khun mt ca cc chng thanh nin khng c g biu hin a ct. (Thanh Hi, B Nm ph n, Lao ng, 28/3/2004). Li bnh Chng l nhng b Nm khc c vn ? tht hm hnh. Nhng chng trai ngi dn tc tht th khi ni b Nm ri cn phi gn thm gii tnh ph n, phi chng l h ngc nghch? Cu tr li l khng phi h ngc m l v i vi ngi dn C Tu, ci tn b Nm gn lin vi nhng hot
82

ng trong cng tc ph n ca b, ngi dn ghi nhn cng lao v gn tn b vi lnh vc b hot ng. Vy nn ci tn B Nm ph n c gi ln tht u ym. Vi nhng l do khng r rng, Bc Kinh bng bt thng tin v phi tr gi t chnh v hnh ng . Mt ci gi qu t v thng tin trong mt th gii ngy cng rng m. TQ b ng ca vi th gii bn ngoi. v Sau by ngy ci nga xem hu SARS trn chuyn bay v Vit Nam, ni bun bng p n. Chng ti nh n nhng mu chuyn y bc xc ca ng Tng lnh s VN ti Qung Chu, khi m t ci gi l qung b tip th ht sc bi bc ca ngnh du lch VN ti mt hi ch quc t ti y. Chng ti nh s ngc nhin ca b Cc ph Cc Du lch Bc Kinh Phng Ngc Mai v s vng mt ca VN ti cuc gp g chn nc v vng lnh th chu nhm bn tho v k kt mt tho c v du lch khu vc thi hu SARS. Cc a im du lch VN s c gii thiu trn CNN, l ta bn tin va c c cch y vi hm. Vn l s. Cho n ngy 30/7 va ri, 12 bnh nhn cui cng ca TQ mi c tuyn b hon ton khi bnh. Cn VN? Chng ta ra khi SARS t lu ri nhng thi c du lch ang dn tri qua nhanh chng, v mt t thi: s.( Bi Thanh, Trung Quc sau cn bo SARS, Tui tr, 26/4/2004). Cn bo SARS gy thit hi nng n chu , v Trung Quc l t nc phi gnh chu chu nhiu hu qu hn c. Song, khc vi chng ta, mc d ra khi cn bo mun nht nhng TQ li sm phc hi hn nhiu nc trong khu vc (nh VN). Nhng chnh sch tch cc ca TQ, c bit trong ngnh du lch, khin chng ta phi suy ngh v s tr ni v km hiu qu ca ngnh du lch nc nh. 3. C ging iu gn gi vi vn k chuyn S d ni phng s c ging iu gn gi vi vn hc l bi hu nh mi bi phng s u mang dng dp mt cu chuyn (hoc tp hp cc cu chuyn) c bin c, nhn vt vi y li ni, suy ngh, hnh ngdo tc gi k li t i t nhn xng ngi th nht "ti". Hn th na, mt s tc phm phng s cn vn dng c cc th php ca ngh thut xy dng ct truyn trong vn hc trnh by din bin ca s kin: c tht nt, c cao tro, c m nt. Chnh v th, phng
83

s rt d c, d i vo lng ngi v d c ghi nh. c xong mt phng s, ngi ta c th k li ni dung ca n cho ngi khc nghe khng my kh khn. Ging vn ca phng s, khi th th tm tnh, khi mnh m d di tu thuc vo vn , s vic m tc phm phn nh. V d:
Chuyn bt u t mt gia nh thng binh ngho p Thanh in, x

Hng Khnh Trung (Ch Lch, Bn Tre). Ho bnh v, anh Nguyn Vn Ty ngi chin s thuc i i a phng qun tr li qu nh, vi thn th y thng tch v mt mnh n cn st li trong u. ( Nguyn By, "Vn tnh thng cho cu binh, Lao ng, 12/2/2004). Cu chuyn c th tip tc, vi mt ging iu tht nh nhng, t nhin v cun ht. N gi cho ta nh ti nhng cu chuyn c tch m ta c nghe b k khi cn u th. Bng phng s Chn qui x n hin, nh bo C Mai Cng nh Hiu bo dng xe ca CSGT TT Q. Ph Nhun khng lm gim tc chic Suzuki 125cc mu xm bc ang phng vi tc cao dc b k hng t Ph Nhun ra Bnh Thnh. Mt mt trng phng theo, mt chic khc vng qua ng tt chn u. Ch mt long, hai qui x trn chic xe phn khi ln cm dnh nin y b vncch gn trm mt a v mt cht mai phc (C Mai Cng, Chn qui x n hin, Tui tr TP. H Ch Minh, 11/2/2004) Tit tu nhanh, mnh ca mch vn a ngi c vo mt cuc rt ui nght th, y gay cn gia cnh st giao thng vi nhng " yng hng xa l". Ging iu ca on trch lm ta lin tng ti nhng mn iu tra, ph n trong cc tc phm trinh thm. 4. a tng, a thanh Ngn ng phng s, nu xt theo gc ch th pht ngn, tn ti di hai dng chnh l ngn ng mang " ci ti " trn thut ca tc gi v ngn ng nhn vt. 4.1. Ngn ng mang "ci ti" trn thut ca tc gi

84

"Ci ti " trn thut trong phng s chnh l "ci ti" tc gi- nhn chng khch quan, ngi ng vai tr dn chuyn, k li nhng iu "mt thy, tai nghe", ngi trnh by, l gii, phn tch, xu chui cc s kin ri rc thnh mt chnh th hon chnh, to ra mt vn bn c ngha khin cho cng chng lun tin tng rng h ang c tip xc vi s tht. V trn c s ca nim tin nh th, h s c nhng chuyn bin trong t tng, tnh cm nh ngi vit mong i. V d: "Khi chng ti ang "c" bo in t th mt g "m" bc vo. G khng bit c ngi l t nhp vo phng vi tnh ca trung tm. G oang oang tun mt trng ting Anh l tn cc chng trnh ting Anh trn Internet m g ang vo nhng ang b tc do dch v cung cp theo g l qu chn. Ti c n tng ngay khi g ni cu ting Anh u tin. G pht m cc chun, theo ti ch nhng ngi hc tht nghim tc v rn luyn cng phu mi t c trnh ni ting Anh iu luyn nh vy ". (L Thanh Phong, Hip s m, Lao ng, 9/6/2004); Chnh vic m thoi trc tip vi c gi t danh tnh ca "ci ti" c nhn y c th gip cho nh bo th hin mt cch t do thi , tnh cm ca mnh. V l , ngn ng mang "ci ti" trn thut trong phng s lun ngp trn cm xc c nhn. 4.2. Ngn ng nhn vt y l ngn ng ca nhng i tng khc ngoi tc gi. Cn c vo hnh thc th hin, c th chia ngn ng nhn vt thnh hai loi l ngn ng nhn vt trc tip v ngn ng nhn vt gin tip. Ngn ng nhn vt trc tip l nhng li ni c trch dn trc tip, xut hin trong nhng tnh hung m thoi, phng vn. V d: - Hai anh i khng? - i u, u c quen u m i. - X, ci mt gp hoi m lm b. i i khch quen bt gi. - Tin u m i?
85

- Thi i cha. Nht tc mui tiu, nh Vit kiu, thy hai cha bit l ngon ri.... (Hunh Dng Nhn, Theo du "bm m ", trong:"Ti i bn ti", Nxb. Tng hp TP. H Ch Minh, 1994); Hoan th th: Em ngu qu, ngy bi dy vo ca n vi ln th l cht lun. V nh ( x Kim Ph) em c gng nhng khng thot c. Trc khi vo y, v v hai a con ang hc i hc ca em u ni: c tp trung lao ng cai nghin cho dt im, nh lo c m! (Nguyn Trng Hng, Mi trng 06, Lao ng, 19/2/2004). V nguyn tc, ngn ng nhn vt trc tip thng mang du n c nhn rt r nt. N th hin kh y cc c im ca ch th pht ngn: t gii tnh, tui tc, qu qun cho n trnh , ngh nghip, tnh cch,... Tt nhin, khi xut hin trn bo in, rt c th ngn ng nhn vt mt i ci dng v nguyn s nh n vn c trong i thc v n tri qua s nho nn di ngi bt tc gi hoc bin tp vin. Cn ngn ng nhn vt trn truyn hnh hay pht thanh l bc tranh rt chn thc v con ngi ca anh ta, v n n vi ngi nghe mt cch trc tip, khng qua trung gian cho nn vn gi c nguyn vn cc sc v c nhn ca ngi ni. Kt qu kho st cho thy, ngn ng nhn vt trc tip, nu c tc gi ti hin mt cch trung thnh (tt nhin khng vt qu gii hn m s chun mc cho php) so vi nguyn gc, lun mang nhng c trng rt r nt ca phong cch khu ng. Cn ngn ng nhn vt gin tip chng ta gp trong trng hp tc gi dng li ca mnh din t li ni dung cc pht ngn ca nhn vt. V d: "...Du sao gi hai tm nh ca con, by gi, ch cng ngui ngoai ri, ct l con vn kho, ch c cn g nhiu nhn u. Hm n ch va c cho b Tho (con c ca ch, sinh nm 1991, phi b hc) vit h mt l th, ra bu in Tin Du, ch gi trc tip sang Php mt ba my nghn tin cc. Ch ang ngong ngng ch th, trong khi anh ng vn lm lm chi ci thng Chin mi gii u...
86

...n by gi, anh ch vn cha hiu: nu ch khng lm m th th b vt i u? Ti lm sao m th v c nh ca con ch li b ngi ta gi rt ly mt cch m m nh th? Liu c phi, trc y, c nhng tin g v chu m h m i v c nhng chuyn lp l, la lc m ch khng bao gi c php bit khng...? ( Don Hong, Nc mt ca mt ngi n b b p " bn con", trong: Lc li di chn B Chng Cha, Nxb. Thanh nin, 2003). Ngn ng nhn vt gin tip mt mt lm cho ging iu ca tc phm phng s tr nn a dng, linh hot hn; mt khc, th hin vai tr t chc cc thnh t ni dung ca tc gi r nt hn. V nh chng ta u bit, nu nhng bi phng s c qu nhiu ngn ng nhn vt trc tip th chng va kh cng, n iu (ging nh din n nhn vt lm cng vic pht ngn thun tu) li va lm lu m du n sng to ca tc gi ( tc gi ch bit chp li li ngi khc). Bn cnh , ngn ng nhn vt gin tip cn to iu kin cho tc gi b l thi , tnh cm ca mnh i vi s vic, hin tng c ni ti mt cch r rng, cng khai. 5. s dng cu vn thuc mi kiu loi, cu trc Cu vn trong phng s rt a dng, phong ph ch khng n iu, rp khun nh trong mt s th loi khc. Chng hn, nu trong tin ngi ta ch gp duy nht mt kiu cu trn thut th trong phng s c mt tt c cc kiu cu chia theo mc ch pht ngn: cu trn thut, cu hi, cu cu khin v cu cm thn. V d: H c th l dn H thnh chnh gc hoc dn ngoi tnh v H Ni hc. Song u c mt im chung l hu bao lun y v c gia nh l "i gia" lm tin nhiu ca chu cp. (Minh Tin, Khi qu t phiu linh, An ninh th gii, 30/3/2005); Theo quy nh ca lin b Ti chnh - Nng nghip v Pht trin nng thn, kinh ph cho ngi tham gia gi rng l 1 ngi/ 500.000 /1000 ha rng. Vi mc chi nh th, lm sao c th gi c rng trong iu kin kh khn ny? (Trn Minh Trng, Rng U Minh H: " Cuc chin nng bng ", Si Gn gii phng, 6/4/2005);
87

"Lp hc c mt khng hai!" (V Ngc Lm, Hi ho ca ngi " nhn bng tay ", Lao ng, 22/4/2005); "ng tng t H thnh thanh lch ny, ch ngi ngho mi m ch. Xin mi bn theo bc chn ti, ri bn s thy nhn xt trn l ng". (Thi Minh Chu, Ngi H Ni m ch, trong: Phng s Thi Minh Chu, Nxb. Lao ng, 1999); Bn cnh , ngn ng phng s cn s dng tt c cc cu trc, cc m hnh cu ang tn ti trong hot ng giao tip. y khng ch c cu y thnh phn nng ct m cn c nhng cu c bit, khng ch c cu vi trt t thun ( ch ng trc, v ng sau ) m cn c cu vi trt t ngc ( o ng ), c bit, y cn hin din c nhng cu b tnh lc thnh phn cng nh nhng cu c ng vn rt t gp trong cc th loi khc. V d: "u xung vai ai v tnh nguyn hnh mt chic l, nhng l mt chic l cht, n ho thn vo la, en i nh mt li khn cu, mt li ku cu ca rng v mt thm ho ang xy ra! " (H Nguyn Huyn, Chy rng Than Uyn - Lai Chu, Vn ngh tr, 10/4/2005); "n . Ti dng li trc vch sn th bng nghe thy ging th th ngay st bn..." (Thi Minh Chu, SOS: Gi mi dm di ng, trong: Phng s Thi Minh Chu, Nxb. Lao ng, 1999); "Cui cng. Vi nhng ngi cm bn xa xi ca ti, ti tng ngh v h... rng l, vi h ch c bao dung, bao dung v bao dung. Ch c hy sinh thm lng." ( Don Hong, Pha sau ni cao v my m, trong: K s ng rng, Nxb. Thanh nin, 2005); " y, ti gp nhng ngi ph n vi dng dc ni bun." (Nguyn An Khnh, Du vt thi gian trn nhng cp vai gy, Ph n Th , 14/7/2001)

88

Chnh s a dng, phong ph v kiu cu, m hnh cu lm cho ngn ng phng s rt khong t, uyn chuyn, linh hot, gip ngi vit khm ph hin thc mt cch a din v su sc. Nh vy, c th khng nh, ngn ng phng s ht sc a dng v phong ph v hnh thc th hin. Ni mt cch hnh nh, n ging nh mt bc tranh rng ln, phc tp v b cc vi mun vn cc chi tit v v s nhng sc mu. V bi vit ca chng ti trn y, cng nh mt s cc bi vit n l c lin quan ca cc nh nghin cu khc, thc s mi ch l nhng chm ph bc u trn nn ca bc tranh y. Hy vng, trong mt tng li gn, v ngn ng phng s s xut hin nhng cng trnh c tm vc xng ng.

MT S KIU KT THC C BN TRONG PHNG S

89

C ngi v: Mt phng s c kt thc d cng ging nh mt bt cm c dnh my ht sn pha di y. Nhng ht sn ny s lm tan v ci cm gic ngon lnh, thch th tng c trc . Vn bit rng mi s so snh u khp khing, song s so snh trn khng phi l khng c l. Khng th c mt phng s hay vi phn kt thc d. Nu chng ta vit phn kt thc ca mt phng s qu qua loa, i khi, chc chn s to nn s "khp khing", thiu cn xng gia n vi cc phn pha trn, v iu ny s li n tng khng tt trong lng ngi c, lm cho hiu qu tip nhn ca h i vi tc phm khng cao. Ngc li, nu chng ta u t cho phn kt thc mt cch tho ng c v thi gian v cng sc, n c th s tr thnh nhn t khc su vo tm khm ngi c nhng vn , s vic, hin tng,.. c phn nh trong phn trin khai, khin cho h c b tc ng mnh m hn, c nhng nh hng v cm xc cng nh hnh ng r rng, ph hp vi mong mun ca ngi vit hn. Vi vai tr quan trng nh vy, phn kt thc phng s cn c kho cu mt cch ton din, theo nhiu vn , t nhiu gc . Tuy nhin, trong phm vi bi vit ny, do hn ch v nhiu mt, chng ti ch dng li vic phn loi nhng cch thc (th php) m ngi ta thng dng kt thc cc bi phng s trn bo in. 1. Kt thc a ra nhn xt, nh gi y l kiu kt thc m , tc gi a ra li bnh gi v cc vn , s vic, hin tng, v.v. c bn ti trong phn trin khai. S bnh gi ny c th l tch cc, m cng c th l tiu cc. V d: Cui cng ba ngy ngh l ri cng tri qua. Ti ra Bin , ngi nh li nhng k nim yu du ngt ngo ngy no. T y nhn ra con ng nm np du khch ang ra bin, ti hiu v tin mt iu rng cho d c nhng khuyt im nht nh th a danh Hn Rm, Mi N vn l mt im du lch hp dn du khch. V cng l l do v sao by gi ngi ta nhc n du lch Phan Thit nhiu hn l nc mm Phan Thit. (Hunh Dng Nhn, Khng i khng bit Hn Rm, Lao ng, 25/3/2002);
90

Si Gn l mt ph nhu khng l. C ngi giu ln v kinh doanh nhu, nhng cng khng t ngi ngho i v nhu. V hng trm dch v n theo nh nhng ca s", "ban nhc" va nu trn y bn qun nhu cng n r. Nhng tng lai ca h cng mt m y nh nhng k ang ngi nhu trin min kia, tht bun! (V trng Thnh, Ca s va h, Tin Phong, 16/ 4/2002). S nh gi i lc c th khng dnh cho vn chnh c bn ti trong tc phm, m cho mt vn khc c lin quan trc tip n n, xut pht t n. iu ny lm cho tng ca tc gi vt ra ngoi ni dung ca bi phng s v phm vi tc ng ca tc phm tr nn rng hn. V d: Mt v n ln nh th ny, ng ra Ngh An nn tn dng cc c quan thng tin i chng tuyn truyn, qua gp phn ngn chn v y li t nn mua bn ma tu, nhng tnh li ra cc quy nh qu cht ch, lm cho cc nh bo vt v, t c lng thng tin kp thi phi hp u tranh c hiu qu. (Hi Hng, Trm ma tu Nguyn c Lng, Qun i nhn dn, 3/2/ 2002). 2. Kt thc nu nguyn vng, mong mun Ni dung ca nhng mong mun y rt a dng: mt vn no uc gii quyt, mt hon cnh no c ci thin, mt tnh trng no c chm dt, mt nt p no c gi gn, v.v. V d: Thit ngh, bt k u, nng thn hay thnh th, gia nh no cng c mt li nh i v. S l hnh phc bit bao khi s bnh yn c bt u t y cho mi nh, mi ngi, cho triu triu ngi. Lng p giu l nc p giu. Ch th m t xa cc c dy ta ni "lng - nc" sao. Trong lng c chnh, chnh l gng mt ca lng, lng l gng mt ca nc. c mong sao n u ta cng u bt gp nhng ci chnh nh Liu Tr, bt gp nhng con ngi t chnh ra i. (Phan Th Phit, "Chnh" ca lng, Lao ng, 4/4/2002 ); Gio s Xun Hp, danh nhn Xun Hp i vo ci vnh hng nhng bao nhiu ngui cn khc khoi nh v ng, au u mt ni bun v c
91

nguyn: gi nh con ng 70 nm i qua Hc vin Qun y - ni ng gn b gn nh c cuc i c mang tn Xun Hp. V H Ni , ni ng sinh ra, ln ln tr thnh danh nhn t nc, H Ni cn c nhiu nh khng s, ph khng tn, H Ni c ph Trn c Di, ph Tn Tht Tng, ph Phm Ngc Thch... Gi nh li c mt ph, hoc mt con ng khng tn H Ni c t tn ng: ph Xun Hp hoc ng Xun Hp! (Sng Nguyt Minh, Xun Hp - Nh gii phu hc u tin ca Vit Nam, Qun i nhn dn, 9/1/2002). Thc t kho st cho thy, trong tuyt i a s cc trng hp, kt thc th hin nguyn vng ca tc gi chnh l li yu cu, ngh (trc tip hay gin tip) i vi cc c quan chc nng - nhng ni c trch nhim hoc c kh nng bin nguyn vng thnh hin thc. Cn trong mt s t cc trng hp khc, kiu kt thc ny l li cu chc cho cc i tng no gp c nhng iu kin thun li (v t nhin cng nh v x hi) trong cng vic v cuc sng, hoc vt qua c nhng kh khn, th thch nht nh nh cc n lc ca chnh bn thn mnh. 3. Kt thc xut kin ngh, gii php Ni nhn nhng xut y khng th l g khc ngoi cc c quan chc nng c lin quan trc tip ti vn c phn nh trong tc phm. Ging iu ca chng c th mm do hoc cng quyt tu thuc vo tng tnh hung c th. Tuy nhin, do nhng xut ni trn thc ra ch l nhng li gi cho nn ging iu mm do c v chim u th, v n khng gy cho ngi c cm gic l h ang b p t tng ca tc gi. V trong vic to nn s mm mi, nh nhng cho ging iu nh vy, c ng gp rt ln ca nhng t ng biu th s khng xc nh hoc khng chc chn nh "c l", "nn chng", "thit ngh"... V d: xy chung c cao tng ch cn vi nm v my chc t ng l xong, nhng c mt ngi lng c vi nhiu gi tr vn ho nh lng c Ho Mc th phi tri qua hng trm nm mi c c. Nn chng Thnh ph H Ni c s iu chnh quy hoch gi li ngi lng c ang lu gi nhiu gi tr lch s vn ho ny...
92

(Nguyn Thim, Li cu khn t ngi lng c ngn nm tui, An ninh th gii, 3/ 4/ 2003); n lc chnh quyn cc cp ca thnh ph cn c bin php c th quy hoch v qun l mt "lng ngh" t pht sinh cho c trt t, thng nht, trnh tnh trng bung lng, th ni v t chc nh hin nay, nn sp xp v c quy nh v quyn hn v ngha v ca ngi lm ngh, ng thi c th b tr a im ph hp ti a bn cc phng, d dng, thun li trong vic phc v ngi dn lao ng. C nh vy mi c th cp ng k kinh doanh cho h yn tm hnh ngh n nh. Nh nc s thu c khon thu thu nhp khng nh t "lng ngh" c o ny. (Thi Minh Chu, Ct tc va h - mt vn mi li, Trong cun: Phng s Thi Minh Chu, NXB. Lao ng, 1999); Gii php a h khi "ngh" ny trc ht l cc cp chnh quyn to iu kin h ln b hoc hi hng tm cng n vic lm mi. Gii php tho g b tc bao gi cng kh khn nhng khng phi khng lm c! (Ch Tng- Anh Xun, Kim cm bng mu, Lao ng, 8/ 4/ 2002). 4. Kt thc ku gi Nhng li ku gi thng mang nhng cm xc chn thnh, b dn nn ca tc gi. Chng nh thc lng trc n, khi dy tinh thn trch nhim, thi thc, gic gi ngi c hng ti nhng hnh ng cn thit nhm thay i mt thc t no theo chiu hng tt p hoc gii quyt mt vn no mt cch vn ton. Trong hnh trnh lm ngi, vic kim sng bao gi cng y cc nhc. N khng ch c tnh bng m hi, nc mt v i khi bng c tnh mng ca mnh. Nht l vi tr em, nhng sinh linh b bng, ngy th, non nt... ci con ng mu sinh lun m m ni au. Trn y ch l mt s ngh trong s hng trm ngh lng thin nhng y nc mt ca cc em th. y khng ch l ni au ca cc em m chnh l s h thn ca ngi ln. Xin hy ngn bt dng m hi v nhng git nc mt trn g m cc em.

93

(Bi Hong Tm, Tr th kim sng v hnh trnh nc mt, Nh bo v Cng lun, 5/11/ 2001); Nu trc y khi voi rng git ngi, Chnh ph ch o khng c c thm bt c mt ngi dn no b git cht na, th by gi thit ngh cng cn ku gi: Khng c thm mt ch voi no b cht trong t di di ny na. (L Thanh Phong - H Tu Ho, cht con voi th hai, Lao ng, 15/11/ 2001). 5. Kt thc miu t, k chuyn Tc gi ng vai ngi k chuyn thun tu, khng lun bn, nh gi, ku gi, v.v. ch miu t nhng chi tit, nhng hnh nh giu sc gi c lin quan ti ch ca tc phm ngi c t suy ngm v c nhng kt lun cn thit. V d: Ti nhn nha i c ngy dc ngang khp lng la. Mt ti sng ln, lng khp khi mng khi gp mt b c nh mnh vn tng tng. Him hoi v qu ho qu. C nh bc ra t huyn thoi lng xa, nh th quanh b u vng vt khi sng d vng. Tc b im bc, chic sa quay v cun t ng nh trng. Chng ti ng lng, tn ngn. Ting my dt m o go tht bn tai. C nhn ti. Ti nhn c. Khng th ni c mt li. Ch ci. Ai tht vo tai ti rng: "B y lm thu y y!", rng: Tham quan ni ny phi mt tin c y!". Ti ri lng la trong mt chiu tri gi. ( Don Hong, T vng lng la, trong tp phng s Trn gian cn mt th ngh, NXB. Thanh nin, 2000); Chng ti quay v G Cng ng, vn bng chic xe hi gn ci xe la. Nhng a b thn d ngn t te nhn. My ch ch liu mnh ui theo xe v sa quyt lit. Hng on ngi p xe ch nhau vn l lt hng v pha bin nghu, va i va nhm tnh s tin s kim c m nay v d tnh nhng mn phi chi tiu sp ti. (Hunh Dng Nhn, May m c nghu, trong: n tt trong rng ch si, NXB. Lao ng, 1994).

94

Kiu kt thc miu t, k chuyn lm cho mch t duy ca c gi vn gi c cng cn thit, khng b chng xung ngay c khi c xong tc phm. V do vy d m ca n c sc lan to rt ln. 6. Kt thc cung cp thng tin b sung Thot nghe, c tng y ch l chuyn ngoi l, c tnh cht tham kho, nhng thc ra n li c sc nng c bit. Thng tin ny lm cho tt c nhng iu ni pha trn tr nn thuyt phc hn, thu ht c s ch hn, ngha l th hin c ch bi bo mt tm cao v mt chiu su mi. V d: Th trn Thanh Sn c rt nhiu con nghin v t nht 25 i tng nhim HIV ang ch cht! ( Don Hong, Ni au trm di sng Vng, An ninh th gii, 25/4/ 2002); c bit, cho n nay ton tnh Lai Chu c 8500 ngi b nghin cc cht ma tu, khong 250 ngi b nhim HIV / AIDS c pht hin. Nhng trn thc t th con s ny cn gp nhiu ln. (Hiu Minh Vn, Ch tnh in Bin Ph, Gia nh, s 2/2003); Khi kt thc phng s ny ti cht nh n chic bnh gat trong bui sinh nht ca Mai. Trong s 28 ngn nn, c nhng ngn nn thng v c nhng ngn nn cong, nhng khi thp ln chng u lung linh to sng. (Quang Thng, Thp sng nhng ngn nn cong, Lao ng, 15/3/2002 ). Nhng kt thc kiu ny thng rt ngn gn nhng y sc m nh i vi ngi c. 7. Kt thc - trch dn y l cch tc gi mn li ngi khc th hin suy ngh, cm xc ca mnh. i tng c trch dn c th l nhn vt c cp trong tc phm, m cng c th l mt nhn vt khc c uy tn cao trong x hi v cu ni ca ngi c lin quan trc tip ti ch ca tc phm. V d: Trong l khai ging nm hc 2001 - 2002, ti Trng i hc Quc gia H Ni, Tng B th Nng c Mnh nhc nh: Cn chm lo khuyn khch cc ti
95

nng tr ngay t nhng ngy trong nh trng, gip nhng sinh vin c hon cnh kh khn trong i sng, mi thanh nin c ch v nng khiu mi vng ca t nc, thuc mi dn tc u c th thnh t trn con ng t ti hc vn bc cao". Mi bnh lun, xem ra khng cn thit. (Hong Qung Uyn, Ln hang luyn vn, Lao ng, 17/9/2001 ); Ri ch khi tri cha sng r, nh li hnh nh ngi ph n cng lng ko, y cht ngt chc t cam qut, ti xt xa ngh n cu a ca ch Hoa, bn hng nc y: "y 8. 3 ca ch em ch Long Bin chng ti l th y!". (Phm Lan, N cu vn, Vn ho ch nht, 9/3/ 2003); Chng ti i gia nhng vn cam trng mi va cho tri ching, tn l xanh um, ha hn mt ngy mai ti tt. Mt nng dn ang mc t bi nhng lip cam, ni: S vn dy ca cc vn cam hm nay, cng u thuc v Ch tch Huyn Tam Bnh Cao Thnh Ch, mt ch tch v li ch ca ngi dn, dm ngh, dm lm. ng mnh dn ch o cc ngnh lin quan cho dn vay vn khi phc li cc vn cam. Nh ng m cam Tam Bnh c c thng hiu, khng nh v tr ca mnh trn th trng. khng ch l nim mong mi by lu ca ngi sng nh tri cam, m cn l nim vinh d ca ca x s c tri cam snh ni ting". (Nguyn Tng Lc, Ai v x s cam snh..., Si Gn gii phng, 13/3/ 2003). Kt thc - trch dn lm cho tng tc gi gi gm trong tr nn khch quan hn, v mc no , c tnh thuyt phc cao hn. Tuy nhin, do ngn t y khng phi (hoc khng hon ton) l ca tc gi cho nn i khi chng cn thiu s gt gia, cht lc cn thit t ti s sinh ng, hp dn; thm ch c lc ging iu ca n cn khng ph hp lm vi ging iu chung ca ton tc phm. y l nhng iu cc tc gi phng s nn lu khi s dng kiu kt thc ny. 8. Kt thc - cu hi y thng l nhng cu hi tu t, chng c nhim v gi cho ngi c suy ngh theo nhng nh hng nht nh ca tc gi.

96

Xt v mt chc nng, cc cu hi trong kiu kt thc ny c th chia thnh my dng chnh di y: a, Cu hi gi vai tr l yu cu trc din, li nhc nh thng thn i vi cc c quan chc nng. V d: Trong canh bc vi gii y, ti c thm trch my ng chnh quyn, my ng ngn hng mi. Nu h khng ng t tin triu, tin t vo tay nhng con ngi bt mng v mo him kia, th lm g c ni au ngy hm nay? Tt nhin ch ai sung sng g trong nhng canh bc ny. V hn "ng gii" cng chng phi l ngi mong thng cuc en kia. Nhng chng l sng cht mc bay, chnh quyn on th khng mt ti ? C th coi y l mt bi hc au lng trong qun l, hng nghip gip trong kim k sinh nhai. ( Don Hong, Canh bc vi gii, trong tp phng s Trn gian cn mt th ngh, NXB. Thanh nin, H., 2000); Bo v rng m khng da vo dn th bao nhiu kim lm cho ? (Trn Minh, Min Trung ng rng, i on kt, 10/5/2002); T m chy ca cnh rng bc ra, mt thm qung ngu, mt mi nhem nhuc bi than, ng Trng Quc Tun- ch tch UBND tnh Kin Giang cho bit ng vit bn t kim im trch nhim ca mnh v vic xy ra chy rng gi v Chnh ph. Cn C Mau, d lun cng ang ch i cu tr li mt cch nghim tc v trch nhim trc s tn tht ca rng U Minh H. Bao gi? (Ng Ch Tng, Chy rng U Minh, Lao ng, 18/4/2002). b, Cu hi th hin nhng ni nim trn tr, day dt ca tc gi trc mt mng hin thc c sc mu thiu ti sng no . V d: C l, ti cng s nh anh thanh nin n, im lng m chiu nhn vo cnh rng Bnh Chu x xc vi nhng thn cy ngn ngang v chy xm. Xuyn mc cn u nhng cnh rng gi cy ln my ngi m m 17 nm trc ti tng chng kin? by gi l mt chin dch bo v mi trng ln v quy m n mc con ngi phi t nhn li mnh. Rng cm quc gia m tiu iu tr tri nh th kia l ti v u?

97

(Hunh Dng Nhn, Voi i ta bo voi ny, trong: n tt trong rng ch si, NXB. Lao ng, H., 1994); Thanh minh ngha l trong sng, lm th no tnh ngi trong ngy thanh minh ch cn li ton nt trong sng? (Thi Sinh, Thanh minh trong tit thng ba, Nng nghip Vit Nam, 4/4 /2002 ); Khi ti ang vit nhng dng ny th hay tin: An Giang c trn 80 nghn tr em di 16 tui cha c khai sinh; Vnh Long, C Mau... cng c. V cn nhng u na trn ci va la mnh mng sng nc ny, tr em khng c khai sinh? Ngi ta ni, th k 21 l th k ca tng tc v vn minh. Ti cng cho l vy. Nhng tr em ca qu ti v xm Chnh B Te ca Vnh Long, An Giang... ln n hng chc vn khng khai sinh, khng h khu, liu c b b qun bn l cuc tng tc? ( Dim H, Nhng ngi khng c cn cc, Lao ng, 12/1/2001 ). c, cu hi mang ngha khng nh, tc l t thn n n hm cha cu tr li ca tc gi. V d: Chng ti c cuc trao i vi mt cn b ca V Cng tc chnh tr B Gio dc v o to. Khi chng ti t cu hi v tnh hnh an ninh trt t trong v ngoi cc k tc x sinh vin cng nh s ni cm y nhc nhi v tnh trng sinh vin phm ti m cc phng tin thng tin i chng phn nh, ng t ra lc quan: "Vn an ninh khng c g ln, c mt s v vic xy ra nhng khng ng k, theo nh gi chung v sinh vin khng c g ln xn...". Nhn nh ny st vi thc t cha, khi m Cng an Thnh ph H Ni va cung cp cho chng ti thng tin mi nht l trn a bn thnh ph c ti 6 sinh vin phm trng ti git ngi? (Thi Minh Chu, Chuyn thng ngy ca sinh vin, trong: Phng s Thi Minh Chu, NXB. Lao ng, H., 1999). Kiu kt thc bng cu hi kh ph bin trong cc bi phng s.

98

Trn y l mt s kiu kt thc c bn kh thng gp trong phng s. Trong qu trnh kho st chng, chng ti c mt s nhn xt nh sau: Th nht, cc kiu kt thc phng s m chng ti phn loi trn y ch c tnh cht tng i. V mi kiu kt thc nh vy khng phi lc no cng tn ti ring r, c lp, m nhiu khi tn ti trong s phi hp, an xen vi nhng kiu khc. iu ny c ngha l: mt kt thc phng s c th ng thi biu t nhiu ngha, thc hin nhiu chc nng; v ci ngha, ci chc nng c chng ti ly lm cn c xp n vo kiu ny hay kiu khc, thc ra ch mang tnh "tri" m thi. Th hai, khng nht thit tt c cc bi phng s u phi c phn kt thc. Nu mi vn c gii quyt n tho (tt nhin l theo quan im ca ngi vit), mi tng, cm xc c ni r trong phn ni dung th phn kt thc c v nh l tha. Ngoi ra, c nhng trng hp tc gi c tnh khng vit kt thc nhm tng sc gi cho tc phm, to d ba trong lng bn c. Th ba, phn kt thc phng s c th ngn hay di tu theo tng tnh hung c th, nhng nhn chung, n thng ch t 100 ch tr xung. Cu ch y thng c vit kh cn thn, gt gia va hp dn c gi, va gip h tip nhn v lnh hi thng tin mt cch d dng.

NGN NG TC GI V NGN NG NHN VT TRONG TC PHM BO CH

99

Ngn ng bo ch, nu xt t gc ch th pht ngn, tn ti di hai dng chnh. l ngn ng tc gi v ngn ng nhn vt.
I. NGN NG TC GI

Ngn ng tc gi chnh l ngn ng ca ngi vit, ca ch th sng to ra tc phm. N bao gm hai kiu di y: 1. Ngn ng mang "ci ti" trn thut ca tc gi kiu ngn ng ny, tc gi xng "ti" khi trnh by hay bn lun v cc vn , s kin, hin tng,... c cp trong tc phm. "Ci ti" ny thng l "ci ti" nhn chng cho nn n c tc dng lm tng xc thc, tin cy ca thng tin. Chnh vic m thoi trc tip vi c gi t danh tnh ca "ci ti" c nhn y c th gip cho tc gi th hin mt cch t do thi , tnh cm ca mnh. V l , ngn ng mang "ci ti" trn thut lun ngp trn cm xc c nhn. V d: "Thy ti cha tm phc khu phc, H. ko ti ln xe i thc t. m C Mau nhn nhp qu. Nam thanh n t dp du bn nhau trn nhng chic xe bng long. Nu khng nh H. ch ti dc quanh "ng n vng" c l gi ny ti ang "cy trn bn vit" m khng cm nhn c cuc sng tt bt ni thnh ph cui min cc Nam ca T quc... Hai bn ng, qun ni qun, xe xp cht c ng, m thanh hn lon t trong qun vng ra, nhc no tnh c, nhc Pop - Rap cng c,...c thi nhau m ht cng sut lm k "Hai La" nh ti phi inh tai nhc c." (Vn ho ch nht, 7 / 10 / 2001); "Ngi ti c nhum bi sau mt ngy ln li trn ng. B li, ti cng gp c nhn vt m mnh cn. Phng s "ng gi m bn dc Cng Tri" ra i t . Chuyn nu ch c vy th chng cn g ni. i vi nh bo, vit c mt bi nh th l sng lm ri. Nhng vi ring ti, ti lun ch mt ting vng sau nhng bi nh th." (Lao ng, 11 / 10 / 2001).

100

Ngn ng mang ci ti trn thut ca tc gi thng giu tnh biu cm nn rt sinh ng, d i vo lng ngi. N c th gp trong nhiu th loi, nhng ph bin hn c l phng s, bt k, ghi chp, v.v. 2. thc sau: a. Ngn ng s kin y, tc gi ch c gng miu t, tng thut cc s kin mt cch khch quan nh chng vn c trong thc tin, khng l r thi , tnh cm ca mnh. (Chng ti dng t "c gng" v khng th c s khch quan tuyt i, d c l tc phm bo ch thuc th loi no i chng na. Ch cn tc gi c mt ng thi n gin l sp xp cc thnh t ngn ng theo mt trt t no , l v hnh trung anh ta to ra nhng im nhn khc nhau, v bng vic ny, th hin mt thi nht nh ca mnh i vi s kin . C l, do sc thi biu cm trung tnh ca kiu ngn ng ny m n c nhiu ngi gi l "ngn ng s kin". V d: "Sng 5. 10. ti Trung tm Trin lm Hi ch Vit Nam (Ging V, H Ni) khai mc Hi ch Thng mi H Ni 2001. Hi ch trng by, gii thiu nhng thnh tu kinh t, vn ho, x hi, cc hot ng thng mi, quy hoch pht trin kinh t, cc d n u t ca thnh ph. 130 doanh nghip thuc cc thnh phn kinh t ca thnh ph H Ni v hai nc Trung Quc, Cng ho Php tham gia gii thiu cc sn phm c kh, in t, in lnh, da giy, dt may, ho c, th cng m ngh, cng ngh thc phm, nng sn ch bin, hng tiu dng...Trong thi gian din ra hi ch, c cc hot ng biu din vn ho, ngh thut, trnh din, thi trang v hi tho. Ban t chc bnh xt, tng thng Huy chng vng cho nhng sn phm cht lng cao, c ngi tiu dng tn nhim. Hi ch m n ht ngy 11. 10 . " (Nhn dn, 6 / 10 / 2001); Ngn ng khng mang "ci ti" trn thut ca tc gi Kiu ngn ng ny, n lt mnh, li c th hin di hai hnh

101

"Chnh ph Php va quyt nh trin khai mt khon vin tr khn cp tr gi 150.000 Ph-rng (22.000 -r) dnh cho nhng ngi dn b l lt ti ng bng sng Cu Long. Khon vin tr ny c trin khai qua Hi Ch thp s gip mua go ngay gi ti nhn dn vng b thin tai, nht l nhng gia nh c bit kh khn." (H Ni mi, 5 / 10 / 2001). D dng nhn thy, ngn ng s kin kh "kh khan", v th, n ch yu gp trong th loi tin, l ni s hp dn nm ngay trong s kin ch khng phi cch thc biu t bng ngn t. b.Ngn ng bnh gi Kiu ngn ng ny thng gp trong cc dng bi nh bnh lun, phim lun, tiu phm, .... , tc gi khng xng "ti" khi phn tch, bnh lun cc vn , s kin, hin tng,...Chnh hnh thc v nhn xng nh vy lm cho cc suy ngh, cm xc ca anh ta tr nn khch quan hn, bi l c gi c cm gic rng ch th ca cc suy ngh, cm xc y khng ch thuc v mt cc nhn n l no , m thuc v c mt tp th, mt cng ng, thm ch c mt x hi. V d: n ngoi giao Trong khi M hng h ging n qun s chng khng b Ap - ga ni - xtan th trn mt trn ngoi giao, h lin tip b hai phn n. Ngy 8. 10, khi tip c phi vin M ti Ma - x - - ni - a, Gim Pa - iu, Th tng Ma - x - - ni - a L. Giooc - ghi - ep - xki gi M l " tn khng b ln nht th gii ", Th tng cn nh ng Pa - iu chuyn ti Tng thng G. Bu - s nguyn vn li nhn xt ny. Qu i ngc nhin, ng Pa - iu ngay lp tc ri vn phng ca Th tng Giooc - ghi -ep - xki (tin Hng BETA). Cng ngy 8.10, Xy - ri ginh mt gh trong Hi ng Bo an Lin hip quc vi s ng h rng ri t cc quc gia trn th gii (160 trong s 178
102

nc tham gia ), bt chp vic M lit nc ny vo danh sch cc quc gia " bo tr khng b" (tin Hng AP). Ngoi giao tht l thin bin vn ho v lch s c khi ngi ta khng ni ra s tht, c khi li ni toc mng heo m khng king n g. by t thi , c khi ngi ta ni bng li, c khi li bng l phiu m l phiu th thng tht hn li ni . " (Nhn dn, 13 / 10 /2001). Nhn y, c l cng cn phi ni thm rng, thng hoc, trong cc bi vit c tnh cht bnh lun, nu c i t nhn xng, th thng l i t s nhiu "chng ta" - mt i t c nhim v khch quan ho "ci ti" ch quan ca tc gi. V d: "... Chng ta khng qun qu kh vi nhng ti c ca quc M chng cht trn t nc ta. Khng qun nhng chng ta vn c th tm gc li hng ti tng lai v li ch ca c hai nc. Chng ta c c nhiu nghn nm lch s m khng cn n M, c c nhiu chc nm chin u v chin thng M cho nn hin nay cng c bn lnh, tr tu v tim lc m ca, hi nhp, lm i tc tin cy vi tt c cc nc, trong c M. Chng ta tin rng, nhng chnh sch ngang ngc v phi l, trng trn v thm c ca chnh quyn M i vi tt c cc nc, trong c Vit Nam, s ch gy bt li v tn hi cho nc M v nhn dn M. " (Nh bo v Cng lun, s 38 / 2001).
II. NGN NG NHN VT

Ngn ng nhn vt l ngn ng ca nhng i tng khc ngoi tc gi. N gm hai kiu chnh di y: 1. Ngn ng nhn vt trc tip l nhng li ni c trch dn trc tip, xut hin trong nhng tnh hung m thoi, phng vn. Xt theo hnh thc xut hin, c th chia ngn ng nhn vt trc tip thnh hai dng: a. Ngn ng nhn vt l thnh t ca cuc i thoi

103

y l cuc i thoi trc tip gia nhn vt vi tc gi, n th hin vai tr ca tc gi nh mt ngi trong cuc, mt nhn chng ng tin cy ca s vic. Trong trng hp ny, li nhn vt l phn ng p li i vi pht ngn trc ca tc gi, v th ng nhin n s b pht ngn ny rng buc c v hnh thc ln ni dung. V d: "Ti th di, m thng b 4 tui vo lng: - Th ch cho chu i tht sao? - Khng! Ch ngh li ri, ring thng ny, ch n li". (An ninh th gii cui thng, s 7 /2003) b. Ngn ng nhn vt l li c thoi y, nhn vt ng vai ngi k chuyn. V mt biu hin, pht ngn ca anh ta khng phi l thnh t ca mt cuc i thoi (d rng trong thc t, n hon ton c th l phn ng p li trc mt pht ngn no ca tc gi, ni cch khc, n c th ch l phn ni ca mt cuc i thoi c nhng thnh t b lc bt, b "chm"). Hnh thc c thoi nh vy c tc dng nhn mnh tnh khch quan ca li k v tnh ch ng ca nhn vt. Bn cnh , n cng gp phn tru tng ho vai tr ca ci "ti" tc gi, gi cm gic l tc gi khng can thip vo hot ng ngn t ca nhn vt nhm nh hng n i theo nhng no . Thng tin, nh th, t ti khch quan, xc thc cao nht. V d: "Ch L Th Gn khng giu c nim vui khi vic sn xut ca lng hng c m cho mt mi gia ma ng: "... Ngh hng c ci trc tro kh chu lm: sut ma ng cho n gia ma xun l khong thi gian bn chy hng, ra m gia lc mnh cn lm mnh, cn nng phi hng th ng tri li ma mit nn lm ra cy hng kh nhc lm. Nm nay ng tri thun cho ngi lm hng, lm rng mnh khng vui c. (Si Gn gii phng, s 11/10/2003)
104

V nguyn tc, ngn ng nhn vt trc tip thng mang du n c nhn rt r nt. N th hin kh y cc c im ca ch th pht ngn: t gii tnh, tui tc, qu qun cho n trnh , ngh nghip, tnh cch,... Tt nhin, khi xut hin trn bo in, rt c th ngn ng nhn vt mt i ci dng v nguyn s nh n vn c trong i thc v n tri qua s nho nn di ngi bt tc gi hoc bin tp vin. Cn ngn ng nhn vt trn truyn hnh hay pht thanh l bc tranh rt chn thc v con ngi ca anh ta, v n n vi ngi nghe mt cch trc tip, khng qua trung gian cho nn vn gi c nguyn vn cc sc v c nhn ca ngi ni. V d: "i din vi chng ti l mt ph n chng 60 tui, tc m bc, da trng xanh cm nng, khun mt trn, chic knh en tr ni l con mt tri khp kn. Mt phi ch cn he h khng thy biu hin phn x nh sng. Ch ci bun: - Rng bit tui y m nh bo tm n? - Khng i cu tr li, ch tip - Ngi ta ni "giu hai con mt", ra m bn ni (ch mt tri) hai mi nm nay ti hn. Cn bn phi mi ngy mi m, vi nm nay cng n thy chi na." (Lao ng, 4 / 10 / 2001); "PV: - Ti sao vi nm nay ng khng ng phim? NSND Trnh Thnh: - Ti t chi rt nhiu, c phim truyn hnh ln qung co. 75 tui, vn nhiu ngi mi ng, qu qu ch, nhng v hai l: th nht l cht lng kch bn khng va , th hai l sc kho (ti b huyt p cao v thn), khng th ua theo tc lm phim chng mt by gi. Xa, mnh lm phim nha, ng vi thng mi xong, quen ri. Gi nhanh qu, c khi li u, chng c thi gian nghin cu nhn vt, chn cch din, ch nhn nh cho n c sc sng. M khi nhn vt trong kch bn li m nht, th ti cng khng th "gt" n ln. Bit khng nh , th th khng nhn cn hn. Dng li ng lc c ci hay ca n." (Th thao v Vn ho, 2 / 10 / 2001). R rng l ngn ng nhn vt trc tip, nu c tc gi ti hin mt cch trung thnh (tt nhin khng vt qu gii hn m s chun mc cho php)

105

so vi nguyn gc, lun mang nhng c trng rt r nt ca phong cch khu ng. 2. Ngn ng nhn vt gin tip y l trng hp tc gi dng li ca mnh din t li ni dung cc pht ngn ca nhn vt. V d: "Ktam ang hc lp 7 trng PT Dn tc ni tr Lc Dng th b m bt nh nh gi n ci. Khng n b trng, xa bn b thy c thn thng v quan trng hn Ktam mun c ci ch sau ny cuc sng may ra vt v hn. Sau nhiu ngy u tranh t tng, nu khng chu vng li b m th nh gi s pht, m mc pht khng "bo" cht no: 2 con tru mp v 3 ci ch, tnh ra cng mt vi chc triu ch c t u..." (Chuyn di chn ni Langbiang - SGGP, ngy 29/8/2003) "...V nh, thng Ha Kli c canh gi cn thn v h nhn thy ngi l n khc r ln. Mi n hn mt thng sau n mi quen tr li "kiu sng con ngi". N k rng: hm n ang chi vi ng ni pha sau nh th "con ma" t trong rng su hin ra v dn n i. Vo rng, n c mt cp "v chng" vn gi hi tri cy cho n v b l cho n nm ng vo ban m...C nh th cho n ngy n b dn lng pht hin v bt v..." (Lao ng, 25/11/2003) Ngn ng nhn vt gin tip gp ch yu trong phng s, bt k, ghi chp,..N mt mt lm cho ging iu ca tc phm bo ch tr nn a dng, linh hot hn; mt khc, th hin vai tr t chc cc thnh t ni dung ca tc gi r nt hn. V nh chng ta u bit, nu nhng bi vit thuc cc th loi trn c qu nhiu ngn ng nhn vt trc tip th chng va kh cng, n iu (ging nh din n nhn vt lm cng vic pht ngn thun tu) li va lm lu m du n sng to ca tc gi (tc gi ch bit chp li li ngi khc). Bn cnh , ngn ng nhn vt gin tip cn to iu kin cho tc gi b l thi , tnh cm ca mnh i vi s vic, hin tng c ni ti mt cch r rng, cng khai.

106

Ngn ng nhn vt c mt trong nhiu th loi nh phng vn, i thoi, phng s, bt k, chi chp,...Vi mi th loi, n c vai tr v v tr ring, v iu ny th hin r nt ngay trong "liu lng" s dng. Chng hn, phng vn, ngn ng nhn vt, do tnh cht c th ca th loi, lun gi vai tr ch o, ln t hon ton ngn ng tc gi; cn trong phng s, ngc li, do ngn ng nhn vt ch c chc nng lm tng xc thc ca thng tin v to s sinh ng cho vn phong ca tc gi, cho nn n thng chim mt dung lng nh hn nhiu so vi ngn ng tc gi.1 Nhn chung, v nguyn tc, trong cc tc phm bo ch, gia ngn ng tc gi v ngn ng nhn vt lun c s tch bch v ngi ta c th nhn din chng khng my kh khn. Song bn cnh , cng c khng t trng hp ranh gii gia ngn ng tc gi v ngn ng nhn vt b xo nho. y l khi tc gi vn dng tnh c l vn c trng cho bt php vn hc xy dng tc phm. C th xem tiu phm "Li cu xin ca rn" ca Trn Mnh Ho l mt v d in hnh: "Em l mt con rn h mang c va mi ly v c nm pht, th thong thay, v em b phng bt rn n bt sng cho vo bao ti xut khu sang Trung Quc. V c gi ly ging ni, em mi chy thc mng, xin t nn ti khu nui rn T Dc Qun khu 9. Gi y, em ch lm mt nhim v duy nht l cung cp nc c cho cc bc lm thuc cu ngi. Em xin thay mt cho hng triu con rn ang cht ui trong cc h ru, hng nghn bn b ang b ct tit pha ru trong tic nhu, hoc ang b x tht xo ln, cho hng t, hng t con rn m trong cc bao ti kn kn ch ra bin gii cu xin cc bc ng hu dit loi rn chng em. Nhn ma xun con rn, em xin c c nhi tm s nh sau..." (An ninh th gii, Xun Tn t, 2001). Trong tiu phm trn, t u n cui ch c li k ca mt con rn xng ngi th nht "em". D dng nhn thy v hnh thc, y l ngn ng nhn vt, nhng v bn cht, li l ngn ng tc gi. V tc gi ho thn vo nhn vt, ni v nhng iu m nhn vt ang trn tr, suy t nhng kh ni hoc khng th ni (vi c ngha en ln ngha bng ca t ny). V chnh ci kiu "ng vai"

107

nh vy gip cho bi vit, d cp nhng vn ln, vn c mt ging iu nh nhng v mt dng v sinh ng, hp dn. Trn y l mt s suy ngh ca chng ti v ngn ng tc gi v ngn ng nhn vt trong tc phm bo ch. Hy vng, chng s phn no gip cho nhng ai quan tm c mt ci nhn khi qut nht v vn kh quan trng v th v nhng cha c u t nghin cu ng mc ny. ------------------------Ch thch:
1

Trong thc t, vn c phng s m ngn ng tc gi b ngn

ng nhn vt ln t. Chng hn trong phng s "Gp ng hai chm m ngoc kp" ca Nguyn Quang Vinh ng trn bo Lao ng ngy 17 / 2 / 2003 hu nh ch c ngn ng nhn vt. Tuy nhin, nhng trng hp nh vy rt him.

Ti liu tham kho

1.

Nguyn c Dng, Sng to tc phm bo ch, Nxb. Vn ho V Quang Ho, Ngn ng bo ch, Nxb. i hc quc gia, H., Nguyn Tri Nin, Ngn ng bo ch, Nxb. Tng hp ng Nai, Phn vin Bo ch v Tuyn truyn - Khoa Bo ch, Bo ch -

Thng tin, 2001.

2.

2001. 3. 2003.
4.

nhng im nhn t thc tin, T. 1, 2, Nxb. Vn ho - Thng tin, H., 2001. 5. Vin Ngn ng hc, Hc tp phong cch ngn ng Ch tch H Ch Minh, NXB Khoa hc x hi, H., 1980.

Bi ng trn tp ch Ngn ng, s 12/2005

108

V NGN NG BO PHT THANH

I. CC C IM CA NGN NG PHT THANH

Ngn ng bo pht thanh, l ng nhin, mang trong mnh tt c cc tnh cht ca ngn ng bo ch ni chung. Song, bn cnh , n cn c mt s nt ring bit sau y: 1. Ngn ng pht thanh l ngn ng ni ( ngn ng m thanh ) y l mt phm cht v cng qu gi, v ngn ng ni hng ti thnh gic mt h thng tri gic hon ho nht ca con ngi. Theo cc chuyn gia th dung lng thng tin m con ngi chuyn ti hay tip nhn c nh thnh gic v ngn ng ni ln gp ba ln so vi lng thng tin m anh ta chuyn ti hay tip nhn bng con ng th gic - c hoc vit. Nguyn do l bi ngn ng ni, ngoi thng tin nm trong ngha ca ngn t, cn mang trong mnh mt thng tin b tr ng k khc c th hin qua cht ging, qua ng iu, qua m lng. Ni l " b tr " nhng thc ra thng tin ny c vai tr quan trng khng km thng tin chnh. V trong khng t trng hp, chnh n l nhn t quyt nh mc hiu qu ca vic tip nhn thng tin. Mt bi vit trung bnh nhng do mt ngi c cht ging tt v bit s dng ng iu hp l, linh hot truyn t s c sc tc ng ln hn nhiu so vi mt bi vit hay nhng do mt ngi c cht ging ti v thng xuyn x l sai ng iu trnh by. Khng phi ngu nhin m nh nghin cu ngn ng pht thanh ni ting ngi M W. Hofman nhn nh: " Ni dung ca t ng lm ngi ta xc ng ti mc no, th m thanh ca ting ni cng c th lm ngi ta rung cm ti chng y "1. 2. Ngn ng pht thanh thin v hnh thc c thoi tuy c s dng nhiu phng tin ca i thoi C l trc ht chng ta nn tm hiu v hai khi nim " c thoi " v " i thoi ". " c thoi " l sn phm ngn ng ca mt c nhn trong hon cnh giao tip ch c anh ta l ngi ni. Theo nh ngn ng hc L. V. Serba ( Nga ) " y l h
109

thng c t chc cao ca cc tng c biu t qua ngn t, nhm tc ng c ch ch ti nhng ngi xung quanh "2. Cn i thoi l mt chui nhng li hi p vi t cch l nhng phn ng qua li gia t nht hai c th no . Nhng y cn b sung thm ngay rng nhng li hi p c dung lng qu ln ( gm nhiu cu v th hin trn vn mt ch no ) cng c xem l c thoi. iu ny c ngha l c thoi c th tn ti ngay trong i thoi. Vi cch hiu nh trn ca ngn ng hc v " c thoi " v " i thoi ", chng ta thy ngn ng pht thanh c khuynh hng c thoi rt r nt. Phn ln cc th loi ca bo pht thanh nh bnh lun phng s, phn nh, cu chuyn phng vin, im tin, tiu phm,.. u mang tnh cht c thoi. Ri ngay c mt s t th loi vn c coi l thuc kiu i thoi nh phng vn, m thoi bn trn thc ra cng khng thun cht ch l i thoi. Bi v trong chng c khng t nhng li hi p mang tnh cht c thoi. Bn cnh , chng ta cng khng th ph nhn l c thoi trn bo pht thanh ngy cng dng nhiu hn cc phng tin ca i thoi.. Chng hn, trc khi bt u c thoi v mt vn , s kin hay hin tng no , ngi ta c th xy dng mt tnh hung i thoi gia hai ngi nhm to s sinh ng thu ht s ch . Ri trong qu trnh c thoi, ngi ta thng xuyn s dng cc t ng, cch din t,... c trng cho ngn ng i thoi ngi nghe thy gn gi, c cm gic l nh bo ang tr chuyn trc tip vi mnh, v do vy, hiu qu tip nhn thng tin s cao hn. Tuy nhin, vic s dng cc phng tin ca i thoi ch l th php tng cng gi tr biu cm cho ngn t ch khng th lm thay i bn cht ca c thoi, khin n tr thnh i thoi. 3. Ngn ng pht thanh lun mang du n c nhn r nt ca ngi ni hay ngi c Mc ca n tu thuc vo tng th loi, tng tnh hung giao tip c th. Khi ngi truyn tin l pht thanh vin, du n c nhn c v nh b hn ch ti mc thp nht, song ngi ta vn nhn thy thi cm xc ca anh ta i vi bi vit thng qua ging iu. Cn nu nh ngi truyn tin l tc gi bi vit ( phng
110

vin, bin tp vin ) th du n c nhn r nt hn nhiu. Kho cu cho thy, li ni ca nhng ngi cha tng qua cc kho o to c bit v c, ni, luyn ging ( tc l h khng phi l pht thanh vin hay nh hng bin chuyn nghip ) thng l cng c biu t ht sc tinh t trng thi tm l ch thc cng nh nhiu c im ca ngi pht ngn. C l y l l do khin cho nhiu i pht thanh trn th gii thng xuyn yu cu cc ch th sng to trnh by ngay chnh tc phm ca h trc micr. Bi iu ny to iu kin cho thnh gi gii to c nhu cu: khm ph mt c th mi vi nhng nt ring t trong i sng ni tm ca anh ta. y l mt nhu cu ht sc t nhin v nhn bn, n lun mang tnh cp thit trong bt c thi i no, ng nh Hecxen vit: " Con ngi lun mun xm nhp vo c th khc, mun chm ti tng th mch li ti ca tri tim ngi khc lng nghe nhp p ca n. Anh ta so snh, kim chng, tm kim s khng nh, s ng cm, s bin h "3. 4. Ngn ng pht thanh khng c kh nng c minh ho bng hnh nh y l mt khc bit, ng thi cng l mt hn ch ca n so vi truyn hnh v bo in. Tuy nhin, ngn ng pht thanh tm thy s minh ho cho mnh cc ngun khc cng nm trong chnh th gii ca m thanh. l cc bng ghi m t liu, l ting ng, l m nhc, v c bit l cc c tnh vt cht v hnh tng ca ngn t ct thnh ting. C th ni, nh bo pht thanh phi v nn hnh nh bng m thanh. Thc t cho thy l cc tc phm bo pht thanh hay, c sc tc ng ln bao gi cng c ngn ng ht sc sng ng, giu hnh nh, c tnh trc quan cao, chp cnh cho s tng tng ca ngi nghe, khin cho h c cm gic ang c chng kin s vic xy ra ngay trc mt mnh; bn cnh , n cn phi c trnh by bi mt cht ging tt, ln bng xung trm, tng gim tc m thanh mt cch hp l. Hin nay, ang c nhiu kin cho rng hn ch v phng din hnh nh ca bo pht thanh rt c th li tr thnh u th ca n, vn l s dng ngn ng m thanh nh th no. Qu vy, nu bit s dng ngn t kho lo v linh hot, nh bo pht thanh c kh nng kch thch t duy sng to ca ngi nghe, lm cho h lun ng vai tr tch cc trong vic tip nhn thng tin. Trong khi th
111

truyn hnh, do c cung cp qu y thng tin c hai bnh din hnh nh ln ngn t, khn gi t phi t duy hn nn dn dn tr nn th ng mi khi tham gia vo knh giao tip ny. 5. Ngn ng pht thanh, cng nh ngn ng truyn hnh, c tnh hnh tuyn Cc tn hiu ca ngn ng pht thanh xut hin ln lt, ci ny tip theo sau ci kia, to thnh dng chy lin tc, theo b rng mt chiu ca thi gian. V ngi nghe phi tip nhn chng mt cch tc thi cho nn h khng c kh nng quay li vi iu cha hiu hoc u t thi gian nghin ngm thu o iu lnh hi c. Chnh v th, bt c sai st no ( hay ch n gin l s cha quen tai ) ca ngn ng pht thanh cng khin cho thnh gi phi dng li suy ngh, tm hiu v c ngha l khng cn tp trung t tng nghe cc thng tin k tip na. Kt qu l ci th oc hiu m h, ci th b b qua. V nh vy th tnh hiu qu ca chng trnh b gim st ng k. Xut pht t y, yu cu t ra i vi ngn ng pht thanh l: Chnh xc, n ngha, r rng, d hiu. Ni n tnh hnh tuyn ca tn hiu ngn ng, khng th khng ni n quan h ng on nh l h qu ca n. Theo quan h ny, cc n v ngn ng khi ng cnh nhau s quy nh ln nhau v cho ta nhng kt hp gi l ng on. Trong ngn ng pht thanh, biu hin ni bt nht ca quan h ng on l vic ngt on khi ni, khi c. Do , y l iu cn c cc nh bo pht thanh c bit quan tm. Cng mt sn phm ngn t, nu c ngt on nhng ch khc nhau, s biu t cc ngha khc nhau. Cn nu ngt on sai th tnh chnh th v mt kt cu ca sn phm ngn t b ph v, hu qu l ngi nghe kh hiu c ng ni dung ca n.
II. MT S GI S DNG NGN T TRONG PHT THANH

1. Nn hn ch s dng t ng a phng Nhng t ng ny, mc no , c kh nng tng cng tnh biu cm ca ngn ng pht thanh. Th nhng, v phm vi hnh chc, chng ch gn lin vi mt a phng nht nh no nn c th gy kh khn cho cc thnh gi l ngi sng cc khu vc khc.
112

2. Trnh lm dng vic vay mn t ng t ting nc ngoi Nu nht thit phi vay mn th ch nn chn nhng t ng c tnh ph cp rng ri, v c gng pht m chun xc theo chun mc c tha nhn. V khng t trng hp cho thy, nhng t ng c vay mn t ting nc ngoi, nu khng thng dng hoc c pht m khng ng, thng tr thnh nhng " ht sn " cn tr ngi nghe tip nhn thng tin. 3. i vi cc thut ng chuyn ngnh t gp hay mi m, nn din t bng cch khc sao cho qung i qun chng d hiu ng bao gi bt chc cch ni, cch dng t ca cc nh chuyn mn m ch c ngi trong gii mi hiu c. 4. Trnh a ra qu nhiu con s trong mt vn bn pht thanh Vic a ra cc con s nn c liu lng va phi, nu khng ngi nghe s thy chong ngp, cng thng, khng cn s tnh to cng nh hng th nghe v lnh hi cc thng tin khc; bn cnh , cc con s cng cn c lm trn cho d nh. 5. C gng c hoc ni trc micr tht din cm ( tt nhin l mc m kh nng cho php ) Qua ging iu phi tht s " th hn " ca mnh vo ni dung tc phm th n mi c sc tc ng ln i vi ngi nghe. Cn kiu ni hay c vi m iu u u, n iu, t nht d gy cm gic l chnh ngi chuyn ti thng tin cng " v cm " trc nhng g mnh ang trnh by. V iu d dng git cht mi cm xc cng nh s quan tm ca ngi nghe. 6. Cn trnh nhng cu vn c th to nn nhiu cch hiu V s " m h " v ngha nh vy ca chng d lm cho ngi nghe b phn tn t tng hoc hiu sai, hiu lch ch ca tc gi. Di y l hai v d v cu m h v ngha: a, iu th hin thi quyt tm cao chng t nn bun lu ca U ban Nhn dn ( UBND ). b, Chng ly lan v sng chung vi AIDS. Cc cu trn t nht c hai cch hiu:
113

a, Thi quyt tm cao ca UBND. - T nn bun lu ca UBND. b, Chng ly lan v chng sng chung vi AIDS. - Chng ly lan v nn sng chung vi AIDS. 7. Cn ht sc kim li Trong bo pht thanh, ngi nghe, do phi lnh hi thng tin mt cch tc thi, ch c th tp trung s ch ca mnh trong mt khong thi gian ngn. V l , trong s cc cch din t c th vi cng mt ni dung, nn chn cch din t ngn gn nht m vn chuyn ti c y lng thng tin cn thit. 8. Nn ch khai thc cc bin php tu t ng m ngn ng pht thanh sinh ng, hp dn v c ngha su sc hn Nh bo pht thanh c th vn dng nhng bin php c bn di y: a, Bin php ho phi thanh iu: L bin php la chn v kt hp cc yu t m thanh sao cho hi ho cc cu vn tr nn d nghe, d c hn. Trong vn xui, to s hi ho v thanh iu, ngi ta thng s dng s lun phin thanh iu thuc hai nhm bng ( gm thanh huyn v thanh ngang ) v trc ( gm thanh hi, thanh ng, thanh sc v thanh nng ) m tit ca cc cu hc thnh phn cu. V d: "... Chc l ru b ( T ). C r cng phi ba bn ng ( B ). tt ngi ta c nh ly con mnh ( B ) th ngi ta mi chu b tin mua ru biu ch ( T ). V li, by gi hng thng, k, phn ly v nh qu k cng thng ( B ). ( Nam Cao ). " c i d i hi ng ton quc ln th chn ( T ), ng xc ng ni: " ng sinh ra ti ln th hai ( B ) ". ( i TNVN, 20 / 4 / 2001 ). " 15 nm qua ( B ), vn ho vn ngh t c nhiu thnh tu ( T ) trong cc lnh vc, nghin cu, sng tc, ph bnh ( B ) ". ( i TNVN ). Bin php ho phi thanh iu c tnh ph cp ht sc rng ri. Hu ht cc bin php tu t ng m khc, khi c vn dng, u phi mc ny hay mc khc, kt hp vi n. b, Bin php lp s lng m tit: L bin php s dng cc cu vn c s lng m tit nh nhau cnh nhau to nn m hng ca th ca. V d:
114

" Ni rng vn ngt ngn, rm rp. ng i tt nh teo hoang vu ". ( H Phng ). " Trn lt cha rt. Nc vn mnh mng ". ( Nguyn Sng ). c, Bin php lp vn: L bin php s dng cc m tit c khun vn ging nhau nhm to nhc tnh cho cu vn. V d: " Tre trng thanh cao gin d, ch kh nh ngi. Nh th c ln ca ngi: Bng tre trm mt ri ". ( Thp Mi ). "... Dn lng thi nhau sm thuyn b i tm vng trn khp cc lch sng ngun sui. Ngt chc nm tri qua, nhng ngi n ng c bin bit ra i. Vng u chng thy, ci m h em v ch l nhng con nghin, nhng git nc mt tn t v... c mt gnh n kh b tr ni ( ! ). Ngi ta bo: l mt canh bc vi ng Gii ". ( Don Hong ). d, Bin php to nhp iu: L bin php dng nhng hnh thc cn i, nhp nhng ca li vn nhm to nn mt m hng li cun, d i vo lng ngi. Di y l mt s trng hp din hnh v nhp iu: - Dng nhng t phn ngha i nhau, v d: " Trong Vit Minh, ng bo ta bt tay nhau cht ch, khng phn bit gi, trai, gi, tr, lng gio, giu, ngho. ( H Ch Minh ). - Dng nhng cm t, nhng v, nhng on cu i nhau, v d: " Bt k n ng, n b, bt k ngi gi, ngi tr, khng chia tn gio, ng phi, dn tc, h l ngi Vit nam th phi ng ln nh thc dn Php, cu T quc. Ai c sng dng sng, ai c gm dng gm, khng c gm th dng cuc, thung, gy, gc, ai cng phi ra sc chng thc dn cu nc ". ( H Ch Minh ). - Vn dng s cn i, nhp nhng, khc chit ca cc b phn trong mt cu ghp ( thng c gi l trng c ), v d: " Nay, v tnh hnh quc t, v mun t lng tin vo nc Php mi, v s thnh thc ca nhng ngi i din cho Chnh ph Php, v tin vo s hon ton c lp ca tng lai nc nh, ti cng Chnh ph ta k bn hip nh s b vi Chnh ph Php.( H Ch Minh ).

115

Trong cu vn trn, v mt tit tu, ng iu c s chia tch r rt gia hai b phn: b phn thc nht t u n t " nh ", b phn th hai t t " ti " cho n ht. Ging ni c nng cao dn b phn th nht ca cu, to ra mt s cng thng ch i. Sau khi ln cao n nh im th nh du bng mt nhp ngng ngt, tip theo h thp r rt b phn th hai, lm du i s cng thng ch i. d, Bin php to m hng chung: L bin php phi hp m thanh, nhp iu ca cu vn khng phi ch ct to ra mt s cn i nhp nhng, m i, du dng, m cao hn th, phi to ra c mt m hng ho quyn vi ni dung hnh tng ca c on vn, thm ch ton vn bn. V d: " Nc Vit Nam xanh mun ngn cy l khc nhau. Cy no cng p, cy no cng qu, nhng thn thuc nht vn l tre na. Tre ng Nai, na Vit bc, tre ngt ngn in Bin, lu tre thn mt lng ti. u u cng c na tre lm bn. ... Gy tre, chng tre chng li st thp qun th. Tre xung phong vo xe tng i bc. Tre gi lng, gi nc, gi mi nh tranh, gi ng la chn. Tre hy sinh bo v con ngi. Tre, anh hng lao ng. Tre, anh hng chin u! ( Thp Mi ). Trong cc on vn trn, s lun phin thanh iu bng, trc, s thay i nhp iu mau tha, s phi hp cu di vi cu ngn... to nn ci cht th, cht nhc hon ton ho quyn vi ni dung tr tnh, vi cm xc say sa, mnh m ca tc gi i vi t nc thng qua hnh tng cy tre.4 Thc t cho thy, cc bin php tu t ng m ni trn hu nh khng bao gi xut hin n l: Mi bin php thng ch xut hin ng thi vi cc bin php khc. Chnh v vy, chng thng mang sc mnh c cng hng lm cho cu vn va tr nn gi cm v mt m thanh, va c b sung thm nhng kha cnh nht nh v mt ngha.

116

Ch thch 1. W. Hoffman, Ngh thut hng bin trn sng pht thanh, L., 1965, tr. 69 ( bng ting Nga ). 2. L. V. Serba, Ting Nga vn hc hin i, M., 1978, tr. 9 ( bng ting Nga ). 3. A. I. Herxen, Qu kh v suy tng, trong cun: " Cc nh vn Nga ni v lao ng vn chng", T. 2, L., 1955, tr. 81 ( bng ting Nga ).
3. inh Trng Lc, 99 phng tin v bin php tu t ting Vit, NXB. Gio

dc, H., 1995, tr. 230.

( Bi in trong: Bo pht thanh, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2002 )

117

TH BN V NGN NG CA NGI DN CHNG TRNH TR CHI TRN TRUYN HNH

C th ni, cc chng trnh tr chi l mt phn khng th thiu ca truyn hnh hin i. Vi ch a dng, ni dung phong ph, vi hnh thc biu t sinh ng, hp dn, chng va gip cho ngi xem c nhng pht giy th gin y sng khoi, va mang n cho h nhiu tri thc b ch v mi lnh vc ca cuc sng. V c l tht kh tm ra mt ai li khng h hng th vi bt c chng trnh tr chi no trn truyn hnh. S thnh cng ca mt chng trnh tr chi trn truyn hnh ph thuc vo nhiu yu t. Song trong , yu t c ngha quan trng hng u chnh l ngn ng ca ngi dn: N to nn sinh kh cho tr chi, kch thch ch quyt tm ca ngi trong cuc, khi dy nim ho hc say m ca hng triu cng chng ang ngi trc mn hnh.V th, y s l i tng kho st ca bi vit ny. Ngn ng ca ngi dn chng trnh tr chi truyn hnh, theo chng ti, c cc c im chnh sau y: 1. L ngn ng ni Ngn ng ni tn ti i dng thc m thanh v ng iu. N hng ti thnh gic ca ngi nghe. V th, mun t hiu qu giao tip cao, trc ht ngi dn chng trnh tr chi truyn hnh phi c cht ging tt; pht m r rng, chun xc; s dng ng iu tinh t, hp l. Bn cnh , ngn ng ni li lun c i km theo dng v, c ch, nt mt. iu ny gip cho li ni ca ngi dn chng trnh tr chi truyn hnh va giu tnh biu cm li va chuyn ti c lng thng tin ln hn nhiu so vi nhng g nm trong ngha ca ngn t, v do vy, c kh nng tc ng c bit mnh m. Tuy nhin, dng v, c ch i km theo li ni cn ht sc t nhin v c "liu lng khng gy phn cm cho khn gi hoc khin h b phn tn t tng (ch tp trung s ch vo ngi dn m sao nhng nhim v chnh l theo di tr chi).

118

2. L s kt hp gia ngn ng c chun b trc v ngn ng khng c chun b trc (ng khu) Ngn ng c chun b trc phi r rng, d hiu v cht ch, mch lc (thng thuc v vn phong vit). C nh vy, n mi bo m c tnh chnh xc v tnh thuyt phc ca cc cu hi cng nh cc p n tr li c s dng trong mi tr chi. Cn ngn ng khng chun b trc (ngn ng ng khu) l ngn ng pht sinh trong nhng tnh hung ngoi kch bn khng c d liu trc (thc t cho thy l tr chi cng hp dn th nhng tnh hung nh vy cng nhiu). N l nhn t c bit hu hiu trong vic hm nng bu khng kh hoc duy tr tnh lin tc ca cuc chi. Song cho d c khng c chun b trc th kiu ngn ng ny cng khng c php l mt th khu ng t nhin mang trong mnh cc yu t c tnh cht sung s, tu tin (thm ch thng tc), m l mt th ngn ng vn ho c dng trong nhng hon cnh giao tip theo nghi thc, tc l n phi c tnh cht ng n, nghim tc, hon chnh, p ng c cc chun mc x hi v giao tip, ng x. 3. L ngn ng thin v hnh thc i thoi Ngi dn chng trnh tr chi truyn hnh thng xuyn phi khi xng v tham gia vo cc cuc i thoi (i thoi vi ngi chi, i thoi vi khn gi). Nhng cuc i thoi ny, mt mt, lm cho ngn ng ca chng trnh tr nn a tng, a thanh; mt khc, kch thch tnh ch ng tch cc ca nhng ngi c lin quan. V nh th, tr chi s sinh ng, hp dn hn. Khi tn ti di hnh thc i thoi, ngn ng ca ngi dn chng trnh tr chi truyn hnh c nhng nt c trng d nhn thy sau y: a. S dng nhiu tnh thi t vi nhiu chc nng khc nhau. Chng hn: - th hin mc ch pht ngn: , ch, chng, khng, nh... (trong cu hi, v d: Nh vy i c n c xng ng c nhn qu khng cc em nh?); i, vi, nh, no, thi... (trong cu cu khin, v d: Cc con hy tr v ch b m i no!); - biu th cm xc: a, i, ...v d: A! Th l bn Nam nm trng ri! - gi p: i, , ny, vng, d, ...v d: - Bc nh on lun hay l quay tip ?...- Vng, vng, xin mi bc.
119

b. C nhiu yu t d hoc tnh lc Nhng li i thoi ca ngi dn chng trnh tr chi trn truyn hnh xut hin trong mt bi cnh giao tip c bit, ch th pht ngn lun phi chu sc p t nhiu pha: bu khng kh trong trng quay, thi v phn ng ca ngi i thoi, s b thm nh ngay lp tc ca mi sn phm ngn t,...Do vy, chng d c c chun b trc cng khng trnh khi mang trong mnh nhng thnh t d (lp tha). Cn nu li i thoi ca ngi dn c tnh ngu pht (va ni va ngh) th hin tng lp tha li cng ph bin. V d: - c sch bo th... c sch bo th ch thch c nhng loi sch no ? - Th ch... c th c mt cu th ngn ngn... m ni ln c...m tot ln c ci cnh p ca qu hng ch c khng ? Ngoi ra, trong ngn ng i thoi, xut pht t nguyn tc kim li, ngi ta cng hay s dng th php lc bt mt s yu t c xem l xc nh v vic nhc chng li l khng cn thit. Vic lc bt nh vy khng h lm cn tr s tip nhn ca ngi nghe, m ngc li, cn lm ni r trng tm thng tin, ng thi gip cho cuc i thoi c tit tu nhanh hn, si ni hn. V d: - Ti on ch y. - Y di hay i ngn ? (Cu y l: Anh on y di hay i ngn ?). Bn cnh , trnh hin tng lp i lp li cng mt cu hi trong nhng thi im gn nhau, ngi ta cng c th dng th php lc bt. V d: - V by gi th...? (Cu y l: V by gi th ch on hay l ch quay tip ?). c. C ch b ngt qung, khng lin mch Khi ng khu, ngi dn chng trnh tr chi khng th ni tri chy nh trong hon cnh c chun b trc. Anh ta va ni, va t duy, v th s vp vp, ngt qung l rt kh trnh khi. Bit vy, khn gi sn sng chp nhn chuyn (thm ch c ngi cn cho rng n lm cho ngn ng ca anh ta tr nn t nhin hn, mang du n c nhn r nt hn). V d:
120

- Ti th... rt... thch chi bng. Nhng tng bng th......khng tho. Tuy nhin, mi th u c gii hn: nu s ngt qung din ra thng xuyn v vi ln vt qu mc cho php v thi gian, chc chn n s lm gin on qu trnh tip nhn thng tin, gy kh chu cho ngi nghe. V th ngi dn chng trnh tr chi cn thng xuyn rn luyn k nng ni hn ch ti mc thp nht nhng va vp khng ng c trong mi thnh hung. Ngay c phn ngn ng c thoi ca ngi dn chng trnh tr chi trn truyn hnh cng phi s dng nhiu phng tin ca i thoi nhm to nn s gm gi, thn mt vi khn, thnh gi, khin cho h c cm gic l mnh ang c trc tip tham d vo din bin ca tr chi. 4. L ngn ng giu cc thnh t gi cm Cc thnh t gi cm y c hiu l nhng t ng, li ni giu hnh nh hoc mi l, in m du n c nhn. c th l thnh ng- tc ng, cht liu vn hc, hnh nh so snh, v von... v thm ch l c t ng c vay mn t ting nc ngoi. Vic dng chng mt cch chnh xc v ng thi im lun mang li hiu qu to ln: va gia tng gi tr thm m cho li ni ( khin cho ngi nghe thy sinh ng, hp dn hn ), va th hin c tm vc vn ho ca ngi dn chng trnh. Khng phi tnh c, trong cun sch "Dagestan ca ti nh vn Lin X ni ting Rasul Gamdatv tng khng nh: K ngu lm kinh ngc bi ting go, ngi thng minh lm kinh ngc bng cu tc ng dn ra ng ch. 5. L ngn ng mang sc thi tr trung, si ni Cc tr chi truyn hnh thng din ra trong mt bu khng kh si ng, no nhit (th hin s ganh ua cng thng trc ht v phng din thi gian gia nhng ngi tham gia tr chi v s c v cung nhit ca cc khn gi c mt ti trng quay).Tng ng vi bu khng kh y ch c th l mt cht ging kho khon, tr trung, si ni, c kh nng truyn la khng ch cho ngi chi m cho tt c nhng ai ang theo di tr chi - k c nhng ngi trng quay cng nh nhng ngi ngi trc v tuyn truyn hnh. Thc t cho thy, nhng ngi c cht ging yu, li ni vi m iu u u, kh c th dn thnh cng mt tr chi truyn hnh.
121

6. L ngn ng khng th thiu cht hi i vi cc chng trnh tr chi trn truyn hnh, ting ci c ngha rt quan trng. N gip cho ngi chi cng nh khn gi gii to c tm l hi hp, cng thng v tr nn gn gi, thn thin vi nhau hn. Chnh v l , ngi dn chng trnh, trong nhng thi im thch hp, phi bit to nn cc tnh hung gy ci thng qua nhng cu ni d dm, hi hc ca mnh. Ch c iu, nhng cu ni khng c vt qu ngng m chun mc v giao tip x hi cho php. Ngi xem kh c th chp nhn nhng cu ni a kiu sau y: - Nu anh l o din, anh s mi bn V ng Tr Bt Gii v bn V c ci mi v ci mm ging lo Tr . (Chng trnh Vn c tch, 12/5/2002); - Bn ni con trai thi nay rt ga-lng...Th cc c nh ta ngy xa th khng ga-lng ? (ui hnh - Bt ch, 20/3/2004 ). v.v. Hin nay, trn truyn hnh (c trung ng ln a phng) c khng t ngi dn cc chng trnh tr chi; tuy nhin, s ngi dn thc s thnh cng, c kh nng li du n trong lng khn gi, vn cn qu t. iu ny, theo chng ti, ch yu l do chng ta cn cha c mt quy trnh o to bi bn, m , yu t ngn ng nht nh phi c coi trng ng mc.

MT S HN CH V NGN NG CA QUNG CO TRN TRUYN HNH

122

C th ni, ngn ng ca nhiu qung co trn truyn hnh t ti mc hay, hp dn. Tuy nhin, cng cn khng t qung co mc phi nhng hn ch nht nh ( thm ch i lc kh c th chp nhn c ) v s dng ngn t. Nhng hn ch ny, theo chng ti, c th chia thnh 4 loi chnh ui y: 1. Di dng, thiu n tng Kiu ngn ng di dng thng gp trong cc qung co do ngi Vit Nam ta dn dng. V d: Qung co nc ung Number 1 : C y tr. C y l sinh vin. C y thch th thao. C y thch mua sm. C y thch gp g bn b. Cng nh cc bn, c y ung Coca cola Number 1". Qung co cho du gi u Dove : Khi i bay v, tc mnh thng ri b . V mnh dng Dove trong vng 4 ngy. Khi xoa bt ln tay th n bng, sau mnh xoa ln u. Gi xong, thy n mm, n mt. Bn trai ca mnh c vut tc mnh hoi . Anh y c vut ra ng sau, nh th ny ny. Nhng lc nh vy, mnh rt l thch, v c cm gic nh mnh ang c yu ! ... Nhng li k l va di dng va nhiu cht ring t nh vy tht kh i vo lng ngi nghe. c bit, khi ngi tham gia din xut trong qung co c cht ging khng hay, li din t tng v x l ng iu khng tt, th ngn t qung co c th gy phn cm cho ngi tip nhn. y l cn cha k n nhng trng hp do qu di dng, phn li c c vi tc qu nhanh khin cho ngi nghe khng nm bt ht cc thng tin lin quan ti sn phm. Nu so snh qung co ca ta vi qung co nc ngoi, chng ta d dng nhn thy l phn li trong qung co nc ngoi thng ngn gn, r rng ( v cc thng tin chnh yu lin quan ti sn phm c th hin bng hnh nh ), bm st tnh nng, cng dng ca sn phm; c bit cc cu kt thc c gt gia cng phu, cht lc k lng, nn rt n tng, khc su vo tm khm ngi ta.V d: Qung co sa tm Lux mi: " Bc vo th gii c bit ca Lux mi... Mt th gii thm ngt hng hoa, vi nhng khonh khc bay bng ca ring mnh...
123

Mt ln da mn mng quyn r... Lux mi - b quyt lm p ca ti v cng l ca bn". Qung co xe Ford escape: " Sang trng, tinh t, mnh m, quyn r. chnh l xe Ford escape... Khng ch l mt chic xe, Ford escape cn sng cng bn, sn sng cng bn n bt c ni u...Ford escape - mnh m y quyn r". C khi ton b m qung co ch c mt cu duy nht: " Du gi dng tc Double Rich - n tng kh phai". 2. Cha p ng c yu cu v vn ho - thm m y, chng ti mun ni ti nhng cu ch qung co vi phm cc chun mc c tnh truyn thng ca dn tc v vn ho - thm m. V d 1: Qung co cho sa tm Dove : Da d ti mnh cng khc nhau. Da Hnh nhn nh da ngi gi. Cn da H kh nh da rn. Bn mnh dng Dove trong 7 ngy... Mnh thy n mm v khng th rp nh ngy xa na. Da Hnh mt nh da tr con. Da H mm nh l da em b...Khng tin ? S th coi.... Li gic gi S th coi tht thiu t nh ( nu khng ni l th thin ). N hon ton khng ph hp vi phong thi kn o, nh ca ngi ph n phng ng ni chung v Vit Nam ni ring. Ri ngay c hai hnh nh v von Da Hnh nhn nh da ngi gi. Cn da H kh nh da rn. cng kh thiu thm m, khng thun tai i vi khn gi truyn hnh. V d 2: Qung co cho x phng git Tide : Sau mt k ngh h, cc n sinh n trng vi " thai " ( Tide ) mi . Nu y l cu vn bng ting nc ngoi th n c th l mt li qung co hay. Nhng khi tn ti dng thc ting Vit nh trn, li qung co ny khin khng t ngi phi git mnh : do c s tng ng v m thanh gia t Tide trong ting Anh v t thai trong ting Vit, ngi ta ngay lp tc lin tng ti mt hin tng tri vi thun phong m tc ca dn tc. V nh vy th

124

qung co kiu ny r rng l phn tc dng. ( Tht may l mn qung co trn y ch xut hin trn sng truyn hnh trong mt thi gian ngn ). V d 3 : Qung co cho ko Cool air : c bao lu? - Chng vi pht ; - Khong 3 pht; - 5 pht, th l xong . Cch ni mp m, khng r rng nh vy rt d gi cho ngi ta ngh n nhng chuyn khng hay, chng lin quan g n tnh nng ca sn phm ang c qung co. V d 4 : Qung co cho c ph sa Vinacafe: " Bi ht tht hay, nhng c ph sa ca Vinacafe cn ngon hn nhiu! . Li qung co ny lm cho ngi ta khng th khng ngc nhin. V hay l cm nhn v thnh gic, cn ngon l cm nhn v v gic, vy m chng li c so snh vi nhau nh nhng khi nim thuc cng mt phm tr. C l, s l hp l hn nu cha thnh : Bi ht tht hay nhng vn khng cun ht ti bng hng v ca c ph sa Vinacafe ... c bit, c khng t trng hp phn li ca qung co b g p mt cch khin cng vo nhng iu nhc no . Kt qu l khn gi b buc phi nghe mt s nhng " ca khc " va khng h c hi hng ngh thut, va bp mo c ng m ting Vit ( nh qung co cho bt ngt Vedan v bng v sinh Kotex White ). Nh vy l khi vit li cho qung co cng nh khi dch li qung co t ting nc ngoi sang ting Vit cn ht sc lu khng b " phm hu ", tc l khng gi nhc ngi nghe ti nhng ci khng hay, khng p xt t gc vn ho - thm m. 3. Rp khun, so mn Phn li ca kh nhiu qung co c t chc theo nhng m hnh trng lp. Thng gp hn c l m hnh m thoi ( theo kiu trao i kinh nghim v vic s dng mt sn phm no ) gia hai hay mt nhm ngi. V d:
125

Qung co thuc ty giun Qu ni : - Em nh ty giun cho chu H, nhng cha bit chn loi no. - Hy dng thuc ty giun Qu ni xem. Chu nh ti dng thuc giun Qu ni, nay chu n kho v bo hn ra. C th dng cho c ngi ln na. - Vy em s dng n cho c nh". Qung co thuc cha cm cm Comizin: " - Em b cm cm kh chu qu. nh dng thuc ny nhng li s bun ng. - Anh thng dng Comizin, khng thy bun ng...". Bn cnh , m hnh c thoi ca khch hng v nhng tnh nng u vit ca sn phm cng c khai thc kh thng xuyn. V d: Qung co bt git Omo: " L tip vin trng ca hng hng khng, lun xut hin trc nhiu hnh khch. ..Qun o c sch s, c sng mnh mi c th t tin c. Trong mt ln i siu th, thy bao b mi ca Omo rt l tr trung nn mnh mi mua v y...". Qung co nc ra chn Sunlight: " L ngi chuyn phi qun l khch sn v phc v cho khch sn, vi mt chng bt a nhiu nh th ny lm sao c th tit kim c thi gian v bo v da tay. V vy, ti dng Sunlight m c...". Nhng cu trc ngn t trng lp nh vy chc chn s lm cho khn gi nhm chn, nht l khi chng c pht vo nhng thi im gn nhau. V th, cc nh lm qung co cn ci tin khng ngng to ra s khc bit vi nhng g c. 4. Qu cng iu Trong qung co, cng bng m ni, s cng iu l kh trnh khi. Tuy nhin, s cng iu ch nn dng mc nhm gy n tng i vi khch hng tim nng. Cn cng iu thi qu s khin h nghi ng ( ngay c khi cn cha dng sn phm ), v mt nim tin ( sau khi dng sn phm).

126

Biu hin thng gp hn c ca s cng iu qu mc l vic s dng ( trc tip hoc gin tip) cc t ng ch cp so snh cao nht nh duy nht, s mt, hng u, siu... nhm khng nh rng sn phm ang c qung co vt ln trn tt c cc sn phm cng loi. V d: Qung co kem nh rng Colgate : " Kem nh rng duy nht, bo v ton din, lu di nht ". Bt k ai cng c th nhn thy y ch l danh hiu t phong ca kem nh rng Colgate. Qung co m n lin Knorr: "... Nu c m no ngon hn Knor, th em ( tc ca s Thu Phng ) s thi ht ". Mt tuyn b qu i ch quan. Ni nh vy, v hnh trung Thu phng khng nh rng Knorr l loi m n lin s mt th gii trong hin ti v trong c tng lai. Vi iu ny, liu c my ai dm ng tnh? Bn cnh , nhn mnh tnh hiu qu ca sn phm, ngi ta cn s dng c nhng t ng biu th cc tnh cht, c im khng c trong thc t ca nhng s vt phi chu s tc ng trc tip ca sn phm. V d: Qung co kem nh rng Close up mi: " Close up mi cho bn hm rng trng bng v sng chi ". Hm rng trng ti mc pht sng mnh m ( chi sng ) th tht kh tin! Qung co kem lm trng da Hazeline: A: - Mnh va chp nh Hng y. B: - Ai? Hng h? Cu c bit bit danh ca c y l g khng? " Hc c nng" y ! (Hng xut hin)... A: - ng gi c y l " Hc c nng" na nghe! " Bch c nng" y. Mt c gi trc y c ln da thm mu ti mc phi mang bit danh l Hc c nng , vy m ch sau mt thi gian ngn s dng kem lm trng da Hazeline, c ta tr thnh " Bch c nng th qu l c php mu. Trong

127

trng hp ny, hoc l t hc , hoc l t bch th hin s phng i qu mc. Qua nhng hn ch nu trn v ngn ng ca qung co trn truyn hnh, chng ta c th i n kt lun rng: Vic dn dng qung co Vit Nam cn cha c nhng ngi c lin quan u t ng mc, ri vic tip nhn v cho pht sng trn cc chng trnh truyn hnh cng cha c cn nhc, xt duyt mt cch k cng. Hy vng, trong mt tng lai gn, ngi xem truyn hnh s khng cn mun tt my hay chuyn knh khi gp mt s mn qung co nh hin nay. ( Bi in trong K yu Hi tho khoa hc: " Ting H Ni trong mi quan h vi ting Vit v vn ho Vit Nam ", H Ni, 12 / 2002 ).

TH BN V NHNG CU VN KHNG PH HP VI L GC CA T DUY TRN BO CH

128

Hin nay, trn bo ch ang kh ph bin mt loi cu sai c th gy ra tr ngi khng nh i vi vic tip nhn v lnh hi thng tin, nhng li cha c nhng ngi cm bt cng nh cc nh nghin cu quan tm ng mc. l nhng cu vn khng ph hp vi l gc ca t duy. Nhng cu vn khng ph hp vi l gc ca t duy, theo cch hiu ca chng ti, l nhng cu hoc phn nh khng ng thc t khch quan, hoc th hin sai quan h ng ngha gia cc b phn cu thnh cu.
I. NHNG CU VN PHN NH KHNG NG THC T KHCH QUAN

" Thc t khch quan " y l nhng iu nm trong tm hiu bit chung ca x hi, v ngi ta c th kim chng ngay xc thc ca thng tin c biu t qua ngn t ca nh bo. Do , nhng cu vn sai thuc nhm ny rt d khin cho cng chng c cm gic l ngi vit c nn tng kin thc x hi thiu vng vng. V d1: " Thng 5 thm ngt mi hng hoa sa, rp tri hoa phng ". Cu vn trn tht bng by, giu hnh nh. Tuy nhin, n bt n ch l thng 5 khng th no c hoa sa c. V d 2: " El Nino! l tn mt dng nc nng xut hin ti vng ven bin Peru ( chu Phi ) ". Mt quc gia Nam M b chuyn sang chu Phi, liu y c phi l s sut do in n? V d 3: " Qun Ty Sn h n Ngc Hi ch trong 5 ngy m ". Mt ci n m phi mt ti 5 ngy m mi h c th u cn ngha ca cuc hnh qun thn tc vi th mnh nh ch tre ca qun Ty Sn? Cc ti liu v s hc cho thy, vic h n Ngc Hi ch din ra trong vng my ting ng h. V d 4: " Anh ta ng ca xe t li, ngi vo trc v lng ri n my phng i ".
129

Trong cu vn ny, " anh ta " l ch th ca mt lot cc hnh ng nh " ng ca xe ", " ngi vo trc v lng ", '" n my phng i ". Tuy nhin, nu hnh ng " ng ca xe " din ra u tin nh trn th nhn vt " anh ta " khng th thc hin tip cc hnh ng sau c na. Do , cn xp sp li trt t ca cc hnh ng nh sau: " Anh ta ngi vo trc v lng, ng ca xe li ri n my phng i ". Trong thc t, nhng cu vn phn nh khng ng thc t khch quan khng phi lc no cng thuc v li ca tc gi. Song d c l li ca ai i chng na th tc gi cng l ngi phi gnh chu s phn x nng n nht ca c gi. V th, c tc gi, c ngi bin tp ( v c nhng ai c lin quan ) cn ht sc cn trng. Nu c my may nghi ng th nn tra cu hoc trao i vi cc chuyn gia.
II. NHNG CU VN TH HIN SAI QUAN H NG NGHA GIA CC B PHN CU THNH CU

Cc cu vn thuc nhm ny c th chia thnh mt s kiu c bn nh sau: 1. Cu vi phm quan h i lp y l kiu li m , ngi ta tch mt ( hay mt nhm ) c th ra khi mt tng th, trong khi tng th y khng c c th no khc i lp vi n ( hay chng ). V d 1: " Nm nay, ngy 10 / 10 li n ". Cu vn ny khin ta phi hiu rng vic " ngy 10 / 10 n vo nm nay " l mt iu c bit. Vy phi chng nhng nm khc th khng c ngy 10 / 10? V th, trnh s bn khon khng ng c cho ngi c, cn phi b t " nm nay ". Theo chng ti, nu y tc gi mun th hin s thng tht trc dng chy qu nhanh ca thi gian, anh ta c th ni mt cch n gin l: " Mi thi m ngy 10 / 10 li n ri ". V d 2: " Chiu 12 / 6 / 2002 Vin Bo tng H Ch Minh l mt chiu nng p ". Vin Bo tng H Ch Minh l mt ni qu nh c th hm cha c mt hin tng thin nhin c tnh bao trm rng ln nh l nng. Nu ni nh trn, v
130

hnh trung ta khng nh rng khi Vin Bo tng H Ch Minh c nng th my khu ph xung quanh n v ngang hng vi n v mt quy m, c th c ma. Nhng trong thc t iu ny khng th xy ra ( hoc nu c th v cng him ). Nn sa li cu ny theo cc hng: - Chiu 12 / 6 / 2002, mt chiu nng p, ti Vin Bo tng H Ch Minh din ra... - Chiu 12 / 6 / 2002, mt chiu nng p, chng ti ti Vin Bo tng H Ch Minh.... V d 3: " Vi gii vn ngh s, Kim Ln l nh vn cao tui nht trong lng vn ". Vic Kim Ln l nh vn cao tui nht trong lng vn l thc t khch quan, tt c mi ngi u phi tha nhn nh n vn c. Vy ti sao ngi vit li cho rng ci thc t y ch dnh ring cho gii vn ngh s? R rng cm t " vi gii vn ngh s " u cu l nguyn nhn ca s vi phm quan h i lp, n nn b lc bt. 2. Cu vi phm quan h i xng Trong cu vn kiu ny, cc thnh t c a ra i chiu so snh khng ng chc, ng loi. V d 1: " i bng thnh Paris khng ch t ra km ci m cn dn ln tn cng ". ng sau " khng ch " v ng sau " m cn " phi l nhng thnh t ngn ng ng loi vi nhau c v hnh thc ln ni dung. v d trn, sau " khng ch " l s nh gi tiu cc, cn sau " m cn " li l s nh gi tch cc, nh vy l bt hp l. C th sa li thnh: - i bng thnh Pari tuy chi km ci nhng cng c lc dn ln tn cng. Hoc: - i bng thnh Paris nhn chung l chi km ci, tuy cng c lc dn ln tn cng . V d 2: " Anh y i ln rng, cn thnh ph ang ch i chng ti ".
131

Trong cu ny, cc i tng c so snh l " anh y " v " chng ti ". Nhng " anh y " li l ch ng trong cu trc, cn " chng ti " li l b ng trong cu sau. V th, cn lm cho chng c cng mt chc nng, chng hn: - Anh y i ln rng, cn chng ti tr v thnh ph. V d 3: " l mt mu ngi tht l tng, vi ln da tht mn mng, khc hn vi nhng c gi nng trng khc thng cc mch, s sng ". S so snh gia mt bn l ngoi hnh v mt bn l tnh cch trong trng hp ny r rng l khp khing. Cn phi a ra tiu ch so snh thng nht: hoc cng theo ngoi hnh, hoc cng theo tnh cch. Chng ta c hai phng n nh sau: - l mt c gi c ln da tht mn mng, khc hn vi nhng c gi nng trng khc thng c ln da th rm. - l mt c gi tht t nh, du dng, khc hn vi nhng c gi nng trng khc thng cc mch, s sng. 3. Cu sai quy chiu y l kiu cu m trong , khi tc gi nh ni ti A, th ngi c li hiu l tc gi nh ni ti B. Tc l cch din t ca ngi vit khin cho gc nhn ca anh ta v gc nhn ca ngi c v cng mt vn , s vic, hin tng,... tri ngc nhau. V d 1: " L bn c thng xuyn, nhng nm qua bo Nhn Dn cung cp cho ti nhiu kin thc b ch ". Trong cu to cu c mt nguyn tc l: ch th ca hnh ng, trng thi, tnh cht,... trong thnh phn ph bao gi cng l ch th c th hin qua ch ng trong cu chnh. cu vn trn, bo Nhn Dn l ch ng trong cu chnh, nh vy n cng l ch th ca tnh cht trong cu ph. iu ny phi l, v bo Nhn Dn khng th l bn c ca chnh n. C th cha li thnh:

132

- L bn c thng xuyn, nhng nm qua ti c bo Nhn Dn cung cp nhiu kin thc b ch. Hoc: - Ti l bn c thng xuyn ca bo Nhn Dn. Nhng nm qua ti c bo ny cung cp nhiu kin thc b ch. V d 2: " Cm ng trc c ch ngha hip ca ngi chng, ngi cha ht sc c trch nhim vi gia nh, ng c to x cho nui c hai a con ". Tng t nh v d trc, cu ny mun ng, cn phi c sp xp li. Chng hn: - Cm ng trc c ch ngha hip ca ngi chng, ngi cha ht sc c trch nhim vvi gia nh, to x cho ng nui c hai a con. 4. Cu dng sai quan h t Trong kiu cu ny, quan h t, do c dng khng ng, khin cho cc thnh phn cu tr nn khng n nhp, thm ch mu thun nhau v mt ni dung. V d 1: " Tuy rt xt thng a b nhng anh cng v cng cm phn trc hnh ng d man ca bn bun ngu bt lng ". Quan h t " nhng " lun th hin sc thi tng phn v ngha gia cc v ng trc v sau n ( Tuy tri c bo nhng chng ti vn ra khi ). Song, v d trn, hai v cu " rt xt thng a b " v " v cng cm phn trc hnh ng d man..." li khng h tng phn, m ngc li, dung ho nhau nh hai biu hin ca cng mt trng thi tnh cm hoc cng mt thi . S l ng nu ta dng cp t quan h " cng... cng... ": - Cng xt thng a b, anh cng cm phn trc hnh ng d man ca bn bun ngi bt lng. V d 2: " C in, c ng dy, nhng Lc Ngn cha thc s chinh phc, hp dn c nhiu ngi, nh c vi thiu ".

133

Ngi ta ch dng t " nh " khi mun ch ra nguyn nhn ca mt s vic c ngha tch cc, c mong mun no . Th nhng, trong cu vn ny, t " cha " pha trc lm cho t " nh " tr nn khng thch ng vi vn cnh. Nu thay " cha " bng " ch " ta s c cu vn ng: - C in, c ng y, nhng Lc Ngn ch thc s chinh phc, hp dn c nhiu ngi, nh c vi thiu. V d 3: " Cuc sn lng ro rit ca cnh st vi ba tn st nhn din ra sut 7 thng qua, di p lc thng xuyn ca d lun ". T " vi " trong cu vn trn c th gy hiu lm: Cnh st phi hp vi ba tn st nhn truy lng ai . Nn vit li cho r hn nh sau: - Cnh st ro rit sn lng ba tn st nhn sut 7 thng qua, di p lc thng xuyn ca d lun. Hoc: - Cuc sn lng ro rit ba tn st nhn ca cnh st din ra sut 7 thng qua, di p lc thng xuyn ca d lun. 5. Cu mu thun vi cc cu khc bn cnh n C nhng cu vn, khi tn ti ring l th ng v mi phng din, nhng khi c xem xt trong quan h vi cc cu khc nm bn cnh th li sai. V d 1: " Nn nhn ca v n ny l hai em b v mt ngi n ng chng 35 tui. Hng chc ngi khc b thng nng ". Cu u khng nh l nn nhn ch c 3 ngi. Nhng cu sau li a ra s lng ln hn. Rt c th tc gi l: V n ny lm cho hai em b v mt ngi n ng chng 35 tui b cht, hng chc ngi khc b thng nng. V d 2: " C gio b H. dng dao m ln m cht ngay trn bc ging. C c a i cp cu bnh vin E, nhng v vt thng qu nng, cht lc 17 h 30' cng ngy ".

134

C gio r rng cht cu trc, nhng trong cu sau ta li thy c " sng li " ri cht thm mt ln na. C l phi thay cm t " m cht ngay " cu u bng cm t " m trng thng " mi hp l gc. V d 3: " Vi b rng kho cng, loi nhn ny c th cn thng c giy da. Mi bin php chng li chng vn cha c kt qu v chng sng su di mt t. Hin nay, ngi ta ang th tm cch bt chng iu tr cho nhng ngi b chng cn ". Sau khi c on vn ny, chng ta c nhng nhn xt sau y: Th nht, cu u cha ch r l loi nhn c cp nguy him nh th no cho nn cu th hai ni v vic chng li chng l khng hp l. Th hai, cm t " th tm cch bt chng " trong cu th ba mu thun vi c th hin trong cu th hai. V " mi bin php chng li chng " ng nhin phi bao hm c vic " tm cch bt chng ". C th, tc gi cn c din t th ny: - Vi b rng kho cng, c th cn thng c giy da, loi nhn c ny c bit nguy him i vi nhng ai b chng tn cng. Th nhng vic chng li chng lun ht sc kh khn do chng sng su trong lng t. y l iu rt ng lo ngi, v cho n gi ngi ta vn cha tm ra phng thuc hu hiu iu tr cho nhng ngi b loi nhn ny cn. Cn c th lit k nhiu v d khc na v nhng cu vn khng ph hp vi l gc ca t duy m chng ta gp trn cc trang bo. Ri s phn loi chng y chc chn cn nhng iu cn b sung. Song, ch vy thi cng khng nh rng: vic to ra mt sn phm ngn t hon chnh l iu khng n gin. V hn ai ht, cc nh bo - nhng ngi c mnh danh l " nhng vin hoa tiu ca con tu ngn ng dn tc " - phi c trch nhim vt qua kh khn ny. ( Bi ng trn Tp ch Ngh bo, s 3 / 2002 ) NHNG KIU LI V CHNH T THNG GP TRN BO CH

135

Cc li v chnh t trn bo ch rt a dng v phong ph. Nhng nhn chung, c th chia chng thnh mt s kiu c bn sau y: 1.Vit sai cc ph m hoc nguyn m Thng gp hn c l vic vit sai cc ph m trong cc cp ( nhm ) ph m u tr / ch, s / x, r / gi / d. Chng hn ng ra phi vit l " chia s " ( trong cu: " Anh y chia s cng ti mi nim vui ni bun. " ), " b sung ", " v hnh trung ", bt trc ", " gi bit ", " di di ' " xa ri "... th ngi ta li vit thnh " chia x ", " b xung ", " v hnh chung ", " bt chc ", " d bit ", " di ri ", " xa di ". c bit, s nhm ln gia cc t xut / sut v ginh / dnh xut hin vi tn s kh cao trn cc bo. Thc ra vic phn bit cc cp t ny khng kh. Ta s vit l sut nu ni n mt i lng nhn c nh s phn chia mt i lng khc ln hn ( nng sut, sut n, cng sut...), v s vit l xut nu ni n phng hng i ra ngoi ( xut khu, xut cnh, xut gi...). Cn t " ginh " ta s s dng khi vit v cc thnh tu m ai t c nh s n lc phn u ca bn thn ( ginh huy chng vng, ginh nhiu im tt, ginh thng li...), n khc hn vi t " dnh" c ngha l : " Gi li dng v sau, ring cho ai hoc cho vic g " ( dnh tnh thng cho con chu, dnh thi gian cho ngh ngi, v. v. )1... Vi cc nguyn m th li v chnh t t gp hn. y , thnh thong c trng hp vit sai khun vn nh " tunh tong " thnh " tuynh tong ", " tru tng " thnh " tru tng ", " tiu ch " thnh " tiu ch ", " con hu " thnh " con hiu "... khc phc nhng li ny, c th vn dng my mo n gin: a, Khun vn u ch c th ng trc cc ph m nh v ch ( hunh hoang, huch hoc ), cn khun vn uy ch c th ng trc cc ph m t v n ( tuyt , tuyn ); b, Cc t Hn - Vit ch vit vi u ( tru tng, hu tr, lu lc, vnh cu...) hoc vi iu ( diu hnh, tiu ch, hiu trng, quan liu...) ch khng vit vi iu; c, Vn u ch xut hin rt hn ch trong my t nh ci bu, con hu, con khu, chai ru, con tu( c th thuc ngay c ). Theo chng ti, nguyn nhn quan trng hng u dn n nhng s nhm ln nh trn l bi ngi ta pht m khng chun xc ( chng hn, s c pht m cng nh x, tr - nh ch, r- nh gi v d; ri u c pht m nh iu, iu -nh iu... tu theo
136

cc khu vc dn c ). V ch vit thc ra ch l hnh thc ghi li m thanh bng k t, nu ni sai th vit cng rt d sai theo. Vy nn, hn ch chng, mt mt chng ta phi pht m ng( l ng nhin, i Truyn hnh Trung ng v i Ting ni Vit Nam phi gi vai tr tin phong trong vic ny ), mt khc, chng ta phi c gng nh mt ch trong khi vit ( nu c nghi ng nn tra cu t in ). 2. Vit nhm cc du thanh iu hi v ng Cc li thuc kiu ny ch yu gp trn cc t bo cc tnh min Trung v min Nam. Chng hn " k nng " c vit thnh " k nng ", " vn v " - thnh " vn v ", " ngh " - thnh " ngh ", v. v. Theo cun " Ting Vit thc hnh " ca Bi Minh Ton - L A - Vit Hng th c hai quy tc gip phn bit cc thanh hi v ng nh sau: - Trong cc t ly m ting Vit c quy lut bng trm: Nu t ly gm hai ting ( ch ) th c hai ting hoc u l bng hoc u l trm: khng c ting bng ly vi ting trm v ngc li. H bng gm cc thanh : khng, hi, sc: h trm gm cc thanh: huyn, nng, ng. Do vy, khi gp mt ting m ta khng bit l phi vit vi thanh hi hay thanh ng, ta hy to ra mt t ly: nu ting ly vi ting bng ta c thanh hi, ngc li, nu ly vi ting trm, ta c thanh ng. Chng hn: trong "vn v" th v thuc h bng ( thanh khng ) nn vn phi mang du hi cng h; cn trong " ngh ngi " th ngi thuc h trm nn ngh phi mang du ng cng h. ( S ngoi l ca quy tc ny rt t: ngoan ngon, vn vn, khe kh, se s, tr trn, lam l ). - i vi cc t Hn - Vit ( trong trng hp cn phn vn khng bit vit vi thanh hi hay ng ), nu chng c bt u bng mt trong cc ph m: M, N, NH, V, L, D, NG ( mnh nn nh vit l du ng ) th nh du ng: mn cm, n lc, nh nhn, vin th, l , dng mnh, ngn ng, v. v. Cn vi nhng t c bt u bng cc ph m khc, hoc khng c ph m u, th nh du hi. ( Quy tc ny c chng hai mi ngoi l nh sau: K nng, bi kho, b cc, phu thut, linh cu, tng tin, thc tin, ho tin, tiu tr, u tr, huyn tng, tch tr,, h tr, hn chin, hm ti, phng ng, cng qun, th x, hu dng, hu phi, tr hon, cng qu, cng ot, tun nn, k n, thi s... )2. 3. nh sai v tr du thanh iu
137

y l dng li ph bin nhiu bo trong c nc. Chng hn, ng ra phi vit l ho, thu ( du thanh iu phi nh vo a v y l cc nguyn m chnh ) th khng t ngi li vit thnh ha, thy ( tc du thanh iu c nh vo cc m m o v u ). Thm ch, y cn c trng hp vit qu thnh qi, gi thnh ga... C mt s kin t ra xem nh kiu li ny v cho rng chng chng nh hng g n ngha ca t, n vic tip nhn ca ngi c. Nhng theo chng ti th cch ngh nh vy l cha tho ng. Chng ta ang trong qu trnh chun ho ngn ng, tc l ang hng ti ci ng. M ci ng th ch c mt cho nn vic nh du thanh iu mt cch t do nh hin nay ang to nn s thiu nht qun v chnh t, gy kh khn cho vic hc tp, nghin cu v lm nh hng ti gi tr thm m chung ca ch vit ting Vit. Chng ti xut mt s quy tc nh c th gip nh ng v tr du thanh iu nh sau: 1, Nu trong m tit ch c mt k hiu ghi nguyn m th ng nhin du thanh iu phi c nh vo trn hoc di k hiu ghi nguyn m , v d: b, m, hc hnh, thng thn... 2, Nu trong m tit c t hai k hiu ghi nguyn m tr ln th s xy ra cc tnh hung sau: - Trong m tit c k hiu ghi nguyn m u. Khi u ch mang du thanh iu khi ng trc cc k hiu ghi nguyn m i v a ( ni, mi, la, la...), cn trong cc trng hp khc n khng mang du thanh iu ( thu, tu, khuu tay...). y cn lu l trong cc m tit nh qu, qu, mc d ng trc a v i nhng k hiu ghi nguyn m u vn khng th mang du thanh iu v n ch l b phn ca ph m q ( xt theo s th hin v mt ch vit ); - Trong m tit c k hiu ghi nguyn m o. Khi o ch mang du thanh iu khi ng trc k hiu ghi nguyn m i ( hi, ni, gi...), cn trong cc trng hp khc o khng mang du thanh iu ( ho, ho, xo...); - i vi cc tnh hung cn li ( trong m tit khng c o m cng chng c u ), du thanh iu bao gi cng c nh vo k hiu ghi nguyn m nm st cui, tc

138

l ng sau n cn mt k hiu ghi nguyn m hay mt k hiu ghi ph m, v d: trng, cun, ci, ming, v. v.3 4. Vit hoa khng ng quy cch Hin nay, trong giao tip, chng ta cn vn dng mt s quy tc vit hoa c bn c tha nhn v ang c tnh ph cp rng ri trong x hi nh sau: a, Vit hoa tn ngi i vi tn ngi Vit Nam, ch ci u ca tt c cc m tit u c vit hoa, v d : L Li, Nguyn Hu, Ng Tt t, Xun Diu... i vi tn ngi nc ngoi, ch cn vit hoa ch ci u mi b phn ca tn, v d: Vladimir Putin, Bill Clinton, Victor Hugo... Ring tn ngi nc ngoi c phin m qua m Hn - Vit th vit hoa nh vi tn ngi Vit nam, v d: T M Thin, Ph, Gia Ct Lng, B a Lc, Thnh Ct T Hn... b, Vit hoa tn a l Tn a l c vit hoa ging nh tn ngi, v d: Tn a l Vit Nam : Trng Sn, Cu Long, H Ni, Vit Bc, Ba nh... Tn a l nc ngoi: Paris, Berlin, Washington, Moskva... Tn a l nc ngoi c phin qua m Hn- Vit: Nht Bn, i Bc, Ty Ban Nha, Ba Lan... c, Vit hoa tn cc c quan, t chc chnh tr-x hi Vi tn cc c quan, on th, cc t chc chnh tr-x hi..., chng ta vit hoa ch ci u ca m tit u tin v cc ch ci u ca cc m tit u trong cc t nu ln tnh cht ring bit ca tn, v d: B Gio dc v o to, Trng i hc S phm H Ni, U ban Trung ng Mt trn T quc Vit Nam, S K hoch v u t... d, Vit hoa tu t Vit hoa tu t l bin php dng ch hoa ring ho cc t ng chung nhm th hin mu sc biu cm trong vn bn. N thng mang m du n sng to ring ca ngi vit, nht l trong cc vn bn ngh thut. Tuy nhin, i vi mt

139

s trng hp sau y, vic vit hoa tu t ang c xu th tr thnh chun mc chung: - Th nht, l nhng t ng lin quan n cc i tng, s kin l nim t ho ca t nc, ca dn tc, v d: Ngi ( ch Bc H ), Cch mng Thng Tm, Chin thng in Bin Ph, i thng Ma Xun nm 1975... - Th hai, l tn cc chc v cao cp ca ng, Nh nc, nh: Tng B th, Ch tch Nc, Ch tch Quc hi, Th tng Chnh ph... - Th ba, l cc danh hiu cao qu, nh: Nh gio Nhn dn, Ngh s u t, Anh hng Lao ng, B m Vit Nam Anh hng... - Th t l cc gii thng cao qu, nh: Huy chng Khng chin, Gii thng H Ch Minh, Hun chng Sao Vng, Hun chng c lp hng Nht... Trn bo ch, li v vit hoa phn ln tp trung cc trng hp vit tn c quan, on th, t chc chnh tr -x hi, v d: S Vn ho thng tin ( phng n ng l S Vn ho-Thng tin ), Hi nh bo ( phi vit l Hi Nh bo ), Cng ho x hi ch ngha Vit Nam ( t nht phi vit hoa thm ch " x " thnh: Cng ho X hi ch ngha Vit Nam ), U ban Dn s v K hoch ho Gia nh ( m tit " gia " trong t " gia nh " khng cn vit hoa v t ny ch l thnh t ph b ngha cho t " k hoch ho " m thi )...iu ny c th lin quan ti s phc tp ca quy tc hng dn vic vit hoa trong cc trng hp : u phi ai cng c kh nng nhn bit c cc m tit biu th tnh cht ring bit ca tn. Cn vi vic vit hoa tu t, li t gp hn( c l l do cc tnh hung cn vit hoa tu t khng xut hin nhiu trong giao tip ). Thng hoc c ngi vit Ch tch nc ( ng ra l Ch tch Nc ), M Vit Nam anh hng ( cn vit l M Vit Nam Anh hng )...Ring trong vic vit tn ring ngi v tn ring a l, hu nh khng ai mc li ( bi cc quy tc hng dn qu r rng v n gin ). Trn y l mt s kiu li v chnh t thng gp trong bo ch. Nhng kiu li ny, trong nhiu trng hp, c kh nng lm phng hi ng k n din mo ca tc phm, gy n tng xu i vi ngi c, v do vy, lm gim st

140

hiu qu tip nhn ca h. V th, rt hy vng rng chng s c cc nh bo quan tm ng mc.

Ch thch 1. T in ting Vit ( Hong Ph ch bin ), NXB. Nng, 2001. 2. Bi Minh Ton ( ch bin ) - L A - Vit Hng, Ting Vit thc hnh, NXB. Gio dc, H., 1997. 3. Hong Anh, Quy tc nh trong vic nh du thanh iu, Tp ch Ngn ng v i sng, s 9 / 1998. ( Bi ng trn Tp ch Ngh bo, s 3 / 2003 )

MY KIU LI V DNG T TRN BO CH

141

1. Li v phong cch y, chng ti mun ni ti vic dng t khng hp vi hon cnh giao tip. Thng thng, hon cnh giao tip c chia thnh hai dng chnh l: hon cnh giao tip theo nghi thc v hon cnh giao tip khng theo nghi thc. Hon cnh giao tip theo nghi thc thc i hi ngn ng c s dng trong phi trang trng, nghim tc, hon chnh, c tnh gt gia; cn hon cnh giao tip khng theo nghi thc ( cn gi l hon cnh giao tip thn mt, khng mang tnh chnh thc x hi ) cho php dng ngn t t do, thoi mi ( thm ch tu tin ). Nu ngi ni, ngi vit khng nm vng iu , anh ta d dng mc li v phong cch. So vi cc kiu li khc, kiu li ny nghim trng hn ch l n t nht cng ph v tnh thng nht trong ging iu chung ca ton vn bn. y l cn cha k n nhng bn khon kh trnh khi ca ngi c, ngi nghe v tm vc vn ho ca ch th pht ngn. Di y l mt s v d li v phong cch ly t thc tin bo ch: V d 1: " Hng ngy, c b hc tr y ngoi vic tham gia cc chng trnh ngi mu thi trang m nhc, cn nh n pian kim n khch sn mni, Tn Th Gii ". y l cu vn c trch t mt bi bo c ging iu trang trng ca ngi ti nng ca mt n ngh s dng cm tr tui y trin vng, vn sinh ra v ln ln trong mt gia nh kh gi v c iu kin hc hnh n ni n chn. V th t " kim n " - mt t thuc phong cch khu ng ch dng trong hon cnh giao tip sung s, thn mt - kh m c th chp nhn c. S l hp l hn nu thay n bng " tng thu nhp cho gia nh " hay " c thu nhp ring, gip b m "... V d 2: " Hy vng rng bi ht ny s gi nhc cc anh nh ti nhng k nim trong nhng ngy lm lnh ". Nu y l hon cnh giao tip thn mt, gn gi, trong mt phm vi hp, th rt c th cm t " lm lnh " s chng lm ai phi bn tm. Nhng cu ni trn li
142

thuc v mt ngi dn chng trnh truyn hnh trong bui giao lu gia cc ngh s vi cc chin s hi qun, v th cn phi thay n bng mt cm t khc trang trng hn, chng hn: " Hy vng bi ht ny s gi nhc cc anh nh v nhng k nim ca nhng ngy phc v trong qun ng ". V d 3: " Hn Mc T mc d b hi v th xc nhng tm hn dt khot khng chu hi cho ". Kh c th hnh dung c rng cu vn trn li l cu vn m u mt bi bo ca ngi thn th v s nghip nh th Hn Mc T nhn dp k nim 90 nm ngy sinh ca ng. T " hi " v cm t " tm hn dt khot khng chu hi cho " to cm gic l tc gi ang giao tip trong mt tnh hung khng mang tnh chnh thc x hi, v do vy, s ca ngi i vi nh th mang mt sc thi ma mai, bn ct. Theo chng ti, nn thay cu trn bng " Hn Mc T mc d b bnh nng v th xc nhng tm hn ng vn lun ngp trn cm hng sng to ". V d 4: " Ph Th tng Nguyn Cng Tn nhc nh nhn dn Tnh Thi Bnh phi lm mnh con tm ". Trong thc t, mt bu khng kh thn mt, Ph Th tng Nguyn Cng Tn hon ton c th dng cm t " lm mnh con tm ". Tuy nhin, khi nh bo a li ca Ph Th tng ln cc phng tin thng tin i chng ( c bo vit, bo ni, cng nh bo hnh ) di hnh thc trch dn gin tip, th cm t chc chn phi c thay th bng cm t khc sao cho ph hp vi hon cnh giao tip chnh thc. Mt trong nhng phng n c th la chn l " y mnh hn na vic nui tm ". V d 5: " Mt chin binh Taliban nm bom cm t vo mt chic xe qun s ca M lm 14 ngi b cht, hai ngi b thng ". Cm t " nm bom cm t " hin ang c dng kh rng ri trn bo ch, nht l trn truyn hnh. Chng ta u bit, " cm t " l mt t Hn - Vit, mang sc thi trang trng; n th hin s ngi ca ca ngi vit ( hay ngi ni ) i vi
143

hnh ng hy sinh thn mnh v chnh ngha ca ai . V nh vy, nu dng t ny ni v hnh ng nm bom ca mt chin binh Taliban, v hnh trung chng ta khng nh rng mnh ng v pha anh ta, ng h hnh ng ca anh ta. iu ny c th gy ra nhng hu qu nghim trng khng lng trc c. Tt hn ht, nn thay n bng nhng t mang sc thi biu cm trung tnh nh " t st " hay " liu cht " - nhng t gip chng ta phn nh chnh xc thc t khch quan m khng l r thi ca mnh. 2. Li v ngha ca t Mi t, khi c dng, phi biu t chnh xc ni dung cn th hin, tc l ngha ca n phi thch hp nht vi iu nh ni. Nu ngi ni hay ngi vit khng p ng c yu cu ny, pht ngn ca h s tr nn kh hiu hoc b hiu sai. Nhn chung, vic dng t khng ng ngha thng gp trong mt s cc tnh hung c bn nh: ngi ni ( ngi vit ) khng nm chc ngha ca t, nht l cc t Hn - Vit, cc thut ng khoa hc; hoc gi anh ta nhm ln cc t gn m, gn ngha vi nhau. V d 1: " Thm vo , phi n mc theo ng phong cch hin hnh thi phong kin ". " hin hnh " ( tc ang lu hnh thi hin ti )1 th lm sao cn " thi phong kin " c? Chc tc gi nh ni: " thnh hnh ". V d 2: " Chiu th by va qua, kh hu Si Gn kh mt m ". Kh hu lun c tnh n nh cao v gn vi mt vng a l rng ln, n khng th thay i theo ngy gi v phm vi mt thnh ph c. T ng phi l " thi tit ". V d 3: " Hi din nm nay chng c g thay i my, vn nhng vng hoa ti cht y sn khu ".

144

T " vng hoa " y khin ngi ta phi lin tng ti mt ci khc, hon ton tri ngc vi khng kh tng bng, no nhit ca hi din. Chnh xc nht c l l t " lng hoa ". V d 4: " ... Nhng dng nh, ham chi c vt tr thnh mt cn bnh nghin. Anh khng sao b c. Ch hoa Tt, ti vn gp anh lng vng bn cc quy c, tm mua nhng ci mnh say sa ". T " lng vng " mang ngha xu, thng dng d ch nhng hnh dng m m, ln lt ca nhng i tng kh nghi no , v th n khng ph hp vi nhn vt c ni ti trong v d trn. Nn thay n bng t " quanh qun ". V d 5: " D cn vi kh khn, ca s, ngh s Vit kiu vn rm rp ko v, thm ch cn r r nhau cng v cho vui ". " R r "c ngha l: " li ko, r ngi khc lm vic xu "2. Nh vy, trong trng hp trn n khng th hin ng sc thi nh gi vn mang tnh cht tch cc ca tc gi trc tinh thn v kh th hi hng ca cc ngh s Vit kiu. Theo chng ti, cn dng t " r ". Kho st cho thy, trong s cc kiu li lin quan ti t trn bo ch th vic dng t khng ng ngha chim t l cao hn c. V iu ny khin chng ta khng th khng t cu hi: Phi chng nhiu ngi cm bt vn cn c thi qu d di khi s dng nhng t m mnh cha hiu mt cch cn k? 3. Li v kt hp t Cc t, khi c dng phm vi cu cng nh phm vi ton vn bn, lun nm trong mi quan h cht ch vi nhau v ng ngha v ng php. Ni cch khc, mi t phi thch ng vi cc t khc ng trc n v ng sau n. Nu ngi vit khng p ng c yu cu ny, anh ta c th to ra nhng s mu thun, phi l gic gia cc thnh t ngn ng cu thnh cu hay vn bn. V d 1:

145

" Nu xem k nhng tc phm c trng by trong trin lm th cng nhn ra s ht hng trong hiu bit, vn sng ca tc gi l l trn khng t tc phm c coi l khonh khc p mang tnh tiu biu cho tr tu ca lng nh ". T " xem k " ( quan st tng tn tng chi tit )3 khng ph hp v ngha vi t " l l " ( c hin ra, ph by ra rt r )4. Cha li: " Nu xem k nhng tc phm c trng by trong trin lm th cng nhn thy r s ht hng trong hiu bit, vn sng ca tc gi khng t tc phm c coi l khonh khc p mang tnh tiu biu cho tr tu ca lng nh ". V d 2: " Gio hong John Paul II cng c a vo t bc c c ti Vatican ". " T bc " l mt loi giy cho nn khng th c " c " - mt ng t ch dng vi cc vt rn ( nh kim loi, nha,... ). trnh vi phm v quan h kt hp, nn thay t " t " bng t " ng ". V d 3: " Nu huyn ch c 9 hi thi v hi din ngh thut, nhng cc thn x t chc hn 120 lt biu din vn ngh ( hon ton bng kinh ph quyn gp ) ". Trong ting Vit, quan h t " nu " lun i vi quan h t " th " to thnh mt cp h ng. Cn nu dng quan h t " nhng " th v cu pha trc phi c quan h t cng cp vi n l " tuy ". Xt theo vn cnh c th ca trng hp ny, c th a ra hai cch cha nh sau: - Nu huyn ch c 9 hi thi v hi din ngh thut, th cc thn x t chc hn 120 lt biu din vn ngh. - Trong khi huyn ch c 9 hi thi v hi din ngh thut, th cc thn x t chc hn 120 lt biu din vn ngh. V d 4: " Ngy mai l ma ma ". " Ma ma " l c mt qu trnh di, gm nhiu ngy ( thm ch nhiu thng ), trong khi " ngy mai " ch l mt ngy ngn ngi th lm sao c th bao qut c ton b qu trnh ? C th cha cu trn thnh: " Sp ti l ma ma " hoc " Ngy mai l bt u ma ma ".
146

V d 5: " y l mt trong nhng tnh duy nht nhn thy mt tri ln v pha bin ". " Duy nht " c ngha l ch c mt, cho nn n khng th kt hp vi t " nhng " vn dng ch s nhiu. Cch cha n gin l lc bt cm t " mt trong nhng ": " y l tnh duy nht nhn thy mt tri ln v pha bin ". 4. Li v lp t Cn ni ngay rng y khng phi l s lp t c ch nhm lin kt cu hay tng cng tnh biu cm, m l s lp t do tc gi c s sut hoc cha thc s lm ch c ngi bt ca mnh. V s lp t nh vy lm cho ngn ng ca tc gi tr nn di dng ti mc d tha, gy cn tr cho s tip nhn ca ngi nghe, ngi c. Hay gp hn c l nhng trng hp s dng trong cng mt cu nhng t ng ngha, gn ngha lm thnh phn ng chc. V d 1: " Nhng cuc ci cch ny t ra c hiu qu v tc dng ". " Hiu qu " v " tc dng " c ngha tng t nh nhau. V d 2: " Do Gorrila sng trn mt trong nhng vng t mu m nht ca chu Phi, b bao quanh bi nhng lng mc ni c nhiu c dn sinh sng, nn nhu cu i hi m rng din tch canh tc ngy mt tng nh hng tc ng n cuc sng ca loi ng vt ny ". " Nhu cu - i hi " v " nh hng - tc ng " l hai cp t ng ngha. V d 3: " Anh dng cm nhy xung dng nc xit cu sng 4 em hc sinh thot cht ". " Sng " v " thot cht " trong cu vn ny cng th hin mt ngha. cha kiu li trn ch cn lm mt ng tc rt n gin l loi b mt trong hai thnh t ng ngha ( nu cc thnh t ng ngha nhiu hn hai, cng ch gi li mt ).
147

Bn cnh , chng ta cn gp c nhng hin tng lp i lp li cng mt t ( trong phm vi cu cng nh trong phm vi on vn ). V d 1: "Nhng c mt iu ngc nhin, nhng i tng v by ln cc di tch khng t ngi l ngi c vn ho v c trnh , nhng li thiu thc". trnh lp li t " ngi "v lm cho tng tc gi tr nn r rng hn, chng ta nn vit li cu vn trn nh sau: "Nhng c iu ng ngc nhin l: trong s nhng i tng v by ln cc di tch, khng t ngi c trnh , nhng li thiu thc". V d 2: " Theo nhng kt qu nghin cu s b ca mt nghin cu ln mi y, vic b sung vitamin A tin sn s gp phn lm gim tn tht to ln ny". T " nghin cu " u tin r rng l tha, cn c lc bt. V d 3: " Nm y, Quang Dng c cho Trn L Vn nghe my bi th va sng tc xong, Quang Dng ni vi Trn L Vn cho Quang Dng mn cun s tay ghi my bi th vo. Trn L vn vui v chiu Quang Dng... ". S lp i lp li qu nhiu ln nhng ci tn ring nh trn, d c xut pht t ch ca ngi vit, vn gy cm gic l anh ta c vn t vng ngho nn. Theo chng ti, nu on vn ny tc gi khng mun dng cc i t thay th cho tn ring, th t nht cng nn cu trc li cu cho ngn gn nh sau: "Nm y, sau khi c cho Trn L Vn nghe my bi th mnh va sng tc, Quang Dng ni vi Trn l Vn cho mn cun s tay ghi chng vo. Trn L vn vui v chiu Quang Dng". Bn v s cn thit phi s dng t ng chnh xc, nh vn M ni ting Mark Twain vit: "S khc nhau gia mt t chnh xc v mt t gn chnh xc cng ging nh l s khc nhau gia tia chp v con om m"5 . Nu th th s khc bit v gi tr gia mt t ng v mt t sai cn to ln hn nhiu. V iu ny cng c ngha l hu qu do vic dng t khng ng gy ra nhiu khi kh m
148

hnh dung ni.Vy nn mi ngi cm bt cn lun tnh to v thn trng hn ch ti a nhng ht sn khng ng c nh chng ti va trnh by trn y. Ch thch 1, 2, 4. T in ting Vit, ( Hong Ph ch bin ), NXB. Nng, 2001. 3. Nguyn Nh ( ch bin ), i t in ting Vit, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 1999. 5. Dn theo: A. N. Voskoboinhicov v I. G. Yuriev, Nh bo v thng tin, M., 1993, tr. 195 ( bng ting Nga ). ( Bi ng trn Tp ch Bo ch v Tuyn truyn, s 2 / 1999 )

NHNG HN CH TRONG VIC A S LIU TRN BO CH

149

C th ni, hin nay s liu tr thnh mt phn khng th thiu ca hu ht cc tc phm bo ch. S hin din ca nhng con s trong mt bi vit va gip ngi c hnh dung r rng, c th hn v vn , s vic, hin tng,... c cp li va lm gia tng xc thc v tnh thuyt phc ca thng tin: chng to cho c gi cm gic l ngi vit kho st nhng g mnh phn nh mt cch k lng, cng phu v tip xc vi nhng ngun tin ng tin cy. Tuy nhin, vic s dng s liu trn bo ch vn cn mc phi khng t nhng hn ch. 1. Hnh thc th hin s liu khng nht qun S liu trn bo ch c th tn ti di hai dng thc l con s v ch. Ring con s li bao gm kh nhiu kiu: s tng i, s tuyt i, s thp phn, ...V chnh ci s a dng nh vy v mt hnh thc th hin ca s liu lm cho khng t nh bo mc phi li khng nht qun trong vic trnh by chng. Chng hn, trong cng mt bi cnh: a, Khi th dng dng ch, khi th dng dng s. V d: " Nh vy, mi con ch nui kiu " cng nghip " cng c th ln ti mi thng 4 kg, tnh s s mi con li t 40 - 60 ngn ng/ thng. Gia nh ng N. H. . Cu Khu - Thanh Oai - H Ty c thu nhp 200.000 / thng m rt nhn... "; " - Ch thu nhp mt ngy c khong bao nhiu?
-

Kh c mi ngn, trung bnh t 5 - 7000 ng... T mt ngn ti mt ngn hai trm ng. ". b, ang dng s tuyt i li chuyn sang dng s tng i hay ngc

- Gi lynon bao nhiu mt kg?

-

li. V d: " Nht Bn, ph n dnh thi gian cho nhng vic khng tn, nhiu hn chn ln so vi nam gii. I-ta-li-a, nhiu hn 28%, o ( 12% ) v Php 11% ". 2. a s liu khng chnh xc Dng li ny c lin quan ti hai nguyn nhn c bn sau y: a, Ngun cung cp thng tin sai

150

Nhng trng hp kiu ny gp kh nhiu trong thc tin bo ch. Nh bo sau khi nhn c s liu t mt ngun no , vi v a ngay ln mt bo m khng tin hnh kim chng mt cch k cng v chc chn tin cy ca n. V y l l do khin cho cng chng i lc khng bit nh hng lng tin ca mnh vo ai khi v cng mt s vic, v cng mt i tng, mi bo a ra mt s liu khc nhau ( chng hn v thi im din ra mt v ho hon c bo vit l 14 gi, bo khc vit: 13 gi 20 pht, bo th ba vit: 15 gi; ri v dn s Vit Nam nm 1997 c bo vit l 71 triu ngi, bo khc vit: 74 triu ngi, bo khc na li vit: 77 triu ngi, v. v. ). b, Nh bo tnh ton khng ng Khng t s liu c a ln mt bo l kt qu ca s tnh ton ca chnh ngi cm bt. V l , ch cn anh ta thiu cn trng mt cht hoc khng thng tho lm cc php tnh ca ton hc l s liu c th b sai lch so vi thc t. V d: " Ch trong vng 6 thng u nm 1999, Phc Tn bt gi 34 v vi 48 i tng bn l hrin. So vi cng k nm trc con s ny tng ln 16 v v bng 400%. " Cn c vo cc d kin c sn th r rng s v bun bn ma tu m Phc Tn bt c vo nm trc l 18 v ( 34 - 16 ). Nh vy th 34 v ( nm 1999 ) so vi 18 v ( nm trc ) ch bng xp x 190% ch lm sao bng c 400% nh tc gi tnh ton? " ... trong vng 3 nm 3 thng 9 ngy, ngi ta thng k c tng cng 405 con th rng cht trc bn tay ngoo c ca ng. Bnh qun mi thng mt sinh linh ca rng phi np mng cho ng. " Mt php tnh nhm cng cho thy ngay rng 3 nm 3 thng tng ng vi 39 thng. Nh th th mi thng phi c hn 10 con th rng b cht trc mi sng ca ng ch khng th ch l 1 con. Vic a s liu khng chnh xc trong nhng tnh hung nht nh c th gy ra nhng hu qu nghim trng v s tht khch quan b bp mo ( nh v doanh thu, li li, thua l ca doanh nghip; hay v s tham nhng, a hi l,
151

nhn hi l ca cn b, cng chc,...). Do vy, cc nh bo cn ht sc tnh to v thn trng hn ch ti mc thp nht dng li ny. 3. Lm dng s liu S liu l minh chng c bit quan trng i vi lp lun trong tc phm bo ch. Tuy nhin, s hin din ca qu nhiu s liu trong mt ng on d lm cho ngi c c cm gic nng n, kh tip nhn, nht l khi chng lin quan ti nhng lnh vc m h khng am tng hay quan tm. V l , nh bo cn la chn k cng ch a ra mt liu lng va phi nhng con s tiu biu nht, c sc nng hn c v mt thng tin. Di y l hai v d v vic lm dng s liu: " n nay, in li quc gia c a n ton b 61 tnh v thnh ph. 100% s huyn c in ( trong 469/491 huyn c in li, t t l 95,5%, cn 13 huyn min ni v 9 huyn o u c lp t cc trm i--den hoc thu in nh); 6862/8894 x c in, t t l 68,1%. Sn lng in sn xut bnh qun u ngi nm 1999 t hn 320 kw gi. Tng vn u t trong 5 nm qua t c tnh gn 40 nghn t ng ".1 " S liu thng k cho thy sn lng la ng bng sng Cu Long l 5 triu tn nm 1990, 4,5 triu tn nm 91. Trong nm 1994 ch cn 2,5 triu tn gim 50% so vi nm 90. Khuynh hng suy thoi cng tng t trong sn xut c ph. S liu cho thy nm 90 l 2 triu tn, nm 91 l 1,5 triu tn gim 25% so vi nm trc ...".2 Nu nh trong bo in vic s dng qu nhiu s liu l khng nn th trong bo pht thanh v truyn hnh iu ny li cng cn phi trnh. Nguyn do l bi pht thanh v truyn hnh ngi nghe phi tip nhn v lnh hi thng tin mt cch tc thi ( ngha l h khng c kh nng quay li vi nhng g mnh nghe khng r ), v th khi b cc con s lm phn tn t tng h rt d b qua cc thng tin k tip. Khi s liu trong bi vit nhiu m chng li c a ra di dng chnh xc tuyt i th vic lnh hi thng tin ca c gi li cng kh khn. C l t ai li khng thy ngi ngn khi phi c nhng con s kiu 257. 365. 728. 000 ;
152

126,745%, v. v. Tt nhin, trong mt s lnh vc nh gi c, t l li sut ngn hng, ... s chnh xc nh trn l cn thit; song trong i a s cc tnh hung giao tip khc, ngi c s thy d chu hn vi nhng kiu ni " lm trn " va hn ch s c mt ca cc con s kh khan, va gip h d hnh dung gi tr thc ca chng, nh: gn mt na, khong 70%, xp x 2/3, c chng 250 t, ... 4. a s liu m khng c cn c so snh S liu ch c ngha ch thc khi c t trong s i chiu, so snh. Cn nu ng mt mnh, chng hu nh khng c gi tr thng tin, thm ch cn gy cn tr cho qu trnh nhn thc ca i tng tip nhn.Trong mt s trng hp, cn c i chiu so snh c th do c gi t tm ra. Chng hn, nhng con s nh 100 nghn ng hay 10 triu ng s c so vi lng thng hay cc vt dng thng gp trong gia nh ( xe my, ti vi, t lnh, iu ho khng kh,..). Tuy nhin, trong a phn cc trng hp khc, nu ngi vit khng trc tip a ra cn c so snh th s liu ca anh ta, cho d c l kt qu ca s kim tm cng phu n my, vn rt d b b qua hoc t nht cng khng c tc dng nh mong mun. V d: " Thnh ph H Ch Minh chi 15.000 t ng xy nh cho ngi c thu nhp thp ". R rng 15.000 t ng l mt s tin rt ln. Nhng thc cht n l bao nhiu? Mun lm ni bt gi tr ca s tin ny, trc ht cn phi ch r s cn nh, s mt vung din tch s c xy dng, v thm ch c s ngi c th c tr ; ri trn c s y, nu ra t l phn trm nhng ngi thu nhp thp c nhu cu v nh s c p ng. Tng t, cc con s trong nhng v d sau y cng c rt t gi tr thng tin v chng khng c t trong quan h i chiu so snh: " Ngnh giao thng vn ti ng thm 2000 t ng xy dng cc cng trnh "; " Nm qua, tnh Ho Bnh trng mi c 150 ha rng ".

153

C l, ch c cc chuyn gia trong ngnh xy dng mi nhn ra c gi tr c th ca 2000 t ng v cng ch c nhng ngi c lin quan trc tip ti ngnh lm nghip mi cm nhn c 150 ha rng l con s nh hay to. Tuy nhin, cng cn lu l cc s liu c a ra i chiu so snh phi nm trong nhng hon cnh ging nhau. C th so snh lng ca mt v b trng v mt v gio s cng mt quc gia, nhng s l v ngha nu so snh lng ca mt ngi qun l nh bng Nht vi ng nghip ca anh ta Thi Lan m khng cn c vo iu kin sng c th hai nc ny. Nh vy, qua nhng iu trnh by trn y, c th khng nh rng vic a s liu trn bo ch khng phi l vn n gin nh nhiu ngi vn ngh. Mun tht s chinh phc c cng chng, nhng con s ca nh bo cn phi va chnh xc, va c tnh thm m li va c gi tr thng tin cao.

-----------------------------------------------1

Dn theo V Quang Ho, Ngn ng bo ch, NXB. i hc Quc gia, H.,

2001, tr. 159.

2

Dn theo Trn Ngc Chu, 10 nguyn tc trong vit tin kinh t, trong: Bo ch -

nhng im nhn t thc tin, T. 2, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2001, tr.142.

PH LC
154

Trong phn Ph lc, chng ti xin trn trng gii thiu cng bn c chng vit v ngn ng bo ch trong cun " Nh bo v Thng tin " ca cc tc gi A. N. Voscoboinhicop v I. G. Yuriev do chng ti dch t nguyn bn ting Nga.

NGN NG BO CH DI GC NHN CA NGI BIN TP Ngn ng ca cc tc phm bo ch phi mang c ngha ca chng ti cho cng chng v cng a dng. Ranh gii ca cng chng ny tri di t ci m ngi ta gi l s bit ch s ng cho n vic thng tho hon ton v c nhn thc ting m vi tt c cc sc thi ca n. Nhim v ca ngi bin tp l phi lm cho ngha ca cc bi vit tr nn d hiu trn tt c cc cp . Nu ch c s chnh xc v s kin khng thi th hy cn cha , cn phi c thm c phong cch trnh by r rng, mch lc. V v phng din ny th cu trc khng ch ca c bi vit, m cn ca tng cu, ri vic la chn ng t l ht sc quan trng. Vy bin tp vin phi hiu thu o cc chi tit t m v ng php, c php v phong cch trong trng hp cn thit c th ci thin ngn ng vn bn ca tc gi. Anh ta phi c kh nng trong lc vi v vn tm ra v sa cha c tt c cc cu, t km cht lng. Nu xut hin nhng nghi ng no v chnh t, anh ta c th dng t in chnh t tra cu. Nhng li chng c s ch dn no nhm gip ngi ta nh hng c trong ngha ca bi vit. Vn khng ch ch l ngha phi d hiu i vi chnh ngi bin tp, v mt ny, trc ht chng ta cn ni ti c gi l ngi thng c trang b km ci hn nhiu. 1. Tc gi mun ni g ? Liu tc gi c trnh by c nhng iu mnh mun ni mt cch rnh mch, r rng? Hu nh ln ny cng vy, mi khi bin tp vin nhn c mt ti liu mi l cu hi li xut hin trc anh ta. Ri mt ln khc, sau khi kt thc s lm quen u tin vi bi vit, anh ta ngh ngi: c v nh tt c u n, nhng c mt ci g cn gy nghi hoc.
155

Ngi bin tp, nht l ngi mi vo ngh, him khi l chuyn gia v ti ca tt c mi ti liu m anh ta phi x l. V vy, trong trng hp nghi ng, anh ta khng phi lc no cng c th khng nh mt cch chc chn l tc gi nhm ln hay sai st u v nh th no. Th nhng, k c nu tc gi l ngi kh thng tho mi th, mt thong nghi ng thng vn c l du hiu rng " y c mt ci g khng n ". Cn nu chnh ngi bin tp li khng suy xt ni l c chuyn g th cc c gi phi t ra th cu hi t lu. Trong thc t, chng cn phi l chuyn gia v mt vn no cng c th nhn thy c tc gi trnh by n c t hay khng. Chng hn nh ngi bin tp c th tm thy nhng mu thun gia cc phn ca n, s hn tri ca nhng ch ni chung chung i vi nhng s vic c th, s thiu rnh mch v din t hay thm ch ch n gin l s nhm ln v t ng. y l nhng du hiu ng lo ngi v anh ta cn phi bn lun cng tc gi v tt c nhng ch ng ng. Cuc ni chuyn c kh nng hn c s dn n kt cc l bi vit c tr li cho tc gi anh ta hon tt n. Chnh ngi bin tp cn phi trnh vic sa cha nhng ch cn nghi ng. Ch trong trng hp tuyt i tin tng vo s ng n ca mnh v c ch da l nhng ngun ng tin cy, anh ta mi c quyn cho php mnh a vo vn bn nhng thay i no . Nhng ngay c trong trng hp ny cng phi bo cho tc gi bit v nhng sa i, b sung. l nhng nguyn tc v lng m trong cc cun sch gio khoa v bo ch dng ny hay dng khc ngi ta vn gii thiu cho cc bin tp vin mi vo ngh. Nhng nhng li gii thiu ch c gi tr nu cc tc gi vit " theo lut ", tc l h c lm quen vi cc yu cu ca " su cu hi v hnh thp quay ngc " v cc bi " v lng " khc trong vic pht tin. Song cng khng phi l do tnh c m ngi ta ni " phi ngoi l bt thnh qui tc ". V vi ngha nh vy th hu nh trong bt c mt ti liu no cng c nhng ngoi l ca mnh. Vn nhng " bi hc v lng " ni rng, s tun th cc qui tc mt cch m qung c th dn n s hn ch hay trit tiu tnh cht mun mu mun v trong vic ng ti tin, bi ca cc tc gi khc nhau. Vic bin tp nh vy s bp cht
156

nhng nt ni bt nht trong phong cch c nhn ca mi tc gi ( nu nh chng c ) v d lm cho cc trang bo tht n iu bun t. Nh th c ngha l s phc tng cc qui tc mt cch thiu cn nhc, du cho cc qui tc c hp l nht i chng na, khng c php tr thnh mc ch cui cng ca cng vic bin tp. Nhim v ca ngi bin tp l gip tc gi a bi vit ca mnh n mt trng thi " cn thit ", nu nh n c " mt ci g cha n ". Trong a s cc trng hp, lm iu ny cn phi ht sc ch ti cc s kin trong tc phm: lgic ca vic chuyn tip l phi pht trin lm sao cho c gi khng c nhng cu hi thc mc, trong qu trnh c, anh ta khng phi gp hng ng nhng cch ni phc tp hay nhng t ng kh hiu, m ch thy mt con ng thng sut dn n vic cm th c ngha ca ci m tc gi mun ni. Mt bi vit r rng v ngha v c vit ng vn phm l rt d c, nu trong mt cu, chng hn nh l thi ng t b vit sai, m sau khi ngi bin tp cha n tr nn ng v mt ng php, nhng ng thi cng thnh kh hiu hn, th r rng l cha c. Anh ta phi tm ra cch no cu y va th hin ng tc gi, va ng ng php, va d c. C ngha l ngi bin tp phi bo m lm sao c ngha chung ca ti liu, c cc chi tit ca n, c trnh by mt cch r rng v c c gi hiu ng. cho vic din t tr nn r rng hn, v c ngha l cho c gi thun li hn khi c, ngi ta hay dng ph . Chng ta nh nhng ci mc m da vo , ngi ta c th c cc vn bn di d dng hn. trong nhng ci mc ny, ngi ta thng nh du nhng phng hng chnh v ngha hay ti trong ni dung thng tin. Trong nhiu ch khc nhau ca cun sch ny, chng ti ni rng tnh cht r rng ca vic trnh by ph thuc kh nhiu vo s phn on vn bn. Ci ny quan trng hn i vi tt c cc loi bi, nhng c bit l i vi thng bo tin tc, v cc on vn di rt b king k. Cc on vn di s l hp l nu nm trong cc cun sch hay l tp ch, l nhng th thng c ngi ta c trong hon cnh im tnh hn. Nhng trn trang bo, trng chng tht cng
157

knh, c gi c th b nhm ln trong mt dy cu dy c v thm ch b lc mt ci ch l ni anh ta dng li v b xao nhng bi mt iu g d. y chng ta c th a ra s so snh vi dng in: cng dng in t l thun vi hiu in th v t l nghch vi in tr m n gp trn ng. Trong bt k ti liu no m nh bo chun b cho ng, cn phi dn sch mi th in tr gy kh khn cho vic c. Mt trong nhng in tr nh vy chnh l nhng on vn qu di. Ngi bin tp gp khng t vn c vi nhng thut ng chuyn ngnh chng cng c th tr thnh in tr . Nu tc gi l ngi vit cho cc bo i chng th anh ta phi ht sc thn trng i vi chng -phi ngh xem l mt c gi tm tm bc trung c th hiu ni chng hay khng. Nu nh tc gi b qua kha cnh ny th ngi bin tp cn phi lo tm ra nhng t ph hp m c th thay th cho thut ng ny hay thut ng khc. Nu vic thay th khng th lm ni th nht thit phi a ra li gii thch ngn gn, d hiu v ngha ca n. Cc quan nim ca con ngi v s " h o " trong th gii xung quanh h ph thuc khng ch vo cc dnh hng v cuc sng, m cn vo thng tin thc t m h nhn c. M thng tin i lc li ht sc mu thun v n n t cc ngun khc nhau. Chnh v vy m vai tr ca nhng kh nng bao qut ton din l rt ln thng tin nh c " tri ra trn mt bng ", cc s vic c th c tng hp li thnh cc khi nim tru tng. Khng c nhng s khi qut nh th, con ngi n gin l khng th nhn c bc tranh y v cuc sng ca th gii xung quanh. Nhim v ca ngi bin tp ch l lm sao bo m cho cc bi bo c s cn bng kh quan nht gia ci c th v ci tru tng. Nu tc gi khng c khi nim r rng v ci m anh ta mun ni vi c gi, anh ta thng c ngu trang cho s thiu r rng bng mt lot nhng suy lun chung chung theo khun mu c sn. Nhng ngay c trong trng hp m tc gi hiu thu o ci anh ta nh vit th cc tng ca anh ta vn c c din t di hnh thc tru tng v b phc tp ho ti mc c gi khng th no
158

chuyn c ngha ca chng vo phm vi kinh nghim sng ca chnh bn thn mnh. Vic xc nh ngha ca s tru tng trong din t thng tin vi nhng ni dung a dng nht c khng t cc cng trnh nghin cu v l thuyt v ng dng cp ti. Nu p dng vo bo ch, cc kt qu ca nhng cng trnh c th c trnh by mt cch tm tt nh sau: Bt c mt tng no, khng ph thuc vo vic chng n gin hay phc tp, cng s c c gi hiu d dng hn nhiu nu n c a ra khng phi l qua cc suy lun chung chung tru tng, m l c chuyn vo b mt ca cc kin thc thc t c ng o ngi bit hay cc tnh hung c th ca cuc sng: t cu chuyn v nhng bn rn hng ngy ca cc th trn v nhng ngi dn cho n vic gii thch cc s kin v vn ca i sng quc t. Ngn ng trong t bo, nht l trong thng bo tin tc, v mt phong cch, r rng l phi gn vi ngn ng m thoi hn l vi ngn ng vit. N c th so snh vi mt cuc m thoi th v ca mt ngi k chuyn ti ba. Mt nh bo c kinh nghim c th k v nhng s vic phc tp nht bng ngn ng rt gin n. Di y l mt v d v thng tin cp ti cc vn kinh t ca n mt thi khng xa lm, c trnh by kh thnh cng. Bi vit v ti ny, phng vin ca bo " New York Time " thng tr ti New Delhi bt u nh sau: " Trn bn lm vic ca B trng Ti chnh n c mt chic cp giy mng mu vng. l bn bo co c chun b k cng m nh ng ni trong cuc m thoi vi chng ti, Chnh ph khng mun s dng, nhng vn lo ngi l ri s phi lm iu . ng T. T. Krisnamakhari, nh hot ng chnh tr v nh doanh nghip ni danh trong gii thng gia ca t nc, khi ngi trc chic bn lm vic y, cm chic cp giy ln tay nh ng th mc nng nh ca n. " Ti chun b bn bo co sut 3 thng, ng ni tip. y l ln cui ti ni vi cc ng nghip ca mnh v nhng ci m t nc chng ti c th lm c cng nh khng th lm c, nu nh sp ti n khng nhn c vin tr nc ngoi ".
159

Sau ci Lead ny, c bi bo c a ra cng ht sc sng ng, mc d nu ri vo tay tc gi khc n rt c th tr thnh mt vn bn t nht. Khi nh bo tm thy nhng chi tit ni bt nht ca ci ang xy ra, anh ta s gip cho c gi c c cm gic l mnh ang ch din ra s kin v hiu r hn ngha ca n. Ni cch khc, trong thng bo tin tc lun cn u ci c th hn l ci tru tng. 2. Hy ch ti tng t mt Nh vn Mark Twain c ln nhn xt: " S khc nhau gia mt t chnh xc v mt t gn chnh xc cng ging nh l s khc nhau gia tia chp v con om m ". Th nhng vn khng ch trong tnh cht biu cm ca t ng, m cn ch l n kh hoc d hiu n u, tc l a s c gi c th nh gi ci tnh cht biu cm n mc no. C ngha l vic bit cch la chn nhng t, tp hp t ri kiu ni thnh cng hn c din t cc tng ca mnh mt cch chnh xc v r rng, cng nh c mt phong cch trnh by rnh mch v d hiu, i vi nh bo c ngha quan trng chng km g i vi nh vn. C bao nhiu t c thy trong ngn ng vn hc? Trong cun t in chun hin i ca ting Nga v ting Anh c chg 50 - 60 nghn t. i vn ho Shakespeare trong tt c cc tc phm ca mnh s dng hn 10 nghn t. Lng t d tr ca mt ngi c trnh hc vn kh cao t hn nhiu. Bn cnh , theo s tnh ton ca cc chuyn gia, ngi ta ch s dng tch cc nhng t m h bit v hiu, v nhng t ny ch chim khong 20% ton b lng t d tr. Trong cuc sng hng ngy, rt nhiu ngi, theo s tnh ton trn, ch dng ht khong 2 nghn t. Mt t cng gn vi hin thc quen thuc ca cuc sng v mt ngha, n cng d hiu hn v v c s dng nhiu hn. y chnh l c s ch yu " bo ch cho nhn dn " nh hng, cn trong cc n phm cao cp dnh cho cc tng lp dn chng c hc vn cao th t vng, c v mt dung lng, c v mt a dng phong ph, ln hn nhiu. Nh th l i vi cc loi c gi khc nhau u cn c phong cch din t ph hp vi trnh d ca h.

160

Trong mt cun gio trnh thc hnh v bo ch c ni rng, ngi ta nhiu ln th son ra mt lng t ti thiu m m tt c nhng ngi tt nghip ph thng u bit. Chng hn nh c mt t rt ngn l " m ". Th nhung liu tt c mi ngi ln m t cho mnh l c hc hnh n ni n chn, gio trnh bnh lun, c u nh rng l n v o in tr m dng in gp phi trn ng i ca mnh? Mi t t quen thuc nh vy hay ni chung l kh hiu trong vn bn, c th tr thnh mt loi " chng ngi " gy kh khn cho vic c v hiu. Hy thng xuyn xem t in, nht l cc cun t in v cc t ng ngha, gio trnh khuyn nh. Hy chng trn bn lm vic ca mnh v hy s dng chng mi khi vit hay bin tp mt ci g . Chng lm tng kh nng s dng t ca bn ti hai, ba ln, v nh vy, bn c th chn ng c nhng t m v mt nghi, chng th hin cc kha cnh ca cc tng ca bn mt cch chnh xc hn c. Trong mi cu, tt c cc t phi tng xng vi nhau, v nh , to ra nhp iu c phi hp mt cch hi ho, lm cho vn bn d c v d hiu hn. Tn nhin, gio trnh tng kt, tt c nhng iu trn khng phi lc no cng lm c d dng - thm ch i vi c nhng nh vn giu kinh nghim. Nhng li chnh l ci m c gi c quyn ch i bn trong mt bi phng s n gin cng nh trong mt bi bo nghim tc. Tnh hiu qu ca tc phm bo ch ph thuc nhiu vo s gin n trong vic trnh by thng tin. V vy m nguyn vng ca bin tp vin " tit kim " khng ch v phng din cu m c v phng din t, l iu hon ton d hiu. Nhng vn bn cng khng c php b dn nn qu mc khin cho trng ti v ngha ca n b thuyn gim hay l cc phm cht v vn hc ca n, nu nh c, b nh hng. Nhim v ca ngi bin tp l gii thot vn bn khi s di dng khin cho ngi ta thm kh hiu ct li ca vn , d l trong chnh tr tm c hay trong i thng. Di y l mt tnh hung kh in hnh, khi tc gi c " nhc im " l thch quan trng ho mi thng tin, k c nhng thng tin n gin nht:
161

" Trng hc Sheman ang c s bc thit v vic c sa cha quy m ln. Trng hc Flower - ngi trng nm pha bc thnh ph, c y kh nmg tng thm s lng hc vin, m nh chng ti thy, khng ko theo s cn thit phi tng thm i ng gio vin, d ch mt ngi ". Ngi bin tp d dng lc b khi ci ng nhng kiu ni quan liu na nhng t ng khng cn thit, v kt qu l vn bn tr thnh n gin v r rng: " Trng Sheman cn c tu sa ng k. Trng Flower, nm pha bc thnh ph, c kh nng nhn thm hc sinh m khng cn phi tng thm gio vin ". Rt nhiu khi, ngi bin tp phi chm trn vi s thin v thi qu ca tc gi i vi vic s dng cc cm t " quan trng " khc nhau, nhm " lm p " cho phong cch. C th l nhng cm t thch hp vi mt bi bnh lun chnh tr, nhng chc g chng thch hp vi nhng bn tin v th thao, chng hn nh l " cuc gp g ca cc i bng cp thng nh ", k c nu cm t " cp thng nh " bn c trong ngoc kp. Nhiu sai st v phong cch xut hin l do s dng t khng ng, chng hn nh l a nhng s so snh khng ph hp vi ngha ca t. S l hp l nu ni v tin c cc trong cu sau: " ng Dn ch trong cuc u tranh nhm ginh chnh quyn trong cuc bu c sp ti mt ln na tng tin t cc sau khi a vo chng trnh ca mnh nhng ha hn mi ". Cuc chy ua trc bu c thc t l c th so snh vi cuc ua nga, l ni ngi ta hay t cc cho nhng ngi c sng i. Nhng vn chnh t li tr thnh bt hp l trong tnh hung th ny: " n ang tng tin t cc cho cuc chinh phc nh Everest ". y, n chng c t c cc g st, m ch n gin l a ra nhng n lc mi nhm chinh phc nh ni cao nht trn Tri t ny. Nhng trng hp s dng khng ng cc t m c tnh cht " hon ton " hay l ngha " tuyt i " kiu nh cc t " vng " hoc " khng "cng gy cho ngi bin tp khng t phin phc. Bi v khng th no ni oc l " hi c thai " chng hn. Nhng t nh th khng c cc cp so snh tng i cng nh tuyt i. V d nh t " Optimalnyi " trong bn dch t ting Latinh c ngha l " tt
162

nht " tc l thun li nht hay ph hp nht. Th nhng trong cc bi vit, thm ch c bi ca tc gi c trnh , ngi ta vn gp nhng cm t kiu " Samyi optimalnyi " ( dch nguyn bn l" tt nht nht " ) hay ngc li " Niedostatochno optimalyi " ( dch nguyn bn l " cha tt nht " ). Thuc v phm tr ny cn c cu trc kiu " Polnyi anshlag ". Mi tc gi, nu nh anh ta khng li bing trong vic xem t in, s phi c thy rng t " anshlag " trong ting c c ngha l bn thng bo c treo ch d nhn v thng l quy bn v ca nh ht, vi ni dung ni v vic ton b s v bn ht. Vy nn b sung thm t " polnyi " ( c ngha l " hon ton " chng lm g ). Thm mt v d na l t gc Latinh " Unique " - c ngha l c mt khng hai, duy nht, khng lp li. y th m hu nh ngy no chng ta cng c hoc nghe thy nhng cm t kiu " pachti unicalnyi " ( dch nguyn bn: gn nh c mt khng hai ) hay " naiblee unicalnyi " ( dch nguyn bn: c mt khng hai nht ). M thng th trong nhng trng hp nh th ngi ta ni khng phi v nhng hin tng c mt khng hai mt cch ch thc, m ch dn gin l v nhng ci g ng lu . Cm t " V k hoch cn cha uc hon thnh mc, chng ti cha nhn c tin mc " nghe cngchng km phn l tai. Kt qu cui cng c th hin r m chng cn ci " mc " m mt . Ri c v d sau y c cng thy kh m m: Do mt cn l ln, to nh b dch chuyn ra khi v tr ca mnh v nm gn nh ngang bng vi mt t. Ngi ta lo ngi l n s b ph hu hon ton. " Ngang bng vi mt t " din t tnh trit ca qu trnh ny. Theo thng bo trn th to nh " hu nh " b tn ph, song cha phi l tt c b h hoi. Theo chng ti, thay v " ngang bng vi mt t " nn vit l " b h hi nghim trng " - l cu th hin ci xy ra chnh xc hn. Cn ch c bit ti nhng cu, t so rng rp theo nhng ci khun c sn. Nhiu ci trong chng vn cn rt giu sc sng v bm r vo trong ngn ng bo ch chc ti mc mt s tc gi hnh nh khng vit ni nu thiu chng: "
163

Quan im ca chng ti v vn ny l r rng v mi ngi u bit " - v tip l s trnh by c th ci quan im . Hoc l " nguyn nhn t chi hin nhin ti mc chng cn c thm bt c mt li bnh lun no " - y th m ngay sau tc gi bt u bnh lun ht nguyn nhn ny n nguyn nhn khc. Hon ton c th l c v ci quan im mi ngi u bit v c v cc nguyn nhn t chi ngi ta thng bo nhiu ln trong bo ch, v by gi bng li c nhu cu k li v nhng iu . Nu vy th vn bn c th bt u nh th ny chng hn: " S l ng ch nu nhc li hay ng lu l... ". y cng chnh l nhng khun mu hay c p dng, th nhng trong hon cnh chng cn cha ng mt cht l gic no . Tt nhin l i vi cc ti liu nh vy cn c th c nhng kiu " t nhp " khc na nhm thu ht s ch ca c gi. Mt ln t " New York Time " a ra mt bi vit ca Ban bin tp vi nhan " c nhiu ngi bit ra sao ? " m trong h ch nho nhng ngi thng bt u cc bi vit ca mnh bng nhng kiu ni th s nh: Trong thc t, ni chung l vit lm g v ci m ngi ta bit rng ri? S hng th ca c gi vi thng tin s b thuyn gim hay hon ton mt i chnh v ci kiu " t nhp " nh vy. T " rp khun " trong thi i xp ch cho bo bng tay c dng gi cc cm t hay cc kiu ni m hay gp ti mc ngi ta phi chun b sn chng tit kim thi gian. Chng c c vo kim loi theo tng dng ring bit v lc cn thit ch vic a vo bn sp ch. Ngi ta ni rng ci c rp khun u tin l dng ch " mt ph n kh knh ". T by tr i " nhng s chun b sn " kiu nh vy bt u c ngha l ngn t khun so, v nu trc y chng c s dng thng xuyn, th by gi s quan tm ngi ta dnh cho chng " phai nht " ti mc s c mt ca chng trong bi vit gy cho c gi cm gic bc bi v ma mai nhiu hn l thu ht c h bng mt ngha thc no . Th nhng hu nh trong mi t bo vn cn cc tc gi, m nu ni bng chnh ngn t khun so ca h, vi s " bn b ng noi theo " ang nhn vo cc t rp khun b phai nht bng nhng " cp mt rng m " v h c "may mn l khng c bit ", rng ci lao ng vinh quang n vy li hon ton khng c
164

" cnh ng bo ch " cn n, m iu ny, " trc ht " , s lm tn hi n uy tn ca chnh cc nh bo. Vn ni bng nhng ngn t khun so ca h th " phi nhn mnh mt cch cng quyt ", rng " nhng hnh ng r rng khng ch vo u c " ca ngi bin tp phi " chn ng mt cch khng thng tic " bt c mt biu hin no ca s xm phm " khng th tha th nh th " ti danh d ca mt t bo m bit gi gn, nh " tt c mi ngi u bit r ", s tn trng ca c gi. Hon ton c th l c nhng ci no y trong s cc cu ch rp khun c lit k trn y c gi tr nht nh trong mt hon cnh no . Nhng nu ch mt t rp khun m c s dng trong nhiu hon cnh khc nhau th ci gi tr khng trnh khi b h thp. " S tr tru s phn " ca nhiu pht kin kh thnh cng ca nh bo chnh ch, l sau khi tr thnh " ti sn chung ", chng dn bin thnh nhng t rp khun b qun lng. Chng " lm vic " mt thi gian no , nhng t ch c s dng thng xuyn nhanh chng b gi ci v cht hn i vi c gi. Tt c tai ho ch l cc tc gi li bing hay bt ti li vn tip tc s dng nhng khun so nh vy che y s ngho nn v t duy ca mnh v li dng cc tng, kh nng quan st cng nh s uyn bc ca ngi khc. Mt tc gi gin d tht s khi ngi bin tp thng xuyn gt b trong bi vit ca anh ta nhng li so snh kiu " nh nh nng trong gt sng ". Ln no v tc gi cng nng ny chng minh rng cu vn trn l " pht kin " ca ring anh ta, v n khc vi cu uc thien h dng qu nhiu l " nh nh nng trong git nc ". Khi bin tp cc bi vit dnh cho gii c gi ng o, cn lu c bit ti cc thut ng v cu trc vn dc dng trong mt phm vi chuyn mn hp no . Khng c php c o tng rng, tt c mi ngi s hiu c chng. y th m mt tp ch khoa hc thng thc ca thanh nin vit: Ngy nay, mi hc sinh u bit rng hippotalamus ( no gia ) - khng ch l mt phn ca b no m cn l to gim mc quan trg nht ca h thng thn kinh trung ng.
165

Vic s dng cu trc rp khun " mi hc sinh u bit " y cha hnh l xc ng - bi hon ton khng phi mi hc sinh m ch l nhng ngi tng nghin cu mn gii phu. Nhn tin, tt c chng ta u c mt thi hc di mi trng ph thng, nhng liu c my ci trong s nhng g khng c quan h vi cuc sng thng ngy ca chng ta cn ng li trong tr nh ? M ngay c cm t " to gim mc quan trng nht " trong bi cnh trn cng hon ton khng ng ch. Nh chng ta thy, thm ch khng phi tt c nhng ngi theo o u bit c v s khc nhau gia cc to gim mc thuc cc cp khc nhau - i vi h th thi vi nh th v i sng ca n u cng nh nhau c. V chc g h suy ngh rng cc to gim mc l cc a ht hnh chnh ca nh th, v cp bc ca chng c thit lp theo nguyn tc lnh th ch khng phi theo mc quan trng. Truc Cha, h ni, tt c u bnh ng bt c to gim mc no. V d trn thm mt ln na khng nh rng ngi bin tp khng c php b qua nhng t t gp m i khi tc gi " y " cho anh ta. Nu c m s nghi ng, d l nh nht, c bit l khi t y c c ngha en ln ngha bng th tt hn ht l xem t in ch ng qu tin tng vo s thng tho ca tc gi. Vic s dng thiu cn nhc cc t c ngun gc nc ngoi kiu nh " optimalnyi ", " universalnyi ", " anshlag " c ni trn, c th mang n khng t nhng iu kh chu bt ng. Sau y l mt vi v d kiu nh vy: Mt s tc gi s dng t " alibi " vi ngha l s thanh minh, mc d trong bn dch t ting Latinh, t c ngha l " ch khc ". Trong lut hc t c dng ni rng k b tnh nghi khng c mt ch xy ra ti c, tc l " alibi " c a ra nh l bng chng v s ngoi phm, ch khng phi vi tnh cht l s thanh minh. Mt t bo rt ng knh bng lm ht thy mi cc gi ngc nhin bi cu trc " autodefe bngvn trt tuyt ", v trong bi bo c k rng mt g xun ngc do cn ngh t ln mt ng la bng nhng chic vn trt tuyt vn c th dng c. Th nhng, bt c mt cun t in no cng cho thy rng t "
166

autodefe " trong bn dch t ting B o Nha l " hnh ng tn ngng " m thi Trung c c ngha l s tuyn b v a vo thc hin bn n ca gio hi trong c s thiu sng trn gin la trc cng chng nhng k d gio b kt n. Trong on kt ca phn ny xin c thm mt li cnh bo quan trng v s dng t ng. Ngn ng v cc quy lut ca n nm trong s vn ng v tin trin khng ngng. V vy nhiu ci trong s nhng th m my nm trc y c coi l c tnh cht chuyn ngnh hp hoc ch dng trong ngn ng ni, hin gi c chp nhn v iu kin trong cc bo. Tng t, nhng ci ngy hm nay cha c chp nhn v b nhng k theo ch ngha thun nht cng kch kch lit, c th ngy mai s i vo ngn ng thng dng ca cc nh bo mt cch vng chc. Nh bo khng c php tt hu i vi nhng bin i nh vy trong ngn ng. Anh ta cn phi lun ho nhp vi thi i, phi c nhiu, phi m rng lng t s dng tch cc ca mnh, lt su hn na vo ngha ca nhng t c v nh khc thng nht. 3. S tro tr ca nhng con s Cc d kin v ch s t thn n cn c th hng bin hn d kin khc. Nhng trong a s cc tnh hung th chim v tr hng u vn l s cn thit phi din gii chng - t nhng php tnh s hc n gin n nhng li gii qua nhiu bc nh l thng k nhm biu th tnh trng ca nn kinh t hay mc sng ca dn chng. c gi chng khi no li dng bt ch hay my tnh kim tra li nhng con s, chnh v vy m anh ta tin vo bo hn trong bt k trng hp no khc. Bn cnh cc d kin v cc ch s c th ngm " chi x " anh m i lc anh chng th no ng c. Di y l thng bo c ln c ng trong mt t bo ca th trn nh ca M c tn l Eston.
TNG GI THC PHM HAI PHN TRM TRONG HAI TUN

167

Gi bn l ca cc mt hng thc phm tng ti 2% trong 2 tun ca cui thng 11 - Vn phng thng k Washington thng bo ngy hm nay. Vic kho st 50 loi hng thc phm trong 7 thnh ph cho thy: Ch s gi bn l cui thng 11 mc 215,7% so vi ch s trung bnh ca c my nm trc l 213,7%. y c mt s nhm ln s ng v s hc. Th m n li t Washington n mi k. V ngi ta khng th no li khng bit rng chng ly u ra ci s tng trng ti 2%. Mt php tnh n gin nht cho thy l s tng gi khng n 1%, v 215, 7% ch nhiu hn 213, 7% c 0, 936% m thi. Ngi bin tp tnh ra ti 2% v a chng ra khng ch trong cu u tin ca Lead m cn c Head - line, mc d iu ny khng h c ni ti trong vn bn thng bo ca Vn phng thng k Washington. Cun sch gio khoa v bo ch ca M, l ni chng ti trch ra th d ny, nhn xt trong li bnh lun ca mnh nh sau: Trong vn bn ca Vn phng thng k " mi th u n c ", ch c anh chng bin tp sau ny bng nh li rng anh ta cm thy ht sc bt tin v ci " l hng " nh vy. Ngy hm sau, cun sch tip tc, l ch nht v ngi bin tp nh. Sau khi nhn c t bo ca mnh, anh ta nhn thy l ngi ng nghip ca anh ta trc ngy hm tip tc bn thng bo c ng t hm trc bng mt on tin nh sau:
GI C CA CHNG TA TNG T HN CC THNH PH KHC

Ngy hm qua chng ti thng bo l theo tin t Vn phng thng k Washington, gi c thc phm trong cc thnh ph h kho st tng ti 2% trong hai tun cui thng 11. Th nhng mt s thng gia Eston ni rng y, h khng ho nhp vi xu hng nh vy. Theo h, gi c ca chng ta ch tng khong 1, 5% trong sut c thng cui cng ny. Trong li bnh lun ca mnh, cun sch vit rng hai bn tin trn u l bng chng minh ho cho thi khinh sut ca nhng ngi bin tp i vi cc d kin v ch s. Mt ngi th km v s hc, ngi khc th khng bit rng con

168

s 1, 5% l chng ng tin cy v anh ta nhn c n qua my c in thoi vi v vo bui chiu th by. Liu cc cu tr li nhn c vi 50 mt hng thc phm l c s cho thng bo t Washington c trng nhau? Liu cch tnh s tng gi c ging nhau? V cui cng, iu quan trng nht l nu con s 1, 5% l chnh xc th s tng gi bn l Eston cn vt qu s tng gi cc thnh ph khc. V n ch chim c 0, 936% thi ch khng phi l nhng 2% nh ngi ta chuyn t bn tin n sang bn tin kia. V ch v nhng ngi bin tp khng mun " o xi trong cc con s ", m c gi ca t bo th trn nhn c thng tin khng chnh xc v mt vn quan trng i vi h. Nhiu khi nguyn nhn ca nhng chuyn bc mnh l thi thiu ch ti nhng ch s b ngoi c v ging nhau. c th l nhng ch s tnh theo phn trm hay tnh theo n v. Vy nn cn c s chnh xc tuyt i khng xuyn tc ngha v thng tin ca chng. Mt sai st nh vy c th nghim trng ti mc no chng ta s thy r qua v d sau: C mt ci g tng ti 20% n v chng hn nh l t 10 n 30%. Mt php tnh s hc cho thy l " ci g " khi u tng ln khng phi 20% m l gp 3 ln. Di y l hai v d na cng c s ging nhau v b ngoi ca cc d kin ch s: Trong c hai v d ny u ni v s tng trng ti 200%: Nm ngoi, tr gi bn l bang tnh theo la t ti 200% so vi mc ca 10 nm trc. Trong 10 nm cui ny tr gi bn l bang tnh theo la tng ti 200%. Liu c gi c hiu ng v bn cht s hc trong tng thng bo nu trn. R rng l khng th tt c; vy nn tt hn ht l trong trng hp u ni rng vic bun bn tng gp i v trong trng hp sau tng gp ba. Cch thc ny d nhin l r rng hn so vi vic tnh phn trm. N gip chng ta d dng vch ra c s khc nhau trong nhng nh gi v vic tr gi thng mi tng 200%. Nh vy nhim v ca nh bo l phi tm ra nhng phng php n gin nht cho vic gii thch ngha ca nhng d kin v ch s. Mt chuyn gia s hiu thc cht ca vn d n c c din t th no i chng na, nhng cn mt
169

ngi bnh thng chc s chng thoi mi g nu phi ng trc " nhng cu v s hc ". V trong phn kt xin c thm mt ngh thc dng na. Trong mt s ti, cc d kin ch s l nhng thnh phn khng th thiu c trong ni dung chnh ca chng, chng hn nh trong cc bi bnh lun linh hot v cc bi bo phn tch v s pht trin kinh t t nc hay v cc quan h kinh t i ngoi, ri trong cc tin tc v th trng chng khon thng mi, v. v. , cng nh trong cc tin vn v thnh tu th thao. Th nhng trong cc dng tin chung thng ngy th cc d kin v ch s, tht k l, li c t trng kh khim tn. Trong bt c trng hp no cng cn phi lu c ti vic mt ngi " quen c mc trung bnh " s tip thu cc " liu " d kin nh vy ra sao. Cc chuyn gia tnh ton rng anh ta c th ngay trong lc c, chng cn xem li, hiu c v nh c thng khng nhiu hn 7 ch s, m phi l nhng ch s khng phc tp lm - chng hn nh trong ci bng lit k hng ho di dng dc, anh ta " lc " c cho mnh gi c ca by loi hng ho m anh ta thy th v nht v nhng l do no . Vic c v vic ghi nh s tr nn dng hn nhu nu cc ch s c a ra l trn trm. L ng nhin l khng phi tt c cc tiu chun ni trn u c th c p dng mc nh nhau trong cc tnh hung khc nhau. i vi nh bo, ci quan trng nht trong s chng l nhc nh v s cn thit phi suy ngm k cng trc s di do cc ch s trong mt bn tin bnh thng. Cn chnh s linh hot s phi t ra hiu qu hn bt c quy tc no trong vic gi cho anh ta ci quyt nh kh quan nht, nhm bo m cho cc vn bn " tro tr " c th c c mt cch d dng. 4. Cc dng rt ngn khc nhau V tr trn cc trang bo lun lun l " v i u tranh " gia cc b phn bin tp chun b ti liu v cc ti khc nhau, v thm ch gia cc thnh vin ca mi b phn nhm i u tin cho tin ny hay tin khc. Bn cnh th qung co m ngi ta c y c s gi L " b v em " ca mi t bo, cng c k vng ginh mt ch " hp php " cho mnh.
170

Cuc u tranh v " khng gian sinh tn " bt u t trn bn lm vic ca nhng ngi bin tp, nhng kt cc n ch c quyt nh vo pht cui cng, ngay trc khi kho s mt s bo thung k v gi n vo nh in. , ch c mt s cc trng hp ngoi l ngi ta mi dng my a vo ch d tr mt ci g cc k quan trng - mi t bo lun nh n ngi cnh tranh vi mnh l k cng chng h ng gt trc nhng vic nh th. Trn chng ng t tc gi n c gi, vi bt c ti liu no cng c th xy ra nhng bin i a dng nht. Trong mt s bo gn nh hon thnh, ngi ta c th chuyn dch n t trang u ti mt ch khng quan trng bng, li cn cht chi na. Th l ti liu bt u b lc b ht dng ny n dng khc, ht on ny n on khc, v i lc n ch cn li mi on Lead. C ngha l thng tin ca mt hng no chng hn, c th tu theo hon cnh m c ng ti trn cc bo nhng kiu khc nhau v kch thc - t my dng cho n my ct. Vic da ti liu n kch thc cn thit ph hp vi tm quan trng ca n hay vi v tr c ginh cho n l mt cng vic khng n gin. Trong cc bi bo khc nhau hnh thnh nhng thut ng khc nhau nhm nh ngha loi cng vic ny. Chng hn, t " New York Time " ngi ta chp thun nhng thut ng nh sau. " Trimming " - dch t nguyn bn ting Anh l " ct, xn, lc bt " - c ngha l s rt ngn ti liu m khng lm tn hi n ngha ca n, c thc hin ch yu bng cch lc b nhng t khng cn thit v n gin ho nhng cu di dng. " Ninh nh " hay " un si k " din t s sa i trit hn ca ngi bin tp, th hin vic rt ngn mt cch ng k ti liu bng cch b ht cc chi tit c th. " Ct ngn " hay " cht bt " c ngha l ct b hn c nhng on vn m nu thiu chng th ct li ca ti liu cng khng b nh hng g nghim trng. Vic rt ngn ti liu kiu nh vy ng nhin khng phi l mc ch cui cng. N cn thit hoc l cho vic ci tin phong cch din t nh chng ti ni kh c th trn, hoc l cho vic tit kim din tch trn t bo. V vy nn
171

ngi bin tp phi ht sc thn trng i vi bt c kiu rt ngn no, khng lm mt ci ngha m v n ngi ta ng ti mt thng tin ny hay mt thng tin khc. Cc yu cu i vi nhng sinh vin nm cui v sinh vin tt nghip cng ging nh l cc yu cu i vi nhng sinh vin cn li, ch tr mt iu l h phi khng ln hn 27 tui tnh n mng mt thng by nm nay. Vic c thng bo trn mt cch k cng s cho thy l khng th no li " thu nh " c mt cu no hay lc b n hon ton, v ngi bin tp r rng ang ng trc ba kh nng nh sau: - Khng a ti liu ny ra na nu trong t bo khng cn ch cho n, v nh i n s sau vy. - Trong trng hp bt c d, ch a ra hai cu u v b tt c phn cn li, mc d cc phn ny c nhiu chi tit quan trng i vi c gi. - Tt hn ht l cng b ton b ti liu - tm cho n mt ch thch hp bng cch bt i mt thng tin " vt vnh " khng quan trng no . Trong thng bo tt c cc cu u bnh ng v mt ngha. Nhng cng c nhng trng hp m tc gi a ra mt s lit k no ri t s th t cho cc on vn, song anh ta lm vic ny ch n thun l to iu kin thun li cho cng vic ca mnh v tp hp li c tt c cc chi tit ph. Di y l mt bi phng s in hnh v mt cuc hp ca U ban Trng hc mt th trn nh M. U ban Trng hc lin hip ca hai trng chng ti thng qua nhng ngh quyt quan trng i vi cc gio vin lm vic - biu quyt ng h vic tng 5% lng cho cc gio vin trng Eston nhng li tr hon ngh quyt v vic tng lng cho cc gio vin trng Francun. Cn cc vn ang c tho lun khc, U ban c quyt nh nh sau: - C th k U ban vi t cch l ngi i din ca mnh lm i biu ti d hi ngh ca cc trng hc trong a ht, l ni s xem xt cc nhu cu ca tt c mi trng, v s i th cho anh ta ton b chi ph v chuyn i ny.

172

- Cc gim c ca cc trng phi c bn phn bo m an ton cho hc sinh khi h i qua ng t. - Thng qua bn thanh ton v cc chi ph hin thi ca U ban trong mc ( nu s lng ) la. Trong t bo ca thnh ph, mi im trn c l xng ng khng ch c nhc ti mt cch vn tt m cn c bn lun mt cch nghim tc v c th, v nhng vn m chng ti nu ln rt th v i vi cc c gi l thy, c gio v ph huynh cc em hc sinh. Nhng nu ngi bin tp v s tit kim ch m phi rt ngn bi th vic chia n thnh cc cu c nh s th t s chg khin cho anh ta phi phin lng. V khng c cu no trong s chng li l s pht trin hay b sung ca cu khc. Vy nn ngi bin tp hon ton thoi mi trong vic tin hnh bt c cuc " gii phu " no i vi bn thng bo. Cc kiu rt ngn cn thit khng ch cho bi vit c kch thc nh , m chng c thc hin cn v c gi na: Khi m t bo ra, anh ta s chn nhng thng bo ngn g u tin, cn cc bi bo di th anh ta ch c lc c nhiu thi gian ri. Vic s dng kiu rt ngn no li ph thuc vo tnh cht ca bi vit. Nu n c vit theo cc quy tc ca " hnhthp quay ngc " th ngi bin tp chng gp phi kh khn no c bit: c th " ct b " hn c nhng on vn. Th nhng thng hn c l ngi bin tp phi lu ti tng cu vn, thm ch ti tng t, c ngha l anh ta cn " ct xn " hay " ninh nh " mt tc phm bo ch qu di, nht l nu s di dng hon ton khng cn thit cho vic din gii thc cht ca vn . V iu ny, " Cun sch v phong cch " ca t bo n c tn l " Patriot " a ra mt li khuyn kh hay - ng b qua nhng cu kiu nh: Cn i vi cuc tho lun din ra trong cuc hp chiu hm qua v tnh hung c hnh thnh trong tnh hnh hin ti, th tm thi xt t gc thc t, n ch c tnh cht tiu cc. Ch cn vit mt cch ht sc n gin nh sau cng l hon ton y : " Cuc tho lun ngy hm qua l v kt qu ". Ch c my t thay th cho my chc t, th m ct li vn c gi nguyn vn. c gi phi au u, cn t bo
173

th tit kim c my dng qu gi. Nhng kiu khoa trng nh vy thng xut hin di ngi bt ca nhng tc gi " chy theo dng ", vi hy vng l bi vit cng di th nhun bt cng ln. Ni ng ra th theo kin chung l ngi ta ang ch i vic xy dng chung b mi s hon thnh vo khi m hi ch s mi lc mt tin gn hn n ngy khai trng ca mnh vo u thu. Di y l mt trong nhng cch c th m ngi bin tp dng cha cu trn. Trong anh ta khng ch rt ngn n m cn lm sng t hn ngha ca n: Chung b mi, nh ngi ta ch i, s phi c xy dng xong trc ngy khai trng hi ch vo u thu. Nu tp hp tt c cc ch tit kim c nh lc b nhng t tha, th nhiu khi trong mt s bo c th tm c s dng a ra thm mt thng bo no - d cho ch l mt mu tin nho nh. Kho cha chy tri trong v ho hon v b hu hoi hon ton bi ngn la bo tn. Cuc hp c t chc vi mc ch tho lun vn v... Anh ta t ra t li v ni vi rng... l ngi m tt c mi ngi u bit n tn. Anh ta ni rng... Tn anh ta l... ( Ngi ta gi anh ta l...) Cuc hp tho lun vn v... C kho chy tri.

C ng ni ti nhng hiu nh s ng nh vy khng? Tt nhin l ng. Ch nh th ngi bin tp mi rn luyn c thi ph phn chn i vi nhng ti liu, m , thng tin c th cn thit cho c gi phi cht vt mi
174

chc thng c " sng m " ca cc l lun chung chung hay ci li ni di dng. Nhng trong mi trng hp nh vy, ngi bin tp cn phi ht sc thn trng. Ni mt cch hnh nh l trong tay anh ta phi c con dao m ch khng phi l chic ru. Ngi bin tp thng nhn c cc ti liu v tin tc m t bo ca anh ta rt mun ng nhng chng li khng hp v phong cch din t hay v cch thc - chng hn nh mt ti liu chnh thc quan trng hay mt bi bo ng c lu t mt tp ch ln. Khng th p dng i vi chng s rt ngn mt cch n gin hay nhng cch thc bin tp khc. V vy nn buc phi tm n s tu sa mt cch trit hn l Digest hay Rewrite. Digest - mt l thut ng bo ch ly tn gi t mt t ting Anh c ngha kh rng. Mt trong cc ngha ca t nyc th dch gn st nh sau: " Ninh nh tiu ho d v tt ". Vic digest ho c ngha l trnh by mt cch c ng ni dung ca ti liu vi s nhn mnh cc tng, s kin v lun chng ch o, lc b tt c nhng ci g l th yu, ct b nhng s di dng v b v rt ngn n kch c cn thit, m phng li phong cch ca n c v cu trc, c v ngn ng n ph hp vi hon cnh m mnh mong mun. Vic digest ho cn phi c mt quan im nht nh m theo n, ngi ta trnh by ti liu nhn c. Th nhng ch c php a ra nhng li bnh lun ht sc cn nhc, m cng ch c nhm mc ch l nhn mnh nhng thnh t quan trng v v th v nht ca ni dung. Ni cch khc, digest c th nh ngha nh l s k li ti liu ng lu mt cch sinh ng v ngn gn. Rewrite - l mt thut ng bo ch tng ng vi digest v mt ngha. Trong bn dch chnh xc t nguyn bn ting Anh n c ngha l " vit li, lm li, tu sa li ". Khc vi digest, rewrite cn c ng l nguyn bn qu dn tri hoc ch n gin l km v cn phi tu chnh li n bng cch a n ti mt trng thi cn thit c v ni dung, c v phong cch v c v kch thc. Th nhng bng phng php rewrite ngi ta cn to nn c nhng ti liu c tnh khi qut khc nhau - chng hn nh trong trng hp m Ban bin tp nhn c t cc ngun khc nhau nhiu bn thng bo v cng mt ti. Nhng ti
175

liu thng hay c km theo nhng kin bnh lun ngn trong qu trnh trnh by. Nhng thnh t lm nhim v phn tch ny trong rewrite thng nhiu hn l trong digest, song lc no chng cng cn phic cn nhc k. V s tht th cng c nhng bi tng kt c nh hng mt cch khng giu gim vo mt " ti cho sn " no . Trong thc t hng ngy ca bo ch phng Ty, digest v rewrite c s dng trong cc tnh hung a dng nht, nhng v nhng ci in hnh nht, chng ti s bn ti sau. Cn trong phn kt ca chng ny l nhng li khuyn thc dng c ly t mt cun gio trnh thc hnh v bin tp: 1, Khng c vi v rt ngn ti liu, hy c k ton b vn bn trc khi cm ko v h dn. 2, Hy rt ngn th no vn gi c tt c nhng s kin quan trng nht v s lng ti thiu cc chi tit cn thit m c kh nng gii p cho cc cu hi quan trng hay th v hn c i vi c gi. 3, C gng gi m iu chung ca ti liu, mu sc ca n cng nh cc c im khc ca phong cch din t: Ch ct tc cho cc tc gi ch bng mt ci lc. 4, c li cn thn bi vit dng hon tt. Hy xem li nhng g b loi b, v s rt ngn nhiu khi sn sinh ra nhng vn mi, i lc khng lng trc c. 5, Hy quan tm ti on vn hay cui cng. Nu khng c n th hy t vit. Cn lun theo di cht ch n khng b ct i v nhng l do no .

TI LIU THAM KHO

1. Hong Anh, Quy tc nh trong vic nh du thanh iu, Tp ch " Ngn ng v i sng ", s 9 / 1998. 2. V Thu Anh, V Quang Ho, T in thnh ng - tc ng Vit Nam, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2000.
176

3. Blinski V. G., Ton tp, Tp 3, M., 1948. 4. c Dng, Cc th k bo ch, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 1998. 5. Hu t, Phong cch hc v cc phong cch chc nng ting Vit, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 2000. 6. V Quang Ho, Ngn ng bo ch, NXB. i hc quc gia, H., 2001. 7. V Quang Ho, V bin th ca thnh ng, tc ng, Tp ch " Vn ho dn gian ", H., 1992, s 1. 8. Nguyn Vn Hng, Thnh ng bn yu t trong ting Vit hin i, NXB. Khoa hc x hi, H., 1999. 9. Herxen A. I., Qu kh v suy tng, trong: " Cc nh vn Nga ni v lao ng vn chng ", L., 1955, tp 2 ( bng ting Nga ). 10. Nguyn Th Thanh Hng, Khai thc cht liu vn hc dn gian trong vic t tn bi bo, Tp ch " Ngh bo ", TP. HCM., 2003, s 1. 11. Nguyn Th Thanh Hng, Mt vi suy ngh v " ting H Ni " ngy nay trong bo ch vit cho thanh thiu nin, trong: K yu Hi tho khoa hc "Ting H Ni trong mi quan h vi ting Vit v vn ho Vit Nam", H., 2003. 12. inh Trng Lc, 99 phng tin v bip php tu t ting Vit, NXB. Gio dc, H., 1995. 13. inh Trng Lc ( ch bin ), Phong cch hc ting Vit, NXB. Gio dc, H., 1997. 14. Phan Ngc, Th xt vn ho - vn hc bng ngn ng hc, NXB. Thanh nin, H., 2000. 15. Nguyn Vn N, i iu mong mun v ting Vit trn bo Vn ngh, Tp ch Ngn ng v i sng, s 10, 11 / 1998. 16. Shostak M. I., Ngn ng mt s phng tin thng tin i chng, M., 1993 (bng ting Nga). 17. Shostak M. I., Tiu tc phm bo ch, Tp ch Nh bo ( Nga ), s 5, 6 / 1996. 18. Nguyn Minh Thuyt ( ch bin ), Nguyn Vn Hip, Ting Vit thc hnh, NXB. Gio dc, H., 1997.
177

19. Bi Minh Ton, L A, Vit Hng, Ting Vit thc hnh, NXB. Gio dc, H., 1997. 20. Hong Tu, Ngn ng v i sng x hi - vn ho, NXB. Gio dc, H., 1996. 21. Voskoboinhicov A. N., Yuriev I. G., Nh bo v Thng tin, M.,1993 (bng ting Nga). 22. Nguyn Nh (ch bin), i t in ting Vit, NXB. Vn ho - Thng tin, H., 1999. 23. Khoa Bo ch (Phn vin Bo ch v Tuyn truyn), Bo ch - nhng im nhn t thc tin, Tp 1, NXB. Vn ho - Thng tin, 2000. 24. Vin Ngn ng hc, Hc tp phong cch ngn ng Ch tch H Ch Minh, NXB. Khoa hc x hi, H., 1980. 25. Vin Ngn ng hc, T in ting Vit, NXB. Nng, 2001.

178